দেৱধৰ পুখুৰী

সুব্রতা বৰুৱা

১

নগেনজান—অসমৰ এখন পাহাৰীয়া অঞ্চলত থকা সৰু পৰ্বতীয়া গাঁও, যিখন মানচিত্রত বিচাৰিলেও ওলাব নোৱাৰে। ইটোৰে এটি সেউজীয়া গাঁও, চিৰসেউজ বনত আৱৃত, কাঁইটাবিহীন পথ আৰু প্ৰাচীন জনবিশ্বাসৰে জৰজৰিত। গাঁওখনৰ পূব-দিশে, গছপুলি আৰু ধূপে ঢকা এখন বিস্মৃত বনাঞ্চলৰ মাজতে সেউজ পানীৰে চকচক কৰা এটি পুখুৰী—যাৰ নাম দেৱধৰ পুখুৰী। পুখুৰীখন চৌপাশে বাঁহ আৰু অজান গছৰ গুছ, সূৰ্যৰ ৰশ্মিও সঠিককৈ সোমাই নাপায়। গাঁৱৰ মানুহে কয়, ইয়াৰ ওপৰত সূৰ্যৰ পোহৰ একেবাৰে কম পৰে—আৰু সেই দিশেই ই অলৌকিক। কিছুমান গাঁওবুঢ়াই এই পুখুৰীখনক “মন্ত্ৰপাঠৰ স্থান”, আনহাতে কিছুমানে কয়—”য’ত দৰ্শন হয় নিজৰ ভাগ্যৰ”। এই কিংবদন্তীৰ মাজতে, ড° হেমেন বৰা নামৰ এজন লোক নগেনজান গাঁৱত উপস্থিত হয়, গৱেষণাৰ নামত। তেওঁ সমাজবিজ্ঞানৰ অধ্যাপক, বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পাঠ্যবিষয়ৰ এটা অংশ হিচাপে “অসমৰ লুপ্ত বিশ্বাস আৰু প্ৰাক-বৈজ্ঞানিক সংস্কৃতি” বিষয়ত তথ্য সংগ্ৰহ কৰি আছে। হেমেনৰ বুৰঞ্জী-প্ৰেমি মনটো গাঁওখনত কোনো এক গভীৰ বৃত্তান্তৰ সন্ধান পাই থমকি পৰে।

হেমেনৰ আগমন প্ৰথমতে গাঁওবাসীৰ বাবে একধৰণৰ অস্বস্তি সৃষ্টি কৰে। ওঁৰ চকুত ৰোশনি, গাৰ লগত কেমেৰা, ডাইৰী, ৰেকৰ্ডাৰ—যেন বিজ্ঞানেই তেওঁক পিন্ধাইছে। গাঁওবাসীৰ বাবে, বহিঃবিশ্বৰ মানুহ মানেই সন্দেহ, বিশেষকৈ যি মানুহ পুখুৰীটোৰ বিষয়ে সুধিবলৈ আহে। হেমেন এই পুখুৰীৰ নাম আগতে এটি হস্তলিখিত কিতাপত পঢ়িছিল—১৯২৬ চনৰ “আঞ্চলিক মিথ আৰু সংস্কাৰ” নামৰ এখন কিতাপত উল্লিখিত আছিল, “এটি পুখুৰী, যি পানীত মুখ দেখিলে ভাগ্যৰ পৃষ্ঠাবোৰ উলট খাই যায়।” তেওঁ ভাবিছিল—এইটো কোনো অলংকাৰিক ভাষা হ’ব পাৰে, কিন্তু বৰ্তমান গাঁওবাসীৰ মুখত ভীতি আৰু ভয়ৰ সংমিশ্ৰণ দেখি তেওঁৰ সন্দেহ ঘনীভূত হয়। তেওঁ স্থানীয় মানুহৰ সৈতে কথা পাতিবলৈ চেষ্টা কৰে—কিন্তু সিহঁতৰ চাহনি যেন ঠিক কৈ দিয়ে: এই পুখুৰীৰ বিষয়ে বেছি খনচালিৰ ফল ভাল নহ’ব। হেমেন সন্দেহ কৰে—এই ভয় কিবা গা-চুলি তোলা অতীতৰ সত্যৰ পৰা ওলাইছে। শেষত এজন বয়োজ্যেষ্ঠ পূজাৰী—মণিৰাম গোঁসাই—তেওঁক মিলি যায়, যিজনে ধীৰে ধীৰে এই অলৌকিক পুখুৰীৰ আৱৰণ খুলিবলৈ আৰম্ভ কৰে।

মণিৰাম গোঁসাইৰ জুবলি বয়স পাৰ হোৱা, চকুত অনন্তকালের অভিজ্ঞতা। তেওঁ কয়, “দেৱধৰ পুখুৰী কেৱল পানী নহয়, ই এক বন্দী প্ৰাণ।” এই কথাটোৱে হেমেনক আগধৰা নকৰাকৈ আঘাত কৰে। মণিৰাম ক’বলৈ ধৰিলে, ১৯৪৮ চনত এই গাঁৱত এটা অভূতপূৰ্ব ঘটনা ঘটিছিল—এজন যুৱক, মাধৱ নামৰ, গাঁওৰ নীৰৱ-পচন্দ মানুহ আছিল, অকস্মাৎ এই পুখুৰীৰ কাষলৈ আহে আৰু কয়—“মই নিজৰ ভাগ্য জানিব বিচাৰো।” তেওঁ পুখুৰীত নিজৰ মুখ চাই, তাৰ পিছতেই গাঁওখনত অশুভ ঘটনাৰ বন্যা অহা আৰম্ভ হয়। গৰু হেৰোৱা, শিশু ৰোগত আক্ৰান্ত, ৰাতিপুৱা গাঁওৰ কাষৰ পৰা ভয়ানক হাঁহিৰ শব্দ—আৰু এজন লোকে নিজৰ গৰ্ভবতী পত্নীক পাগল হৈ হত্যা কৰে। এই ভয়াবহতাৰ পিচত গাঁওবাসীয়ে পুখুৰীৰ কাষ বন্ধ কৰে। “সেইদিনৰ পৰা সকলোৰে শপথ—এই পুখুৰীত চকু নেলাগিব, মুখ নেদেখিব, আৰু কোনো প্ৰাৰ্থনাও নকৰিব।”

