অভিজিৎ বরদলৈ
শহৰৰ পৰা প্ৰায় চল্লিশ কিলোমিটাৰ দূৰত থকা এটা গাঁও—ৰঙামাটি। নামটো সুৰেলা শুনিব লাগিলে হলেও, গাঁওখনৰ কাষতে এখন অন্ধকাৰী জংঘল আছিল য’ত কোনোবাই সন্ধিয়া নামি গৈ যাবলৈ সাহস নকৰিলে। মানুহৰ কণ্ঠত কাহিনী আছিল—সেই জংঘলখনত নিশাৰ পরাইত ভূতৰ হাঁট বসে।
গাঁওখনত জয়ন্ত নামৰ এজন শিক্ষকৰ নিযুক্তি হ’ল। শহৰৰ পৰা আহি তেওঁৰ এই গাঁওত পঢ়োৱাৰ দায়িত্ব ল’লে। প্ৰথম সপ্তাহতে তেওঁ খেয়াল কৰিলে—গাঁওৰ মানুহবোৰ দিনত মাটিত কাম কৰে, কিন্তু সূৰ্য ডুবিলেই একেবাৰে ভিতৰলৈ সোমাই যায়। সন্ধিয়া আঠটা হ’লেই ৰঙামাটি গাঁওখন নিস্তব্ধ হৈ পৰে।
জয়ন্তৰ বাসস্থান স্কুলৰ কাষতে এটা পুৰণি ঘৰত। গৃহস্থই ঘৰৰ চাবি দিয়া সময়তে সতর্ক কৰিছিল,
—“বাবু, নিশা যদি বহুত দৰকাৰী কাম নাথাকে, তেন্তে বাহিৰলৈ নাহিব। বিশেষকৈ জংঘলদিশে যাওক নালাগে।”
জয়ন্ত প্ৰথমতে ঠাট্টা কৰি কৈছিল,
—“আত্মাই যদি থাকে, মই দৰ্শন কৰিব খোজোঁ। বহুত দিন ধৰি কাহিনী শুনিছোঁ, এবাৰ দেখা পালে কিবা লিখিব পাৰিম।”
গৃহস্থৰ মুখ গম্ভীৰ হৈছিল,
—“এইবোৰ খেলৰ কথাই নহয় বাবু। যি নাপাও, তাক নোৱাৰিব।”
প্ৰথম দুদিন জয়ন্তো তেনে কিবা অস্বাভাৱিক অনুভৱ নকৰে। দিনত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক পঢ়ায়, সন্ধিয়াৰ পাছত বই পঢ়ে, ডায়েৰী লিখে। কিন্তু তৃতীয় ৰাতি, সূৰ্য ডুবাৰ লগে লগে এৰি দেওয়া নীৰৱতাৰ মাজত, জয়ন্তৰ কাণত ভাসি আহিল দূৰৰ ঢোলৰ শব্দ।
‘ঢঙ ঢঙ ঢঙ…’
পৰম্পৰাগত বিহু ঢোলৰ দৰে নহয়, যেন অতি মেলানখণ্ড, হৃদয় কঁপোৱা ধ্বনি।
তেওঁ ভাবিলে—“হয়তো কোনোবাই বিয়া বা পূজা কৰিছে।”
কিন্তু চকু জানালিৰ ফাঁকৰ পৰা জংঘলদিশে দিলে, গোটেই অন্ধকাৰী বন যেন তেজীয়া আভাৰে ভৰা।
পৰদিনা স্কুলত কিছুমান কণমানিক নীরবেৰে জয়ন্তক কৈছিল—
—“চাৰ, আপুনি ঢোল শুনিলে নেকি কালি? সেইটো ভূতৰ হাঁট। আমাৰ ডেকা-ডেকীয়ে গ’লেই উভতি আহিব নোৱাৰে।”
জয়ন্ত হেঁচা হাঁহি দি কৈছিল—
—“ভূত-কথা বিশ্বাস নকৰা ঠিক নহয়। কিন্তু বিজ্ঞানেও কেতিয়াও প্ৰমাণ দিয়া নাই।”
কিন্তু তাৰ পিছৰ ৰাতি চতুৰ্থ দিনটোতেই জয়ন্তৰ নিজকে বিশ্বাস কৰাটো ডাৱৰ পৰা মাটিলৈ খহি আহিল।
সন্ধিয়া তিনি বাজি গাঁওখন নিস্তব্ধ হ’বলৈ ধৰিলে। কুকুৰবোৰো অস্বাভাৱিককৈ চুপ। গগনৰ চাঁদটো অতি ফিকেৰঙা। সেই সময়তে পুনৰ বাজিল ঢোল—‘ঢঙ ঢঙ ঢঙ…’। এবাৰ ধ্বনি অতি ওচৰলৈ আহি যেন তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰতে বজাই আছে।
