সোঁতাৰ অন্তিম গান

চৈতালি দাশ

মেঘফুলিৰ গোপন মানচিত্র

মেঘফুলি — নামটো যেন নিজেই এখন সপোন। কিন্তু আজি এই গাঁওখনত সপোন দেখা মানে এটা দুৰ্ভাগ্যৰ পৰিচয়। সপোন মানেই আকাশ। আকাশ মানেই বৃষ্টি। আর বৃষ্টি মানেই আশাৰ কেতেকী—যি বহু বছৰ ধৰি দেখা নাই।

নিভা এতিয়া চৌদিশে চুপচাপ গাঁওখনটোৰ আঁৰিও পৰা পথাৰত চাই থাকে। মাটি কটা-কটি, কঁকাল গুঁহি থকা ধূলিৰ ডাঙৰ। তাৰ পিনে-পিনে দিঘল সাঁতোৰা ওলাইছে। মানুহে আজিকালি ওলাবলৈ ভয় কৰে—জানো উশাহ ল’বলৈ গ’লেও চুলি-কেশত ধূলি সৰা নিশ্চিত।

তেওঁৰ বয়স চৌদিশ বছৰ। উচ্চতা সৰু, কিন্তু চকুত এক আজান শূন্যতাৰ দীপ্তি। ইস্কুল বন্ধ, পানীৰ সংকট আৰু ক’ভিড-উত্তৰ সময়ৰ পৰা গাঁওখন সকলোতে ক্ৰমশঃ আঁতৰি পৰিছে। কিন্তু নিভাৰ দিনবোৰ কেটাই যায় দেউতাৰ পুৰণি ডাঙৰ ধাৰাৰ বুকচেল্ফখন চাই। সেই খন কেতিয়াবা তেওঁ কইছিল —
“এইখন মানচিত্রৰে ঠাই। শিপিন্ধি নদীৰ ওচৰত এটা দিঘলীয়া হাবি আছিল, তাতেই আমাৰ পানীৰ উৎস আছিল, সেইটাই আছিল গাঁওখনৰ হৃদয়।”

নিভাই খবৰ ৰাখিছিল। সেয়া তেওঁ পাহৰে নাই। এইবাৰ, পুৰণি ফাইলবোৰ উলিয়াই চাই থাকোঁতেই এটা গাঁথনি দেখা পালে। তলৰ এটা কেতবোৰ অঙ্ক আৰু বৰ্ণৰে ভৰপূৰ ছাঁ। পৃষ্ঠাখনত লিখা আছে —
“মেঘফুলিৰ মূৰৰ ওপৰেদি গৈছে পানীৰ গোপন সোঁত। সেয়া কেতিয়াও শূন্য নহয়, কেৱল নিজকে লুকুৱাই ৰাখে।”

চকুত বিস্ময়, মনত এক ধাক্কা।
“ইয়াৰ মানে এইবোৰ কিবা ধৰণৰ মানচিত্র?” — তেওঁ মনে মনে কয়।

সন্ধিয়া নামি আহিছে। গাঁওখনৰ মাইক্ৰ’গ্ৰিডৰ বেটাৰি আজিকালি বেয়া। বিদ্যুতৰ লগত বিশ্বাস নাই। এতিয়া কেৱল পেট্ৰলচালিত চেঞ্চেলাইটেই তেওঁৰ সংগী। দেউতা বাহিৰত যায় বেয়া লগা সময়ত। ঘৰত কেৱল মাক আৰু দেউতাৰ ফুটা হৈ পৰা স্মৃতি। তেওঁ সেই মানচিত্রটো লৈ ওলায়।

পৃথিৱীটো যেন তিয়ঁলা চামচত সোমাই গৈছে — ওখ পাহাৰৰ ওপৰত, বাতাহ বেয়া।
তেওঁ গ’ল “ধুপপাহাৰ”ৰ দিশে। আগেয়ে আছিল কেঁচুৱা আৰু হিংতিৰে ভৰা, এতিয়া মাত্ৰ ধূলি আৰু শুকান গছ।

“নিভা!” — পেছফালৰ পৰা মাত।
মিহিৰ। তেওঁৰ বয়স নিভাৰ সমানেই। চকুপানী-জল হ’লে তেও সেয়া দেখুৱাব নোৱাৰে, কিন্তু সঁচাকৈয়ে বন্ধুবৎ। সি জোৰে হাঁপ ধৰিলে।
“মানচিত্র পালে?”
“হ’। কিন্তু এইটো এনেকুৱা… যেন কিবা বুজিবলৈ সময় লাগিব।”

তেওঁলোকে পাইনগছৰ এক মোহোৰিৰ তলত বহি মানচিত্রটো খুলি চাই। কেতবোৰ সূত্ৰ আঁকা, তলত টুং-টাং শব্দৰে লিখা আছে —
“ধুপপাহাৰৰ কুঁৱৰীৰ গাত এৰি দিয়া খোজবোৰে উন্মোচন কৰে হৃদপিণ্ড-সোঁত।”

মিহিৰৰ চকুত বিস্ময়।
“তুমি ভাবা, এইটো মানে কি?”
“মই ভাবো, গাঁওখনৰ পানী উৎস আজিও আছে। কেৱল ক’ত লুকাই আছে সেয়া জানো নে?”
“গুপ্ত সোঁত…?”

