সঞ্জীৱ বেজবৰুৱা
১
ধূপতলি—এজনজন শুই থকা গাঁও, গৰমৰ সময়ত গছবোৰৰ পাত বাগৰাৰ শব্দহে যেন দিনটোৰ একমাত্ৰ সংগীত। সেই গাঁওখনৰ কাষৰ চাৰিআলি এখন জংগলীয়া পথত পৰে হীৰেণ বৰাৰ ঘৰ, এটি পুৰণি কাঠৰ ঘৰ, য’ত অৱহেলাৰ ধূলি জমিছে, আৰু তাৰেই ভিতৰত আছিল তেওঁৰ অন্তিম সৃষ্টি। হীৰেণ—এজন একাকী, বেলেগ মনৰ চিত্ৰশিল্পী। দহ বছৰৰ পৰা সমাজৰ পৰাই বিচ্ছিন্ন। তেওঁৰ কাৰ্যত কমেই লোকে আগ্ৰহ দেখুওৱা হৈছিল, কিন্তু তেওঁৰ ছবি থকা কাৰণে তেওঁক গাঁওৰ “পাগল চিত্ৰকাৰ” বুলি চিনি লোৱা হৈছিল। তেওঁ সকলোৰে পৰা আঁতৰি থাকিছিল, আৰু তেওঁৰ সৃষ্টিসমূহও আছিল বেজাৰত ভৰা—মূৰ্ছ্ছনাবোৰ যেন এক অদৃশ্য আৱেগৰ ফটোগ্ৰাফ। সেইদিনা, এজাক ধুমুহাৰ আগত গাঁওখনত পোন প্ৰথমে বাতৰি বজ্ৰপাতৰ দৰে পৰিল—”হীৰেণ আত্মহত্যা কৰিছে।” কাকো বিশ্বাস কৰিবলৈ মন নকৰা কথাটো আছিল, কিয়নো হীৰেণ সদায় কয়: “মই মাৰিবলৈ নহয়, সৃষ্টি কৰিবলৈ জন্ম লৈছোঁ।” কিন্তু তেওঁৰ আঁহত বৰণ কাষৰ পৰা উদ্ধাৰ কৰা মৃতদেহ, আৰু তেওঁৰ খোৰ খোৰ মুখৰ পৰা ওলাই অহা এটি পোনপটীয়া পাহাৰৰ ছবি—গাঁৱৰ প্ৰত্যেকজনৰ বুকুত ভয় ঢালি দিলে।
হীৰেণৰ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁৰ ঘৰটো পুলিচে সীল কৰি দিলে, কিন্তু দুদিনৰ পাছত তেওঁলোক গৈ চাইছিল তেওঁৰ পেইণ্টিং ছ্টুডিঅ’খন—সেইটো, য’ত এশো খনতকৈ অধিক অপূৰ্ণ ছবি আছিল, আৰু আটাইতকৈ শেহতীয়া এটাৰ নিচেই সন্মুখত থোৱা আছিল। সেই ছবিখন—এক ধূসৰ পৰিৱেশ, ক’লা-শেউজীয়া ৰঙেৰে নিৰ্মিত এখন পাহাৰৰ ছবি, যি যেন আঁতৰ অহা স্বপ্নৰ দৰে অনুভৱ হয়। ছবি দেখিলেহে জানিব পৰা যায়—সেই পাহাৰত মানুহ নাই, গছ নাই, কেৱল ধূসৰতা, ছাঁ, আৰু আঁতৰ হৈ অহা এটা প্ৰহেলিকাৰ গন্ধ। ছবি দেখাৰ লগে লগে উপস্থিত এজন পুলিচে কয়—”এইটো গাঁওখনৰ কোনো পাহাৰ নহয়।” কিন্তু তাতেহে আৰম্ভ হয় আসল প্রশ্ন—এই পাহাৰ ক’ত আছে? হীৰেণে কিয় আঁকিলে এইটো? আৰু কিয় আত্মহত্যাৰ ঠিক আগদিনাই আঁকিলে? তেওঁৰ ডায়েরী বা চিঠিত কোনো উল্লেখ নাছিল, কেৱল এচুকত এটোপালি ৰঙেৰে লিখা: “পাহাৰটো আহিছে।”
গাঁৱৰ শিক্ষক ৰূপম বেজবৰুৱাই সকলোতকৈ বেছি চিন্তিত হয়। হীৰেণক সৰুৰে পৰা চিনে, যদিও ঘনিষ্ঠতা কম। কিন্তু তেওঁৰ শিল্পৰ গভীৰতা বুজা এজনমাত্ৰ মানুহ ৰূপমেই আছিল। তেওঁ জানিছিল—হীৰেণ কেতিয়াও নিৰুৎছাহ মানুহ নহয়, আৰু কেতিয়াও নিজৰ সৃষ্টিৰে ভয় নোপোৱাই। কিন্তু সেই শেষ ছবি, আৰু হীৰেণৰ চকুত থকা এক বিশেষ ভীতিৰ ছাঁ, তেওঁক গাঁৱৰ নীৰৱতাৰ ওচৰত থিয় কৰায়। ৰাতিপুৱাৰ শেষ চাহ কাপটো লৈ ৰাতিপুৱা-চাৰি বজাৰ আগতে তেওঁ হীৰেণৰ ছবিখন চাই ফুৰে। চকুৰ আগত যেন ছবিখনে সপোন সৃষ্টি কৰে—আৰু সপোনতে পাহাৰটো তিৰবিৰাই উঠে। সেই নিশা তেওঁ ঘুম নিদিয়ে। ভাবে—”যদি হীৰেণৰ ছবি সত্য আছিল, যদি সেই ধূসৰ পাহাৰ বাস্তৱতে আছে, তেন্তে?” কল্পনাৰ সৈতে বাস্তৱৰ সীমা ক’ত? নে হীৰেণে দেখিছিল এনে কিছুমান, যাক আমি আজিও বুজা নোৱাৰো?
২
বৃষ্টিৰ পাচুৰেৰে গাঁওখন পলমকৈ ভিজি থাকোতে, ৰূপম বেজবৰুৱা সেই ধূসৰ ছবিখনৰ কপি এখন লৈ বহিছিল তেওঁৰ পুৰণি ঘৰৰ অধ্যয়ন কোঠালিত। এশ বছৰৰ পুৰণি সেই টেবুলৰ ওপৰত লেম্প এখন পুতি তেওঁ চকু চেপি চাওঁতে চেষ্টা কৰিছিল—ছবিখনৰ ভিতৰত কিবা লুকোৱা আছে নেকি। ৰাতিপুৱা পাঁচ বজাৰ আঁচত কেৱল হেঁপাহ, বিস্ময় আৰু হীৰেণৰ ছাঁহে তেওঁৰ চিন্তাক আচ্ছন্ন কৰি ৰাখিছিল। ছবিখনৰ শিলবিলাকত অলক্ষ্যে আঁকা কিছুমান ৰেখা যেন চাব খোজা পথৰ মানচিত্র, আৰু ছবিখনৰ একোণত থকা ক’লা মিঠাত পোৱা “∞” (infinity) চিনটো তেওঁৰ মগজুত বাজি উঠিল। হীৰেণ কি ক’ব খুজিছিল? কিয় এইটো ছবিত? ৰূপম জানিছিল—চিত্ৰশিল্পীসকল কেতিয়াবা নিজৰ গভীৰতম ভয় বা দৃষ্টিভংগী চাবলৈ পাহাৰৰ দৰে একো আপেক্ষিক ৰূপ বাছি লয়। কিন্তু এইটো মাথোঁ অনুভৱৰ প্ৰতিচ্ছবি নে, নে সঁচাকৈয়ে হীৰেণে কিবা চাব পৰা হৈছিল?