হেমেনে মণিৰামৰ মুখৰ পৰা কথাবোৰ শুনি স্তম্ভিত হয়। তেওঁৰ বাবে বিজ্ঞান মানে যুক্তি, আৰু যুক্তি মানেই প্রমাণ। কিন্তু গাঁওবাসীৰ এই চিৰস্থায়ী ভয় আৰু শপথ যেন বিজ্ঞানক ধুলি খুৱায়। তেওঁ নিজে শপথ ভংগ কৰিবলৈ মনস্থ কৰে—জানিব লাগিব, কি আছে সেই পুখুৰীৰ গভীৰ পানীৰ তলত, যিয়ে গাঁৱৰ তিনিটা পুৰুষ পিঢীৰে ভয় সৃষ্টি কৰিছে। তাৰ পাছদিনাই, এটি নিৰ্জন নিশা—যেতিয়া চন্দ্ৰৰ আলো প্ৰায় মলিন, আৰু বনজ শব্দবোৰ যেন পৰিচিত ভয়ৰ সংগীত—হেমেন পুখুৰীৰ কাষলৈ যায়, শান্ত পানীৰ মুখালৈ নত হয় আৰু নিজকে তাত প্ৰতিফলিত ভাবে… কিন্তু নিজকে নহয়, তেওঁ দেখে—এটি পুৰণি খণ্ডহ মন্দিৰ, চকু খোলা এটী পুতলা, আৰু ৰক্তস্নাত এটি মুখ… তাৰ আগতে তেওঁৰ সোঁত পৰি যায়। অৱচেতন অৱস্থাত তেওঁ পুখুৰীৰ কাষতে পৰি থাকে—নতুন এক অধ্যায় আৰম্ভ কৰিবলৈ প্ৰস্তুত।

২

হেমেনৰ সাৰ পাই উঠাৰ সময়ত মুখত সেউজ গন্ধ, কান্ধত কাঁইটৰ দাগ, আৰু কপালত ঠাণ্ডা ঘাম আছিল। চকু খুলি দেখিলে, গাঁৱৰ চাৰিজন লোকে তেওঁৰ চাৰিওফালে ওচৰ-চুবুৰীয়া ৰূপে ভিৰ জমাইছে। সিহঁতৰ মুখত চিন্তা, ভয়, আৰু অলপ ক্রোধ। মণিৰাম গোঁসাইয়ে কাষ চাপি আহি ক’লে, “আপুনি… আপুনি সেই শপথ ভাঙিলে।” গলা শুকাই অহা হেমেনে থতিয়াই ক’লে—“কি শপথ?” গোঁসাই ক’লে, “এই গাঁওৰ মানুহে বছৰৰ পর বছৰে এটাই শপথ লৈ আহিছে—দেৱধৰ পুখুৰীৰ পানীত মুখ নেদেখাৰ। আপুনি সেই পানীত নিজৰ প্ৰতিবিম্ব চাইছে। এতিয়া যি হ’ব, তাৰ বাবে কেৱল আপোনাই দায়ী।” হেমেন কিছু বুজিব নোৱাৰিলে। তেওঁৰ মাথোঁ মনত পৰিছিল, পানীত এটি সেউজীয়া চকুৰ ৰক্তাক্ত মুখ; এটা খণ্ডহ মন্দিৰ আৰু অচিনাকী কান্দোন। হেমেন বিজ্ঞানী, তেওঁৰ মনত যুক্তিৰ ঢৌ; কিন্তু তেওঁৰ শৰীৰত অলপ অলপকৈ কোনো অদৃশ্য ওজন বঢ়ি আহিছিল—যেন কিছু এটা অলৌকিক তেওঁক আৱৰি ধৰিছে।

সেই ৰাতিৰ পৰা গাঁওখনৰ বতাহেই সলনি হৈ পৰে। গছৰ পাতবোৰ অদ্ভুত শব্দত পাতত পৰে, যেন কোনোবা ভাষাত কিছু ক’ব খুজিছে। ৰাতিপুৱা এটি বাচল শিশুক ঘৰতে অচেতন অৱস্থাত পোৱা যায়—কোনো অসুখৰ লক্ষণ নথকা সত্ত্বেও। গাঁৱৰ এবিধ কুকুৰ টোপনিৰ সময়তে আচমকাই কান্দিবলৈ আৰম্ভ কৰে—নিশা চাৰিবাৰ। পূব দিশৰ এটি খালি ঘৰ—যিটো বছৰজুৰি বন্ধ আছিল—সেই ঘৰৰ পৰা নিশা গীত শুনা যায়, যেন কোনো সেউজীয়া ৰাগ। মানুহে ভয়তে উচ্চস্বৰে কথা কোৱা বন্ধ কৰে। অলপতে গাঁৱৰ মাজত গুজব চলি পৰে—”অভিসপ্তা উঠি আহিছে!” মণিৰাম গোঁসাইয়ে হেমেনক সাবধান কৰি কয়, “এই পুখুৰীৰ তলত যি আছে, তাক আবেলি নকৰিব। তুমি পুখুৰীখনৰ চকু খুলাই দিছিলা। এতিয়া তুমি তোমাৰ দায় মেটাব লাগিব।” হেমেন ওলাই পৰে পূৰ্বত সংৰক্ষিত পুথিসমূহৰ সন্ধানত—তেওঁ বিশ্বাস কৰে, এই ঘটনাসমূহ কোনো এক ইতিহাসৰ ফল।

গাঁওৰ এটা পুৰণি খণ্ডহ মন্দিৰৰ ধ্বংসাবশেষৰ কাষত থকা ঘৰত হেমেন এখন সেউজে পুৰণি পুথি পায়, ৰঙা পেঁচা বান্ধা: নাম “দেৱ-সংহিতা”, লেখা ষোড়শ শতিকাৰ বৈষ্ণৱ যুগত। পুথিখনত উদ্ধৃত — “অপবিত্ৰ ঈষৎ আত্মা, যাক বন্দী কৰিলে জলৰ অন্তৰত, শাপ দিয়া অশোক বৃক্ষৰ কাষত, মাটিৰ তালত লুকাই ৰখা আত্মা।” হেমেনৰ চকু চকচক কৰি উঠে। তেওঁ বুজে, এই পুখুৰীত কোনো অলৌকিক আত্মা বন্দী কৰা হৈছিল, আৰু সেই বন্দনৰ লগত জড়িত আছিল বিশেষ এটি শপথ। যদি এই শপথ ভাঙে, তেন্তে আত্মাৰ মুক্তি হব—আৰু সেই আত্মাই যি কৰিব, সেয়া মানুহৰ নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰত। হেমেন কল্পনাও নকৰিলে, তেওঁৰ গবেষণা তেওঁৰ জীৱন, আৰু হয়তো গাঁৱখনৰ ভবিষ্যৎ একেবাৰেই সলনি কৰিব।

