হিমাংশু বৰগোহাঁই
অধ্যায় ১ – উদ্ভাৱকৰ স্বপ্ন
২০২৮ চনৰ গুৱাহাটী। মহানগৰৰ কোলাহল, উঁচু আকাশছোঁৱা অট্টালিকা, নতুন নতুন প্ৰযুক্তিৰ জোলোঙা আগমন—এইবোৰৰ মাজতো এজন মানুহ নীৰবে নিজৰ সৰু ঘৰত বসি থকা। তেওঁৰ নাম দুলাল দত্ত, বয়স প্ৰায় চাৰিশৰ দিশত। ছোৱালীৰ পৰা বিজ্ঞান আৰু প্ৰযুক্তিৰ প্ৰতি এক বিশেষ টান আছিল, যদিও গাঁওৰ গরিব পৰিয়ালৰ সন্তান হিচাপে সুযোগ–সুবিধা সীমিত আছিল। ইঞ্জিনিয়াৰিং কলেজলৈ যাব পৰা নাছিল, তথাপি বিজ্ঞানৰ সপোনক ত্যাগ নকৰি গুৱাহাটীত এখন সৰু কামত যোগ দিয়াৰ লগে লগে গোপনে নিজে নিজে অভ্যাস চলাই গ’ল। সাধাৰণ মানুহৰ দৰে কেবলে কাম কৰি দিন কটাব পাৰি নাছিল, কাৰণ তেওঁৰ মগজুৰ মাজত সদায় একেই চিন্তা ঘূৰি ফুৰিছিল—নিজ গাঁওক কিমানদিন অন্ধকাৰত ৰাখিব? প্ৰতি সন্ধিয়া নামলেই গাঁওখন পিচলা মাটিৰ পথেৰে আঁতৰি যোৱা আন্ধাৰত ঢাকি গৈছিল। বিদ্যুতৰ সংযোগ গাঁওলৈ এতিয়াও সম্পূৰ্ণভাবে পোৱা নাছিল, কেতিয়াবা মোমবাতি, কেতিয়াবা কিৰচেন লাম্প—সেইবোৰেই একমাত্ৰ ভৰসা। দুলালৰ মনত পৰি আছিল, “যদি মই কিবা এটা নতুন যন্ত্ৰ উদ্ভাৱন কৰিব পাৰোঁ, তেন্তে গাঁওখনো নিজে নিজে আলোকিত হ’ব পাৰে।” এই ভাবনাই তেওঁৰ জীৱনৰ মুখ্য লক্ষ্য হ’ল।
কয়েক বছৰ ধৰি গোপনে বিচৰা–পোৱা চলাই তেওঁ এজন বিশেষ প্ৰকল্পত মন দিলে—“জোনাকী মেচিন”। জোনাকী পোকাই গাঁৱৰ ৰাতিক সাজি তোলে। গ্ৰীষ্মকালৰ সন্ধিয়াবোৰত গছগছনিৰ ডালত জোনাকীৰ দল নাচি বেড়ায়, আৰু সৰু–সুৰি শিশুৱে খেলা–ধূলাত মাতে। কিন্তু দুলালৰ মগজুত অন্যতেৰে চলিছিল। তেওঁ ভাবিলে—এই জোনাকী পোকাৰ পেটেৰে উৎপন্ন হোৱা বায়োলুমিনেচেণ্ট আলোকে যদি বিজ্ঞানৰ মাধ্যমেৰে সঞ্চয় কৰি ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি, তেন্তে হয়তো সেই আলোকেৰে এটা সম্পূৰ্ণ গাঁওক বিদ্যুতৰ দৰে আলোকিত কৰিব পাৰি। বহু পৰীক্ষা–নিরীক্ষাৰ পাছত, কেতিয়াবা বিফলতাত হেৰাই গৈও পুনৰ চেষ্টা কৰি, দুলাল এক বিশেষ মেচিন গঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। এটা সৰু ধাতুৰ বাকচ, ভেতৰত সূক্ষ্ম কাচৰ নল, সূক্ষ্ম সেন্সৰ আৰু বিদ্যুতৰ সৰল পৰিবাহনৰ ব্যৱস্থা—এইবোৰৰ সংমিশ্ৰণত দুলালে এটা যন্ত্ৰ সাজি তুলিলে য’ত জোনাকীৰ বায়োলুমিনেচেণ্ট শক্তি ধৰি ৰাখিব পৰা গ’ল।
প্ৰথম দিনা মেচিনটো সাজি তুলাৰ পাছত তেওঁ তাত কেইটামান জোনাকী ভৰালে। সিহঁতৰ দীপ্তিময় দেহবোৰ যন্ত্ৰৰ ভিতৰত জ্বলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, আৰু সেন্সৰ সক্ৰিয় হ’ল। দুলালে বিস্ময়ে লক্ষ্য কৰিলে—যন্ত্ৰৰ বাহিৰত সংযুক্ত সৰু লাইট বাল্বটো ধীৰে ধীৰে জ্বলি উঠিছে। সেই মুহূর্তত তেওঁৰ চকুত আনন্দৰ চকুলি আহিল। যেন বহু বছৰ ধৰি যি সপোন সপোনাই আছিল, তাৰ প্ৰথম আলোক ৰশ্মি বৰ্তমান তেওঁৰ হাতত ধৰা দিছে। ঘৰৰ ভিতৰত মোমবাতিৰ প্ৰয়োজন নাছিল, জোনাকীৰ আলোকেৰে মেচিনটো পুৰণি টেবুলটোৰ ওপৰত জ্বলি আছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, যদি এই প্ৰযুক্তি উন্নত কৰি ডাঙৰ পৰিসৰত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি, তেন্তে গাঁওখনে বিদ্যুতৰ অভাৱত আতঙ্কিত হ’ব নালাগিব। কিন্তু আনন্দৰ মাজতে এক প্ৰশ্নে তেওঁৰ মনক খুঁচি গ’ল—“মানুহে এইটো গ্ৰহণ কৰিব নেকি? নতুবা বুজিব নেকি যে এইটো কেবল জোনাকীৰ শক্তি?”
ৰাতি টোপনি নাহিল দুলালৰ চকুত। যন্ত্ৰখনৰ মৃদু জ্বলি থকা আলোকেৰে তেওঁ বহি আছিল। তেওঁৰ স্মৃতিত ভাঁহি উঠিছিল শৈশৱৰ দিনবোৰ। বিদ্যালয়ৰ সময়ত শিক্ষকজন কেতিয়াবা ক’তকৈ ধুনীয়া তেলৰ বাতি লৈ আহিছিল, সেয়েই আছিল একমাত্র আলো। পরীক্ষাৰ আগৰ ৰাতি–দিনত জোনাকী ধৰি কাচৰ জাৰত ৰাখি পঢ়িছিল। সেই পৰিস্হিতি দেখেই তেওঁৰ মাতেৰে বিজ্ঞানৰ আগ্ৰহ জন্মিছিল। আৰু আজিৰ দিনটোত সেই জোনাকীকেই এবাৰ পুনৰ নিজৰ গাঁওৰ ৰাতি আলোকিত কৰিবলৈ ব্যৱহাৰ কৰিব পৰা এক অসাধাৰণ সপোনত পৰিণত হ’ল। যদিও সন্মুখত বহুত সমস্যা আছে—অৰ্থনৈতিক অভাৱ, প্ৰযুক্তিগত উন্নয়ন, লোকসমাজৰ ধাৰণা—তথাপি দুলাল দৃঢ় সংকল্পত ভৰিপূৰ্ণ। তেওঁৰ মনত এটা কথা গঢ়ি উঠিল, “যি হোৱাকৈ হৌক, মই এই মেচিনটো নিখুঁত কৰি গাঁওখনৰ প্ৰতিটো ঘৰ জ্বলাই তুলিম।” এই বিশ্বাসেই তেওঁৰ জীৱনৰ পথনির্দেশ হ’বলৈ ধৰিলে।
অধ্যায় ২ – গাঁৱৰ বিস্ময়