বাতাহ খহখহাই উঠিল। ধূপৰ পাতবোৰে যেন কিছুজন গোপন কথা কাণে কাণে কৈছে।

“চাওঁ, গাঁওখনৰ সীমাৰ বাহিৰে এই পাহাৰৰ গাত, আগতে এটা কুঁৱৰী আছিল। মানুহে কৈছিল পানীয়ে তাতেই প্রথমে ফুটিছিল। তাৰপৰা শিপিন্ধি নদী সৃষ্টি হৈছিল।”

মিহিৰ নিঃশব্দে ক’লে —
“তুমি ভাবিছা মানচিত্রটো এটা একোডেড পথ?”

নিভাই মাত দিলে —
“হয়, আৰু হয়তো এইটো গাঁওখন বাচাব পাৰিব।”

আকাশখনত তৰাৰ কিছুমান তলমূৰ গজল বাজে। গাঁওখন নীৰৱ, কিন্তু নিভা আৰু মিহিৰৰ বুকুত এখন অনিশ্চিত আশাৰ সোঁত উথলি উঠে।
তেওঁলোকে জানে—এইযাত্রা কঠিন হব। কিন্তু তেওঁলোকে আৰম্ভ কৰিল—মেঘফুলিৰ গোপন মানচিত্রত পোৱা সেই প্ৰথম খোজ।

শুকান নদীৰ সপোন

নিভাই শিপিন্ধিৰ পাৰত বহি আছে। ক’ত বহে এই নদী? সেই দিনবোৰত—যেতিয়া নদী বয়, বালিত ছাঁ পৰে, মাছধৰা হয়, ডিঙিত পাত পিন্ধি কেলেংকাৰে ঘূৰি ফুৰা যায়—তেতিয়া তাৰ দেউতাই এই শিপিন্ধিত কাম কৰিছিল। এখন কাঠৰ ডিঙিত, মালভৰ্তি কৰি, বতাহৰ সৈতে যুদ্ধ কৰি, গাঁওলৈ পানী আৰু সদায় এটা গান অনা মানুহ আছিল সি।

“তোৰ দেউতাই শিপিন্ধিৰ সোঁত চিনি পাইছিল”—মাকে কৈছিল।

কিন্তু এতিয়া নদী নাই। নাই শব্দ, নাই পানীৰ ধ্বনি, নাই মাছৰ ছাঁ। শিপিন্ধি এখন শুকান খাল—চকু তুলিলে মাথোঁ গধূলিৰ সেউজীয়া ধূলি।

তথাপি নিশাৰ কোনো এক ভাগত, নিভাই শুনে—
“চুপ চুপ চুপ…”
যেন কিবা বোৱাই আছে।
যেন কিবা ক’ত ক’ব খুজিছে।
যেন সেই সোঁতে তাৰ স্নায়ুৰে অলপ মিতালি পাতিছে।

নিভা চকু বন্ধ কৰে। শব্দত মন দিয়ে। মনৰ আকাশত এটা দৃশ্য—
শিপিন্ধি নদীৰ বুকুত সৰু ডিঙি। দেউতা আৰু সি, হাতত এখন মানচিত্র। আগফালে কিছুমান তৰল গছ, আঁচলখন পাহাৰৰ সিপাৰে।
এইটো সপোন নে স্মৃতি?

পিছদিনা পুৱাতে, মিহিৰ আহে।
“তুমি আকৌ নদীপাৰত আছিলা?”
নিভাই মুৰ নেৰে।
“শুনিছা কেতিয়াবা নদীয়ে কথা কয়?”
মিহিৰ হাহি মাতে — “তুমি আকৌ গল্প বানোৱা।”
“নহয়”—নিভাৰ কণ্ঠত একধৰণৰ স্থিৰতা—“এই নদী শুকান, কিন্তু অন্তৰত সোঁত আছে।”

মিহিৰ চকু মেলি চাই।
“তা তুমি কি ভাবিছা?”
“মই ভাবো… মানচিত্রখনৰ দ্বিতীয় চিহ্ন এই খালৰেই কাষত।
মানচিত্রখনৰ এক অংশত লিখা আছে—‘নদীৰ মৃত মুখত শুনা যায় সেউজ শব্দ।’
এই শব্দবোৰ সপোনতে শুনা যায়।”

মিহিৰ আকৌ নীৰৱ।
“মই মোৰ দেউতাৰ লিখা এটা পুরণি খাতা পোৱা। তাত আছিল:
‘যদি নদী শুকায়, শব্দ ৰাখি যাও। যদি পানী নাই, সোঁত আঁকিব জান।’”

দুয়ো গ’ল নদীপাৰৰ দৰংগা কুঁৱৰীৰ ওচৰত—এজন পুৰণি মানুহ, দেউতাৰ বন্ধুসকলৰ ভিতৰত শেষ।