গাওঁখনৰ মানুহে অলপ অলপকৈ হেমেনৰ ওপৰত অভিযোগ তুলিবলৈ আৰম্ভ কৰে। সিহঁতৰ মতে, তেওঁ বাহিৰৰ মানুহ—তেওঁ বিশ্বাস ভাঙিছে, আৰু এতিয়া গাঁওবাৰ আত্মিক নিরাপত্তা বিপদত পৰিছে। কিছুমানে সোধে, “আপুনি কেনেকৈ সাহ পেলালে?” কিছুমানে কয়, “পুখুৰীখনী এতিয়া জীয়াই উঠিছে—আপোনাৰ বাবে।” হেমেন নিজেও ভাবি পায় নাই—জানিবৰ আকাংক্ষা কেনেকৈ ভয়ৰ উৎস হ’ল। কিন্তু তেওঁ স্থিৰ কৰে—এই সত্যৰ গোড়ালিত যাব লাগিব। অভিসপ্তা কোন আছিল? কিয় বন্দী কৰা হৈছিল? আৰু তেওঁৰ মুক্তিৰ পথ কি? এই প্রশ্নবোৰে তেওঁৰ তন্দ্ৰা নষ্ট কৰে। গাঁৱত নিশা নামিলেই যেন কিবা ছাঁ নামি আহে—আৰু সেই ছাঁয়ে হেমেনক নজৰ দি থাকে। পুখুৰীৰ চকু খুলা হৈছে—আৰু এতিয়া, গাঁওবাসীৰ ভয় সত্য ৰূপে প্ৰতিফলিত হ’বলৈ আৰম্ভ কৰিছে।

৩

গাঁওখনত যেন এটা সেউজীয়া কুয়াশা পলুৱাই আহিছে—নিশা নামিলেই উদ্ভট শব্দ, অচিন চিনাকী ছাঁ, আৰু গছৰ পাতবোৰৰ মাজেৰে উৰি অহা অচেনা গোন্ধ। গাঁওবাসীয়ে এতিয়া মাটিৰ পথত চলাৰ সময়ত দুবাৰ চকু সলাই চায়, যেন কিবা চাই আছে সিহঁতক। হেমেন বৰা দিনটো পুথিপঢ়া আৰু নথি সংগ্ৰহত ব্যস্ত থাকে, কিন্তু নিশা হলেই তেওঁৰ হিয়াত এটা অজান ভয় বাসা মেলে। তেওঁৰ সপোনত বাৰম্বাৰ এখন পুৰণি মন্দিৰ, এটি ৰক্তাক্ত মুখ, আৰু এটি কান্দোনেৰে ভৰা মাত শুনা যায়। তেওঁৰ ডায়েৰীত লিখে—“মই যেতিয়া মুখটো পুখুৰীত চাওঁ, তেতিয়া যেন মোৰ চকুৰে নহয়, আন কিছুমানে মোক চাই থাকে। ময়ো তাকেই দেখি থাকোঁ — এই দৃষ্টিয়ে সময়ৰ সীমা ভাঙি দিয়ে।” হেমেন জানে, সকলো ভয়ৰ উৎস পুখুৰীখন। তেওঁ স্থিৰ কৰে — পুনৰ পুখুৰীৰ কাষলৈ যাব, কিন্তু এইবাৰ কোনো সন্দেহ নে বিজ্ঞান নে সংস্কাৰ নে শংকা — একমাত্র লক্ষ্য: সত্য।

এটা নিশা — সাৱটি-পৰা জোনাকী ৰাতি, গাঁওখন নিস্তব্ধ। কুকুৰে ডম ডমকৈ কান্দিছে দূৰত্ব বজাই ৰাখি। হেমেন দীঘল মাৰ্চ লাইট লৈ পুখুৰীৰ কাষলৈ ওলায়। সকলো চাৰিওফালে শূন্যতা, মাথোঁ ভিজা মাটিৰ গোন্ধ আৰু গছৰ পাতৰে চিঞৰি উঠা বতাহ। পুখুৰীৰ দাঁতিৰে গৈ হেমেন ধীৰে ধীৰে বহে। পানীটো চকচকে, কিন্তু একেবাৰে স্থিৰ। যেন কোনো গভীৰ নিঃশ্বাস লুকাই আছে ইয়াৰ তলত। হঠাৎ তেওঁ অনুভৱ কৰে, কিবা এখন হালধীয়া ওচৰ চাপিছে। পিছলৈ ঘূৰি চায় — কিছুমান বাঁহ গছৰ ছাঁ। কিন্তু তাৰ মাজত এটি পুৱা দেখা গাঁওৰ মূৰ্ধন্য মহিলাৰ মুখ যেন চকুপানীত দেখা যায়। হেমেন আগবাঢ়ে, পুখুৰীৰ পানীত নিজৰ মুখটো চায়—কিন্তু পুনৰ নিজৰ মুখ নহয় — দেখিলে, এটি পুৰণি দেউল; দেউলৰ মাজত ৰক্তাক্ত কাপোৰ পিন্ধা এজনী ডাঙৰ চকুৰ মহিলা; তেওঁৰ দাঁতবোৰ দুৰ্ভাগ্যৰ দৰে চমকি থাকে, আৰু ওঁৰ হাতত এটি ফালি ফালি কৰা তালপাতৰ পুথি।

চিনাকি ক’লা ধোঁৱাই ওলাই আহে পুখুৰীৰ পানীৰ পৰা। হেমেনক যেন পিছলৈ টানি লয় — মাটিত পৰে তেওঁ। ওঁৰ মূৰৰ কাষতে কিবা গুঞ্জন শুনা যায় — যেন গাঁওৰ সেউজীয়া অৰণ্যই নিজে কিবা ক’ব খুজিছে। মাত এটা ধ্বনিত হয়—”ভাঙিলি শপথ… এতিয়া সপোন নহয়, সত্য উদয় হ’ব!” হেমেন সঁচাকৈয়ে ভয় ধৰে — এই শব্দ, এই দৃশ্য, এই অচিনাকী আত্মাৰ আহ্বান — কোনো বিজ্ঞানৰ পৰিসীমাৰ ভিতৰত নপৰে। তেতিয়াই, পিছফালৰ পৰা কিবা জোৰেৰে হেমেনক টানে — তেওঁৰ দৃষ্টি ধুন্দুল হৈ যায়। যেন কিবা অদৃশ্য শক্তিয়ে তেওঁৰ সৈতে প্ৰতিকাৰ কৰিবলৈ ওলাইছে।