প্ৰথম পৰীক্ষাৰ সফলতাৰ পিছত দুলালৰ মনত এক নতুন উৎসাহ জন্মিলে। যদিও সেই ৰাতি তেওঁ নিজে ছাড়া আন কোনো নাছিল, তথাপি যন্ত্ৰখনৰ ভিতৰত জোনাকীৰ পোহৰ দীঘলীয়া সময় ধৰি জ্বলিবলৈ সক্ষম হোৱা দেখিলে তেওঁ নিশ্চিত হ’ল যে এই উদ্ভাৱনৰ ভিতৰত যথেষ্ট সম্ভাৱনা আছে। পৰৱৰ্তী কেইদিনত তেওঁ গোপনে যন্ত্ৰখন উন্নত কৰাৰ চেষ্টা চলাইছিল। সেন্সৰবোৰৰ সংবেদনশীলতা বঢ়ালে, ভিতৰৰ কাচৰ নলবোৰ মজবুত কৰিলে আৰু জোনাকীৰ প্ৰাকৃতিক আলোকক সঠিকভাৱে ধৰি ৰখাৰ বাবে এক বিশেষ সূক্ষ্ম চেম্বাৰ যোগ কৰিলে। কেইবাৰো পৰীক্ষা বিফল হ’ল, জোনাকী জ্বলি উঠিলেও মেচিনৰ বাহিৰৰ বাল্বটো নেভা নেভা হৈ পৰিছিল। তথাপি দুলালে আশা নাছাড়ি পুনৰ চেষ্টা চলাই গ’ল। শেহতীয়াকৈ এবাৰ তেওঁ জোনাকীক মেচিনৰ ভিতৰত ঢুকাই দিয়া মাত্ৰেই জোনাকী যেন স্বাভাৱিকভাৱে তাত আকৃষ্ট হ’ল। কাষত থকা মাটিৰ ঢেলাৰ ওপৰত, মোমবাতি বিহীন সোঁতালুৱা ৰাতিৰ মাজত যন্ত্ৰখনৰ সোনালী দীপ্তি বহুদূৰলৈ প্ৰকাশ পাইছিল। দুলাল নিজেই বুজিলে—এইবাৰ সঁচাকৈয়ে কাম কৰি উঠিছে।
এই সফলতাৰ খবৰ গোপনে ৰাখিব পৰা নাছিল। গাঁওৰ কিছুমান ল’ৰাই খেলা–ধূলাত গৈ দুলালৰ ঘৰৰ কাষত জ্বলজ্বলে পোহৰ দেখিছিল। পরদিনেই গাঁওত গুজব ফুৰিবলৈ ধৰিলে—“দুলালদাই ঘৰত কি জাদু কৰি আছে, ৰাতি–দিন পোহৰ জ্বলি থাকে।” কৌতূহলী মানুহৰ ভিৰ একে একে দুলালৰ ঘৰত উপস্থিত হ’বলৈ ধৰিলে। প্ৰথমত তেওঁ লাজত আৰু সন্দেহত কিবা ক’ব নাছিল, কিন্তু গাঁওবাসীৰ প্ৰশ্নেৰে বেছি পৰি তেওঁ এক ৰাতি মেচিনটো গাঁওবাসীৰ আগত প্ৰদৰ্শন কৰিবলৈ সাজু হ’ল। সেইদিনা গাঁওখনৰ মাঝ চতুৰ্থীত সকলো বয়োজ্যেষ্ঠ, ল’ৰা–ছোৱালী আৰু গৃহিণীবোৰ জড়ো হৈছিল। সন্ধিয়া নামি অহাৰ লগে লগে দুলালে মেচিনখন মাটিৰ ওপৰত ৰাখি সোঁৱৰণেৰে চালু কৰিলে। কেই মিনিটৰ ভিতৰতে আশ্চৰ্যজনক দৃশ্য দেখা গ’ল—আকাশৰ পৰা সৰু সৰু দেউতিৰী জোনাকী মেচিনৰ কাষলৈ আহি একে ঠাইত জমা হ’ব ধৰিলে। মুহূর্ততে মেচিনৰ ভেতৰত দীপ্তি উজ্বলি উঠিল, আৰু তাত সংযুক্ত বাল্বটোৱে সোনালী পোহৰেৰে চকচক কৰিলে।
গাঁওবাসী সকলে যেন স্তম্ভিত হৈ পৰিল। কেতিয়াও সিহঁতে এনে দৃশ্য নেদেখিছিল। গৃহিণীবোৰে হাতত ধৰা কিৰচেন লেম্প নিভাই দিছিল, কাৰণ মেচিনৰ পোহৰেই পৰ্যাপ্ত আছিল। ল’ৰা–ছোৱালীবোৰ আনন্দে উছাহেৰে মেচিনৰ কাষত নাচিবলৈ ধৰিলে। বয়োজ্যেষ্ঠসকলে বিস্ময়ৰে দুলালৰ ফালে চালে আৰু ক’বলৈ ধৰিলে—“আহা! এইবোৰ তো জাদুৰ দৰে লাগে। আমাক এইটো দিয়া, আমাৰ ঘৰতো যদি এনে পোহৰ হয়!” কিছুমান সন্দেহী মানুহও আছিল, যিসকলে ভাবিছিল—“এনে পোকাক যন্ত্ৰত ভৰাই থৈ কিমান দিন চলিব? এইটো হয়তো দুদিনেৰে নেভি যাব।” কিন্তু সংখ্যাগৰিষ্ঠৰ মাজত একেবাৰে আনন্দৰ ৰেলমেল। গাঁওখনৰ প্ৰধানেও আহি দুলালক সন্মুখত প্ৰশংসা কৰিলে। তেওঁ ক’লে, “দুলাল, তুমি যি কৰিলা, গাঁওখনৰ ইতিহাসত প্ৰথম। এতিয়া পঢ়া–শুনা কৰা ছাত্ৰ–ছাত্ৰীয়ে ৰাতি মোমবাতি–কিৰচেনৰ অভাৱত কষ্ট পাব লাগিব নালাগিব।” দুলালৰ মুখত নম্ৰ হাঁহি ফুটিল, তেওঁ কেবল ক’লে—“এইটো মাত্ৰ আৰম্ভণি। যদি সকলোৰে সহযোগ পাই, তেন্তে মই এই প্ৰযুক্তি উন্নত কৰি গাঁওখনৰ প্ৰতিটো ঘৰ জ্বলাই তুলিম।”
এই সফল প্ৰদৰ্শনটোৱে গাঁওখনত এক অনন্য পরিবেশ সৃষ্টি কৰিলে। কেইজনী গৃহিণীয়ে পৰদিনে আহি দুলালক ধন্যবাদ জ্ঞাপন কৰিলে, কিয়নো মেচিনৰ আলোকেৰে সিহঁতৰ সৰু ছোৱালী–ছোৱালীবোৰে প্ৰথমবাৰৰ বাবে বিদ্যুতৰ দৰে আলোত গৃহকাৰ্য্য কৰিব পাৰিছিল। বিদ্যালয়ৰ শিক্ষকজনো খবৰৰ পৰা প্ৰভাৱিত হ’ল, আৰু তেওঁ ঘোষণা কৰিলে যে বিদ্যালয়ৰ শিক্ষাৰ্থীসকলে দুলালৰ যন্ত্ৰটোৰ বিষয়ে বিশেষ পাঠ লৈ বুজি ল’ব। গাঁওখনৰ ল’ৰা–ছোৱালীয়ে দুলালক “আলো দাদা” বুলি ডাকিবলৈ ধৰিলে। তথাপি দুলাল নিজৰ অন্তৰত শান্তভাবে বুজি আছিল—এয়া মাত্ৰ আৰম্ভ। আগলৈ আৰু বহু সমস্যা আহিব, প্ৰযুক্তিৰ সীমাবদ্ধতা আছে, আৰু জোনাকীৰ সংখ্যা বঢ়োৱা–হ্রাসৰ প্ৰশ্নো আছে। তথাপি গাঁওবাসীৰ মুখত ফুটন্ত আনন্দ আৰু বিস্ময়ৰ ছবি দেখিলে তেওঁৰ অন্তৰ শক্তি নৱজীৱন লাভ কৰিছিল। এই আলোই দুলালৰ উদ্ভাৱনক গাঁওখনৰ সপোনলৈ ধপধপীয়াকৈ আগবঢ়াই লৈ গ’ল।
অধ্যায় ৩ – আশা আৰু ভৱিষ্যৎ
গাঁওখনৰ চতুৰ্দিশে এতিয়া একেবাৰে নতুন উৎসৱৰ পৰিবেশ। আগৰ দিনত সন্ধিয়া নামি আহিলে গাঁও অন্ধকাৰত ডুবি যোৱা, কেবল কিছুমান ঘৰত কিৰচেন লেম্পৰ মৃদু জ্বলা আলোচেৰে দিনতকৈ বেছি আঁধাৰ অনুভৱ হোৱাত সকলোবোৰ কাম–কাজ থমকি যোৱা; কিন্তু এতিয়া সেই চিত্রত পৰিৱর্তন আহিছে। জোনাকী মেচিনৰ পোহৰেৰে গাঁওখনৰ মূৰত এক সোনালী দীপ্তি পৰি আছে। সন্ধিয়া হ’লে ছাত্ৰ–ছাত্ৰীয়ে আনন্দেৰে বহি পাঠশালাৰ কাম সম্পূৰ্ণ কৰে, গৃহিণীবোৰে হাতৰ কাম নি:শ্বাস ফুৰাই কৰে। বৃদ্ধ–বৃদ্ধাই সানন্দে ক’লে, “এই বয়সলৈকে বিদ্যুতৰ মুখ দেখা নাপাইলো, কিন্তু দুলালে আমাক সপোনৰ আলো দেখুৱালে।” এই আনন্দত গাঁওখনৰ মানুহৰ মাজত যেন নৱজীৱন সঞ্চাৰিত হৈছে। কিছুমান মানুহৰ মনে সন্দেহ থাকিলেও সংখ্যাগৰিষ্ঠে বিশ্বাস কৰিলে—এতিয়া বিদ্যুতৰ অভাৱৰ দিন শেষ, গাঁওখনো নগৰৰ দৰে আলোকিত হ’ব।