উত্তৰ বিচাৰি, তেওঁ গ’ল ধূপতলিৰ পুৰণি পুথিভঁৰাললৈ। সেইখিনিতে আছিল অঞ্চলটোৰ মানচিত্র, বনাঞ্চলৰ চিহ্ন, আৰু ধূপতলি কেতিয়াবা সংলগ্ন গাঁও—লাচিপথাৰৰ সৈতে সংযুক্ত আছিল বুলি লিখা এক অতি পুৰণি নথিপত্ৰ। ১৯০৭ চনৰ এটা অঞ্চল মানচিত্রত এজন ব্ৰিটিছ ভূ-সমীক্ষকে “ধূসৰ গৰুড়শিলা অঞ্চল” বুলি এখন ঠাই চিনাক্ত কৰিছিল—যিটো অৱশ্যে বৰ্তমান মানচিত্রত নাই। “গৰুড়শিলা”—এই শব্দটো ছবিখনৰ পাথৰীয়া বুনটৰ সৈতে আশ্চৰ্যভাৱে মিলে। ছবিখনত আঁকা ছাঁ যেন বহুকাল পুৰণি হেলিকাল ধাৰা, স্পাইৰেল আকাৰৰ অৰণ্যৰে ঘেৰি থকা। ৰূপমৰ বুকুত হঠাৎ এক কঁপনি লাগিল—“এই পাহাৰ হয়তো আছিল, আৰু হয়তো এতিয়াও আছে, কেৱল আমি তাক দেখিবলৈ সক্ষম নহয়।” হীৰেণৰ মৃত্যুৰ আগতে তীব্ৰ মানসিক অস্থিৰতা, আৰু সেই অস্থিৰতাৰ আঁৰত এটা পাহাৰ—কোনে জনে, হয়তো পাহাৰেই আহিছিল হীৰেণৰ ওচৰলৈ, হীৰেণ পাহাৰৰ ওচৰলৈ নহয়।
দিনটোৰ শেষত ৰূপম গ’ল ড° অপূৰ্বাৰ ওচৰলৈ। অপূৰ্বা—গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা মনোবিজ্ঞানত পিএইচডি কৰি অহা এজন বিশেষজ্ঞা। তেওঁ আৰু ৰূপম পূৰ্বে একেলগে পঢ়া, আৰু সময়ৰ সৈতে বান্ধবীৰ পৰা ভিন্ন দিশলৈ গ’লেও, তেওঁলোকৰ মাজত চিন্তাৰ সংযোগ আছিল। অপূৰ্বাক ছবিখন দেখুৱাই ৰূপমে কয়—“এইটোৱেই শেষ ছবি। কিবা আছে, অপূৰ্বা। ছবিখন চাই থাকোতে সময়ৰ অনুভৱ হেৰাই যায়।” অপূৰ্বাই ছবিখন চাই মূৰ লৰালে, কিন্তু তৎক্ষণাৎ ক’লে নে মানসিক ৰোগৰ লক্ষণ। তাৰ সলনি, তেওঁ কৈছিল—“যদি তুমি সময় দিয়া, মই এটা স্নায়ুবৈজ্ঞানিক বিশ্লেষণ কৰিম ছবিখনৰ গঠনৰ ওপৰত।” সেই ৰাতি, অপূৰ্বা নিজৰ লেপটপত ছবিখন স্কেন কৰি ইমেজ এনালাইচিছৰ এটা সফ্টৱেৰৰে জোখ মেলিলে, আৰু যথেষ্ট আশ্চৰ্যজনকভাৱে ছবিখনৰ মাজমজিয়াত এটা গৱেষণাৰ মানদণ্ডত চমু সংকেত পোৱা গ’ল—একটা চৌকোণা ৰূপ, যিটো thermal pattern-এ গৰম-ঠাণ্ডা বুজাব পৰা thermal ink তে আঁকা। সাধাৰণ চোখে দেখা নাযায়, কিন্তু বিশেষ পদ্ধতিত স্পষ্ট হয়।
এই আবিষ্কাৰে যেন নতুন দুৱাৰ মুকলি কৰিলে—চিত্ৰ এখনৰ ভিতৰত লুকাই থকা উপাদান, যিটো thermal frequency ত উত্তপ্ত হয়, যেন হীৰেণ মৃত্যুৰ আগতে কিবা যোগাযোগ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। হীৰেণে জানিছিল সি মৃত্যুবৰণ কৰিব, বা জানিছিল—তাৰ অন্তৰাত্মাৰ ওপৰত আগন্তুক কিবা শক্তিৰ দখল ঘটিছে। ছবিখনৰ সেই গৰম বিন্দুটি ‘X’ হিচাপে চিহ্নিত কৰি অপূৰ্বা কয়—“এই স্থানটো বাস্তৱ মানচিত্ৰত কোনো ঠাইৰ সৈতে মিল খায় নে, চাওঁ। যদি মিল খায়, তেন্তে আমি সিমানেই কাষ চাপি গৈছোঁ, যিমানেই হীৰেণ আহিছিল।” অপূৰ্বা আৰু ৰূপমে লাচিপথাৰৰ প্ৰাকৃতিক সংৰক্ষিত অঞ্চলত thermal point-টো পৰীক্ষা কৰিবলৈ পৰিকল্পনা কৰিলে। সেই ঠাই পোহৰতো অন্ধকাৰ, য’ত গাঁওবাসী যাওঁতে ভয় খায়। আৰু তাৰ আঁৰত হয়তো আছে সেই ধূসৰ পাহাৰ, যাৰ সপোন হীৰেণে আঁকি থৈ গৈছে।
৩
লাচিপথাৰৰ সিমান গভীৰতলৈ কোনোদিনো কোনো শিক্ষক বা মনোবিজ্ঞানী গৈছিল নাছিল। যি জংগল বনখিনি thermal image-ত দাঙি উঠা ‘X’ বিন্দুৰ সৈতে মিলে, সেয়া গাঁওবাসীয়ে “সোঁতাল শালগছৰ ছাঁ” বুলি চেনে—এমন ঠাই য’ত শীতকালত পোৱালি জন্মায়, আৰু গ্ৰীষ্মত শব্দহীন বনত গজগজ শব্দ উঠে। অপূৰ্বা আৰু ৰূপম, দুয়ো দুইখন বেকপেক লৈ, এখন পুৰণি বাইকত গাঁৱৰ প্ৰান্তচুৱাই, বৰষুণৰ পিছত কেঁচা মাটিৰ গন্ধত ডুবি পৰা বাটেদি অগসৰ বনলৈ ওলাই গ’ল। পথাৰ পাৰ হোৱাৰ পাছত, হঠাৎ উভতি ৰৈ গ’ল গাঁওখন, কেৱল বন, বতাহ, আৰু গছৰ পাতৰ অস্পষ্ট কঁপনি। তেওঁলোক বাইক ৰখাই পংখী দীঘল পথ এজোপা ঘাঁহেৰে আৱৃত বনমুখী ছাঁ পথেদি খোজ কঢ়িয়াবলৈ ধৰিলে। thermal device, compass, আৰু হীৰেণৰ ছবিখনৰ thermal sketch—এইবোৰৰে সংগে তেওঁলোকে ছবিখনত দেখা “অদৃশ্য পাহাৰ”ক খুজিবলৈ ওলাইছে।
জংগলটো সৰু নাছিল—তিনিওফাল গছৰ খুটাং-খাটাং শব্দত যেন বাৰু কোনো অদৃশ্য চকুৰ দৃষ্টি তেওঁৰ ওপৰত লাগি আছে। অপূৰ্বা অৱচেতনভাৱে ফুসফুসত বায়ু দাঙি ক’লে—“এই বনটোৱে যেন জীৱন্ত… যেন গছবোৰে নিঃশব্দত কিবা ক’ব খোজে।” ৰূপম কিছু কোৱাই নাক’লে, মাথোঁ আগবাঢ়ি গ’ল। তেওঁৰ চকুতে এখন স্থিৰ লক্ষ্য—ছবিখনত থকা পাহাৰৰ অংকন। প্ৰায় আধা ঘণ্টা খোজ কঢ়িয়াৰ পাছত thermal device-ৰ স্ক্ৰিণত স্পষ্টভাৱে উজ্জ্বল বিন্দু দেখা গ’ল—ঠিক তেনেদৰে যি ঠাইখিনি ছবিখনৰ গৰম বিন্দুৰ লগত মিলে। সেই বিন্দুটোৰ ওচৰলৈ গৈ, তেওঁলোকে আশ্চৰ্যজনকভাবে এটা শিল দৰ্শন কৰিলে—মাথোঁ এটা কপালৰ দৰে উজ্জ্বল, মসৃণ আৰু চৌপাশে পাহাৰীয়া ধ্বংসাবশেষত ঘেৰোৱা। সেই শিলখনৰ ওপৰত আঁচলতে হীৰেণৰ ছবিখনত দেখা spiral ৰেখাবোৰ মিলে। অপূৰ্বা মুখ ফৰকাল কৰি ক’লে—“এইটো ছবিৰেই এক অংশ… মানে, এইটো বাস্তৱ!”
