মগুৰা গছৰ ছায়া

১

গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেন্দ্ৰীয় গ্রন্থাগাৰৰ ওপৰফালৰ কোণত এটা ধূলিমলিন পুৰণি সঁচাই থকা শ্বেল্ফ থাকে, য’ত বহুবছৰৰ পুৰণি পাণ্ডুলিপি, দলিল আৰু দস্তাবেজ সযতনে সংৰক্ষণ কৰা হয়। সেইদিনা শীতল শুৱঁনি লগা এপৰালি বতাহৰ ভিতৰত দিগন্ত বৰা—এজন গম্ভীৰ আৰু মনযোগী ইতিহাস গৱেষক—তাঁৰ দৈনিক অভ্যাসৰ দৰে সেই শ্বেল্ফৰ আগত থমকি দাঁড়িল। তেওঁ বিশেষকৈ আহোম যুগৰ সামরিক ইতিহাস আৰু সাংস্কৃতিক নিদৰ্শনৰ ওপৰত গবেষণা কৰি আছিল, আৰু দিনটোৰ প্ৰথমভাগত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ উপ-গ্রন্থাগাৰিকই তেওঁৰ কাষত আহি কৈছিল যে, “পুৰণি সংৰক্ষণ বিভাগত কিছুমান নতুনভাৱে সংৰক্ষিত দলিল আছে, হয়তো আপোনাৰ কামত লাগিব।” দিগন্তৰ আগ্ৰহ একেবাৰে জেগাই উঠিল। তেওঁ কাপোৰৰ গ্লাভছ পিন্ধি, সাৱধানে এটা কাঠৰ বাকচৰ ঢাকনি তুলিলে। ভিতৰত কাপোৰেৰে মোড়া কিছুমান পাণ্ডুলিপি আছিল, যাৰ মাজৰ এটা চকুৰে চোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ মনত অদ্ভুত অনুভূতি জন্মালে—কপোৰখনৰ গুৰি-গুৰি ৰঙা মাটি আৰু বেয়া গন্ধ, যেন বহু দূৰৈৰ সময়ৰ পৰা আহি তাৰ আগত উপস্থিত হৈছে।

দিগন্তে কাপোৰৰ গোট খুলিলে আৰু সোঁফালে ৰাখিলে। তাৰ ভিতৰত থকা পাণ্ডুলিপিখন একেবাৰে অনন্য—পত্ৰবোৰ হাতৰ লিখা কিন্তু শুদ্ধ আহোম লিপিত নহয়, তাতে কিছুমান চিহ্ন আৰু নকশা দেখা যায় যি প্ৰথাগত ভাষাৰ সীমা পাৰ হৈ গৈছে। পাতৰ কাষত আঁকা গাঢ় কালিৰ চাৰিকোণা চিহ্ন, মদিৰা মুৰৰ দৰে তৰঙীয়া রেখা আৰু কেতিয়াবা তলত সৰু মানচিত্ৰৰ আকাৰৰ বর্ণনা, সকলোতে যেন গুপ্ত সংকেত লুকাই আছে। প্ৰথম পাতৰ ওপৰফালে এখন বৃহৎ গছৰ ছবি—গছটো সোজাকৈ দমদমীয়াকৈ দঁহি থিয়, তলৰ মাটিত ডাঙৰ ডাঙৰ মূড়ি থকা মূলেৰে মাটিক একেলগে আঁকৰি ধৰি আছে। গছটোৰ ওচৰত কালিৰে লিখা শব্দবোৰে দিগন্তক স্থিৰ কৰি থালে—”মগুৰা গছৰ ছায়া”। তেওঁ প্ৰথমে ভাবিলে, হয়তো এইটো কোনো কাব্যিক বৰ্ণনা বা উপমা, কিন্তু পাণ্ডুলিপিৰ বাকী অংশত শব্দবোৰ পুনঃপুনঃ উল্লিখিত হোৱাৰ লগে লগে তেওঁ বুজিলে যে ইয়াত কিবা গুৰুত্বপূৰ্ণ স্থানৰ নাম উল্লিখিত হৈছে। সেই নামৰ মাজত এক ধৰণৰ রহস্য আৰু ভয় দুয়ো মিলি আছিল।