এই উৎসবমুখৰ পৰিৱেশৰ মাজতেই দুলাল নিজৰ অন্তৰত এক নতুন চিন্তা লৈ ব্যস্ত হ’ল। গাঁওখনৰ আনন্দত তেওঁ খুশি হ’লেও, তেওঁ জানিছিল—এই মেচিনটোক কেৱল গাঁওতেই সীমাবদ্ধ ৰাখিলে চলিব নে? যদি এই উদ্ভাৱনটো ডাঙৰ পৰিসৰত প্ৰচাৰ হয়, তেন্তে হয়তো অসংখ্য গাঁও, যিবোৰ এতিয়াও আঁধাৰত দিন কাটাই আছে, সিহঁতৰ জীৱনো পৰিবর্তন হব পাৰে। এই চিন্তাই তেওঁৰ ভিতৰত নতুন উত্তেজনা জাগ্ৰত কৰিলে। তেওঁ ভাবিলে—এতিয়া সময় হৈছে যন্ত্ৰটোক ধনী কোম্পানীৰ আগত প্ৰদৰ্শন কৰাৰ। তেন্তে তেওঁলোকে আর্থিক আৰু প্ৰযুক্তিগত সহায় দিলে যন্ত্ৰটো উন্নত কৰি উৎপাদন কৰা সম্ভৱ হব। কিন্তু একে সময়তে তেওঁৰ অন্তৰত ভয়ো আছিল—বাহিৰৰ মানুহে এই প্ৰযুক্তিক বুজিব নেকি? হয়তো ধনী কোম্পানীয়ে কেৱল নফাৰ স্বাৰ্থত ইয়াক বেপাৰিকীকৰণ কৰিব। তথাপি সুযোগ বিচৰা প্ৰয়োজন।
এই চিন্তাৰে দুলাল গাঁওখনৰ প্ৰধান আৰু কিছুমান শিক্ষিত যুৱকৰ সৈতে আলোচনা কৰিলে। তেওঁ ক’লে, “এই মেচিনটোকে যদি আমি উন্নত কৰি প্ৰচাৰ কৰোঁ, তেন্তে আমাৰ গাঁওটোৰ নাম দেশজুৰি হ’ব। কেৱল আলো নহয়, বিজ্ঞানৰ ইতিহাসতে গাঁওখনৰ নাম লিখা থাকিব।” গাঁওবাসী সকলে উৎসাহিত হ’ল। কিছুমান যুৱকে ক’লে, “দাই, আমি আপোনাৰ লগত আছো। আপুনি কোম্পানীৰ লগত কথা পাতক, আমি গাঁওখনৰ পৰা সহায় কৰিম।” গাঁওখনৰ মানুহে দুলালক শুভকামনা জনালে। তাৰ পিছত ক’তকৈ আশ্চৰ্যজনক হ’ল, যেতিয়া গাঁওখনত মেলা অনুষ্ঠিত হ’ল, তাত মেচিনটো প্রদর্শনৰ বাবে ৰখা হৈছিল। শতাধিক মানুহে সোনালী আলো জ্বলি উঠা দৃশ্য দেখিলে হাততালি দি উঠিছিল। কিছুমান সাংবাদিকও খবৰ ল’বলৈ আহিছিল, আৰু সিহঁতে এই উদ্ভাৱনৰ বিষয়ে চিত্ৰ–প্ৰতিবেদন কৰি নগৰলৈ লৈ গ’ল।
এই খবৰ গুৱাহাটীৰ কিছুমান নামী কোম্পানীৰ কাণলৈও গৈ পালে। কোম্পানীৰ কিছুমান প্ৰতিনিধিয়ে যোগাযোগ কৰাৰ আগেই গাঁওখনৰ মানুহৰ মাজত একেবাৰে উল্লাসৰ জোয়ার উঠি গ’ল। মানুহে ক’বলৈ ধৰিলে—“এতিয়া আমাৰ দিন আহিছে। গাঁওখনৰ পৰা বিদ্যুতৰ সমস্যাৰ শেষ হ’ব।” ল’ৰা–ছোৱালীও উন্মাদনাৰে কৈছিল—“দুলাল দাই আমাৰ হিৰ’!” বয়োজ্যেষ্ঠসকলে প্ৰাৰ্থনা কৰিছিল—“এই আলো গাঁওখনৰ মঙ্গল আনক।” গাঁওখনৰ আঙণত প্রতিদিন সন্ধিয়া মানুহৰ ভিৰ জমা হ’ব ধৰিলে, কেৱল মেচিনখনৰ সোনালী দীপ্তি দেখিবলৈ। যেন এই আলোকে গাঁওখনৰ জীৱন–সংগীত নতুনকৈ লিখি দিয়ে। দুলাল নীৰবে বহি এই আনন্দৰ দৃশ্য চাইছিল, আৰু তেওঁৰ অন্তৰঙ্গ ভাবনা আছিল—“এয়াই মাত্ৰ আৰম্ভণি, যেতিয়া এই সপোন ডাঙৰ আকাশলৈ উৰি যাব, তেতিয়াহে মোৰ কাম সম্পূৰ্ণ হব।”
অধ্যায় ৪ – নীৰৱ প্ৰকৃতি
প্ৰথম সপ্তাহত গাঁওখনৰ আনন্দৰ অন্ত নাছিল। প্ৰতিদিন সন্ধিয়া নামিলেই মানুহে দুলালৰ মেচিনৰ কাষত ভিৰ জমাইছিল। জোনাকী পোকাৰ দীপ্তিৰে মেচিনটো পোহৰেৰে উজলি উঠিল, আৰু সোনালী আলোকেৰে চতুৰ্দিশত উৎসৱৰ ৰঙীন চাহনি পৰিছিল। কিন্তু অতি সোনকালে মানুহৰ মনত এক অদ্ভুত খেয়াল জন্মিবলৈ ধৰিলে। আগৰ দিনত সন্ধিয়া নামিলেই আকাশৰ তলত, বন–জংঘলৰ গছবোৰৰ ডালত শত শত জোনাকী উৰি উৰি আলোকৰ মেলা পাতি দিছিল। গাঁওখনৰ শিশু–কিশোৰে আনন্দেৰে সেইবোৰ ধৰি খেলিছিল। কিন্তু এতিয়া সেই দৃশ্য হঠাতে অন্তৰ্ধান হ’ল। গাঁওবাসী লক্ষ্য কৰিলে—যেতিয়াৰে পৰা মেচিনটো নিয়মিত চালু কৰা হৈছে, তেতিয়াৰে পৰা বন–জংঘল নীৰৱ হৈ পৰিছে। শিশুৱে ঘৰে ঘৰে মাত লগালে, কিন্তু একো জোনাকী হাতত পৰিল নাই। গাঁওখনৰ আকাশও সোঁতালুৱা আঁধাৰত গম্ভীৰ লাগিবলৈ ধৰিলে।
প্ৰথমে মানুহে একে বেলিকা এই পৰিৱর্তনক উপেক্ষা কৰিলে। কিছুমান ভাবিলে—“হয়তো এইবাৰ জোনাকী পোকা অন্য স্থানলৈ সৰি গৈছে।” আন কিছুমানে ক’লে—“মওসুমৰ পৰিৱর্তনৰ বাবে হ’ব।” কিন্তু দিন পিছত সপ্তাহ হ’ব লগা, তথাপিও আকাশখন একেবাৰে শুন্য হৈ পৰিল। ৰাতি নামিলেই গাঁওখনৰ গছ–গছনি আৰু নদীৰ কাষত এক অদ্ভুত নিস্তব্ধতা নেমি আহিছিল। কণমানি শিশুৰা আগৰ দৰে “জোনাকী ধৰা” খেলত নামিব নোৱাৰে। সিহঁতৰ মুখত বিষাদেৰে ক’বলৈ ধৰিলে—“এতিয়া কেনেকৈ খেলিম? আকাশত একো জোনাকী নাই।” এই নিস্তব্ধতা আৰু অন্ধকাৰ গাঁওখনৰ লোকসকলৰ অন্তৰত ধীৰে ধীৰে ভয় আৰু সংশয়ৰ জন্ম দিব ধৰিলে। মানুহৰ মাজত গুজব উঠিল—“মেচিনটোৱেই জোনাকী বিলোপৰ কাৰণ নেকি?”