আনকি সেই পাহাৰো যেন অৱচেতনভাৱে দাঁড়ি আছে বনখনৰ শেষ সীমাত—জান-অজান এক অৱস্থাত। কিন্তু সেই পাহাৰ গাঁওৰ পৰা বা ওপৰৰ পৰা দেখা নাযায়। যেন সি নিজকে বুজি লুকুৱাই ৰাখিছে, কেৱল তেনে অনুভূতি থকা মানুহেহে তাক স্পৰ্শ কৰিব পাৰে। অন্ধকাৰ নামিবলৈ আৰম্ভ কৰিল, আৰু হঠাৎ অদূৰতে কিবা বস্তুৰ ধেমালি শব্দ, আৰু পাখি-ৰেহৰ মতো কিছু কঁপন গছৰ ওচৰত ধৰা পৰিল। অপূৰ্বা হাতত ৰখা thermal device-টো স্পষ্ট কৰি ধৰিল—মানুহৰ আকাৰ এটি সেই পাহাৰৰ ওচৰত ফিৰিঙতি হৈ দাঁড়ি আছে। অপূৰ্বা-ৰূপম চকু মেলি চালে, কিন্তু কিছু দেখা নাযায়—কেবল thermal স্ক্ৰীণত দেখা যায়। ৰূপম গা-চুলি তিৰবিৰাই ক’লে—“এইটো মানুহ… নে হীৰেণ?” আৰু ঠিক সেই মুহূর্ততে, বনখনৰ বুকুত ওলাই আহিল এক গুমগুমনি শব্দ—চিঞৰ নাহিল, গীত নাহিল—কেৱল যেন ছবিখনত শুনা যোৱা ধ্বনি, এখন আঁচলসন্ধ্যা পাহাৰৰ নিচিনা শূন্যতা।
৪
জংগলৰ পৰা ঘূৰি অহাৰ দুদিনৰ পাছতেই, ৰূপম আৰু অপূৰ্বা সিদ্ধান্ত ল’লে—হীৰেণৰ ঘৰত পুনৰবাৰ প্ৰৱেশ কৰিব লাগিব। পুলিচৰ ছীল উঠা আছিল, আৰু গাঁওখনত খবৰ নোচোৱাৰ অৰ্থ হ’ল—বেশিকেই দিনৰ বাবে সেই ঘৰটো পাহাৰসম নিঃশব্দ হৈ পৰি থাকিব। অপূৰ্বাৰ সৈতে ৰূপম নিশা এগাৰ মান বজাৰ পিছত হীৰেণৰ বেকীবিলাক, ছবি আৰু লিখা-চিটা ৰখা ছ্টুডিঅ’খনত প্ৰৱেশ কৰে। ভিতৰটো যেন তেনেই আছিল—কেঁচা ৰঙৰ বোটল, অর্ধেক আঁকা ক্যানভাছ, শীতল বাতাস, আৰু দৰাজৰ কাষত পৰি থকা এখন কঁকাল গঁঠনিৰ ছবিখন। তেওঁলোকে একো একোটা সামগ্ৰী চকু মেলি চাই থাকোতে অপূৰ্বাৰ দৃষ্টি পৰে এখন জীর্ণ কাগজেৰে মেৰোৱা স্কেচবুকৰ ওপৰত—যি স্কেচবুকখনে অন্যবোৰৰ ভিতৰত বহুদিন ধৰি চাপ খাই আছিল। অপূৰ্বা ইটোৰ পৃষ্ঠাবোৰ উলটাই থাকোতে, প্ৰায় শেষৰ ফালত এটা পাতত “প্ৰতিদিন দেখা সপোন” বুলি পঢ়া যায়। আৰু তাৰ পিছত আৰম্ভ হয় এক ৰোমহর্ষক ডায়েৰী—যিটো আছিল হীৰেণ বৰাৰ অন্তৰাত্মাৰ কণ্ঠস্বৰ।
“৩ জুন, ২০২৪ — আজি মই পুনৰ সেই পাহাৰটো দেখিলোঁ। আগদিনাৰ দৰে এইবাৰো সি নিঃশব্দে আহিল। গছৰ পাতৰ মাজেৰে ওলাই আহিল তেজৰ দৰে ৰঙা আলোকেৰে। এইবাৰ সি কিবা ক’ব খুজিছিল… মই শুনি পোৱা নাই, কিন্তু সি মোক চালে।”
“৯ জুন — মোৰ হাতত ৰং ল’ব পৰা নাই। সি মোক পাহাৰৰ তলৰ পৰা মাতিছে। সি কয় মই আঁকোঁ, যাতে সি জীয়াই থাকিব পাৰে। মোৰ আঙুলিৰে সি চলি থাকে, মোৰ কঁপনি সি অনুভৱ কৰে। মই সি নহ’লে আঁকিব নোৱাৰো। সি মই নহ’লে থাকিব নোৱাৰে।”
“১৫ জুন — মই জনাওঁ, সি মোৰ এটা অংশ হৈ পৰিছে। মই আঁকো মানেই সি। কিন্তু এতিয়া মই ভয় পাওঁ—হঠাৎ যদি সি ছবি পাৰ হৈ আহে?”