তেওঁ প্ৰতিটো পৃষ্ঠাৰ ওপৰত চকু সঁপিয়াই থকাত দেখা পালে যে ইয়াত কেৱল গছৰ কথা নহয়, এক গোপন স্থান আৰু তাৰ সম্পৰ্কে লোককথাৰ অংশ মিশ্ৰিত ইতিহাস আছে। পাণ্ডুলিপিত উল্লেখ আছে আহোম সাম্ৰাজ্যৰ সময়ত এজন গুৰুত্বপূৰ্ণ সেনাপতিয়ে যুঁজৰ সময়ত ৰাজৰ অতি গুৰুত্বপূৰ্ণ ধন আৰু দস্তাবেজ এটা নিৰাপদ ঠাইত লুকুৱাই ৰাখিছিল, যাতে শত্রুৰ হাতত নপৰে। সেই গুপ্ত ধনৰ ঠাইটো কেৱল সেনাপতিৰ পৰম ভৰসাৰ এজন সৈন্য আৰু তেওঁ নিজেই জানিছিল। কিন্তু সেনাপতি যুঁজত নিহত হোৱাৰ আগতে এই তথ্য এখন পাণ্ডুলিপিত লিপিবদ্ধ কৰি, কেতিয়াবা সন্ধান পোৱাৰ আশাত লুকুৱাই ৰাখিছিল। পাণ্ডুলিপিত কিছুমান দিক-দৰ্শনমূলক শব্দ—“উত্তৰৰ পাথৰীয়া উচুৱা”, “পূৰ্ণিমাৰ ছায়াৰ তলত খনন”—এবং নদীৰ পথৰ বর্ণনা আছে। কিন্তু সকলো তথ্য যেন সলনি কৰি লুকুৱাই থোৱা, যাতে সাধাৰণ মানুহে সহজে বুজি নাপায়। দিগন্তৰ শ্বাসত এক ধৰণৰ তীব্র উত্তেজনা অনুভূত হ’ল—ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাৰ পৰা হাতৰ মুঠিত অহা এক বাস্তৱ গুপ্ত ধনৰ মানচিত্ৰ যেন তেখেতৰ আগত থিয়।

পাণ্ডুলিপিখন সাৱধানে বন্ধ কৰি বাকচত ৰাখি দিগন্ত গম্ভীৰভাবে ভাবিবলৈ ধৰিলে। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নীৰৱতা আৰু বাহিৰৰ হালধীয়া বতাহৰ শব্দে সেই মুহূৰ্তটোত সময়ক যেন স্থগিত কৰি ৰাখিছিল। তেওঁৰ মনত শতাব্দী পূৰোৱা বটগছৰ ফটোৰ সৈতে নিমাটিগাঁৱৰ কথা উঁকি মাৰিবলৈ ধৰিলে—এটা নাম যি তেওঁৰ কাণত বহুদিন আগতে পুৰণি লোকগীতত উঠিছিল, কিন্তু কেতিয়াও গভীৰ মনোযোগ নিদিয়ে। এতিয়া সকলো তথ্য একেলগ হৈ গ’ল—“মগুৰা গছৰ ছায়া” কোনো উপমা নহয়, ই এটা নিৰ্দিষ্ট স্থান। তেওঁৰ অন্তৰত ইতিহাসৰ অনুসন্ধানৰ তীব্র বাসনা আৰু এক অদৃশ্য বিপদৰ সাৱধানবাণী দুয়ো একেলগে বাজি উঠিল। তেওঁ জানিছিল, এই পথত পা দিলে হয়তো অভূতপূৰ্ব আবিষ্কাৰৰ সুযোগ পাব, কিন্তু সেইসাথে মোকাবিলা কৰিব লাগিব বহু পুৰণি অভিশাপ আৰু অনুজ্ঞাহীন শক্তিৰ সৈতে। আৰু এই দৰে, গুৱাহাটীৰ এটা নীৰৱ কোণত, ধূলিমলিন পাণ্ডুলিপিৰ পাতৰ মাজেৰে আৰম্ভ হ’ল দিগন্ত বৰাৰ জীবনৰ আটাইতকৈ ৰোমাঞ্চকৰ অভিযান।