দুলাল এই পৰিস্থিতি লক্ষ্য কৰি ভিতৰে ভিতৰে চিন্তিত হ’ল। তেওঁৰ সপোন আছিল—জোনাকীৰ আলোকেৰে গাঁওখনৰ আঁধাৰ দূৰ কৰা। কিন্তু সেয়া কৰিবলৈ গ’লেই যদি প্ৰকৃতিৰ নিজৰ জীৱই অন্তৰ্ধান হৈ যায়, তেন্তে এই সপোনৰ কি অৰ্থ? একেদৰে যেতিয়া তিনি দিন ধৰি একো জোনাকী ধৰা পৰিল নহয়, দুলালে ৰাতি অকলেই বনৰ পথ ধৰি গ’ল। গছগছনিৰ তলত বহি সেয়া শৈশৱৰ সুৰেৰে ক’লে—“হে প্ৰকৃতি, মই কি ভুল কৰিছোঁ?” গাওঁৰ কোলাহলৰ পৰা আঁতৰি গ’লেই এই অদ্ভুত নিস্তব্ধতা বেছি স্পষ্ট হ’ল। সোনালী দীপ্তি নোহোৱা আঁধাৰে আৱৃত বনত এক প্ৰশ্নবোধক পৰিৱেশ নেমি আহিছিল। যেন প্ৰকৃতিয়ে কিবা সাৱধানবাণী দি আছে। দুলালে অনুভৱ কৰিলে—তেওঁ উদ্ভাৱনত ব্যস্ত হৈ প্ৰকৃতিৰ নিজস্ব সুৰক্ষাক উপেক্ষা কৰিছে।
এতিয়া গাঁওখনত উল্লাসৰ পৰিবেশত এক ভয়াৱহ অন্ধকাৰ নামি আহিছে। মেচিনৰ সোনালী দীপ্তি থকা সত্ত্বেও আকাশখন শুন্য, গছবোৰ নিৰ্জীৱ যেন। ল’ৰা–ছোৱালীৰ হাঁহি নোহোৱা হোৱাৰ লগে লগে বয়োজ্যেষ্ঠসকলো চিন্তিত হৈ পৰিল। কিছুমানে দুলালক প্ৰশ্ন কৰিলে—“তুমি যি যন্ত্ৰ বনালে, সেইটোৱেই নে এইবোৰৰ কাৰণ? যদি জোনাকীবোৰ গায়েব হৈ যায়, তেন্তে আমাৰ প্ৰকৃতি ধ্বংস হ’ব।” গাঁওখনৰ আনন্দৰ ঠাইত এতিয়া সংশয় আৰু ভয় পূৰ্ণ হ’ল। দুলালৰ বুকুত শীতল বায়ু ধাক্কা মাৰিলে। তেওঁৰ অন্তৰ মর্মেৰে তেওঁ বুজি গ’ল—মাত্ৰ সপোন নহয়, প্ৰকৃতিৰ সৈতে সঁহাৰি ৰাখি চলা একেবাৰে প্ৰয়োজনীয়। নহ’লে এই নিস্তব্ধতা আৰু আঁধাৰ গাঁওখনৰ ভৱিষ্যৎ অন্ধকাৰ কৰি তুলিব।
অধ্যায় ৫ – অশান্তিৰ আৰম্ভণি
গাঁওখনত যেতিয়া প্ৰথমে জোনাকী মেচিনটো জ্বলি উঠিছিল, তেতিয়া সকলোৰে মুখত আনন্দৰ হাঁহি আছিল। ল’ৰা–ছোৱালী ৰাতি ৰাতি মেচিনৰ কাষত খেলিছিল, গৃহিণীবোৰে সোনালী আলোকেৰে গৃহকাজ সহজতাৰে সম্পন্ন কৰিছিল। কিন্তু যেতিয়াৰে পৰা আকাশৰ পৰা জোনাকী সম্পূৰ্ণ অদৃশ্য হ’ল, তেতিয়াৰে পৰা সেই আনন্দৰ ঠাইত এক অদ্ভুত ভয় আৰু সংশয় গাঁওখনত ছডাকৈ ছড়াই পৰিল। মেচিনটো জ্বলিয়েই আছিল, আলোও যথেষ্ট আছিল, তথাপি সেই পোহৰৰ মাজত আনন্দৰ সলনি এক ধৰণৰ নীৰৱ আতংক নামি আহিছিল। মানুহে একে সময়তে অনুভৱ কৰিবলৈ ধৰিলে—এই পোহৰত প্ৰকৃতিৰ দীপ্তি নাই, এই আলোতে শৈশৱৰ স্মৃতি নাই, মাত্ৰ নিস্তব্ধ কাষচাপা ভয়। কণমানি শিশুৱে মাকে ক’লে—“আমাক আকৌ জোনাকী ধৰা খেলত লৈ যাওঁ।” কিন্তু আকাশখন শুন্য। সেয়াই আছিল গাঁওবাসীৰ অন্তৰত জন্ম লোৱা শূন্যতাৰ প্ৰকৃত প্রতিচ্ছবি।
কিছুদিনতে গাঁওখনৰ মানুহে স্পষ্টভাৱে ক’বলৈ ধৰিলে—সমস্যাটো এই মেচিনতেই আছে। যন্ত্ৰখন যতেই আলো জ্বলাই থাকক, সেয়াই যেন প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘন কৰি জোনাকীক চিৰকালৰ বাবে আঁতৰি দিছে। গাঁওখনৰ চতুৰ্দিশে ফুৰি থকা গুজববোৰো ভয়াবহ হৈ পৰিল। কিছুমান ক’লে—“এই আলো শুভ নহয়, অশুভ।” আন কিছুমানে ক’বলৈ ধৰিলে—“যদি জোনাকীবোৰ গায়েব হয়, তেন্তে আমাৰ ক্ষেত–খামাৰ, বন–জংঘল সকলো শুকাই যাব।” গৃহিণীবোৰে ৰাতি মেচিনৰ পোহৰত গৃহকাজ কৰি থাকিলেও অন্তৰত এক অশান্তিৰ সোঁতা বগাইছিল। যেন পোহৰটো শীতল নহয়, বৰং তীব্ৰ আৰু কটুকটীয়া, যি আনন্দৰ সলনি বিষণ্ণতা বিলায়। ল’ৰা–ছোৱালীয়ে আগৰ দৰে আনন্দ নাপালে, আৰু গাঁওখনৰ চতুৰ্দিশে দিন দিনকৈ আঁধাৰ আৰু নীৰৱতা বাঢ়ি গ’ল।
এই পৰিস্থিতিৰ মাজতেই গাঁওখনৰ প্ৰবীণ গাঁওবুঢ়াই একদিন সভা কৰিলে। সকলো মানুহে চতুৰ্দিশৰ কুঁৱলীৰ দৰে ভিৰ জমাইছিল। গাঁওবুঢ়াই নীৰৱ কণ্ঠত কিন্তু দৃঢ় স্বৰে ক’লে—“মই বহু বছৰ ধৰি প্ৰকৃতিৰ চৰণত জীৱন কাটাইছোঁ। আমাৰ জীৱন প্ৰকৃতিৰ উপহাৰ। কিন্তু প্ৰকৃতিৰ খেলা কেতিয়াও চুৰি কৰা উচিত নহয়। দুলালৰ এই মেচিনটো হয়তো বিজ্ঞানৰ আশ্চৰ্য, কিন্তু এইটো প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষিত সম্পদক কাঢ়ি লৈছে। ফলত গাঁওখনৰ জোনাকী গায়েব হৈছে। যদি প্ৰকৃতিৰ নিয়ম ভংগ কৰোঁ, তেন্তে প্ৰকৃতিয়ে আমাৰ ওপৰত প্ৰতিশোধ ল’ব।” এই কথাবোৰ শুনি মানুহৰ মুখ নিস্তব্ধ হৈ পৰিল। কেউজনৰ চকুত ভয়, কেউজনৰ চকুত সন্দেহ, আনৰ চকুত মুচলকা। দুলাল নিজৰ অন্তৰলৈ বুজি পালে—তেওঁকেই বা কি উত্তৰ দিব পাৰে? তেওঁৰ সপোন আছিল গাঁওখনক আলো দিয়াৰ, কিন্তু এই আলো যদি অশান্তিৰ সূত্ৰ হয়, তেন্তে সেই সপোনৰ মূল্য কি?