জয়ন্ত ভয়-অভয় নুচিন্তা কৰি লেন্টাৰ ফ্লেচলাইট লৈ বাহিৰলৈ ওলাল। কাষৰ পথ পাৰ হ’ব লগে লগে হাওঁ ফুঁকি উঠিল। গছৰ পাতবোৰ কঁপি উঠিল যেন শতাধিক লোকে একেলগে নিশ্বাস ল’লে।
তেওঁ জংঘলৰ ডাৱৰ ফালে যাবলৈ ধৰিলে। কাষৰ পৰা দেখা গ’ল—গছবোৰৰ মাজত জোনৰ ফিকে আলোত কেইজনমান ডেকা-ডেকীৰ ছায়া নাচি আছে। কিয় যেন তেওঁলোকৰ মুখ নাই, কেৱল ভয়ংকৰ ছায়া।
ঢোলৰ শব্দ আৰু বাঢ়ি আহিল। সোঁফালৰ পৰা গীতৰ সুৰ—
“আহা আহা, নতুন জন, হাঁটলৈ আহা…”
জয়ন্তৰ ৰক্ত হিম হৈ গ’ল। এইটো গাঁওৰ সাধাৰণ মানুহৰ গান নহয়। যেন শূন্যৰ পৰা অহা শ্বাসৰ লগত শব্দৰ সৃষ্টি।
এক পলকত ছায়াবোৰ জংঘলৰ ভিতৰলৈ হেৰাল। ঢোলো থমকি গ’ল। কিন্তু হাওঁৰ তীব্ৰ শোঁ শোঁ শব্দে গোটেই আকাশ-পাতাল গজাই তুলিছিল।
জয়ন্ত তাতেই স্থবিৰ হৈ দাঁড়াই থাকিল। ফ্লেচলাইটৰ বেগত হঠাৎ দেখা পালে—এজনী সৰু গাভৰু জংঘলৰ দাঁতিত। ওচৰলৈ ল’লে দেখি তেওঁৰ চকু দুটা ৰক্তৰঙা, মুখত অসীম দুখৰ ছাঁ। গাভৰুজনীয়ে ফিসফিচকৈ ক’লে—
—“চাৰ, সতৰ্ক থাকিব। হাঁটত প্ৰৱেশ কৰিলে কোনোবাই উভতি নাহে।”
কথা কৈ শেষ কৰাৰ আগতেই সৰলীয়াকৈ পৰিসৰৰ আঁধাৰত মিলি গ’ল।
জয়ন্তৰ গাত শীত পৰি গ’ল। তেওঁ জানিলে—গাঁওবাসীয়ে যি কৈছিল, সেইবোৰ কেবল কাহিনী নহয়। ৰঙামাটিৰ জংঘলত সঁচাকৈ কোনো এক ভয়ংকৰ গোপনীয়তা আছে।
জয়ন্ত বিছনাত শোৱাই আছিল, কিন্তু চকু বন্ধ হ’বলৈ প্ৰচেষ্টা কৰি কৰিবও পাৰে নাই। বাহিৰত জংঘলৰ সোঁ সোঁ শব্দ এতিয়াও যেন কাণত বাজি আছে। সেই লালচে চকুযুক্ত গাভৰুজনীৰ মূৰ্তি তেওঁৰ মনেৰে উলটি-চালতি কৰি আছিল। কণ্ঠত কোৱা সেই ফিসফিছ কথা—“হাঁটত প্ৰৱেশ কৰিলে কোনোবাই উভতি নাহে”—তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত দম থমকি থকা অনুভৱ কৰালে।
সকলো নিশা একেখন দৰে ভয়ংকৰ অভিজ্ঞতা হব নালাগে বুলি আশা কৰি তেওঁ নিজৰ মগজুত যুক্তিৰ খেলা চলালে। “শইতান-ভূত মানে কিবা নাই। হয়তো কোনো ডেকা-ডেকীয়ে নাটক কৰিছিল। গাভৰুজনীও হয়তো কোনো স্থানীয় কিশোৰী আছিল।” কিন্তু মনৰ ভিতৰত একোথা প্ৰত্যেকবাৰেই খণ্ডন কৰিলে—গাভৰুজনীৰ শীতল দৃষ্টিত মানবীয় অনুভৱৰ এক বিন্দুও নাছিল।
পৰদিনা স্কুলত গ’লে দেখা গ’ল যে ছাত্র-ছাত্ৰী সকল অস্বাভাৱিক নীৰৱ। ক্লাছৰ পিছত জয়ন্ত সুকাই পুছিলে,
—“তোমালোকে কিয় কালি পৰা এতিয়া এনেকুৱা চুপচাপ? কিবা ঘটিছে নেকি?”