কুঁৱৰীয়ে কয় —
“হ’য়ে, তোমাৰ দেউতা বহুত আগতে এটা সোঁত অনুধাৱন কৰিছিল, যিটো এই পাহাৰৰ বুকুত। পাথৰৰ তলত সোঁত বয়। কিন্তু সি অদৃশ্য। কেৱল গীত, কাহিনী, আৰু বায়ুৰ ধ্বনিত জীয়াই থাকে।”

“তেন্তে কি ইমান বছৰৰ শুকান নদী ভিতৰত সোঁত লৈ আছে?”
“আৰু কি? শুকান নদী, নিভা, তুমি শুনিছা সেয়া… সপোন নহয়। স্মৃতি। মাটিৰ স্মৃতি। এই নদীৰ স্মৃতি।”

এইবাৰ নিভা আৰু মিহিৰ উভয়েই নিশ্চিত—নদী এক অদৃশ্য সঁজুলি।
তেওঁলোকে মানচিত্রখনৰ দ্বিতীয় চিহ্নত আহে —
পাথৰ, শূন্যতা, আৰু নিচেই ক্ষীণ শব্দ— যেন পাথৰৰ তলত সোঁতে হাঁহি মাৰে।

“মই ভাবো এই শব্দবোৰে আমাৰ পথ দেখুৱাব।
এই শব্দেই আমাৰ ট্ৰেইল কোড।”

তেওঁলোকে পাথৰৰ দাগ চিনে, ৰঙা মাটিৰ নিচিনাকৈ দুখন চিন।
এটা হ’ল “জল-চিহ্ন”—এক প্ৰাচীন দাগ যি সোঁতৰ মুখ চিহ্নিত কৰে।
অন্যটা হ’ল “মৃত সোঁত”—মানে পোনতে দেখা নাযায়, কিন্তু আছে।
মানচিত্রৰে মিল খায়।

মিহিৰ ক’লে—“আমাৰ পিছত কোৱা কিবা থাকিব লাগিব।
আজি যদি নদী নাথাকে, কাহিনী থকাটো হ’লে নদীক পুনৰুজ্জীৱিত কৰাৰ পথ।”

তেওঁলোকে ধুলিয়াৰ ওপৰত গোটেই মানচিত্রখনৰ প্ৰথম ভাগ আঁকে।
নদীৰ সোঁত, কুঁৱৰীৰ নাম, শব্দৰ দিশ, আৰু নিভাৰ সপোনৰ সংগ্ৰহ।

নিভা ক’ব খোজে:
“এই নদী আমাৰ হৃদপিণ্ড। শিপিন্ধি শুকাই গৈছে, কিন্তু সোঁতটোৱে এতিয়াও বুকুত বয়।”

বতাহৰ যন্ত্ৰ

মেঘফুলিৰ আকাশ দিনক দিনে গম্ভীৰ হৈ উঠিছে। সেউজ ধূলিৰ সৈতে পগলা বতাহ এদিনো নাহে। গছবোৰ কুঁকুৰাই পৰিছে, মাটিৰ ওপৰত বৰণ নাই। পুৱাৰ হাওঁফাওঁত শুৱালিৰ কুঁৱলীৰ গন্ধ থাকিবলৈ কথা, কিন্তু এতিয়া কেৱল ধূলি আৰু বিষাক্ততা।

নিভা জানে—মাটিৰ দৰে বতাহেও জীয়াই থাকে, কথা কয়, আৰু লুকুৱাই ৰাখে ইতিহাস।

শিপিন্ধি নদীৰ পাৰৰ মানচিত্রখন এতিয়া ধূপপাহাৰৰ গাত সংৰক্ষিত।
এইবাৰ মিহিৰ আৰু নিভাই চেষ্টা কৰে মানচিত্রখনৰ তৃতীয় সংকেত উন্মোচন কৰিবলৈ।

তাত লিখা আছিল:
“বায়ুৰ অভিমান সোঁত বন্ধ কৰে। সেউজে থমকি যায়, যন্ত্ৰেই জাগ্ৰত কৰে।”

নিভাৰ মনত পৰে—দেউতাৰ এটা কেতিয়াবা কৰা কথা,
“মেঘফুলিত এটা বায়ু-যন্ত্ৰ আছিল, যিটো গাওঁক নিৰীক্ষণ কৰি বাতাহৰ গতি, তাপ, আর্দ্ৰতা নথিভুক্ত কৰিছিল। কিন্তু সেইটো বহু আগতে বন্ধ হৈ গ’ল।”
“ক’ত আছিল সেয়া?”
“বাগিচাত। পাহাৰৰ মূৰত। দেউতাই কৈছিল, সেয়া ইনষ্টিটিউটৰ অধীন আছিল—‘ধূপপাহাৰ বায়ু পর্যবেক্ষণ কেন্দ্ৰ’। বহুতে বিশ্বাস নকৰে, কিন্তু সেই যন্ত্ৰই পাহাৰৰ বতাহ আৰু গাঁওখনৰ ভবিষ্যত নিৰ্ধাৰণ কৰিছিল।”

নিভা আৰু মিহিৰ গৈ গ’ল সেই বাগিচাৰ দিশে।
চাৰিওফালে শুকান পাত, নষ্ট খুঁটি, আৰু কিছু ইটাৰ ভগ্নাৱশেষ।
পাহাৰৰ ওপৰত এটা সৰু ছাদ—চকুত পৰা মাত্ৰ—
“এইটো আছিল সেই যন্ত্ৰগৃহ।”