সন্ধিয়া নামিলেই গাঁওখনত এতিয়া ভিন্ন এক পৰিৱেশ। মেচিনৰ দীপ্তি আগৰ দৰে জ্বলিলেও, মানুহৰ মনত আনন্দ নাথাকিলে সেই আলোও যেন অশান্তিৰ প্ৰতীক হৈ পৰিল। ৰাতি কুকুৰবোৰ বেছিকৈ উলাহত লাগিল, গছত পোৱালি চৰাইবোৰও নীৰৱ হৈ পৰিল। শিশুৰা আঁতৰি গ’ল, বয়োজ্যেষ্ঠসকলে দুৱাৰ বন্ধ কৰি বহি থাকিল। গাঁওখনৰ বুকুত এক ধৰণৰ আতংক গাঢ় হৈ পৰিল। দুলালৰ বাবে সেই সময়টো আছিল আত্ম–সংঘাতৰ সময়। তেওঁ চকুত চকুলি লৈ ভাবিলে—“মই কি সঁচাকৈ ভুল কৰিছোঁ? যদি মোৰ উদ্ভাৱনে প্ৰকৃতিৰ পৰা প্ৰাণ বিলুপ্ত কৰে, তেন্তে মই বিজ্ঞানী নহয়, অপৰাধী।” গাঁওখনৰ আনন্দৰ দিন এক সপ্তাহতে নিঃশেষ হৈ গ’ল, আৰু তাৰ ঠাইত জন্ম ল’লে ভয়, সন্দেহ আৰু অশান্তিৰ এক দীঘলীয়া অন্ধকাৰ।
অধ্যায় ৬ – বনখনৰ সতর্কবাণী
গাঁওখনৰ উত্তৰ ফালে থকা অৰণ্যখন বহু দিন ধৰি গাঁওবাসীৰ জীৱন আৰু সংস্কৃতিৰ অন্যতম অংশ আছিল। সন্ধ্যা নামিলে গাঁওৰ লোকসকলে বাঁহীৰ সুৰ শুনি বা গীত গাই সেই অৰণ্যৰ গহীনলৈ গৈ জ্বালনি কাঠ সংগ্ৰহ কৰি আনিছিল। বনখনত থকা বন্য জীৱজন্তু, পখী-পৰাণ, পতঙ্গ আৰু শলভবোৰ গাঁওখনৰ প্ৰকৃতিৰ ভাৰসাম্য জগাই ৰাখিছিল। কিন্তু জোনাকী মেচিন আবিষ্কাৰ হোৱাৰ কেইদিনমানৰ ভিতৰতে সেই ভাৰসাম্য হ্ৰাস পাইছিল। এজন সাহসী যুৱক, যাৰ নাম দীনেশ, কৌতূহলৰ বসত এবাৰ সেই অৰণ্যত গ’ল। ৰাতি বেলেগভাৱে আঁতৰ জ্বলা পোহৰৰ পরিবর্তে অন্ধকাৰ আৰু স্তব্ধতা। বনৰ কণিকণ ডালত কোনো পোকা-মাকড়ৰ গুঞ্জন নাই, পখীৰা যেন থমকি গ’ল। দীনেশে গভীৰ বিস্ময়ৰ সৈতে লক্ষ্য কৰিলে—যিমানেই সৰু সৰু জোনাকী আছিল, সকলো মেচিনৰ টানত উধাও হৈ গ’ল। নীৰৱ প্ৰকৃতিৰ মাজত হাঁহাকাৰ সৰুজীৱকেইটাৰ মৃত্যুৰ অনুভৱে তেওঁৰ হৃদয়ত শীতলতা ভৰালে। সেই মুহূর্ততে তেওঁ বুজিলে, দুলালে যি মেচিন বনাইছিল, সেয়া গাঁওখনক বিদ্যুতৰ সুবিধা দিব পাৰিছে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ জীৱন্ত ভাৰসাম্যক ভাঙিবলৈ আৰম্ভ কৰিছে।
অৰণ্যখনৰ দৃশ্য দেখিবলৈ গ’লে যেন জীৱনহীন ভূতীয়া জগতৰ দৰে লাগিছিল। দীনেশে খেয়াল কৰিলে, জোনাকীৰ সৈতে বহুতো পতঙ্গো ধ্বংস হ’বলৈ ধৰিছে। য’ত আগতে মধুৰ মক্ষীৰ গুঞ্জন শোনা যেত, এতিয়া সেয়া স্তব্ধ হৈ পৰিছে। ফুলবোৰত পৰাগায়নৰ প্ৰক্ৰিয়াই প্ৰায় বন্ধ হ’বলৈ ধৰিছে। ফলত গাঁওখনৰ ধানক্ষেত আৰু বাগিচাৰ উৎপাদনত ধ্বংসৰ আভাস দেখা গৈছে। গাঁওবাসীয়ে প্ৰথমে ভাবিছিল—উজ্জ্বল পোহৰৰ সুবিধা পোৱাত তেওঁলোকে বিদ্যুতৰ অভাৱত কষ্ট পাব নালাগিব। কিন্তু এতিয়া দেখা পালে, সেই সুবিধাই প্ৰকৃতিৰ মূল কাঠামোতে প্ৰহাৰ হানি কৰিছে। দীনেশৰ চকুত ভয়ৰ প্ৰতিফলন স্পষ্ট দেখা গ’ল। তেওঁ ঠাহৰ কৰিলে, এই সমস্যাটো গাঁওবাসীক অবিলম্বে জনাব লাগিব, নতুবা গাঁওখনক প্ৰকৃতিৰ ক্ৰোধৰ মুখামুখি হ’ব লগা হ’ব।
গাঁওলৈ ঘূৰি আহি দীনেশে সকলো ঘটনা গাঁওবাসীক ক’লে। প্ৰথমে কিছুমান মানুহে বিশ্বাস কৰিবলৈ নারাজ হ’ল। তেওঁলোকে ভাবিলে, হয়তো দীনেশ অৰণ্যৰ অন্ধকাৰত ভুল দেখিছে। কিন্তু কেইদিনমানৰ ভিতৰতে সত্য প্ৰমাণিত হ’ল। ধানক্ষেতত সেউজীয়া ধানৰ গছবোৰ শুকাই গৈছিল, ফুলবোৰৰ ৰং ফিকে হৈ পৰিছিল, ফলবোৰত পৰিপক্কতাৰ গুণ হ্ৰাস পাইছিল। শিশুৰা য’ত জোনাকী ধৰি আনন্দ কৰিছিল, সেই ঠাইত এতিয়া কেৱল শূন্য অন্ধকাৰ। সেই অন্ধকাৰ যেন প্ৰতিদিনে গাঁওবাসীৰ হৃদয়ত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল—“আখিৰে এই মেচিনে আমাৰ জীৱন সঠিক ৰূপে উজ্জ্বল কৰি তুলিছে নে ধ্বংসৰ পথত ঠেলি দিছে?” গাঁওবুঢ়া আৰু অভিজ্ঞ লোকে ভাবিবলৈ ধৰিলে, দীনেশে কোৱা কথাবোৰ অৰণ্যৰ সতর্কবাণী। প্ৰকৃতিৰ সতর্কতা যদি এতিয়াই নুশুনা যায়, গাঁওখনৰ ভৱিষ্যৎ অন্ধকাৰত নিমগ্ন হ’ব।
সেই ৰাতি গাঁওখনত এক বিশেষ সভা অনুষ্ঠিত হ’ল। সকলো মানুহ দুলালৰ মেচিনৰ প্ৰতি সন্দিহান হৈ পৰিছিল। দুলালৰ মুখত উল্লাসৰ দীপ্তি নাথাকিল, কাৰণ তেওঁ নিজেও লক্ষ্য কৰিছিল—মেচিনৰ সোনালী পোহৰৰ বিনিময়ত প্ৰকৃতিৰ সজীৱতা হ্ৰাস পাইছে। দীনেশে সকলোতকৈ গম্ভীৰ সুৰেৰে ক’লে, “এই অৰণ্য আমাৰ জীৱনৰ প্ৰতিচ্ছবি। যদি পতঙ্গবোৰেই ধ্বংস হয়, যদি জোনাকী নোহোৱা হয়, তেন্তে আমাৰ ক্ষেত-খামাৰো জীৱনশূন্য হৈ পৰিব।” গাঁওবুঢ়াই মাথা নাড়ি ক’লে, “প্ৰকৃতিৰ পৰা যি অধিক লৈছো, সেইবোৰ সোধ-পাচৰি দিবই লাগিব। প্ৰকৃতিৰ খেলা কেতিয়াও চুৰি কৰা উচিত নহয়। বনখনৰ এই নীৰৱ সতর্কবাণী আমাৰ বাবে শেষ সুযোগ। যদি এতিয়াই শুদ্ধি নআনো, তেন্তে এই উজ্জ্বল মেচিন আমাৰ গাঁওখনক অন্ধকাৰত নিমগ্ন কৰি দিব।” গাঁওবাসীয়ে ভয় আৰু অশান্তিৰ মাজত সেই ৰাতি শেষ কৰিলে, কিন্তু সকলোৰে মনে একেটা কথা ঘূৰিবলৈ ধৰিলে—প্ৰকৃতিৰ লগত যুঁজ নকৰিলে ভৱিষ্যৎ সুৰক্ষিত নহ’ব।