একজন ডেকা ধীৰে কৈ উঠিল,
—“চাৰ, কালি ৰাতি শশাংকৰ দেউতাক গাঁওখনৰ পৰা হেৰাই গ’ল। শেষবাৰক জংঘলদিশে গৈ থকা দেখিছিল। এতিয়ালৈকে উভতি আহা নাই।”
কথাখিনিতে সকলো লৰালৰিকাৰ হৈ উঠিল। এহে জন গাভৰু কেঁদা-কেঁদি কৈ উঠিল—
—“আমাৰ বাপেকো তেনে গৈছিল। কোনোদিন উভতি আহিল নহয়…”
জয়ন্তৰ বুকুত হিম বোল খাই গ’ল। গাভৰু ভূতে কোৱা কথাৰ প্ৰমাণ যেন বাস্তৱ ৰূপ লৈছে। তেওঁ সিদ্ধান্ত কৰিলে—এই সঁচা কথাটো জানিব লাগিব।
বিকেলতে গাঁওৰ জ্যেষ্ঠ ব্যক্তি বীৰেন কাকাক লগ কৰিবলৈ গ’ল। তেওঁৰ দাড়ি ফৰকাল, চকুত ক্লান্তিৰ দাগ। জয়ন্তে সোজাকৈ কলে—
—“কাকা, এই হাঁটৰ কথাটো সঁচাই নেকি? মই নিজে দেখিছোঁ।”
বীৰেন কাকাৰ মুখত ভয়ৰ ৰেখা। তেওঁ নীচলৈ চাই ধীৰে কলে,
—“বাবু, তই নবিশ্বাস কৰি থাকিলে আপোনাৰো জীৱন সংকটত পৰিব। বহু বছৰ আগতে এই হাঁটত এক ভয়ংকৰ কথা হৈছিল। এই জংঘলখনত এক শিকাৰী পৰিয়াল বসতি কৰিছিল। এজনী গাভৰু, মায়াবতী। গাঁৱৰ ধনীৰ লগত বিয়া দিব খোজিলে। কিন্তু সঁচাকৈ তেওঁ প্ৰেম কৰিছিল গাঁওৰ গৰিব গীতালিৰ সৈতে। ধনীৰ লোকবিলাকে যন্ত্ৰণা দি গাভৰুজনীক এই জংঘলৰ ভিতৰত হত্যা কৰিছিল। তাৰপৰা প্ৰতিটো পূৰ্ণিমা বা অমাৱস্যাত হাঁট বসে। মৃতদেৱগণ নাচে-গানেৰে আহি মানুহৰ আত্মা লৈ যায়।”
জয়ন্তৰ ৰোম খাড়া হৈ গ’ল।
—“কিন্তু মই যাক দেখিলো, সেই গাভৰুজনী তেনেই নেকি? সি মোক সতৰ্ক কৰিলে।”
বীৰেন কাকাই মুখ উঁচুৱাই চাই কলে,
—“হয়তো। হয়তো তই তেওঁৰ অপূর্ণ আকাংক্ষা পূৰণ কৰিবলৈ বাছি লৈছ। সতর্ক থাকিব বাবু।”
সন্ধিয়া নামি আহিল। আকাশত পুৱা পৰা ভৰি থকা ক’লা মেঘ। গাঁওখন একেবাৰে নিৰৱ। কুকুৰবোৰো যেন গোপনীয় ভয় অনুভৱ কৰিছে। জয়ন্তৰ মগজুত দ্বন্দ্ব চলিছে—যাব নেকি? নাযাব নেকি? কিন্তু সঁচাই জানিব বিচাৰিলে।
ফ্লেচলাইট আৰু কাগজ-কলম লৈ তেওঁ গাঁওৰ চেপেটা পথ পাৰ হৈ জংঘলদিশে আগুৱাই গ’ল। যিমান আগুৱালে, তিমান বতাহৰ ঠাণ্ডা হোৱাৰ অনুভৱ। গছৰ পাতবোৰে আঙুলি দাঙি থকা দৰে কঁপি উঠিছে।