এই ডায়েৰীৰ শব্দবোৰ সোঁতৰ দৰে বৈ গৈ অপূৰ্বা আৰু ৰূপমৰ বুকু খন খন কৰি তুলিছিল। তেওঁলোকে বুজি পাল—হীৰেণ কিছুমান দেখিছিল যি হয় বাস্তৱ, বা মানসিক বিভ্ৰান্তি। কিন্তু তাৰ বিৱৰণ এফালে গ’লে মানসিক ৰোগৰ বৰ্ণনা, আনফালে কিছুমান অতি বাস্তৱিক অনুভৱ—মাহেক, আলো, শব্দ। ৰূপমৰ মতে, এইটো সাধাৰণ hallucination নহ’ব পাৰে। অৱশ্যে অপূৰ্বা চেষ্টা কৰিছিল ডায়েৰীৰ ভাষা clinical data হিচাপে বিশ্লেষণ কৰিবলৈ। তেওঁ কৈছিল, “হয়তো হীৰেণৰ ‘self-object delusion’ হৈছিল—এক ধৰণৰ psychiatric condition, য’ত ব্যক্তি নিজৰ সৃষ্টিকেই বাস্তৱ বিশ্বাস কৰি তাত আত্ম-সত্তা প্ৰেৰণ কৰে।” কিন্তু ৰূপম ৰাতি ঘূম যাবৰ আগত ক’লে—“অপূৰ্বা, হীৰেণ সৃষ্টিত আত্মা নিদিছিল, হীৰেণ আত্মাক সৃষ্টি কৰিছিল।”
সেই ডায়েৰী পঢ়াৰ পাছত তেওঁলোকে হীৰেণৰ আঁকা সকলো ছবিখন পুনৰ পৰীক্ষা কৰিলে। এখন চূড়ান্ত আঁকা ছবি—এক অদ্ভুত দেৱদাৰু গছৰ ছাঁৰ মাজত হাঁহি থকা মুখ, আৰু তাৰ তলত লিখা আছিল:
“যি মোক আঁকিব, সি মোৰ আঁৰৰ পৰা আহিব। মই পাহাৰৰ বেয়া স্পৰ্শ নোৱাৰোঁ।”
এই কথাবোৰে যেন ইঙ্গিত দিছিল—পাহাৰ বা ছবিখন কেৱল এক ভৌতিক সত্তা নহয়, এক energy বা presence, যিটো শিলত, কাগজত বা কল্পনাৰ ওপৰত ভৰি উঠে। অপূৰ্বা ডায়েৰীৰ একোটাকে লৈ কয়—“এইটো self-hypnosis—হীৰেণ নিজে নিজৰ মনত পাহাৰ সৃষ্টি কৰি তাৰ তলত বন্দী হৈ পৰিছিল।”
কিন্তু ৰূপম একে কথাত চকু চিপে ক’লে—“অথবা হয়তো পাহাৰই সি সৃষ্টি কৰিছিল।”
তেওঁলোক দুয়ো নীৰৱ হৈ পৰে। বাহিৰত বতাহে পাৰ হৈ যায়—এটা ধূসৰ নিঃশব্দ পাহাৰৰ দৰে।
৫
ডায়েৰীখন পঢ়াৰ পাছত, ৰূপমৰ ভাবনাত এটা কথাই ঘূৰি ঘূৰি আহি আছিল—যদি হীৰেণে দেখিছিল সপোনৰ পাহাৰ, যদি সি বাস্তৱ নহয়, তেন্তে কিয় সেই পাহাৰ thermal device-এ ধৰা পৰিছিল? আৰু যদি সি কল্পনাই, তেন্তে পাহাৰটোৰ পৰা মাত কিয় আহিছিল? ইমানবোৰ প্ৰশ্নৰ মাজত একেটা কথা ৰৈ গ’ল—এই পাহাৰৰ ইতিহাস জানিব লাগিব। সেয়ে, অপূৰ্বাৰ সৈতে আলোচনা কৰি তেওঁ গ’ল গাঁওখনৰ আটাইতকৈ পুৰণি ব্যক্তি, হাজো বৰুৱাৰ ওচৰত। হাজো ডাঙৰীয়া ৯৪ বছৰৰ বৃদ্ধ, কাণে ভালকৈ নুশুনে, কিন্তু তেওঁৰ স্মৃতি এখন বুৰঞ্জীৰ পুথিভঁৰাল যেন।
ৰূপম তেওঁক জিজ্ঞাসা কৰিলে—“আপুনি গৰুড়শিলা পাহাৰৰ নাম শুনিছে?”
হাজো ডাঙৰীয়াৰ চকু এটা ক্ষণৰ বাবে তেজসিক্ত হৈ উঠিল। তেওঁৰ কঁপকঁপা কণ্ঠত ওলাই গ’ল—“তই ক’ত শুনিলি এই নাম?”
“এজন চিত্ৰকাৰ আত্মহত্যাৰ আগতে ছবিখনত আঁকি থৈ গৈছে সেই পাহাৰ, আৰু…”
বাক্য শেষ হোৱাৰ আগতেই হাজো ডাঙৰীয়াই ঠাণ্ডা কণ্ঠত কৈ গ’ল—“সেইটো পাহাৰ আছিল, পিচে এতিয়া নাই। পাহাৰ নোহোৱা হোৱা কথাবোৰ ক’ত লিখা নহয়।”
চকুৰ কোণত যেন এক ভয়-ভাসা বিষাদ। সি হেঁপাহ ভৰি ক’লে—“গৰুড়শিলা পাহাৰ আছিল লাচিপথাৰৰ কাষত। বহু আগতে, মই ল’ৰা আছিলোঁ, মেল খেলা হৈছিল তাত। কিন্তু ১৯৪২ চনৰ আগষ্টত, সেই পাহাৰৰ ওচৰত এজন মানুহ হঠাৎ উধাও হয়। পিছত যি কোনো গৈছিল, আকৌ-আকৌ একে হৈছিল। গাঁওবাসীয়ে ভয়তে সেইদিশে যোৱা বন্ধ কৰিলে। পৰৱৰ্তী বছৰত—পাহাৰটো, যেন ধোঁৱাৰ দৰে, গ’ল। তেতিয়াৰে পৰা তাকে কয়—‘আত্মাৰ পাহাৰ’। একে সময়ত ক’ব পৰা নাযায়, কেতিয়াবা সপোনত আহে, কেতিয়াবা হঠাৎ কিবা লেহেম ফৰকা ল’লে পাহাৰৰ ছাঁ দেখা যায়।”
এই কথা শুনি, অপূৰ্বাৰ ভিতৰটো ঠাণ্ডা হৈ আহিল। সি ক’লে—“ই মানসিক বিভ্ৰান্তি হ’ব পাৰে, পিচে এই প্ৰকৃতিৰ গাঁওটোৰ বুৰঞ্জী সঁচা ক’ব পাৰে।”
হাজো ডাঙৰীয়া আকৌ ক’লে—“পাহাৰৰ ওচৰত এজন বাচি আহিছিল, নাম আছিল হেমন্ত বৰুৱা। তেওঁ উলটি আহিছিল আৰু ক’বলৈ ধৰিছিল—পাহাৰৰ ভিৰত মানুহৰ ছাঁ থাকে, যি সময়ত অদৃশ্য হয়। আৰু তেওঁৰ আঁৰত ওলোৱা শব্দ—‘আঁকি থোৱা পাহাৰ নাইকিয়া হ’ব নোৱাৰে।’”
সেই বাক্যটো শুনি, অপূৰ্বা আৰু ৰূপম দুয়ো স্তব্ধ হৈ গ’ল। যেন হেমন্ত বৰুৱাই হীৰেণৰ আগৰ পুৰাণ। মানে, আঁকা পাহাৰ যদি সময়ত বিলীন হয়, তেন্তে সেই পাহাৰ বা তেওঁৰ সত্তা থাকিবই। অপূৰ্বা তাৰপিছতেই গ’ল মংগল গোঁসাইৰ মন্দিৰলৈ, য’ত পুৰণি পাণ্ডুলিপিৰ পুথিভঁৰাল আছে।
মংগল গোঁসাইৰ মন্দিৰৰ ভিতৰৰ এটা ধূলি লগা কোঠালিত পুৱাৰ ৰ’দেৰে গৰম হৈ থকা বস্ত্ৰৰ সুবাসেৰে ভৰা। ভিতৰত এটা কাঠৰ আলমিৰাত হস্তলিখিত পুথি-পাতা থোৱা। মন্দিৰৰ পুরোহিতে অচিনাকৈ অপূৰ্বা আৰু ৰূপমক চাওঁতে, তেওঁলোকে কয়—“আমাৰ পুৰণি নথিপত্ৰৰ মাজত গৰুড়শিলা পাহাৰৰ কথা থাকিব নেকি?”