অধ্যায় ৭ – গাঁওখনৰ বিভাজন
গাঁওখন এতিয়া সম্পূৰ্ণ পৰিস্থিতিৰ মাজত বিভক্ত হৈ পৰিল। প্ৰথমতে মেচিনৰ উদ্ভাৱনে সকলোৰে মুখত হাঁহি আনিছিল। শিশু–কিশোৰে মেচিনৰ সোনালী পোহৰত ৰাতি খেলিছিল, গৃহিণীবোৰে সহজে গৃহকাজ কৰি সুখী হৈছিল। কিন্তু বনখনৰ নিস্তব্ধতা আৰু পতঙ্গ-জীৱৰ হ্ৰাসৰ খবৰ গাঁওবাসীৰ মাজত ভয়ৰ বীজ বোৱালে। কিছুমান গাঁওবাসীয়ে, বিশেষকৈ বয়োজ্যেষ্ঠসকলে, ক’বলৈ ধৰিলে—“মেচিনটো ধ্বংস কৰিব লাগিব। প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষা আমাৰ প্ৰথম দায়িত্ব।” সিহঁতে ভাবিছিল, বিদ্যুতৰ সুবিধা সাময়িক হ’ব পাৰে, কিন্তু বন, জল, পখী-পৰাণ, পতঙ্গ আৰু ধানক্ষেতৰ সজীৱতা নষ্ট হ’লে, গাঁওখনৰ জীৱন অচিৰেই ধ্বংসৰ মুখলৈ যাই যাব। কিছুমান সকলে এই কথাত একেবাৰে দৃঢ় আছিল, আৰু তেওঁলোকৰ প্ৰতিটো কৰ্ম আৰু পদক্ষেপ প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষাত নিবেদিত আছিল।
অন্যহাতে, কিছুমান ল’ৰা–যুৱক আৰু ধনী পৰিয়ালৰ লোক ভাবিলে—“মেচিনটোতেই আমাৰ ভৱিষ্যৎ আছে। এতিয়াৰ সময়ত বিদ্যুতৰ অভাৱত কষ্ট পাব নালাগে। এই আলোই আমাৰ শিক্ষা, কাম-কাজ, আৰু আধুনিক জীৱন সহজ কৰি তুলিছে।” সিহঁতে দুলালক সমৰ্থন জনাই মেচিন বজাই ৰাখিবলৈ আগবাঢ়ি আহিল। তেওঁলোকে ক’বলৈ ধৰিলে—“প্ৰকৃতিৰ ক্ষতি অল্প, কিন্তু আমাৰ গাঁওখনৰ উন্নতিৰ সুযোগ সীমাহীন। যদি এই মেচিন নিছিলেই, আমাৰ সন্তান আৰু গাঁও দুয়োটাই পিছপৰা হ’ব।” গাঁওবাসী দুটা দলে বিভক্ত হৈ পৰিল। একপক্ষ প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষাত বিশ্বাসী, আনপক্ষ বিজ্ঞান আৰু উদ্ভাৱনৰ সুবিধাত বিশ্বাসী।
দুই দলে বিভাজিত হোৱাৰ পাছত গাঁওখনত কথোপকথন আৰু তর্কৰ ধাৰা বাঢ়ি গ’ল। সন্ধিয়া নামিলেই দুয়ো পক্ষই মেচিনৰ কাষত উপস্থিত হৈ নিজৰ মতামত ব্যক্ত কৰিবলৈ ধৰিলে। শিশুৰা আৰু কিশোৰেও ধ্বনি তুলিলে—কোনে আনন্দৰ দীপ্তি চায়, কোনে প্ৰকৃতিৰ সজীৱতা। কিছুমান গৃহিণী পলমে ক’লে, “এই আলোকে আমাৰ জীৱন সহজ কৰিছে, কিন্তু দীনেশৰ কথা ঠিক। যদি বন নষ্ট হয়, তেন্তে খাবলৈ ধান, ফল আৰু মধুৰ অভাৱ হ’ব।” গাঁওবুঢ়াই শান্তভাবে বুজাবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু তর্কৰ আগ্ৰহে আগ বাঢ়ি গ’ল। যুৱক আৰু বৃদ্ধৰ মাজত এক অদ্ভুত দ্বন্দ্ব আৰম্ভ হ’ল। গাঁওখনৰ শান্তি ধীৰে ধীৰে নষ্ট হৈ পৰিল।
দুলাল নিজেও দুভাগ হোৱা গাঁওখনৰ দৃশ্য দেখে মনৰ পৰা দুখ পাইছিল। তেওঁৰ উদ্ভাৱনৰ উদ্দেশ্য আছিল গাঁওখনক আলো প্ৰদান কৰা, কিন্তু এতিয়া সেই উদ্ভাৱনে গাঁওখনক দুটা শিবিৰত ভাগি দিছে। তেওঁ বুজিলে—প্ৰকৃতি আৰু বিজ্ঞানৰ মাজত সঁহাৰি নাথাকিলে এই সংঘাত দীঘলীয়া হ’ব। দুলালে ভাবিলে, “মেচিন বজাই ৰাখিবলৈ আৰু গাঁওখনক একতাবদ্ধ কৰিবলৈ মই কিবা উপায় খুজিব লাগিব।” কিন্তু তেওঁ বুজি পালে—এই দায়িত্ব মাত্ৰ তেওঁৰ নহয়; গাঁওবাসীৰ প্ৰকৃতিৰ প্রতি সন্মান আৰু বিজ্ঞানৰ বাবে দায়িত্ব একেলগে পালন কৰিব লাগিব। সন্ধিয়া নামিলে গাঁওখনৰ চতুৰ্দিশে দুটা শক্তিৰ প্ৰতিচ্ছবি দেখা যায়—একপক্ষ জোনাকীৰ পোহৰত আনন্দিত, আনপক্ষ নিস্তব্ধ বন আৰু পতঙ্গৰ চিন্তাত উদ্বিগ্ন। গাঁওখনৰ বিভাজনৰ এই সময়ই তেওঁক শিকালে—যিকোনো উদ্ভাৱন মানৱ জীৱনক সমৃদ্ধ কৰিব পাৰে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষা অবিহনে সেই সমৃদ্ধি ধ্বংস হ’ব পাৰে।
অধ্যায় ৮ – বিপদজনক পৰীক্ষা
দুলালৰ অন্তৰ বৰ্তমান দুই দিশত বিভক্ত হৈ আছিল। গাঁওখনৰ দুই ভাগৰ তর্ক আৰু বিভাজন প্ৰত্যক্ষ কৰি তেওঁক মনৰ ভিতৰত এক বৃহৎ দায়িত্বৰ অনুভূতি জাগিল। প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষাৰ কথাও মাথোন আৰু, কিন্তু তেওঁ জানিছিল—মেচিনটোৰ উন্নতি নকৰিলে আৰু বৃহৎ পৰীক্ষা নকৰিলে, গাঁওখনৰ ভৱিষ্যৎ উজ্জ্বল হ’বলৈ সম্ভাৱনা কম। তাৰ পাছত দুলালে মেচিনত নতুন সেন্সৰ সংযোগ কৰিলে, চেম্বাৰৰ আকাৰ আৰু কাচৰ মান উন্নত কৰিলে আৰু জোনাকীৰ অধিক সংখ্যক সংৰক্ষণৰ বাবে বিশেষ কক্ষ স্থাপন কৰিলে। তেওঁ ভাবিলে—“এইবাৰ সফল হ’লে, গাঁওখনৰ পোহৰৰ সমস্যা স্থায়ীভাৱে সমাধান হ’ব।” কিন্তু দুলালৰ অন্তৰতে এক অদ্ভুত আশঙ্কা আছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল—প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষাৰ নিয়ম উলংঘা কৰিলে বিপদ হ’ব পাৰে। তথাপি উদ্ভাৱনৰ আকাংক্ষা আৰু গাঁওখনৰ আনন্দৰ আশা তেওঁক বাধ্য কৰিলে নতুন পৰীক্ষা কৰিবলৈ।