পৰদিনা, গাঁওবাসীয়ে হেমেনক পুনৰ পায় পুখুৰীৰ দাঁতিৰ ওচৰত, মাটিত পৰি থকা অৱস্থাত। তেওঁৰ মুখ হালধীয়া, শ্বাস সোঁতৰ, চকু গহীন কিন্তু খালী। মণিৰাম গোঁসাই ততাতৈয়ে মাত কৰে—“অভিসপ্তাই দেখা দিছে। শপথ ভাঙিলেই, ইটোপাৰৰ পথ বন্ধ হয়। এতিয়া সময় হৈছে, গাঁওবাসীক পুনৰ সেই আত্মাৰ আগত হাঁহি লৈ নুবসি দাঁত দিবলৈ।” হেমেনৰ মনত সুধা উঠে—এই আত্মা কে? কিয় এই গাঁও, এই পুখুৰী, আৰু কিয় তেওঁ? উত্তৰ বিচাৰি হেমেন থিয় হয় — কিমানেই নাহক বিপদ, এই পুখুৰীৰ গভীৰত কোনোবা এদিন সত্য বন্ধি হৈছিল — আৰু সেই সত্যকেই মুক্তি দিয়াৰ সময় আহিছে। অভিসপ্তা জীয়াই উঠিছে — আৰু গাঁওখন, হেমেন আৰু দেৱধৰ পুখুৰীৰ মাজত নিৰ্ভর কৰিছে ইতিহাসৰ পুনৰ অভ্যুদয়।

৪

গাঁওখনত যেতিয়া আকাশ বগা কুয়াশাৰে ঢাক খাই আছিল, কঁকালত হাড় কপঁজাতলীয়া বাতাহ বাগৰি আছিল—ঠিক তেতিয়াই হেমেন গোঁসাই বুঢ়াৰ ওচৰত বহি আছিল, পিঠিৰ তলত কম্বল পতা, সন্মুখত জ্বলি থকা দীঘল দেউলটোৰ পোহৰজাক যেন কোনো অলৌকিক সত্যৰ আগমনৰ পূর্বাভাস। গোঁসাইয়ে নিৰৱতাৰে এটা পুৰণি কাঁহৰ ধুপদানি বাটিত ধূপ সজালে, আৰু ক’লে, “আজি মই তোমাক কিবা দেখুৱাম—যি কথা বৰষঁৰ পর বৰষঁৰে আমাৰ কুলে বয়ে আনে, কিন্তু কোনোদিনো বুলি নাজানে।” মাটি খনাত ঢলঙা কাঠৰ এখন সাঁচ মেলি তেওঁ এটি ধূলিমাখা ধনুক উলিয়ালে। সেয়া আছিল—”অভিসপ্তাৰ শপথ-পুথি”। মুঠি মুঠি খৰ কাগজত অক্ষৰ নোহোৱা হ’লেহে বুজি পোৱা যায় যে ই কোনো পুঁথি নহয়, ই সময়ৰ সোঁতত লুকাই থকা এক দৃষ্টান্ত।

পুথিখনত লিখা আছিল: “যি জনা আত্মাৰ শক্তিক বন্দী কৰে, সি নিজে আত্মাৰ দ্বাৰা শাসিত হয়। দেৱধৰ পুখুৰীৰ তলত বন্দী এক ‘অভিসপ্তা’, এজনী দেবী-সদৃশ শক্তি যাক বিশ্বাসঘাতকতাৰে পুৰণি তান্ত্ৰিকসকলৰ দ্বাৰা বন্ধি কৰা হৈছিল।” এই কথাশ্ৰবনেৰে হেমেনৰ বুকুৰ ভিতৰত হেঁপাহ, ভয়, আৰু বিস্ময় একেলগে খেলিবলৈ ধৰিলে। গোঁসাইয়ে বুজালে—প্ৰায় ৫০০ বছৰ পূৰ্বে, নগেনজান গাঁৱত এজনী অঘোৰী সাধ্বী আহিছিল। তেওঁৰ নাম আছিল অরূপা। তেওঁ আছিল পূৰ্ণ তান্ত্ৰিক শক্তিধাৰী, যি গাঁওখনৰ প্ৰতিটো অশুভতা, ৰোগবিষ, আৰু কষ্ট দূৰ কৰিছিল। গাঁওবাসীয়ে তেওঁক ‘দেৱী’ ৰূপে মানিছিল, কিন্তু সময়ৰ এক চূড়ান্ত পৰীক্ষাত, মানুহে তেওঁক বিশ্বাসঘাতক বুলিয়ে সন্দেহ কৰে। এখন কঠিন খৰাংৰ পিছত মানুহৰ মৃত্যুৱে হাহাকাৰ কৰি উঠিছিল—অভিযোগ উঠিছিল অরূপাৰ ওপৰতে। ভয়ৰ আগত বিশ্বাস সৰি পৰিছিল।

অগ্যাতে, এখন নিশা, গাঁওৰ পুৰণি পঁইজৰ পৃষ্ঠত তান্ত্ৰিকসকল মিলি অরূপাক বন্দী কৰে—তাঁৰ আত্মা, নয়নেৰে দেখিবলৈ নোৱাৰা, কিন্তু তেজৰ স্পৰ্শত সঁচা। তেওঁক পুখুৰীৰ মাজত এখন তালপাতৰ কুঁহিপাতত বন্দী কৰি শপথ দিয়া হয়—“যদি কোনোদিনো মানুহ পুনৰ মুখ পুখুৰীত চায়, তেন্তে আত্মা পুনৰ জীয়াই উঠিব।” গাঁওবুঢ়া ক’লে, “এটা আত্মাক বিশ্বাসঘাতক কৰি বন্দী কৰাটো যেনেকৈ ভুল, সেয়া পুনৰ তাক শুদ্ধ নকৰা হ’লে ভয়ংকৰ। তুমি হেমেন, সেই শপথ ভাঙিছা—এতিয়া সময় আহিছে, সত্যক মুক্তি দিয়াৰ।” হেমেনে বুজে, এই পুখুৰী কেৱল পানীৰ টোপা নহয়, এইখন সলনি প্ৰেম, বিশ্বাসঘাতকতা আৰু অলৌকিক শক্তিৰ ঘনজাল।

হেমেন ঘূৰি আহে নিজ ঘৰলৈ, তেওঁৰ হাতত তালপাতৰ পুথিখন—যিটো গাঁওবাসীৰ মতে মাত্ৰ পূৰ্ণিমাৰ নিশাত খুলে। তেওঁৰ শীতল আঙুলিৰে সেই পুথিৰ কাষত থকা এটি পাত চুইয়ে, চোতালত এখন সেউজীয়া মূৰ্তি যেন মূৰত দাঁতাল পটনি এৰিলে। পুথিখনৰ পৃষ্ঠত লিখা আছিল, “মুক্তিৰ পথ মাথোঁ অন্তৰ আত্মাৰ প্ৰায়শ্চিত্ত; যি হৃদয় শুদ্ধ, সিজনেই শপথ পুনৰ পূৰণ কৰিব পাৰে।” হেমেনৰ বুকু কঁপি উঠিল—এই কথাৰ অৰ্থ একেই: তেওঁকেই পুখুৰীৰ কাষত পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি শপথ দিয়া হ’ব—মন্ত্ৰৰে নহয়, হৃদয়ৰ সত্যতা দিয়েই আত্মাক মুক্তি দিব লাগিব। কিন্তু কি হ’ব, যদি আত্মা মুক্তি পোৱাৰ পাছত বঞ্চনাৰ প্রতিশোধ লয়?