কিছু সময়ৰ পাছত, এখন পাতল পুথিত এটা প্ৰবিষ্টি পোৱা গ’ল—“গৰুড়-ছাঁ ব্ৰহ্মপাহাৰ”—এখন পাহাৰ, যাক স্থানীয় জনস্ৰুতি অনুসৰি, ‘আত্মা আঁকি থোৱা স্থান’ বোলা হৈছিল। সেই বিৱৰণত লিখা আছিল—“সেই পাহাৰত মানুহে নিজৰ ভয় আঁকে, আৰু সেই আঁকা ভয় এবাৰ যদি পাহাৰত স্থায়ী হয়, সি কেতিয়াও উধাও নহয়। বহুসময়, বহুজনৰ আঁকা ভয় একেলগে মিলি এখন নতুন সত্তা গঢ়ি তোলে।”
এইটো পঢ়ি অপূৰ্বাৰ মাত কপালত লাগিল—“হীৰেণ কি সেই সত্তা দেখি পেলালে? তেওঁৰ মনৰ ভয়, অন্য মানুহৰ ভয়, সকলো মিলি এখন ধূসৰ পাহাৰৰ ৰূপত ওলাল নেকি?”
ৰূপম ঘূৰি ক’লে—“তেওঁ মাথোঁ আঁকিছিল, পিচে ভয়টো পাহাৰ হ’ল। হয়তো আমাৰ ভিতৰৰ ডাঙৰ ভয়বোৰ পাহাৰৰ ৰূপ লব পাৰে।”
তাৰ পাছত, তেওঁলোকে ঘূৰি আহিল। কিন্তু অপূৰ্বা সিদিনা ৰাতি সপোনত দেখা পাইছিল—গৰুড়শিলা পাহাৰ, জ্যোতিৰেখাৰ তলত ঠিয় দিয়া এটা ছাঁ, আৰু এক অশব্দ সংকেত:
“যি মোক আঁকে, সি মোৰ হৈ পৰে।”
৬
সন্ধিয়া পুৱা, ৰাতি আৰু দিনৰ সীমাবদ্ধতা হেৰাই গৈছিল অপূৰ্বাৰ বাবে। সি চকু মেলি থাকোতে যেন পাহাৰৰ তলত থকাৰ অনুভূতি পায়, চকু মুদি থাকোতে সেই পাহাৰৰ ওচৰতে দৌৰি ফুৰে। প্ৰথমে এইটো অনুভূতি মাত্ৰ আছিল, কিন্তু কিছুদিনৰ ভিতৰতে এইটো ৰূপ লৈ উঠে এখন অভ্যন্তৰীণ জীৱনৰ—য’ত পাহাৰ, কাকত, হীৰেণ, শিলৰ ছাঁ, সকলো একেই সময়ত জীয়াই থাকে। সি সপোনতে পাহাৰখনৰ ওচৰত হেৰাই পৰে, আৰু সপোনৰ অন্তত মাথোঁ এটা শব্দ ৰৈ থাকে কাণত—“আঁকি থোৱা পাহাৰ নাইকিয়া হ’ব নোৱাৰে…”
অপূৰ্বা প্ৰথমে ভাবিছিল এইটো ক্ৰমান্বয়ে ভৌতিক চিন্তাৰ নিচিনা এক মানসিক স্থিতি। কিন্তু তৃতীয় নিশা সি সপোনত স্পষ্টকৈ হীৰেণৰ কণ্ঠ শুনি পেলায়—“পাহাৰটো এতিয়াও হাঁহি থাকে, কিয়নো মই তাক আঁকি থৈ গৈছোঁ।”
তেওঁ চকু মেলি উঠিল, আৰু নিজৰ হাতৰ তলত এখন কাগজ পালে—তাত আঁকা আছিল একেই পাহাৰৰ গা-ছোঁৱা ছাঁট।
সেইদিনাৰ পৰা অপূৰ্বা ঘূমৰ ভিতৰতে লিখে, আঁকে, আৰু পঢ়ে—কিন্তু জ্ঞানৰ অবস্থা আৰু অজ্ঞানৰ সীমানা ক’ত, সেয়া বুজি নাপায়।
ৰূপমে সময়টোক মন কৰিব ধৰিলে, কাৰণ তেওঁৰো মনত একেধৰণৰ অনুভূতি আহিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ এদিন অপূৰ্বাৰ সৈতে বহি ক’লে—“মই এবাৰ সপোনত পাহাৰখনৰ ভিতৰত আছিলোঁ। গছবোৰ নিলগীয়া আছিল, আৰু ওচৰৰ শিলত খোদিত আছিল ‘তুমি পাহাৰ নহওঁ, কিন্তু তোমাৰ ছাঁ তাত ৰয়।’ এইটো ক’ত শুনিছোঁ মই?” অপূৰ্বাই চকু থলু থলু কৰি থাকিল। তেওঁলোক দুয়ো একে ধৰণৰ সপোন দেখে, একে ধৰণৰ শব্দ শুনে, আৰু আঁকি পেলায় একে ধৰণৰ বস্তু।
এইবোৰ clinical দৃষ্টিৰে “Shared Psychotic Disorder” বা folie à deux বুলি কোৱা হয়। অপূৰ্বাই কেতিয়াবা চেষ্টা কৰিছিল এইটো সেই দৃষ্টিত ব্যাখ্যা কৰিবলৈ—যি হীৰেণৰ মনোৰোগে তেওঁৰো মনত সংক্রমণ কৰিছে। কিন্তু হৃদয়ৰ ভিতৰত সি বুজিছিল—এইটো কেৱল মানসিক নহয়, এইটো এক ধৰণৰ বাস্তৱৰ সীমা পাৰ হোৱাৰ অনুভূতি। যেন হীৰেণ যি পথটো খুলি গৈছিল, তাত সি আৰু ৰূপমো সোমাই পৰিছে।
এই সময়ত, তেওঁলোকে গ’ল আকৌ সেই thermal বিন্দুটোৰ ওচৰলৈ—লাচিপথাৰৰ বনমাজত। নিশা এশ কুৰুম কুৰুম শব্দৰ মাজত, এইবাৰ তেওঁলোকে বেছি গভীৰতালৈ গ’ল। জুইৰ আলোকত দেখা গৈছিল—শিলৰ গাত কিছুমান আঁচ, যেন সি বহুবাৰ আঁকিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছে। thermal স্ক্ৰিণত দেখা গৈছিল—পুনৰ সেই গা-গৰম ৰূপ। কিন্তু এইবাৰ, thermal ছাঁটো ৰূপমৰ ওপৰত আহি পৰিছিল। স্ক্ৰিণত তেওঁৰেই silhouette। অপূৰ্বা চকু মেলি তাক চাই থাকে— thermal স্ক্ৰিণত পাহাৰৰ গাত দাঁড়িয়ে আছিল এখন silhouette, যিটো ৰূপমৰেই আছিল। কিন্তু সেই মুহূৰ্ততে ৰূপম ঠিক তেওঁৰ কাষত থিয় আছিল।
অপূৰ্বা ক’লে—“তুমি এতিয়া ইয়াতে, কিন্তু স্ক্ৰিণত তুমি পাহাৰত!”
ৰূপম চকু মেলি ক’লে—“মানে মই পাহাৰত আছোঁ, আৰু ইয়াতো আছোঁ?”