তলত এখন ফাল ধ্বংস হোৱাৰ পাছতো থকা লিপি:
“ভি.এ.এল.-৬৭: বায়ু-অভিলেখ যন্ত্ৰ”
তেওঁলোকে ভিতৰত সোমায়। ধূলিৰ পাতত ঢকা এখন ধাতুৰ বাকচ।
তলত এখন স্ক্ৰীন। অচল, কিন্তু সুস্থ।

মিহিৰ ক’লে —
“তুমি ভাবা, এইটো চলাব পাৰিম?”
“চেষ্টা কৰি চাওঁ।”

তেওঁলোকে পেট্ৰল চালিত এখন পুৰণি মিনি-জেনেৰেটৰ উলিয়ায়, যিটো নিভাৰ দেউতাই এক সময়ত সংগ্ৰহ কৰি ৰাখিছিল। কেতবোৰ অংশ জোড় দিয়ে, হেঞ্চ দিয়াকৈ সংযোগ দিয়ে।

বাকচটো আকৌ শব্দ কৰে।
চকু মেলি স্ক্ৰীনত দেখা যায়:
“Data Incomplete. Wind record halted on Year 10:2041.”
মানেহে কিছুমান তথ্য আছে।

“তুমি চাওঁচা”—নিভা ক’লে—“এইখিনিতে লিখা আছে, ‘বায়ু চ’ৰা হৈছে এক পৰিকল্পিত প্ৰযুক্তি বন্ধৰ অংশ হিচাপে।’ মানে—সেয়া বন্ধ কৰা হৈছিল?”
“মানে কৃত্ৰিমভাৱে বাতাহ বন্ধ কৰা হৈছিল?”

তেওঁলোকে ডাটা খন সন্নিবিষ্ট কৰে:
– শেষ বাতাহ: পশ্চিম দিশৰ পৰা
– বৃষ্টিৰ শেষ ধাৰণ: বৰ্ষ ২০৪১, মে
– বাতাহৰ অন্তিম ধ্বনি: ১৪১ মেট্ৰিক সেউজ/মিনিট

“সেউজ/মিনিট?”
“ই এটা প্ৰযুক্তি একক, যেনেকৈ জলৰ তৰলতা বা উষ্ণতাৰ পৰিমাপ দিয়া হয়। এইখিনিতে ‘সেউজ’ শব্দটোক বাতাহৰ জৈৱিক প্ৰতিক্ৰিয়া হিচাপে ধৰা হৈছে। মানে, বায়ু সজীৱ।”

মিহিৰ অলপ ভয় খায়—
“মানে বাতাহো মাৰিলে?”
নিভা মাথোন চুপে কয় — “বা হয়তো সেয়াক জীয়াই তোলা হ’ব পাৰে।”

মানচিত্রখনৰ এক চতুৰ্থাংশত এখন চিহ্ন — এটা সৰু চক্ৰ, ভিতৰত তিনিটা সোঁত, বাহিৰে হালধীয়া বায়ু-তীৰ।
তেওঁলোকে বুজে —
এইযন্ত্ৰখনে বাতাহৰ স্পন্দন সংগ্ৰহ কৰিছিল। এতিয়া সেই স্পন্দন সংগ্ৰহ কৰা অর্কাইভটো সংৰক্ষিত আছে।

তেওঁলোকে তাৰ এক্সেছ পায় —
স্ক্ৰীনত এখন শব্দ-ছাত্ৰা (sonic spectrum) খুলে:
য’ত শেষ ধ্বনিসমূহ সংৰক্ষিত।
চুকচুকাই উঠে —
“সোঁত… হাহা… সেউজ… ছাঁ… মেঘফুলি… হাহা… শেষ নহয়… বায়ু…”

এই শব্দ যেন পাহাৰৰ মাজত ঘূৰি ফুৰে।

নিভা গম্ভীৰ কণ্ঠত কয় —
“এই শব্দবোৰেই মানচিত্রৰ তৃতীয় খোজ। বায়ু জীয়াই আছে, কেৱল কথাটো শুনিবলৈ সাহস লাগে।”

তেওঁলোকে যন্ত্ৰগৃহৰ ওচৰতে এখন সৰু স্তম্ভ নিৰ্মাণ কৰে।
উপৰতে লিখে:
“বায়ুৰ কথা শুনা — মেঘফুলি এখেতেই হাঁহে।”

বন যোৱা ৰাতি

ধূপপাহাৰৰ কাষৰে জংঘলখন এখন বেমাৰি পাহাৰ। আগতে য’ত বাঁহ, শাল, মহুয়া, আৰু বনবস্তি আছিল, এতিয়া মাথোঁ শুকান কাঠ আৰু বেঁকা বনজ গছৰ দেহ।

মিহিৰ আৰু নিভাৰ হাতত এখন মানচিত্র—তেওঁলোকে বুজিছে যে, বায়ু-যন্ত্ৰৰ পৰা পোৱা শব্দ আৰু ধ্বনি পাহাৰৰ অভ্যন্তৰৰ এটা ক্ৰমাগত বনাঞ্চললৈ গৈ থমকিছে।
সেয়া মানচিত্রত উল্লেখ থকা চতুর্থ সংকেতৰ ফাল —
“বনৰ পেটত সেউজীয়াত মাটিৰ গোপন সোঁত, যাক পোৱা যায় নিশা হাঁহি দিলে।”