হেমেন জানে—সন্মুখত থকা পথ সহজ নহয়। কিন্তু মিথ্যাৰ ওপৰত নিৰ্মিত সমাজৰ ভিতৰত সত্যক সন্মান জনাব নোৱাৰিলে, ইতিহাস সদায় অভিশাপৰ ৰূপত ঘূৰি আহে। দেৱধৰ পুখুৰীৰ গভীৰত আত্মা জীয়াই উঠিছে—অভিসপ্তা এখনি অলৌকিক ইতিহাস—যাক মানুহ বিশ্বাসঘাতকতাৰে বন্ধি কৰিছিল, আজি তেওঁ মুক্তিৰ পথ বিচাৰি কান্দিছে। আৰু সেই মুক্তি দিব লাগে—শুধু শাস্ত্ৰ-পাঠ নে গৱেষণাৰে নহয়, অন্তৰৰ সত্য আৰু সাহসেৰে। পূৰ্ণিমাৰ নিশা ওলাই আহি আছে—আৰু দেৱধৰ পুখুৰীৰ তলত জীয়াই থকা অন্ধকাৰো আগবাঢ়ি আহিছে…

৫

পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিৰ আগত গাঁওখনত অদ্ভুত বাতাবৰণেৰে আবৃত হৈ পৰে। আকাশ যেন প্ৰতিদিনেই অলপ অলপ কৰি ছাঁৰ দিগন্তলৈ ওলাই আহিছিল, জোনাক বেলিটো এতিয়া ঠাণ্ডা নয়—বুকু কঁপোৱা। পুখুৰীৰ দাঁতিৰে চাৰিওফালে উদ্ভট শব্দবোৰ ৰাতি গভীৰ হ’লেই উজৰি আহে—একোটি সেউজীয়া ৰাগৰ অনিয়মিত তাল যেন, আৰু তাৰ মাজত ৰাতিৰ কোনো এটা মুহূৰ্তত, কোনোবা যেন হাঁহি মাতে… সি হাঁহি নহয়, কান্দোনো নহয়—এটি তেজত ভিজা শ্বাস। গাঁওবুঢ়া মণিৰাম গোঁসাই চৌদিশে সন্ধান কৰে। গাঁওবাসী দুৱাৰ বন্ধ কৰে, মোমবাতি জ্বলাই কয়, “দেওতাক দয়া কৰক… অভিসপ্তা আহিছে।” এদিন এগৰাকী মহিলা, হঠাৎ নিজৰ ঘৰৰ মূৰত জুই লগাই দিলে—তেওঁ মাত মাতি ক’লে, “ওঁৰ ছাঁ মোৰ ওপৰত পৰিছে… ওঁৰ চকুত সেউজ, ওঁৰ কণ্ঠত গীত, কিন্তু তেজেৰে ভিজা ওঁৰ আঁচল।” মানুহে ভয়তে তাৰ চোঁপা-ছাঁ চালে; মহিলা চাৰিদিনত নিখোঁজ।

হেমেন বুজি গ’ল—পুখুৰীৰ নিচেই তলত থকা শক্তি এতিয়া গাঁওখনক স্পৰ্শ কৰিছে। পুথিত লিখা “যি মুখ পুখুৰীত দেখা হয়, সেয়া এক পথ খোলে—তেওঁৰ আত্মাৰ পৰা বাহিৰলৈ। তলৰ আত্মাই ওপৰলৈ আহে।” পুখুৰীৰ জল এখন প্ৰবেশদ্বাৰ, যাৰ উল্টো পাৰত বন্দী অরূপাৰ আত্মা এতিয়া মুক্তিৰ পৰা অলপ দূৰত। গাঁওখনৰ পূব দিশৰ বনখনত কেইবাবাৰো গৰু, ছাগলী গায় আৰু বাচল পোৱা নাযায়। গছৰ মাজত উভতি-ফুৰা ছাঁ দেখা যায়—এটা দীঘল কেশযুক্ত, অন্ধকাৰী মূৰ্তি, যি কেতিয়াবা চকু মুদি ৰয়, আৰু কেতিয়াবা নিজৰ ছাঁ পৰিধান কৰি মানুহৰ ওচৰলৈ ওলাই আহে। হেমেন এখন কেমেৰাৰ ইনফ্ৰাৰেড লেন্সেৰে এখন ছবি তুলি—আঁধাৰ পটভূমিত এটি দীঘল, ক’লা ছাঁ দাঁতাল মুখেৰে জলৰ ওচৰ চাপি আহিছে। সি ভয় নে পৰিচয়? সি কি প্ৰতিশোধ নে মুক্তি?

গাঁওবাসীৰ মাজত কিছুমানে পাট-পূজাৰ আয়োজন আৰম্ভ কৰে, আনহাতে কিছুমানে গাঁও এৰি যাবলৈ ধৰে। গাঁওখন দুই ভাগত বিভক্ত—ভয় আৰু বিশ্বাসত। হেমেন, গোঁসাই আৰু দুজন অল্পবয়সীয়া ল’ৰা—ৰাণা আৰু শ্ৰৱণ—একেলগে পুখুৰীৰ দাঁতিত এখন সন্ধ্যা যজ্ঞৰ পৰিকল্পনা কৰে, য’ত তেজ, ছাঁ, আৰু সময়ৰ সন্ধিক্ষণত, অভিসপ্তাৰ আগমন এক পবিত্ৰ স্বীকাৰৰ মাধ্যমত সম্পন্ন হ’ব। কিন্তু সেয়া সহজ নহ’ব। যি আত্মাক বিশ্বাসঘাতক কৰি বন্দী কৰা হৈছিল, সেই আত্মাই কি মানুহৰ ওপৰত বিশ্বাস ৰাখিব? মণিৰামে কয়, “তেওঁ যদি অভিসপ্তা, তেন্তে সিহঁতে তেওঁক অভিশপ্ত কৰি তুলিছে। যি অভিশপ্ত হৈছে, সেইয়ে অভিশাপ দিয়াৰ অধিকাৰী।”