ঘূৰি অহাৰ পাছত, অপূৰ্বা নিজৰ নোটবুকত লিখি ৰখা এখন পৃষ্ঠাত লক্ষ্য কৰিলে, সি লিখি থৈ গৈছে—“মই পাহাৰৰ ভিতৰতে আছোঁ, এইটো কল্পনা নহয়। মোৰ অস্তিত্ব দুটা ঠাইত ভাগ হৈছে—মই তাক আঁকি উলিয়াইছোঁ, আৰু সি মোক আঁকি থৈছে। আমি এখনেই ছবিৰ দুই ভাগ।”
এই বাক্যটো তেওঁ লিখা মনত নাছিল, তবুও লিখা আছে।
এই সময়ত, তেওঁলোক দুয়ো জানি গ’ল—মানসিক বা বাস্তৱ বুলি চিহ্নিত কৰাৰ সময় পাৰ হৈ গৈছে। এতিয়া সি একেটা জগত, য’ত কল্পনা বাস্তৱক গৰিহণা দিয়ে, আৰু বাস্তৱ সপোনক আকুৰে ধৰে।
অপূৰ্বা এখন খালী কাগজ লৈ বহিল।
তেওঁ কপালত সিঁহতি পৰি থাকোতে, চকু মেলি ফুঁ ফুঁ কৰালে, আৰু কাগজখনত হাত ল’লে।
তেওঁ হাত দাঙি ছবিখনত ব্ৰাশ ঘূৰালে, যেন পাহাৰ নিজেই তেওঁৰ আঙুলিৰে আঁকি আছে।
৭
ধূপতলিৰ গাঁওখন যেন বহুবছৰৰ ধুমুহাৰ পৰ আৰু ওলালেও এখন গহীন, থমকি থকা নিঃশব্দ নদী। সময় ব’হাগৰ উম মেলিছে, শালগছবোৰ নতুন পাতেৰে জীপাল, কেতেকীৰ সুৰে বতাহ ভৰে, কিন্তু গাঁওখনৰ একোণতে যেন বেছিকৈ ৰৈ থাকে পাহাৰৰ ছাঁ—অদৃশ্য, অথচ উপস্থিত। অপূৰ্বা আৰু ৰূপম পাহাৰৰ সন্ধানত থকা সময়ত গাঁওবাসীয়ে চকুলে দেখিলেও, বুজিবলৈ চেষ্টা নকৰিলে। পাহাৰৰ নাম শুনিলেই কোনোবাই মুখ দাঙি চায়, কোনোবাই পলমকৈ গধূলিৰ কাষে গুচি যায়।
এদিন, অপূৰ্বা গ’ল গাঁওৰ এগৰাকী বৃদ্ধা—গীতালক্ষ্মীৰ ওচৰলৈ। সি এজনী অচলীয়া, কিন্তু চকুত কিবা জানি থকা প্ৰতিচ্ছবি। অপূৰ্বা তেওঁক নমস্কাৰ দি সুধিলে—
“গীতালক্ষ্মী আই, আপুনি গৰুড়শিলা পাহাৰৰ কথা জানেনে?”
মহিলাগৰাকী হাঁহি নকৰিলে, মাথোঁ এটা খুৰুক খুৰুক মাত—“তই চাৰিদিনত এই নাম খুজি ফুৰিছ, শুনিছোঁ। তাৰ মানে তই পাহাৰৰ মাটি চুই পেলালি।”
অপূৰ্বাই চকু পাতিল।
গীতালক্ষ্মী আই অলপ অলপকৈ ক’লে—“এই গাঁওখনত আটাইতকৈ পুৰণি ভয়—নয় ব্ৰহ্মদৈত্য, নহয় ভটিয়ালি, নহয় কোনো তান্ত্ৰিক—এই পাহাৰ। এই পাহাৰ গাঁৱৰ মানুহে কোনো দিনো নোখোজে, কিয়নো একেলগে সপোন দেখা মানুহবোৰ যি হ’ব পাৰে, সিহঁতে বাস্তৱ পাহাৰ দেখি পেলায়। তেতিয়া, পাহাৰও তেওঁলোকক দেখি পেলায়।”
অপূৰ্বাৰ ত্বকে-ত্বকে কাঁহি উঠিল—“মানে, পাহাৰো চায়?”
আইয়ে ক’লে—“তই সপোনত হীৰেণক দেখিছ, নহয়? আৰু তেওঁৰ মুখত শব্দ নাছিল, মাথোঁ হাঁহি আছিল। সেয়েহে ভয় লাগে—হাঁহি থকা পাহাৰৰ ছবি কেতিয়াও নিস্তেজ নহয়।”
এই কথাবোৰে যেন এক মহাভাৰতীয় গোপনতা উন্মোচন কৰিলে। পাহাৰটো কেৱল সপোনত অহা কোনো সৃষ্টি নহয়, সি এক সামূহিক চেতনাৰ ৰূপ—যি জন্ম লয়, যেতিয়া মানুহে একেলগে এখনি শূন্যতা অনুভৱ কৰে।
তেওঁলোকে এতিয়ালৈকে নুবুজা কথা বুজি পাল—হীৰেণ কিয় এই পাহাৰ আঁকিছিল। সি হ’ল এজন কল্পনাৰ স্রষ্টা, যিয়ে বাস্তৱৰ ভিতৰত আঁকি পেলাইছিল এক ধৰণৰ ভয়, যি পাহাৰৰ ৰূপ ল’লে। আৰু সেয়া এতিয়া গাঁওখনৰ ভিতৰতে জীয়াই থাকে—সকলোৰ ভিতৰৰ ভয়, গোপন ইচ্ছা, আক্ষেপ আৰু আত্ম-নির্বাসনৰ জৈৱিক প্ৰতিচ্ছবি হিচাপে।
এই উপলব্ধিৰ পাছত, অপূৰ্বা আৰু ৰূপম এক নিৰ্বাচিত গাঁৱলীয়ে সৈতে কথা পাতিবলৈ ধৰিলে। এটি পুৰণি পুথিভঁৰালৰ মাজৰ পৰা তেওঁলোকে উলিয়াই আনিলে ১৯৪২ চনৰ এক নথি—য’ত লিখা আছিল:
“৫ জন গাঁওবাসী গৰুড়শিলা পাহাৰৰ তলত হেৰাল। ১ জন উভতি আহি ক’লে—’আমি ছবি হ’লোঁ, আমি পাহাৰৰ ভিতৰত আঁকা হৈছে।'”
এই কথা শুনি, গাঁৱলীয়ে মৌনতাৰে মূৰ হেলালে।
অপূৰ্বাই ক’লে—“এই কথাবোৰ আপোনালোক কিয় গোপন ৰাখিছিল?”