“নিশা হাঁহি দিলে”—এইটো যেন অলৌকিক বুলি ক’ব পৰা কথা।

“এইটো কি—সাধাৰণ পাহাৰ বন নে অলপ বেছি?”
নিভা ক’লে — “সেয়াই বুজিবলৈ গৈছো।”

তেওঁলোকে সন্ধিয়াৰ সময়ত বনৰ মাজলৈ ঢাপলি মাৰি যায়—সাথে এখন সৰু টোৰ্চ, শুকান কলা ৰুটি আৰু উখল-পোহল দেউতাৰ ডাঙৰ জেকেটটো।

বনৰ ভিতৰত এন্ধাৰ। শব্দ—জানো অচিনাকি জীৱৰ হাঁহি, গছৰ পাতৰ কঁপনি, আৰু একোপাহাৰীয়া পখিলাৰ ডিঙিত ধ্বনি।

হঠাৎ এটা পঁজা যেন লাহে লাহে ওলাই আহে — মাটিৰ ওপৰত সেউজীয়া এক পোহৰ।
যেন কোনো চুটি ধোঁৱা বাতাহৰ পন্থাত ওলাইছে।
পিছত দেখা যায়—এক এখন সৰু পাথৰৰ বেদী, য’ত আছে হাতৰ আঙুলিৰ দাগ।
চতুৰ্থ সংকেত।

নিভাই হাত দাঙি তাত হাত দিয়ে—আঙুলিৰ ভাঁজ মিল খাই।
আকাশখনত বতাহ বগাই উঠিল।
মাটিৰ তলৰ পৰা এটা স্পন্দন—চিকুটিকুটি ধ্বনি, যেন কোনো সোঁত হাঁহি দিলে।

“তুমি শুনিছা?”
“হয়… শুনিছো। যেন মাটিৰ তলত কিবা বহি হাঁহিছে।”

মিহিৰ চকু মেলি বলে—“ইয়াত কোনো জলসন্ধান নেকি?”
“সেয়া নহবও পাৰে। কিন্তু শব্দটো পানীৰ দৰে—লাজুক, ধীৰ, আৰু জীৱন্ত।”

তেওঁলোকে বেদীৰ ফালে লেপেৰ কৰি বহে।
গছবোৰৰ মাজেৰে অকস্মাৎ এটা উৰুৱা পাখি।
তাত এক পুৰণি খোদিত লেখা —
“অপেক্ষা কৰা—সোঁতে নিজে উভতি আহিব, জখন মানুহে কথাবোৰ শুনিব।”

তেওঁলোকে বুজে—এই বন এখন সংৰক্ষিত স্মৃতিৰ স্থল।
যিটো বহু যুগ ধৰি মানুহৰ হাবিকতা, বন উজাৰ কৰা, আৰু মৌলিক সজীৱতাৰ অপমান সহি গৈছে।
তথাপিও—একো সময়ত এই বেদীৰ তলতে এখন গোপন সোঁত আছিল।

“এইবাৰ কি?”
“মই ভাবো—আমাক বেদীটোৰ চাৰিওফালে এখন পাট আঁকি ৰাখিব লাগিব, যেন তাৰ পিন্ধনি আঁৰোচা নহয়।”

তেওঁলোকে ধূলি, শুকান শালপাত আৰু দেউতাৰ পুৰণি চাদৰেৰে এখন প্ৰতীকি আবৰণ গঢ়ে।

সেই নিশা, বনকুঁৱৰী সুৰীয়া পাহাৰৰ ওপৰেদি জোনাক বিয়পি পৰে।
সোঁতে সঁচাকৈ হাঁহে —
এটা সেউজ সুৰ, যেন ক’ব—
“এই মাটিৰ নিচে জীৱন আছে, কেৱল তুমি শুনা। শুনা, আৰু সংৰক্ষণ কৰা।”

গোপন কুঁৱৰীৰ কাহিনী

জোনাক নিশা। বনবেদীৰ কাষত শুই থকা নিভাৰ চকু খুলিল। পাটৰ ওপৰত শুকান গন্ধ।
সপোনত এক সেউজীয়া কণ্ঠ—
“মই হোঁ—সোঁতৰ কুঁৱৰী।
মই এই শিপিন্ধিৰ গোপন ধ্বনি।
যদি তুমি শুনিব পাৰা, মই তোমালৈ কাহিনী খুলিম।”

সকলো সেউজীয়া পোহৰৰ মাজত—
এক গম্ভীৰ চকু, মাথাত গছপাতৰ পিন্ধনি, কাপোৰেৰে গা আৱৃত কৰা এক নারী।
তেওঁ হাঁহি দিয়ে, যেন জীর্ণ বতাহৰ ভিতৰত সেউজ সুৰ।