পূৰ্ণিমাৰ আগৰ নিশা—হেমেনে পুনৰ পুখুৰীৰ কাষলৈ যায়। সি পানীত মুখ চায়, আৰু এইবাৰ—এটি শিশুৰ কান্দোন, এটি জীয়ৰি মাত, আৰু পিছফালে এজনী মহিলা। হেমেনক ওঁৰ ওচৰত দাঙি ধৰিলেও, ওঁৰ মুখত ৰাগ নাছিল। ওঁৰ চকু—এটি হাড়েৰে গাঁথা যন্ত্ৰণা—আৰু মুখে এটি সৰল অনুৰোধ: “মোক মুক্তি দিয়া। মই কোনোদিনো শাস্ত্ৰ নাছিলোঁ, মই মাতৃ আছিলোঁ।” হেমেনৰ চকুত অশ্ৰু ওলায়—অভিসপ্তা ভয়ংকৰ নহয়, তেওঁকে ভয়ংকৰ কৰা হৈছিল। এইবাৰ তেওঁ শপথ লয়—এই গাঁৱৰ ইতিহাস পুনৰ লিখিব, জ্বলন্ত আতসীৰ কাষত গাঁৱৰ লোকে হাঁহি দিয়ে নুবসি দিৱলৈ শিকিব।

আকৌ এটা রাতি আহি আছে—যি ৰাতি অন্ধকাৰ নহয়, কিন্তু পৰীক্ষা। আৰু অভিসপ্তা জীয়াই আছে, মুক্তিৰ আশাৰে, মৃত্যুৰ মূৰত…
…আৰু দেৱধৰ পুখুৰী—তালপাতৰ চিঠিৰ দৰে কঁপি উঠিছে সেই সত্যৰ অপেক্ষাত।

৬

পূৰ্ণিমাৰ নিশাৰ কিবা এটা চূড়ান্ত হ’ব বুলি গাঁওবাসীৰ মনত সুপ্ত আশংকা আছিল, কিন্তু হেমেনৰ বাবে সেই নিশা যেন যুঁজৰ আৰম্ভণি। অভিসপ্তাৰ মাত, ওঁৰ ওঁঠৰ অনুৰোধ, আৰু পুখুৰীৰ বুকুত দীঘলকৈ জমা থকা সেই তেজেৰে লিখা সত্যই হেমেনক ঠেলি নিয়ালে গাঁওখনৰ পুৰণি ইতিহাসৰ গভীৰতালৈ। তেওঁৰ মনত এটা প্রশ্ন গাঁথ খাই থাকিল: “অৰূপা যদি সত্যই দোষী নহয়, তেন্তে কেনেকৈ বন্দী হ’ল?” শুদ্ধ আত্মাৰ মুক্তিৰ আগত, সেই শুদ্ধতাৰ সত্যতা জানিবই লাগিব। সেই সন্ধানত, গাঁওৰ উত্তৰ দিশৰ পাহাৰ পাৰত থকা এটি পুরাতন যজ্ঞস্থললৈ যায় হেমেন—যিখন বৰষঁৰ পর বৰষঁৰে অব্যৱহৃত হৈ থাকিলেও, কেতিয়াবা কোনোবা সাগৰৰ নিচিনা স্তব্ধতা এখনেৰে কঁপি উঠে।

সেই জংঘলীয়া স্থানত তেওঁ ওলংকাৰ-অলংকৃত এখন গুপ্ত প্ৰাচীন গুহাৰ মুখ ফুৰালে। গুহাৰ মুখত মাটি ঢাক খাই যোৱা আছিল, কিন্তু ওঁৰ হালধীয়া প্ৰভা বাৰে বাৰে গোটেই ঠাইখনত মন্দ্ৰ ধ্বনিৰ দৰে বাজি উঠিছিল—যেন অশ্ৰুমাখা কণ্ঠেৰে কোনোবা গীত গাই আছে: “মোক ন্যায় দিয়া, মোৰ আত্মা বিষাক্ত নহয়।” ভিতৰত সোমাই গ’লে, ক’লা শিলৰ গাৰ সোঁতাত আঁকা, শীতল অক্ষৰবোৰ যেন অগ্নি-ছাঁত লিখা। সেয়া আছিল “অরূপাৰ গুহালিপি”—এক পূৰ্ণ আত্মপ্ৰকাশ, য’ত তেওঁৰ জীৱনৰ সত্য প্ৰতিটো অক্ষৰত শিলত বন্দী।

লিপিৰ চৰ্চালিপিৰ অনুবাদ কৰি হেমেনে বুজিলে—অৰূপা আছিল তন্ত্ৰ-মাৰ্গৰ সাধিকা, কিন্তু তেওঁৰ সাধনা ‘কৰ্ম-ভিত্তিক মুক্তি’-ত কেন্দ্ৰীভূত। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল—লোকসাধাৰণৰ ৰোগ, শোক, ক্লেশ মাথোঁ ‘অশুদ্ধ কাৰ্ম’-ৰ ফল, আৰু তেওঁ সেই কাৰ্ম-শুদ্ধি সাধনা কৰিছিল বিভিন্ন ৰূপত—বাট-মন্দিৰ ধোঁৱা, শিশুৰ পৰা বৃদ্ধলৈ পৱিত্ৰ জল বিতৰণ, গীত আৰু ধ্বনিৰে মানসিক শান্তি দান। কিন্তু খৰাং আৰু মহামাৰীৰ সময়ত, মানুহৰ হেঁপাহে বিশ্বাসক চিঙি পেলালে। স্থানীয় প্ৰধান ও তান্ত্ৰিকসকলৰ সহায়ত তেওঁক ‘অপবিত্ৰ শক্তি’ বুলি অভিযুক্ত কৰা হয়। “তুমি কুল-সঙ্কট আনিছা”—এই বুলি তেওঁক বন্দী কৰা হয়—নাৎসি যুগৰ বিচাৰৰ দৰে।

গুহালিপিত লিখা আছিল, “মই শ্ৰদ্ধা বিচাৰিছিলোঁ, অপমান পালোঁ। মই মুক্তি বিচাৰোঁ—প্রতিশোধ নহয়। যি দণ্ড মোক দিয়া হ’ল, সেয়া মোৰ কাম নহয়, আপোনালোকৰ ভয়।” হেমেন চকু মেৰাই পেলাব নোৱাৰিলে—একেই গাঁও, একেই পুখুৰী, একেই মানুহ, একেই সভ্যতা—কিন্তু দ্বন্দ্বৰ কেন্দ্ৰ একেই: ভয় বনাম বিশ্বাস। তেওঁ পিছে তাৰ তলৰ শিলত হাত দি অনুভৱ কৰে—গৰম, কম্পন, আৰু এটা হিয়াৰ নিচিনা স্পন্দন। সেয়া আছিল আত্মাৰ স্পন্দন। অভিসপ্তা অরূপা আজিও তাতেই জীয়াই আছিল।