এজন ল’ৰাই উত্তৰ দিলে—“কিয়নো ভয়—জানি থাকিলেও পাহাৰ আহে, পাহাৰ আহিলে মন খাই যায়।”
এই ভয় একে ধৰণৰ। গাঁওবাসীয়ে পাহাৰৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰে, কিন্তু অন্তৰত তেওঁলোক পাহাৰৰ ‘ছবি’ লৈয়ে থাকে। সেয়া যেন সমূহ চেতনাৰ এখন ছাঁ—যি পাহাৰৰ দৰে, নিৰ্বাক, ধূসৰ, অথচ অৱস্থিত।
এই সময়ত, অপূৰ্বাই মনত ল’লে—সি আৰু ৰূপম এতিয়া পাহাৰৰ পথত অগ্ৰগতি কৰিছে, কিন্তু পিছফালত এখন গাঁও পাহাৰৰ ছাঁত জীয়াই আছে। আৰু সেই ছাঁ, হয়তো, সময় এটাত ওলাই আহিব।
অপূৰ্বা সেই ৰাতি লিখিলে—
“এই গাঁওটো পাহাৰৰ অন্তৰ্ভুক্ত। আৰু পাহাৰ মানে কেৱল শিল আৰু মাটি নহয়, ই আমাৰ ভিতৰৰ অজান সীমা। যিখন আঁকি থওঁ, সেয়া ছবিত সীমিত নহয়। ই হৈছে, জীয়াই থকা, আত্মা-ভৰা, পাহাৰৰ ছাঁ।”
৮
ৰাতি ১:১৩ — অপূৰ্বা কালি চাৰি ঘণ্টা ধৰি শুতি থাকিলেও, চকু নুমাই নোপোৱা অনুভূতিৰে উঠিল। সপোনত তেওঁ দেখা পাইছিল এখন খালী কাগজ, আৰু তাৰ ওপৰত তেজৰ দৰে ৰঙা অক্ষৰত লিখা আছিল —
“আঁকি দে, নয়তো মই আঁকিম।”
অপূৰ্বাই জানিছিল, এতিয়া সময় হৈছে। যিদৰে হীৰেণে আঁকি থৈ গৈছিল, সেইদৰে সিও আঁকিব লাগিব। তেওঁ নিজৰ ব্ৰাশ, কাগজ, আৰু সেউজীয়া ৰং লৈ বহিল। ভিতৰতে কিবা ক’ব লাগিছে — পাহাৰটো কেৱল দেখা নহয়, সি বুজা, অনুভৱ কৰা, আৰু আঁকা হ’ব লাগিব।
কিন্তু এইবাৰ অপূৰ্বাৰ হাত লৰিছিল নিজস্ব নিয়ন্ত্ৰণত নহয় — যেন পাহাৰ নিজেই তেওঁৰ আঙুলিৰে আঁকি আছে। তেওঁৰ কপালত ঘাম, চকুত অশ্ৰু, আৰু কাগজখনত জন্ম ল’ব ধৰিছে—এক উন্মত্ত, শিল-গছ-আলোক-আঁধাৰৰে গঢ়া ছবি, যাৰ মাজত এজন লোকে হাঁহি মুখে থিয় হৈ আছে।
সেই মুখ — হীৰেণৰ।
পিছফালত — শালগছৰ দাঁতবোৰেৰে ঘেৰা পাহাৰ।
তেওঁ আঁকিছিল, কিন্তু সি কেৱল ছবি নহয় — সেইটো এখন দরজা।
তেওঁ আঁকা শেষ হোৱাৰ পাছতেই, কাগজখন থৰ থৰ কঁপি উঠিল। ঘৰৰ বাতি নিভি গ’ল। ছায়া-আলো মিলে এখন অনুভৱ — যেন সেয়া কপিৰ দৰে বাস্তৱ। আৰু সেই ছবিখনৰ মাজৰ পৰা স্পষ্টকৈ ওলাল এটা শব্দ —
“তুমি মোক আঁকিলা, এতিয়া মই জীয়াই আছোঁ।”
অপূৰ্বা পিছলৈ সৰি গৈ ভয়াৱহভাৱে ফুটি কান্দিলে। সি জানিছিল — যি ছবি সি আঁকিলে, সেয়া পুনৰ “পাহাৰ” হিচাপে আত্মপ্ৰকাশ কৰিলে।
এইটো কেৱল সৃষ্টিৰ ক্ষমতা নহয় — ই আছিল পুনৰ জন্ম।
এটা ছবি — যিয়ে অস্তিত্বেৰে ছাঁ হ’ব পাৰে।
পুৱা, ৰূপম আহি অপূৰ্বাৰ ওচৰত ছবি খন চাই থ’লে। তেওঁৰ মুখ হেৰাই গৈছিল — কাৰণ সেই ছবিখনত তেওঁ নিজে আছিল। পাহাৰৰ ওচৰত, হীৰেণৰ কাষত, আৰু শালগছৰ ছাঁত দাঁতিওৱা মুখ।
ৰূপম ক’লে—“এইটো মই আঁকোঁ নাই।”
অপূৰ্বাই কান্দি ক’লে—“কিন্তু মোৰ ব্ৰাশে তোমাক আঁকিলে। মই মাথোঁ বুজি পালোঁ—যি ভয়, যি আত্মা পাহাৰত আছে, সি এতিয়া ছবিত থাকে। আৰু মই… মই হয়তো পাহাৰখনৰ এটা দুৱাৰ হৈ পৰিছোঁ।”
তেওঁলোকে ছবি খন পুড়াব বিচাৰিলে। কিন্তু কাগজখন জুইত লগ নালে। পানীত পেলালে, সি পানীত গলি যোৱা নাছিল।
শেষত, অপূৰ্বাই চুপচাপে ক’লে—“এই ছবি জীয়াই আছে। আৰু তেনে ছবি যত ৰয়, তেনে পাহাৰো ৰয়। হয়তো আমি পাহাৰ এটাই আঁকি পেলাইছোঁ, যি এতিয়া আমাৰ ভিতৰতো আছে।”
এই কথাৰ পিছত অপূৰ্বা সেই ছবি এখন কাঠৰ বাকচত বন্ধ কৰি, গৰুড়শিলাৰ ওচৰৰ এখন গহীন শিলৰ তলত পাতালে।
জানো তেওঁ পাহাৰখনক পুনৰ শুই যোৱা প্ৰয়াস কৰিলে।
কিন্তু ৰাতি, তেও আৰু ৰূপম, দুয়ো এখনেই সপোন দেখিলে —
একোণত থিয় হৈ থকা সেই ছবি, আৰু সেয়া ফালে-ফালে হাঁহি আছে।
ছবিখনে কয় —
“যি মোক আঁকে, সি মোক জীয়াই ৰাখে। মই পাহাৰ, মই ভয়, মই ছাঁ। মই তুমি।”
৯
তৃতীয় নিশা — অপূৰ্বাই চকু মেলিলে আৰু দেখা পাইছিল, তেওঁ বহি আছে এক বিস্তীর্ণ ধূসৰ পথাৰত। ক’ত সি আহি পৰিছিল, কিদৰে, সেয়া তেওঁ জানে নাছিল। মাথোঁ আগত আছিল সেই পাহাৰ — সেউজীয়া, ওৰণি-পিন্ধা, অথচ নীৰৱ আৰু অনঢ়। এইবাৰ পাহাৰটোৰ মাজৰ পৰা ওলাল তেওঁৰ নিজা মুখ — আঁকা দৰে নহয়, বাস্তৱ, জীয়াই থকা মুখ। সেয়া ক’লে—“তুমি মোক আঁকি দিলে, এতিয়া মই তোমাৰ ভিতৰত থাকিম।”
অপূৰ্বাৰ বুকু চাপি আহিল। সি পিছলৈ ঘূৰি পালেহি — তেওঁৰ ছাঁ নাই।
এতিয়া পাহাৰৰ ভিতৰত থাকিছে তেওঁ, আৰু তেওঁ নিজেই পাহাৰৰ এখন প্ৰতিচ্ছবি।
সকলো কল্পনা, ভয়, স্মৃতি, দুখ — সকলো সিয়েই।
এইটো কেৱল সপোন নহয় — অপূৰ্বাৰ আত্মাৰ ভিতৰত জন্ম লৈছে এখন নতুন সত্তা, যি পাহাৰৰ দৰে কথা নকয়, কালি-আজিৰ সীমা মানে নে, কেৱল উপস্থিত থাকে।