২

দিগন্তৰ মনত পাণ্ডুলিপিৰ পাতবোৰৰ ৰহস্য আৰু আকৌ এটি গভীৰ উদ্যম জ্বলি উঠে। পুৰণি চিহ্ন আৰু নকশা যেন এক অন্তৰীক্ষ মানচিত্ৰৰ দৰে তেওঁৰ চকুৰ আগত উন্মোচিত হয়। ইয়াত লিখা শব্দসমূহ আৰু নদীৰ পথৰ সূক্ষ্ম বৰ্ণনাই তেওঁৰ মনত এক দৃশ্যমান ছবি সঞ্চাৰ কৰে—পাৰ্শ্ববর্তী জংঘল আৰু পানীৰ ঢৌবোৰৰ মাজেৰে এটি সৰু গাঁও, য’ত লোকসঙ্গীত আৰু গীতৰ সমাহাৰ আছে। পাণ্ডুলিপিৰ বৰ্ণনাৰ সৈতে স্থানীয় জ্ঞান মিলাই দিগন্ত বুজি পায় যে এই স্থানটো গুৱাহাটী নগৰৰ সীমাৰ বাহিৰত অৱস্থিত, বিশেষকৈ নিমাটিগাঁওৰ ওচৰত। সেই পৰিচয়ই তেওঁৰ ভিতৰত এক গুৰুত্বপূর্ণ অনুভূতি জন্মায়—যেন এই যাত্ৰা কেৱল ইতিহাসৰ অনুসন্ধান নহয়, বেলেগ এক অজ্ঞাত অভিজ্ঞতাৰ দিশে এগৰাকী পদক্ষেপ। পাণ্ডুলিপিৰ পাতবোৰত লিখা স্থানীয় নাম আৰু নদীৰ পৰিসৰ, মাটিৰে ঢকা পথ আৰু চৌহদীয়া বৃক্ষসমূহে তেওঁৰ ভিতৰত কৌতূহল আৰু আশ্চৰ্যৰ মিশ্ৰণ সৃষ্টি কৰে।

নিমাটিগাঁওৰ উদ্দেশ্যে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰাৰ লগে লগে দিগন্তৰ মনত এটা সৰু শংকা আৰু এক গা-জৰা উত্তেজনা একে সময়তে জন্মায়। নগৰৰ ধোঁৱা, ক’লা ধূলি, আৰু ব্যস্ততাৰ পৰা আঁতৰি তেওঁ ৰৈ গৈছে এটি শুদ্ধ প্ৰাকৃতিক পৰিবেশৰ দিশে। পথৰ দুয়োফালে দেখা যায়, সেউজীয়া বঁটা আৰু বৰণীয় বনৰাজী, য’ত চৰাইৰ ডাক আৰু নদীৰ সোঁত শব্দে এক শান্তি আৰু গভীৰতা অনায়। দিগন্তৰ কল্পনাত পৰম্পৰা, লোকগীত, আৰু পুৰণি আখ্যানবোৰ সাঁজিব ধৰিছে। যাত্ৰাৰ সময়ত তেওঁ স্থানীয় মানুহৰ সৈতে সামান্য কথোপকথন কৰে, আৰু সৰু-সৰু তথ্য আহৰণ কৰে—যেনে “নিমাটিগাঁওৰ পুৰণি গীতত, গাওঁৰ লোকসকল এই নদীৰ পানীত নিজৰ কাহিনী গাইছিল।” এই কথাবোৰে তেওঁৰ মনত পাণ্ডুলিপিৰ তথ্যৰ সৈতে মিল খাই, যেন ইতিহাস আৰু বাস্তৱই একে ধাৰাত গতি কৰিছে। প্ৰতিটো বাঁহী আৰু নদীৰ বালিত থকা ছায়াই তেওঁক আকৃষ্ট কৰে, আৰু তেওঁ নিজকে গাঁৱৰ মাজত যেন বেছি গভীৰ অন্বেষণৰ বাবে প্রস্তুত অনুভৱ কৰে।