হঠাতে ঢোলৰ শব্দে বতাহত গুমগুম কৰিলে। এবাৰ আগৰ পৰা অধিক জোৰে—
‘ঢঙ ঢঙ ঢঙ…’
শব্দৰ লগত লগে অদ্ভুত গীত ধ্বনি—
“আহা আহা, নতুন জন, হাঁটলৈ আহা…”
চকুৰ আগত দৃশ্য উদঘাটিত হ’ল। জংঘলৰ মেজৰ খালী ঠাইখনত অগ্নিশিখাৰ দৰে এক আভা। সেই আভাৰ মাজত অসংখ্য লোক নাচি আছে—কিন্তু সেইলোকৰ মুখ নাই। কেৱল ফাঁকা ক’লা গহ্বৰ। হাতত ঢোল, গীতৰ শব্দে আকাশত প্রতিধ্বনি কৰি আছে।
জয়ন্ত লুকাই ৰৈ থাকিল। কলমত লিখিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু হাত কঁপিব লাগিল।
তেতিয়া দেখা পালে সেই গাভৰুজনী পুনৰ আহিল। আগৰ দৰে চকুত ৰক্তৰঙা আলো। কিন্তু আজিৰ ৰাতি তেওঁৰ মুখত দুখ নহয়, এক প্ৰবল বেদনাৰ চিঞৰ। তেওঁ জয়ন্তৰ ফালে সোজাকৈ আহি ফিসফিছ কলে—
—“চাৰ, সিহঁতে আপোনাকো লৈ যাব। মোক উদ্ধাৰ কৰক। মোৰ অশান্ত আত্মা মুক্তি বিচাৰে।”
জয়ন্ত সঁচাকৈ জবাব দিব নোৱাৰিলে। কিন্তু একোটা শপথৰ দৰে নিজকে কলে—“মই এই গাভৰুজনীৰ ইতিহাস জানিম। মোক যিকোনো বিপদত এৰি দিয়া নাযাব।”
সেই মুহূৰ্ততে ঢোলৰ শব্দ থমকি গ’ল। নাচনী ছায়াবোৰে চপচপ কৰি গাভৰুজনী দিশে চালে। যেন তেওঁ গোপনে মানুহৰ লগত কথা ক’লত দণ্ড দিবলৈ সাজু।
জয়ন্তে গাভৰুজনীক হাত ধৰি টানিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। কিন্তু সেয়া ক’লা ধোঁৱাৰ দৰে আঙুলিৰ মাজেৰে গ’ল। তেওঁৰ হৃদয়ৰ স্পন্দন দ্রুত হ’ল।
নাচনী ছায়াবোৰ একেবাৰে ওচৰলৈ আহিল। সোঁফালে এগৰাকী শূন্যমুখীয়া প্ৰাণী মাটিৰ পৰা শিকলি দৰে ওলোৱা হাতেৰে আগবাঢ়িল। গগন গুমগুম কৰিলে।
ঠিক সেই সময়তে গাভৰুজনীয়ে এক তীব্ৰ চিঞৰ মাৰিলে। আৰু এক মুহূৰ্ততে জয়ন্তৰ চেতনা গগনৰ আঁধাৰত বিলীন হ’ল।
জয়ন্তৰ জ্ঞান একেবাৰে আঁধাৰত বিলীন হৈছিল। কিন্তু সেই আঁধাৰতো এক সৰু অনুভৱ আছিল—যেন অসংখ্য হাততকৈও ভয়ংকৰ কিবা তেওঁৰ দেহত স্পৰ্শ কৰি আছে। ঢোলৰ শব্দ, শূন্য মুখীয়া ছায়াৰ হাঁহি, গাভৰুজনীৰ চিঞৰ—সকলো একেলগে মিশি তেওঁৰ চেতনাৰ অন্তঃস্থলেৰে উথলি আছিল।