ঘূমৰ পৰা উঠাৰ পাছত অপূৰ্বা বুজি পাল — সি নিজকে আগতকৈ সলনি অনুভৱ কৰিছে। কথা পাতোতে শব্দবোৰ বেছি ধীৰ, চকুত থকা দৃষ্টিটো বেছি গভীৰ, আৰু আঁকোতে হাতৰ লেহেম ধৰা যায়। ৰূপমে সি কথাটো দেখিছিল। একদিন সি স্পষ্টকৈ ক’লে—
“অপূৰ্বা, মই বুজিছোঁ। তুমি হীৰেণৰ পথেই লৈছা।”
অপূৰ্বাই হাঁহি ক’লে—“মই হীৰেণ নহয়, কিন্তু হীৰেণে মোক যেন আগতে আঁকি থৈ গৈছিল।”
তেওঁলোকে আঁতৰ হৈছিল কিছুমান দিন—অপূৰ্বা পাহাৰৰ উপশম বিচাৰি নিঃশব্দ হয় গ’ল। কেতিয়াবা সি আঁকে—অভিজ্ঞানহীন মুখ, ধূসৰ গছ, চিঞৰি থকা চকু। কেতিয়াবা মাথোঁ শূন্যতা আঁকে।
অপূৰ্বাৰ কলা এক ধৰণৰ আত্ম-অবলোকন হৈ পৰিছিল — যি কাগজত ওলালে, সি বাস্তৱৰ ছবি হ’ব, আৰু বাস্তৱ যদি সেইটো সহ্য কৰিব নোৱাৰে, তেন্তে সেই ছবিয়ে নিজৰ বাস্তৱ গঢ়ি ল’ব।
এদিন, তেওঁ ঘূৰি গ’ল সেই thermal বিন্দুটোৰ ওচৰত — গৰুড়শিলাৰ গাঁৱৰ শেষ প্ৰান্তত। নিশা ১:৪৫, নীৰৱতা গা-চুলি তিৰবিৰায়। সি বহি আছে, কাগজ লৈছে, আৰু আঁকিছে পাহাৰৰ ভিতৰত এখন মুখ—নিজৰ মুখ।
ছবি সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ লগে লগে, সি শুনিলে এটা মিঠা মাত—
“তুমি শেষকৈ মোক আঁকিলা। এতিয়া মই সঁচা হৈ তোমাৰ পৰা আঁতৰি যাব পাৰো।”
অপূৰ্বা আঁতৰি পৰিল, কিন্তু চকুৰ আগত দেখা গ’ল সেই ছবিখন নিজে জ্বলি উঠিছে—জুইত নয়, আলোকেৰে।
চাৰি-ফালি পোহৰৰ শিখাৰে ওলাল বহুতো মুখ—হীৰেণ, সেই গাঁৱৰ পাঁচজন হেৰোৱা লোক, তেওঁলোকে আঁকা ভয়বোৰ—একেলগে উভতি গৈছে সেই পাহাৰৰ ভিতৰলৈ।
তেওঁলোকে পাহাৰৰ সৃষ্টি আছিল, আৰু অপূৰ্বাই আঁকি দিয়াত সিহঁতে মুক্ত হ’ল।
আলোহে জ্বলি থাকিল, বাকী সকলো নিঃশব্দ।
পুৱাৰ ৰ’দত অপূৰ্বা এখন খালী কাগজ লৈ বহি থাকে। তেওঁৰ দুচকুত ক্লান্তি, কিন্তু মুখত হাঁহি।
ৰূপম ওলাই আহে, আৰু সুধে—“শেষ নে?”
অপূৰ্বা ক’লে—“হয়তো পাহাৰ এতিয়া তৃপ্ত। মই আঁকি দিলোঁ, আৰু তেওঁলোকে আঁকিব পৰা পাহাৰলৈ উভতি গ’ল।”
ৰূপম ক’লে—“আৰু তুমি?”
অপূৰ্বাই মাথোঁ ক’লে—“মই আঁকিছোঁ, কিন্তু এতিয়া ছবিয়ে মোক আঁকে নোৱাৰে। মই পাহাৰৰ ভিতৰত নোহওঁ। মই মাথোঁ এখন খালী কাগজ—যাক পূৰ্ণ কৰা হ’ল, আৰু এতিয়া মুক্ত।”
১০
এবছৰ পাছত — ধূপতলিত বৰষুণ।
শালগছবোৰ পুনৰ পাতবোৰেৰে হাঁহিছে, পথাৰত ওঁঠৰঙা গাঁওল’ৰা ফুৰিছে, আৰু গৰুৰ ঘন্টিৰ শব্দে গাঁওখনত পুনৰ জীৱন লৈ আহিছে।
অপূৰ্বা, এতিয়া এখন স্থানীয় বিদ্যালয়ত চিত্ৰকলাৰ শিক্ষক। তেওঁৰ আঁকি থোৱা ছবি এখন এখনকৈ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক শিকোৱা হয়, কিন্তু তেওঁ নিজে কেতিয়াও আঁকে নেযায়। যেন এক প্ৰতিজ্ঞা, অথবা আত্ম-সতর্কতা — পুনৰ কোনো ছবি নআঁকিব।
তেওঁ এবছৰ ধৰি পাহাৰৰ কথা মুখে উলিয়াই নাছিল। ৰূপম কলকাতালৈ ঘূৰি গ’ল, সেই পুরণি চাকৰিত মন দিছিল। কিন্তু এতিয়া, জৈষ্ঠৰ দ্বিতীয় সপ্তাহত, অপূৰ্বা পাহাৰৰ ওচৰৰ পৰা এখন চিঠি পাইছিল—বিনা ঠিকনাৰ এখন চিঠি, মাত্ৰ এখন বাক্য:
“ছবিখন নাই।”
তেওঁ আঁতৰি গ’ল গৰুড়শিলা পাহাৰৰ দিশে। আগৰ দৰে ঘন বন, শিলৰ ফাঁকফুঁহিলি জুঁই ফুলেৰে ঢকা।
কিন্তু পাহাৰ পিন্ধা শিলখনৰ তলত য’ত তেওঁ ছবিখন পুঁতি থৈ গৈছিল—সেই ঠাই শূন্য।
কোনে খনিছ, কোনে লৈছে, সেই কথা কোনো চিহ্নে নকয়।
মাত্ৰ এবিধ ধূসৰ পাত, যিটো উৰি গৈ আহি অপূৰ্বাৰ হাতত পৰে।
পাতৰ ওপৰত, যেন কেউবাৰ লিখা হৈ আঁচ-পাচ লগা কালি—“আঁকি থোৱা পাহাৰ, ঘূৰাই আহে।”
তেওঁ ৰাতিপুৱা স্কুলৰ বাচলাৰ ঘৰত বহি, চিন্তাত মিলাই পৰে।
তেওঁ জানে, পুনৰ আঁকিব নালাগে।
কিন্তু পিঠিৰ পৰা যেন কোনো সত্বা ফুন্দাই আছে—এখন কাগজ, এখন ব্ৰাশ, আৰু এখন মুখ—হাঁহি ধৰা, যেন বহুদিনৰ পৰিচিত।
চকু মুদি সি ভাবিলে—যদি মই আঁকোঁ, সি পুনৰ আহিব। যদি নাআঁকোঁ, সি মোৰ ভিতৰতেই থাকিব।
এই বাৰ অপূৰ্বা বুজিলে — পাহাৰ কোনো দৃষ্টিৰ, কোনো স্থানৰ নহয়।
সেয়া এটি চেতনাৰ পৰিসৰ — যি সৃষ্টিৰ, যি ভয়ৰ, যি অনুভৱৰ…
যি নিজৰ ছাঁত নিজৰ অস্তিত্ব বিচাৰে।
শেষৰ পাতত অপূৰ্বাই লিখি থৈ গ’ল—
“পাহাৰটো মই আঁকিছোঁ। সেয়া মোৰ ভিতৰত জন্ম লৈছে।
কিন্তু আঁকা মানেই ভয় নহয়—কেতিয়াবা, আঁকা মানেই মুক্তি।
সৃষ্টিৰ ভিতৰত যদি আত্মা থাকে, তেন্তে পাহাৰো জীয়াই থাকে।
সেয়া মোৰ পাহাৰ নহয় — সেইটো সেয়াৰ নিজস্ব ছাঁ।
যিটো কেতিয়াবা কাগজৰ পৰা ওলাই বাস্তৱ হ’ব বিচাৰে।”
শেষ