প্ৰথম পৰীক্ষাৰ দিনা গাঁওখনৰ ল’ৰা–ছোৱালী আৰু কিছুমান যুৱক উৎসাহেৰে উপস্থিত হৈছিল। দুলাল চুপে চুপে মেচিনটো চালু কৰিলে। প্ৰথমে সকলো ঠিকঠাক চলিল। জোনাকীৰ সৰু সৰু পোহৰে চেম্বাৰৰ ভিতৰত উজ্বলিবলৈ ধৰিলে। গাঁওবাসীৰ মুখত পুনৰ হাঁহি ফুটিল। কিন্তু মেচিনটো ধীৰে ধীৰে অদ্ভুত শব্দ উত্পন্ন কৰিবলৈ ধৰিলে। চেম্বাৰৰ ভিতৰৰ বাতি যেন আকস্মিক ভংগৰ হেলান খাইছিল, আৰু হালকা কণিকা বা ধোঁৱাৰ দৰে এক অদ্ভুত পদাৰ্থ নিৰ্গত হ’ল। দুলালে অৱিলম্বে সেন্সৰবোৰ বন্ধ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু সেই পদাৰ্থটোৱে মেচিনৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি চতুৰ্দিশে বিস্তাৰিত হ’ল। মুহূর্ততে গাঁওখনৰ মানুহৰ চকুত অন্ধকাৰ নেমি আহিল। মানুহৰ হাত আৰু মুখ ধুনীয়া পোহৰত পূৰ্ণ হৈ থকাৰ সময়তো চকুত অচলতা দেখা দিলে আতংক উত্পন্ন হ’ল।
গাঁওবাসী আতংকিত হৈ চিৎকাৰ কৰিবলৈ ধৰিলে। কিছুমান ল’ৰা–ছোৱালী পৰিৱেশৰ অচিন্তিত ভয়ত কঁপি উঠিলে। বয়োজ্যেষ্ঠসকলে দৃঢ় হ’লেও অন্তৰত ভয়ৰ অনুভূতি বঢ়িল। গাঁওবুঢ়াই শান্ত স্বৰে ক’লে—“দেখা গৈছে, প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘা কৰিলে বিপদ কিদৰে নামিব পাৰে। এই পদাৰ্থৰ প্ৰভাৱতে মানুহৰ চকু অন্ধকাৰত অচল হৈছে। সদায় মনে ৰাখিব, বিজ্ঞান আৰু উদ্ভাৱন শক্তিশালী হ’ব পাৰে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ শক্তিৰ আগত অসহায়।” দুলাল দুখভৰা চকুত গাঁওবাসীৰ ভয় দেখি তেওঁ বুজি পালে—তেওঁৰ উদ্ভাৱন মাত্ৰ আলো নোৱাৰিলে, বিপদো আনিছে। মেচিনটো বন্ধ কৰিবলৈ দুলাল সজাগভাৱে চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু সেই পদাৰ্থ ধীৰে ধীৰে দূৰ হৈ গাঁওখনৰ আকাশ আৰু চতুৰ্দিশে বিস্তৃত হ’ল।
এই পৰিস্থিতিয়ে গাঁওখনৰ বাবে এক ভয়ংকৰ শিক্ষা হিচাপে পৰিগণিত হ’ল। গাঁওবাসীৰ মনত এক অচিন্তিত ভয় জন্মিল—যি দুলালৰ উদ্ভাৱনৰ বাবে আনন্দী হৈছিল, সেয়া এতিয়া বিপদৰ প্ৰতীক হৈ পৰিল। কিছুমান ল’ৰা–ছোৱালী চোখত দৃষ্টিশক্তি হেৰুৱাই কেঁকুৱালে। গাঁওখনৰ মানুহে একে লগে দুলালক আৰু নিজৰ সপোনক দোষী ধৰিবলৈ ধৰিলে। দুলাল নিজে নীৰৱ হৈ মেচিনৰ আগত বহি ভাবিলে—“মই জানিছিলোঁ সম্ভাৱ্য বিপদ, তথাপি উদ্ভাৱন কৰাৰ আকাংক্ষা অধিক আছিল। এতিয়া দেখা গৈছে—যি পথ আমি বাছি লৈছোঁ, তাৰ ফলাফল কিমান গুৰুত্বপূর্ণ।” গাঁওখনৰ সকলোৰে মনত এটা গভীৰ শিক্ষা জন্মিল—সপোন পূৰণৰ আগত প্ৰকৃতিৰ নিয়মৰ সন্মান আৰু সতর্কতা সবল হ’ব লাগিব। সেই ৰাতি, গাঁওখনৰ আকাশত নিস্তব্ধতা আৰু নীৰৱতা ভৱিষ্যৎ প্ৰকৃতিৰ সতর্কবাণী ৰূপে উজ্জ্বল হৈ ৰ’ল।
অধ্যায় ৯ – জোনাকীৰ প্ৰতিশোধ
গাঁওখনৰ ৰাতি এতিয়া সম্পূৰ্ণ ভিন্ন পৰিৱেশত ডুবে। দুলালৰ মেচিনৰ বিপদজনক পৰীক্ষাৰ পাছত গাঁওবাসী আতংকিত আৰু সতর্ক হৈ ৰ’ল। কিন্তু ৰাতি নামাৰ লগে লগে অদ্ভুত এক দৃশ্যৰ সূচনা হ’ল। অৰণ্যৰ পৰা এক অসংখ্য জোনাকী উৰি আহিল—শত, হাজাৰ নহয়, লক্ষ লক্ষ জোনাকী যেন আকাশৰ পৰা বৰষুণৰ দৰে পৰি গৈছিল। কিন্তু আগৰ দৰে তেওঁলোকে মেচিনত ঢুকি আলো জ্বলাই নাৰিল। মেচিনটো, যিয়ে এতিয়ালৈকে গাঁওখনক সোনালী দীপ্তিত ভৰাইছিল, এতিয়া সেই জোনাকীৰ উপস্থিতিৰ পৰা সুৰক্ষা লাভ কৰিব নোৱাৰিল। জোনাকীবোৰ একেলগে মেচিনৰ চাৰিওফালে চকু ধৰা দীপ্তি লৈ ঘূৰি আহিল আৰু অকস্মাৎ, এক ভয়ঙ্কৰ বিস্ফোৰণ ঘটালে। মেচিনৰ কাচৰ চেম্বাৰ ভঙি গ’ল, ধাতব অংশ উৰি গ’ল, আৰু মেচিনৰ ভিতৰত থকা সকলো কিছুমান জোনাকী দুলালৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰলৈ উৰি গ’ল।
বিস্ফোৰণৰ শব্দে গাঁওখনৰ মানুহৰ অন্তৰত ভয়ৰ ঢৌ তোলে। ল’ৰা–ছোৱালী কেঁকুৱাই উঠিলে, গৃহিণীবোৰ আতংকেৰে দৌৰিবলৈ ধৰিলে। বয়োজ্যেষ্ঠসকলে দুৱাৰ বন্ধ কৰি গাঁওখনৰ ভিতৰত আশ্ৰয় লৈছিল। দুলাল নিজৰ চকুত বিশ্বাস নকৰি মেচিনৰ ধ্বংস আৰু জোনাকীৰ আচৰিত প্ৰতিশোধ চাইছিল। তেওঁ বুজি পালে—প্ৰকৃতিয়ে নিজস্ব সুৰক্ষা আৰু সন্মানৰ বাবে এক শিক্ষা প্ৰদান কৰিছে। জোনাকীবোৰ মেচিনত ঢুকা নকৰাকৈ, মাত্ৰ তাৰ প্ৰতি প্ৰতিশোধ স্বৰূপে বিস্ফোৰণ ঘটাইছে। এই আচৰণে স্পষ্ট কৰি দিছে—প্ৰকৃতিৰ শক্তি কোনো যান্ত্ৰিক উদ্ভাৱনৰ আগত নম্ৰ নহয়।