নিভা সাৰ পাই উঠে।
“মিহিৰ… তুমি শুনা?”
মিহিৰ চকু মেলে — “কি হ’ল?”
“মই দেখা… নহয়, শুনা…
একগৰাকী কুঁৱৰীৰ কণ্ঠ। সি কৈছিল, সি এই সোঁতৰ স্মৃতি।”

তেওঁলোকে আকৌ বেদীৰ ফালে যায়। জোনাক সলনি হৈছে, ধূলিত সেউজীয়া ৰেখা পৰিছে—আঁকোৰ জখমৰ দৰে।
মিহিৰ খনন কৰিবলৈ লওঁতে, বেদীৰ তলত এটা ধাতুৰ বাকচ পায়।
তাত এখন চামৰাৰ খাতা আৰু এখন কাঠৰ পাতত খোদিত সুৰতাল।

চামৰাৰ খাতাখনত লিখা—

“বৰ্ষ ১৮৭৯
মই—মায়ং কুঁৱৰী, শিপিন্ধিৰ সোঁতৰ সংৰক্ষক।
এইখন আছিল বায়ু-পাহাৰ, সেউজ-গাঁও।
পানী, গছ, হাওয়া আৰু জনজাতিক সংগে লৈ, আমি বাট গঢ়িছিলোঁ।

কিন্তু নগৰৰ মানুহ আহি কয়: এই পাহাৰত কোম্পানী উঠিব।
তেল খুন্দা হ’ব, গছ কটা হ’ব, নদী ঘূৰাই বাণিজ্য পথ গঢ়িব।

তেতিয়া মই সোঁতৰ সৈতে ওলাই গ’লোঁ।
আমি গোপন পথত গ’লোঁ—পাহাৰৰ তল, গছৰ শিপা, আৰু বায়ুৰ মূৰৰ নিচে।

মই এদিন উভতি আহিম—যেতিয়া এজন মানৱ শুনিব।

কেতিয়াবা সপোনত হাঁহিম, কেতিয়াবা শব্দত মাতিম।
কিন্তু মোৰ কথা লিপিবদ্ধ কৰাঁ, যেন পুৰণি গীত হেৰাই নাযায়।

—মায়ং কুঁৱৰী,
সোঁতৰ অন্তিম সংগীতিকা।”

মিহিৰ খাতা বুজি উঠে।

“মানে… এই খাতাটো ১৮৭৯ চনৰ? সেই সময়তে সি জানিছিল যে উন্নয়নৰ নামত ধ্বংস আহিব?”
নিভা চকু বন্ধ কৰে।
“মায়ং কুঁৱৰী। হয়তো কল্পনা নহয়। সি বাস্তৱিক আছিল।
সি এই গাঁও, পাহাৰ, বন আৰু নদীৰ সজীৱ আত্মা।”

তেওঁলোকে খোদিত সুৰতালটো বাচে—
মিহিৰ বাজায়—চিকুটিকুটি শব্দ।
হঠাৎ চাৰিওফালে সেউজীয়া পাত উৰি উঠে—
একেধৰণৰ গন্ধ—সেউজ, পানী, গছ। যেন কুঁৱৰীয়ে হাঁহিছে।

নিভা মাথোন মাটিৰ ফালে চাই কয়—
“এই কাহিনী মাথোঁ আমাৰ নহয়।
এই কাহিনী এক গোপন ইতিহাস—যাক ক’ব লাগিব।”

তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত লয়—
এই খাতা, শব্দ, তাল আৰু যন্ত্ৰ—সকলো সংগ্ৰহ কৰিব, আৰু
“মায়ং কুঁৱৰীৰ কাহিনী” নামত এগৰাকী কুঁৱৰীৰ জীৱন আৰু সোঁতৰ স্মৃতি সংৰক্ষণ কৰিব।

জলজ প্ৰত্যাৱৰ্তন

পাহাৰৰ মূৰত সূৰ্য ওলাইছে, কিন্তু মেঘফুলি গাঁওত সেউজ নাই।
গছৰ পাত শুকাইছে, পথ খহিছে, পানীৰ সোঁত মাটিৰ তলত লুকাই আছে।
কিন্তু মিহিৰ আৰু নিভাৰ বুকুত এখন তীব্ৰ সুৰ—
সোঁত উভতি আহিব।

তেওঁলোকে মায়ং কুঁৱৰীৰ খাতা, যন্ত্ৰৰ শব্দ, আৰু তালবোৰ গঠন কৰি এখন অস্থায়ী সোঁতৰ জাদুঘৰ সাজে ধূপপাহাৰৰ গুহা ভিতৰত।
এই জাদুঘৰত সোঁতৰ অডিঅ’, বায়ুৰ পুৰণি সুৰ, খোদিত তাল আৰু কুঁৱৰীৰ লেখা সংগ্ৰহ হয়।

এদিন নিশা—
মিহিৰে আচলতে বুজি নাপায়, তেওঁ আকৌ সপোন দেখিছে নে বাস্তৱ।
মাটিৰ তলৰ পৰা পানীৰ দৰে এটা শব্দ—
“পোনতে যাওঁ নদীৰ পেটত… তাত মই ৰৈ আছোঁ। জলজ ধ্বনিৰ মাজত মই কোৱা হ’ব।”