পথৰ মাজতে দিগন্তে লক্ষ্য কৰে যে গাঁওৰ বয়সীয়া লোকসকলৰ মুখত এই নাম, নিমাটিগাঁও, কেতিয়াও ভোলা নহয়। তেখেতৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰত বয়সীয়ে ক’বলৈ ধৰিলে, “এই নদীৰ ধাৰাই আমাৰ জীৱনৰ কাহিনী বয়ায়। এই গীতৰ ছন্দত বহু প্ৰজন্মৰ আনন্দ, দুখ, আৰু আশা সাঁচি আছে।” এই কথাই দিগন্তৰ মনত এক অদ্ভুত অনুপ্ৰেরণা জাগায়। তেওঁ উপলব্ধি কৰে যে এই যাত্ৰা কেৱল ভূগোল আৰু মানচিত্ৰৰ অনুসন্ধান নহয়, ইমানেই নহয়, ই হৈছে এটি সাংস্কৃতিক আৰু মানসিক অভিজ্ঞতা। পথ চলাৰ সময়ত তেওঁ স্থানীয় কৃষ্টি, আচার-অনুষ্ঠান, আৰু পুৰণি গীতৰ সুৰসমূহৰ প্ৰতি মনোযোগ দিয়ে। নদীৰ কাষত একে সময়ে তেওঁ পুৰণি গীতৰ ছন্দ শুনি, পাণ্ডুলিপিত থকা তথ্যৰ সৈতে মিলাই, যেন এটি ধাৰাবাহিক সময়ৰ ছবি তেওঁক দৃশ্যমান হৈ উঠে। এই সমন্বয়ৰ মাজেৰে দিগন্তৰ ভিতৰত এক অনুভূতি উদ্ভৱ হয়—যেন ইতিহাস আৰু প্ৰকৃতি একে সুৰত বাজি আছে।

যাত্ৰাৰ শেষৰ ফালে, নিমাটিগাঁওৰ প্রান্তৰে দিগন্তে দেখা পায় এটি সৰু গাঁও, য’ত নদী, বঁটা, আৰু মাটিৰ পথসমূহে এক সেউজীয়া পৰিবেশ সৃষ্টি কৰিছে। গাঁওৰ ভিতৰত প্রবেশ কৰাৰ লগে লগে স্থানীয় লোকসকলৰ অভ্যর্থনা, পুৰণি গান, আৰু পুখুৰীৰ পানীৰ ঢৌত এটি স্বতঃস্ফূৰ্ত আনন্দ আৰু শান্তি অনুভৱ কৰে। তেওঁ পাণ্ডুলিপিৰ পাতবোৰ পুনৰ চকুত ধৰে আৰু নিৰ্ণয় কৰে যে এই স্থানৰ সঠিক তথ্য আৰু ঘটনা অন্বেষণ কৰাৰ বাবে তেওঁক গাঁৱৰ ভিতৰলৈ গভীৰ অনুসন্ধান আৰম্ভ কৰিবলগীয়া। নিমাটিগাঁওৰ পৰিবেশ, নদীৰ কূলে থকা ঘৰৰ ছাঁ, আৰু বয়সীয়া লোকসকলৰ কাহিনী দিগন্তক অনুপ্ৰাণিত কৰে আৰু তেওঁ নিজকে যেন এক অনন্য যাত্ৰাৰ আৰম্ভণিত অনুভৱ কৰে। এই অধ্যায়ে ইতিহাস, সাংস্কৃতিক পৰম্পৰা, আৰু প্ৰকৃতিৰ সৈতে দিগন্তৰ সংযোগ স্থাপন কৰে, আৰু পাঠকক নিমাটিগাঁওৰ শান্ত, পুৰণি, আৰু ৰহস্যময় পৰিবেশৰ মাজলৈ আকৃষ্ট কৰে।

৩