এই গুহালিপিৰ সৈতে লগ পাইছিল এটি পুথিও—অলপ আধ-গলিত, চন্দন গোন্ধযুক্ত, নাম: “তান্ত্ৰ-অগ্নি”। ই আছিল তান্ত্ৰিক জীৱনচৰ্যা আৰু আধ্যাত্মিক মুক্তিৰ এক বেদ—য’ত এটা অধ্যায়ত লেখা আছিল: “আত্মাৰ শুদ্ধি মাথোঁ হ’লে আত্মা মুক্ত হয়। আত্মাক বন্দী কৰাটো দণ্ড নহয়—অপৰাধ।” আৰু সেইখিনিতে হেমেন পঠায় সেই মন্ত্ৰ, যি অভিসপ্তাক মুক্ত কৰিব পাৰে—”তেজ নহয়, অন্তৰ শুদ্ধি—এইয়ে মুক্তি দিব।”

গাঁৱৰ কিছুমান যুৱক, যিবোৰ অভিজ্ঞানহীন আছিল, হেমেনক সহায় কৰে। সকলো মানুহ ভয় নে বিশ্বাসৰ মাৰ্গত আগবাঢ়ে—এই দুই পথৰ সংযোগস্থলত হেমেনে স্থাপন কৰে—পুৰণি শপথৰ নতুন অৰ্থ। মুক্তি মানেই প্রতিশোধ নহয়—সেয়া হয়তো ক্ষমাৰো ওপৰত। কিন্তু এতিয়া মাথোঁ বাকি আছে—শপথ পুনৰ পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত উচ্চাৰণ কৰা, আৰু অভিসপ্তাৰ আত্মাক মুক্তি দিয়াৰ সাহস। দেৱধৰ পুখুৰী এতিয়া দীঘলকৈ নিশ্বাস ল’লে—তেওঁৰ বুকুত বন্দী সত্য উজাগৰ হ’বলৈ প্ৰস্তুত।

৭

পূৰ্ণিমাৰ দিনটো গাঁওখনত এক অচিনাকী নিস্তব্ধতাৰে আৰম্ভ হ’ল। পুখুৰীৰ কাষৰ বাঁহ-বন, গছৰ পঁজা আৰু পাঁকেৰে আৱৃত জলকেও আজিৰ দিনটোত যেন অকণমান কম্পিত। জোনাক উজলি উঠাৰ আগতেই, গাঁওবাসীৰ শ্বাস হ’ল দীঘল—চকু পথেৰ পৰা আঁতৰাই থাকিল, যেন ক’ব নোৱাৰা কোনো ভবিষ্যৎ ওলাই আহিব। গাঁওখনৰ কন্যাবন্ধুৱে দুৱাৰ আঁতৰালে, লৰা-ছোৱালীয়ে মুখ বান্ধি পেলালে—অভিসপ্তাৰ মুক্তি মানেই যেন এখন অচিন সময়ৰ দ্বাৰ মেলিবলৈ চলিছে। পূৰ্ণিমাৰ চাঁদ ওলালেই শপথ পুনৰুচ্চাৰিত হ’ব—এই কথা গাঁওবাসীয়ে হয়তো নবিশ্বাস কৰিল, কিন্তু ভয়তে গতি থমকি গ’ল।

হেমেন পূৰ্ণ তৈয়াৰী কৰিছে। ওঁৰ কাষত আছে মণিৰাম গোঁসাই, আৰু ৰাণা-শ্ৰৱণ—গাঁওখনৰ দুজন ব্ৰতধাৰী যুৱক। পূৰ্বৰ গুপ্ত গুহালিপি, অরূপাৰ আত্ম-স্বীকাৰোক্তি, আৰু তান্ত্ৰ-অগ্নি পুথিৰ পাঠ—এই সকলোৰে একসংগে তিনি টান পৃষ্ঠা যি গাঁৱৰ জীৱন-ৰেখাত টানি দিছিল, সেই ৰেখা আজি নতুনকৈ আঁকিব লাগিব। যি শপথ ষত্ৰ শতাব্দী ধৰি ভয়ৰ তলত লুকাই আছিল, আজি সেয়া নিজেই মুক্তিৰ শব্দ হ’ব। হেমেন মনত পঢ়ি থাকে—“অভিসপ্তা শপথ ভাঙিলেই মুক্ত নহয়, মাত্ৰ অন্তৰৰ স্বীকৃতি আৰু ক্ষমাৰে তেওঁ পূৰ্ণ হয়।”

চাঁদ ওলাই আহে। পুখুৰীৰ পানীত পোহৰ পৰে—কিন্তু এই পোহৰত গাঢ় ৰঙা এক ছাঁ মিহলি। যেন কোনোৱে তেজেৰে চাঁদ ৰঙা কৰি দিছে। হেমেন মাটিত বহে। ওঁৰ ওচৰত সেউজ কাপোৰৰে মেৰোৱা তান্ত্ৰিক তালপাতৰ পুথিখন। তেওঁ দীঘলকৈ হাঁপ মেলে, চকু মুদি, আৰু সৰু কণ্ঠেৰে উচ্চাৰণ কৰে:

“হে দেৱী অরূপা,
যি দণ্ডে তেজেৰে তোমাক বেঁধিছিল,
আজিৰ এই শপথে সেই দণ্ড মুচি পেলাওঁ।
তুমি অভিসপ্তা নহয়—ভক্ত, মাতৃ, আৰু শুদ্ধ আত্মা।
আমাৰ ভয়ত জন্ম যি অপৰাধ,
তাক ক্ষমা কৰা, আৰু মুক্ত হও।”

এই শপথেৰে এক অচিনাকী কম্পন মাটিত বিয়পি পৰে। পুখুৰীৰ পানীত ফেন উঠিব ধৰে, যেন ওচৰৰ মাটি নিজেই কম্পিত। হেমেনৰ কাষৰ মাটি ভাগ হয়—এক ধোঁৱা ওলাই আহে, যেন বহুকাল ধৰি কঁপাই থকা এখন বুকুৰ হেঁপাহৰ নিশ্বাস। সেই ধোঁৱাৰ মাজত গঠন হয় এটি মুখ—সেউজ চকু, দীঘল চুলিৰে আচ্ছাদিত, হাঁহিৰে নেহেৰা, কিন্তু চকুত এক অপাৰ দুখৰ ছবি—অরূপা।

অরূপাৰ মুখত কিবা এক আশ্চৰ্য্য শান্তি। ওঁৰ কণ্ঠে এখন কুহেলি গীত:
“মোৰ নামেৰে তুমি ভয় পাতিলা,
কিন্তু মই ভয় নহয়—মই আশীষ।
মোক যি বেয়া বুলিলে, সিহঁতে নিজক ভুল বুঝি মাৰিলে।
তুমি মোক স্বীকাৰ কৰা—সেইয়াই মোৰ মুক্তি।”