নিভাই ক’লে—
“আমাক আকৌ শিপিন্ধি নদীৰ পুৰণি পথ অনুসৰি নামিব লাগিব।
তলৰ খাঢ়, য’ত মানুহ এতিয়া যায় না, সেয়া আছিল সোঁতৰ গোপন গৰ্ভগৃহ।”

তেওঁলোকে বনকুঁৱৰীৰ জুৰুলা বাট লৈ—জলপানী আৰু কঁকৰেৰে ঢকা পথ—নামি যায় এখন অলেখ-ভোলা গাঢ় গাঁওলৈ।
সেখানে এক গোপন গুহা—যি সোঁতৰ প্ৰথমজন্মৰ ঠাই বুলি খাতাত উল্লেখ আছিল।
গুহাটো সেউজী গছৰে ছাঁপ খোৱা, চুকত চুকত জলচাপ।

তলত পানী নাই, কিন্তু বতাহত এখন জলজ শব্দ।
হঠাৎ মিহিৰে খেয়াল কৰে—
তেওঁলোকে আগত সজোৱা তালবোৰ আৰু অডিঅ’ ৰেকৰ্ডিং যদি ইয়াত বাজায়, তেতিয়া হয়তো সোঁতৰ প্ৰতিধ্বনি উভতি আহিব।

তেওঁলোকে এক স্পীকাৰ আৰু সোলাৰ চাৰ্জড পাৱাৰব্যাংকৰ সহায়ত যন্ত্ৰটো খুলি বাজায় —
“সোঁত… সোঁত… উভতি আহা… হাঁহি দি হাঁহি দি…”

গুহাৰ শিল কঁপি উঠে।
মাটিৰ তলৰ পৰা পানীৰ এক সৰু ধাৰা ওলাই আহে।
মিহিৰ চিৎকাৰ কৰে—“নিভা! পানী! এইটো সোঁতেৰ সঁচা প্ৰতিভূ!”
পানী শুকান মাটিত বগাই উঠে, যেন বহু বছৰ আগতে পাহৰা এক নীলা সোঁত উজলাই উঠিছে।

তেওঁলোকে পলকতে বুজি পায়—
মায়ং কুঁৱৰীৰ প্ৰত্যাৱৰ্তন হৈছে।
সোঁতে কোনো অতিপ্ৰাকৃতিক জিনিষ নহয়,
সেয়া সংগ্ৰহ কৰা স্মৃতি, সেউজীয়া গীত, আৰু মানৱ মনৰ আস্থা।

জলজ ধ্বনিৰ মাজত এজন নতুন কণ্ঠ:
“মানুহে যদি শুনে, সোঁত উজলিব।
সেউজ যদি সংৰক্ষণ কৰে, সোঁতে কথা ক’ব।
মই কুঁৱৰী নহয়—মই সেউজ নিজেই।”

সেই ধ্বনিৰে গুহাৰ ভিতৰত গছৰ পাত উৰি উঠে।
তাঁই নয়ন বন্ধ কৰে।
তাল, শব্দ, আৰু সোঁতে এখন নতুন ছবি আঁকে—
এটা সম্ভাৱ্য মেঘফুলি—য’ত বন আছে, নদী বয়, বায়ু হাঁহে।

মানুহৰ নগৰ

সোঁতৰ শব্দত উত্তাল গুহা, জলজ ধ্বনিত সেউজীয়া পাতৰ নৃত্য।
নিভা আৰু মিহিৰৰ দুচকুত এক ধুনীয়া ভয় আৰু বিস্ময়।

কিন্তু এদিন গাঁৱৰ চাৰিওফালে কেমেৰাৰ লেন্স পাতে।
ড্ৰোন উৰে, ইঞ্জিন শব্দে বনকুঁৱৰীৰ গীত ঢাকি পেলায়।
মানুহৰ নগৰ অহা আৰম্ভ হৈছে।

“নিভা দিদি! News Assam টিভিত তপন কাকাই কৈছে—এয়া এক অতি-প্ৰাকৃতিক ঘটনা!”
“আমাৰ গাঁও এখন holy ecological site হ’ব বুলি কয় NGO ‘পৃথিবী প্রাণ’।”
“গুহাখন লৈ documentary বনাব দিছে UK ৰ এটা চেনেলে।”

মিহিৰ চিন্তা কৰে—
“এইবোৰ যদি চলি যায়, তেন্তে সোঁতে আকৌ লুকাই পৰিব।
মানুহে সুধিব কেৱল প্ৰকল্প, উন্নয়ন আৰু ড্ৰোন শ্বটৰ কথা।”

নিভা স্থিৰ ভাবে কয়—
“আমাৰ সোঁতেৰ সংগীত যন্ত্ৰ এটা উৎসৱ নহয়।
এইটো এটা আহ্বান—বিনাশৰ পৰা পলায়নৰ।
সেয়ে আমি সিদ্ধান্ত ল’ব লাগিব।”

তেওঁলোকে মায়ং কুঁৱৰীৰ খাতা আৰু অডিঅ’ সংগ্ৰহ লৈ, মেঘফুলি গাঁওৰ চ’ৰাত এখন সভা কৰে।
“আমাৰ ঘৰ পাহাৰ আৰু সোঁত, এইবোৰ আমাৰ বুকু।
কিন্তু এতিয়া বহিঃজগত আহিছে।
আমি যদি সঠিক কথা নকওঁ, তেন্তে কুঁৱৰীৰ কাহিনী হেৰাই যাব।”

মিহিৰ সামনে এগৰাকী NGOকৰ্মীক সুধে—
“আপোনালোকে ক’লা sustainable development, কিন্তু কিমান sustainable?
আপোনালোক সোঁতৰ হাঁহি শুনিছে?”