মেচিনৰ ধ্বংসৰ পাছত গাঁওখন সম্পূৰ্ণ অন্ধকাৰত ডুবি গ’ল। আগৰ দীপ্তি, আনন্দ আৰু আধুনিকতাৰ সপোন একেবাৰে অন্ত হ’ল। কিন্তু এই আঁধাৰ একেবাৰে ধ্বংসৰ নহয়; সেয়া মানুহৰ মনত এক গভীৰ সতর্কবাণী হিচাপে প্ৰৱেশ কৰিলে। গাঁওবাসী বুজি পালে—যন্ত্ৰৰ সুবিধা অল্প সময়ৰ আনন্দ দিব পাৰে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ নিয়ম উলংঘিলে বিপদ অবশ্যম্ভাবী। শিশু, যুৱক, গৃহিণী আৰু বয়োজ্যেষ্ঠ, সকলোৰে মনত একেটা অনুভূতি: প্ৰকৃতিৰ সন্মান অবিহনে কোনোধৰণৰ উদ্ভাৱন স্থায়ী নহ’ব। জোনাকীৰ এই প্ৰতিশোধে গাঁওবাসীৰ অন্তৰতে গভীৰ প্ৰভাব পেলালে, আৰু তেওঁলোকে স্বীকাৰ কৰিলে—আদিম নীৰৱতা আৰু প্ৰকৃতিৰ নিয়ম আমাৰ জীৱনৰ সৰ্বাধিক মূল্যবান।
দুলাল নীৰৱ হৈ ধ্বংস হোৱা মেচিনৰ আগত বহি ভাবিলে। তেওঁৰ চকুত চকুলি আছিল, কাৰণ উদ্ভাৱনৰ আকাংক্ষা আৰু গাঁওখনৰ বাবে ভাল কৰাৰ মনোবৃত্তি তেওঁক এই বিপদলৈ ঠেলিছে। কিন্তু তেওঁৰ অন্তৰতে এক সঁহাৰি জন্মিল—প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষা আৰু শৃঙ্খলা উদ্ভাৱনৰ আগত প্ৰতিষ্ঠা থাকিব লাগিব। গাঁওখনৰ জোনাকীৰ অসংখ্য দৃষ্টিৰ মাজেৰে প্ৰকৃতিয়ে এক শক্তিশালী শিক্ষা প্ৰদান কৰিলে: “উদ্ভাৱন শক্তিশালী হ’ব পাৰে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ সন্মানৰ আগত সেই শক্তি অৰ্থহীন।” অন্ধকাৰত ঘূৰি থকা গাঁওবাসী আৰু দুলাল দুয়োৰে মনত সেই শিক্ষা চিৰদিনৰ বাবে ৰৈ গ’ল। ৰাতিৰ নিস্তব্ধতা, জোনাকীৰ দীপ্তি আৰু ধ্বংস হোৱা মেচিনৰ অৱশেষ মিলি গাঁওখনৰ ইতিহাসত এক চিৰস্মৰণীয় পাঠ হিচাপে ভঁৰাল কৰি ৰাখিলে।
অধ্যায় ১০ – প্ৰকৃতিৰ শিক্ষা
গাঁওখনৰ অন্ধকাৰ এতিয়া সম্পূৰ্ণ ভিন্ন ৰূপ লৈছিল। দুলালৰ মেচিনৰ ধ্বংসৰ পাছত, গাঁওবাসী আৰু শিশুসকলে ভয় আৰু বিষণ্ণতাৰ সৈতে ৰাতি পাৰ কৰিছিল। কিন্তু এক ৰাতি, অৰণ্যৰ পৰা আৰু নদীৰ কাষৰ পৰা হঠাৎ সৰু সৰু দীপ্তি দেখা আৰম্ভ হ’ল। প্ৰথমে মানুহে বুজি পোৱা নাছিল—কিন্তু কিছু সময়ৰ পাছত লক্ষ কৰিলে, সেই দীপ্তি জোনাকীৰ পোহৰ। ধীৰে ধীৰে লক্ষ লক্ষ জোনাকী গাঁওখনৰ বন, নদী আৰু ক্ষেতখিনিত উজলি উঠিল। আগৰ দৰে কোনো যান্ত্ৰিক সহায়ৰ প্ৰয়োজন নাছিল; প্ৰকৃতি নিজেই নিজৰ শক্তি পুনৰুদ্ধাৰ কৰি গাঁওখনক পোহৰেৰে ভৰাই তুলিছিল। শিশু-যুৱক, গৃহিণী আৰু বয়োজ্যেষ্ঠ সকলৰ মুখত আনন্দৰ হাঁহি ফুটি উঠিল। এই দৃশ্য স্পষ্টভাৱে দেখুৱালে—প্ৰকৃতিৰ শক্তি কোনো যান্ত্ৰিক উদ্ভাৱনৰ তুলনাত বহু অধিক দীপ্তিশালী আৰু নিৰ্ভীক।
দুলাল, যিজন বহুদিন ধৰি উদ্ভাৱন আৰু আধুনিকতাৰ দিশে মনোনিবেশ কৰিছিল, এতিয়া নিজৰ ভুল স্বীকাৰ কৰিবলৈ আগবাঢ়ি আহিল। তেওঁ গাঁওবাসীৰ আগত স্থিৰ সুৰে ক’লে—“মই এতিয়া বুজি পালে—প্ৰকৃতিৰ শক্তি প্ৰকৃতিৰে থাকিব দিয়া উচিত। যি সময়লৈ আমি প্ৰকৃতিৰ নিয়মক অবহেলা কৰিছোঁ, তেতিয়ালৈকে আমাৰ উদ্ভাৱন সকলো বিপদৰ সূত্ৰ হ’ব পাৰে। মই মেচিন বনাই গাঁওখনক পোহৰেৰে উজ্জ্বল কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিলোঁ, কিন্তু প্ৰতিটো কণিকাই প্ৰমাণ কৰিছে—প্ৰকৃতিৰ নিয়মক অবহেলা কৰিলে বিপদ অনিবার্য।” গাঁওবাসীয়ে দুলালৰ এই স্বীকাৰোক্তি মনত ৰাখি, প্ৰকৃতিৰ প্ৰতি নতুন এক সন্মান জন্ম দিলে। তেওঁলোকে বুজিলে—উদ্ভাৱন আৰু অগ্ৰগতিৰ পথত প্ৰকৃতিকে সঙ্গী হিচাপে লোৱাটো একেবাৰে অত্যাৱশ্যক।
গাঁওখনৰ মানুহে তাৰ পাছত নতুন ভাৱে জীৱন আৰম্ভ কৰিলে। মেচিনৰ অবলুপ্তি সত্ত্বেও, প্ৰকৃতিৰ নিজস্ব দীপ্তি আৰু জীৱন্ত শক্তিয়ে গাঁওখনক পূৰ্ণ কৰিছে। শিশুসকলে বন আৰু নদীৰ কাষত জোনাকীৰ পোহৰত খেলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। ধানক্ষেত আৰু বাগিচাতো প্ৰকৃতিৰ নিয়ম অনুসৰি পুনৰুদ্ধাৰ হ’ল। গাঁওবাসী শিকিলে—মানৱীয় উদ্ভাৱন আৰু প্ৰকৃতিৰ শৃঙ্খলা একেলগে থাকিলে কেৱল সঠিক অগ্ৰগতি সম্ভব। গাঁওখনত পুনৰ আনন্দ, হাঁহি আৰু আশা নামিল। দুলালৰ মনতো শান্তি নেমি আহিল। তেওঁ বুজি পালে—প্ৰকৃতিৰ সজীৱ শক্তিৰ আগত যান্ত্ৰিক উদ্ভাৱন কেতিয়াও স্থায়ী নহ’ব, সেয়ে একেলগে চলাৰ শিক্ষা সকলোৰে বাবে আৱশ্যক।
শেষত, গাঁওখনৰ সকলোৰে মনত এক গভীৰ শিক্ষা গঢ়ি উঠিল। মানুহে অনুভৱ কৰিলে—উদ্ভাৱন শক্তিশালী হ’ব পাৰে, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ নিয়ম অবিহনে সেই শক্তি বিপদৰ সূত্ৰ। দুলালৰ উদ্ভাৱন, গাঁওখনৰ আনন্দ আৰু প্ৰকৃতিৰ শক্তি সকলোৰে মাজত মিলি এক নতুন সমন্বয়ৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰিলে। গাঁওবাসী শপথ কৰিলে—ভৱিষ্যতৰ যিকোনো অগ্ৰগতিৰ বাবে তেওঁলোকে প্ৰকৃতিৰ সন্মান বজাই ৰাখিব। ৰাতিৰ জোনাকীৰ দীপ্তি আৰু অৰণ্যৰ নিস্তব্ধতা মিলি গাঁওখনৰ শিক্ষা ৰূপে জীৱন্ত হৈ ৰ’ল—উদ্ভাৱন আৰু প্ৰকৃতি, দুয়ো একেলগে থাকিলে কেৱল জীৱন সত্যৰূপে সমৃদ্ধ হ’ব পাৰে।
___