ওঁৰ শৰীৰটো ধোঁৱাৰ সৈতে গলি যায়—পুখুৰীৰ পানীত মিলাই পৰে। ফেন থমকি যায়। জোনাক চকচক কৰে—এইবাৰ সম্পূৰ্ণ শুভ্ৰ, কোনো ৰঙা ছাঁ নাথাকে। যেন পুখুৰী অকল পোহৰ ভৰি পেলালে। মণিৰাম কঁপা গলাৰে কয়, “মুক্ত হ’ল। দণ্ড অন্ত… গাঁওখনো সাঁচি গ’ল।” হেমেন থমকি দাঁড়িয়ে থাকে, ওঁৰ চকুত অশ্ৰু। মুক্তি এনে হয়? কেতিয়াবা প্ৰশ্ন নহয়—ক্ষমা হয় শেষ উত্তৰ।

গাঁওখনত নিশাৰ শেষত বতাহ পৰিবৰ্তিত হয়। কুকুৰবোৰ নিৰব। শিশুবোৰ শুব পাৰে। পুখুৰীৰ পৰা গীত উঠা বন্ধ হয়। ৰাতি যেন শান্ত, যেন দীঘলপৰীয়া ক্লান্তিৰ পাছত শ্বাস ল’লে। গাঁওবাসীয়ে মুখত বিশ্বাসৰ আলোক দেখা পায়, বহুদিন পাছত। অভিসপ্তা নাছিল অভিশাপ—তেওঁ আছিল এক সত্য, যাক ভয়ত ভুলেৰে সজোৱা হৈছিল।

হেমেন জুই ধৰা চিঠি এখন লিখে—“তাত জীৱনৰ দোষ নাছিল, আছিল সমাজৰ ভয়। আমি সেই ভয় ভাঙিলোঁ।”

এতিয়া কেৱল এটা অধ্যায় বাকী — অন্তিম সাক্ষাৎ, য’ত দেৱধৰ পুখুৰী নতুন ৰুপে জন্ম ল’ব…
আরু ইতিহাস সলাই লিখা হ’ব, সত্যৰ নামত।

৮

দেউতাকৰ হাতত ধৰা সৰু ছেলাটো সঁচাকৈয়ে আশ্চৰ্য হৈ থাকিল, যেতিয়া পুখুৰীখনৰ কাষত থকা ঢেপলি পথেদি তেওঁলোকে গৈছিল। ছেলাটোৰ চকু পানীৰ ওপৰত খেলা কৰা জোনাকৰ পোহৰলৈ একেবাৰে টান খাই পৰিছিল। বহু বছৰ পিচত দেৱধৰ পুখুৰী পুনৰ পৰ্যটনচিহ্ন হিচাপে সজোৱা হৈছে—অলপ আধুনিক কাঠামো, কিন্তু ভিতৰৰ আত্মা একেবাৰেই শুদ্ধ।
কেইবছৰ আগতে এই পুখুৰীখনৰ নামেই উচ্চাৰণ কৰাটো গাঁওবাসীৰ বাবে ভয়ৰ সমান আছিল। কিন্তু আজিৰ পুখুৰী—যাৰ কাষত এখন সৰু মন্দিৰ আছে, খামৰ-তালপাতৰ পাথৰ-গাঁথা গুহালিপি সংৰক্ষিত, যি চিৎকাৰ নে কান্দোন নহয়—এক অভ্যন্তৰ শান্তিৰ প্রতীক। লোকসকলে এতিয়া কয়—“এই পুখুৰীত বিশ্বাস আছে।”

হেমেন বৰুৱাই দেৱধৰ এৰি গৈছিল সেই পূৰ্ণিমাৰ তিনিদিনৰ পাছত। তেওঁ গাঁওবাসীক বিদায় দিছিল সুধা চকুতে, কিন্তু আত্মিক শান্তিৰে ভৰা হিয়া লৈ। তেওঁয়ে সাজি থৈ গৈছিল এখন আধা-মিউজিয়াম, আধা-আশ্ৰমৰ দৰে স্থান—“অভিসপ্তাৰ গৃহ”—যি অরূপাৰ আত্মাৰ গল্প ক’ব। তাৰ প্ৰতি সপ্তাহত গাঁওবাসীৰ কোনোৱে না কোনোৱে এটি সেউজ পাত লিখে—ক্ষমা, ভালপোৱা, নে নিজৰ ভুল স্বীকাৰ কৰাৰ বাতৰি। যি পুখুৰীত কোনো দিন মানুহ মুখ নেদেখাব বুলি শপথ কৰিছিল, সেই পুখুৰীত আজিৰ ছোৱালীবোৰ জলক্ৰীড়া কৰে, পোৱালীবোৰ জলৰ মাজত ঢৌ খেলি হাঁহে।

গাঁওবুঢ়া মণিৰামৰ কণ্ঠত কেতিয়াবা কোৱা হয়, “যি সত্য বিশ্বাসেৰে আগবাঢ়ে, সেয়া অলৌকিক নহয়—সেয়া মুক্তি।” অরূপা—অভিসপ্তা নহয়, এখন গাঁওৰ আত্মা আছিল। তাক ভুলেৰে অভিশপ্ত কৰা হৈছিল, কিন্তু হেমেনৰ সাহস, গাঁওবাসীৰ বিশ্বাস, আৰু অন্তৰৰ শুদ্ধতাই সেই ইতিহাসক উলটাই দিলে।
গাঁৱৰ এটি সেউজ-চকু কিশোৰী, যাৰ নাম দিয়া হৈছে “অৰু”, প্রতিদিনে ওলায় পুখুৰীৰ দাঁতিত। ওঁৰ মা ক’ব—“এই ছোৱালী অরূপাৰ আশীৰ্বাদ।” আৰু সত্যই—অৰুপাই যে পিন্ধা হৈছিল, সেই শুভ্ৰ কাপোৰ, সেই তেজ-মাখা শুদ্ধ আত্মা—সেয়াই আজি এই গাঁওখনত শান্তিৰ ৰূপ লৈছে।

হেমেন বৰ্তমান এখন বিশ্ববিদ্যালয়ত অধ্যাপক। তেওঁ লিখে “ভয় আৰু বিশ্বাসৰ বাটেৰে: দেৱধৰ পুখুৰীৰ ইতিবৃত্ত”—বহু পাঠ্যসূচিত সংযোজিত।
কিন্তু হেমেন জানে—এটা বইত শেষ নহয় কোনো আত্মাৰ কাহিনী। যিটো পুখুৰীৰ বুকুত শতাব্দীৰ দুঃখ, অপমান, আৰু প্ৰেম জমা আছিল—সেই পুখুৰী এতিয়া শান্ত, কিন্তু চুপ। যেন কোনোবা পুনৰ মাত দিবলৈ অপেক্ষা কৰি আছে, যেতিয়া বিশ্ব ভুলে যায় সত্য, আৰু ভয় পুনৰ শিকলি লৈ আহে বিশ্বাসৰ ওপৰত।

তেতিয়াও, পুখুৰী হ’ব তেজ নহয়—আশীৰ্বাদ।

সমাপ্ত