উত্তৰ আহে—
“আমাৰ উদ্দেশ্য গাঁওটো প্ৰকাশ কৰা, যাতে ইয়াত উন্নয়ন আৰু সমৰ্থন একে বেলিৰে হয়।”

নিভা মৃদু হাঁহি দিয়ে—
“আপোনালোক যদি সঁচা কথা শুনিব খোজে,
তেনে এই খাতা পঢ়ক।
ইয়াত লিখা আছে কুঁৱৰীৰ কাহিনী, যাক কোনোধৰণৰ কেমেৰা বন্দী কৰিব নোৱাৰে।”

দিনত গাঁওটোত বহিঃজগতৰ আগমন,
কিন্তু ৰাতিপুৱা মাটিৰ তলত সোঁতের শব্দ অব্যাহত থাকে—
এক ধ্বনি, যি মাথোঁ নিভা, মিহিৰ আৰু কুঁৱৰীৰ চুপচাপ চকুত ধৰা যায়।

পিছদিনা ব্ৰিটিছ সাংবাদিক জনী মেকিনটোশ ক’লে—
“This is not just a story.
This is the sound of resistance.”

নিভা টিপ্ টিপ্ শব্দত হাঁহে—
“সেয়াই ত।
মানুহৰ নগৰ যদি শুনিব পাৰে,
সোঁতে চিৰকাল ব’ব।”

অন্তিম গান

আকাশখন যেন মেঘফুলিৰ বুকুত কোনোবা গোপন সংকেত আঁকে।
সেউজ পাতবোৰত ধুনীয়া বতাহ।
গাঁৱৰ ছেলাবোৰ একেলগে “সোঁতৰ গীত” গায়।
বৃদ্ধা কেইজনী বেলি পাৰ হোৱাৰ আগতে গুহাৰ ওচৰত দীপ জ্বলাই।

এতিয়া সোঁতে মাথোঁ এখন নদী নহয়।
সেয়া এক স্বৰ, এক স্মৃতি, এক শক্তি, যাক বুজিবলৈ মানুহৰ হৃদয় লাগে।
মিহিৰ আৰু নিভা গাঁৱৰ ভিতৰতে এটা স্মৃতি-সংগ্ৰহশালা গঢ়ে—
নাম দিয়ে, “সোঁতৰ অন্তিম গান”।

ইয়াত কুঁৱৰীৰ খাতা, অডিঅ’, তাল-যন্ত্ৰ, গাঁৱৰ মানুহৰ মুখৰ পৰম্পৰা, সকলো জখম স্মৃতি সযতনে ৰখা হয়।
এটা QR code-ৰে লোকে শুনিব পাৰে পানীৰ কথা,
এক সোঁতৰ আত্মদৃষ্টি।

নিভা শেষটো পৃষ্ঠা খুলে—

“মই—মায়ং কুঁৱৰী।
শেষত এইটো ক’ব খুজোঁ—
মই আপোনালোকৰ ভিতৰতেই আছিলোঁ।
নিভাৰ হৃদয়, মিহিৰৰ চাওনি, গাঁওৰ জলজ গীত।

সোঁতে কেতিয়াবা শুকায়, কেতিয়াবা উজলিব।
কিন্তু সেয়া যদি আপোনালোকে শুনে—সোঁত চিৰন্তন হ’ব।

একো শেষ নাই।
গান মাথোঁ বগাই যায়।

—মায়ং কুঁৱৰী”

একদিন নিশা, গাঁৱৰ চুপচাপ বতাহত নিভাই সপোনত শুনে—

এক লঘু, সেউজীয়া কণ্ঠ—
“তুমি লিখা… যেতিয়ালৈকে মানুহে পঢ়ে, সোঁতে ব’ই থাকে।”

নিভাৰ মুখত হাঁহি।
তেওঁ জানে, সোঁতে এতিয়া সময়ৰ সীমাৰ বাহিৰত।
এটা সংগীতৰ দৰে—যাক বাজাওঁতেই গীত মৰে না, উজলিয়েই থাকে।

মিহিৰ কয়—
“আমাৰ কাম শেষ… না ক’ম?”
নিভা মাটিৰ ফালে চাই কয়—
“শুধু শেষ পৃষ্ঠা, কিন্তু কাহিনী আগবাঢ়ে।
পৃথিৱীৰ যি ঠাইত সোঁতে শুকায়,
তাত কোনো এজন শুনি যদি বাজায়—
মায়ং কুঁৱৰীৰ গান আকৌ উজলি উঠিব।”

সোঁত সেদিন বগাই উঠিল—
কোনো গাঁওত, কোনো সপোনত, কোনো হৃদয়ত।

****