হঠাৎ এক প্ৰচণ্ড ধাক্কাৰ দৰে জয়ন্তৰ চকু খুলিলে। তেওঁ নিজকে এচাম গছৰ শেকুৰাৰ মাজত পৰি থকা পালে। বুকুৰ ওপৰত শুকান পাতৰ স্তূপ, মুখত মাটিৰ গন্ধ। হাতত ফ্লেচলাইট আৰু কলম আছিল যদিও দুয়োটাই মাটিৰে লেপা। আকাশত জোন অস্তমিত, গগনৰ আঁধাৰ অতি গাঢ়।
তেওঁ বুজিলে—অচেতন অৱস্থাত তেওঁৰ দেহ বহু দূৰ লৈ গ’ল। কি দৰে বা কোনে টানিলে, সেয়া অজ্ঞাত। কিন্তু সৰহসৰেই তেওঁৰ কাণত এখন সুৰ ভাসি আহিল। অতি সুকুৰা, কোমল গীতৰ সুৰ—যেন কোনো যুৱতী হৃদয়ৰ যন্ত্ৰণা উজাৰি দিছে।
জয়ন্তৰ মনত গাভৰুজনীৰ কথা আহি পৰিল। সি মায়াবতী নেকি? নে আন কোনো? গীতৰ সুৰত দুখৰ লগত লগে আকুতি। জয়ন্ত কঁপি কঁপি উঠি সেই দিশে গ’ল।
অতি ওচৰত এখন প্ৰাচীন মন্দিৰৰ ধ্বংসাৱশেষ। গছৰ শেকুৰাই গোটেই মন্দিৰখন আৱৰি লৈছে। ভিতৰৰ খালি আসনত বতাহে শোঁ শোঁ কৰি ফুকি গৈছে। তাতেই বহি আছিল সেই গাভৰুজনী। আগৰ দৰে লালচে চকু, কিন্তু এতিয়া তেওঁৰ মুখত প্ৰগাঢ় বিষাদ।
তেওঁ জয়ন্তক চাইল আৰু অলপ হাঁহি দিলে।
—“চাৰ, আপুনি সাহসী। আপুনি নাচনি ছায়াৰ মাজেৰে গৈ আহিল। কিন্তু এশপৰিষৎ দিন হ’ল, মই মুক্তি নাপাও।”
জয়ন্তে কঁপি থকা গলাত ক’লে,
—“আপুনি কোন? মোক সতৰ্ক কৰিবলৈ কিয় আহে? মই আপোনাক সহায় কৰিব বিচাৰোঁ, কিন্তু কিদৰে?”
গাভৰুজনী সৰল স্বৰতে ক’লে,
—“মই মায়াবতী। বহু বছৰ আগতে মোৰ প্ৰেমিকক গাঁৱৰ ধনীৰ লোকবিলাকে মাৰি পেলালে। মোকও এই জংঘলত হত্যা কৰিলে। মোৰ আত্মা কেতিয়াও শান্তি নাপায়। মোৰ লগত যিমানজন মানুহ দেখা পালে, হাঁটৰ শক্তি তেওঁলোকক ধৰি লৈ গ’ল। কিন্তু মই মুক্তি বিচাৰো। আপোনাৰ দৰে বহিঃলোকৰ সহায়ে সেয়ে সম্ভব।”
জয়ন্তৰ বুকুত এক কঠিন দায়িত্বৰ বোধ উঠিল। তেওঁ প্ৰশ্ন কৰিলে—
—“কিন্তু মই কি কৰিব লাগিব?”
মায়াবতীয়ে চকুত পানীৰে ক’লে,
—“এই মন্দিৰখনৰ পিছে মাটিৰ তলত মোৰ আৰু মোৰ প্ৰেমিক গীতালিৰ অস্থি পিতলত বন্দী। সেই অস্থি যদি বুজাবুজিৰে গাঁওৰ ডাঙৰ মন্দিৰত সমাধি দিয়া যায়, তেন্তে মই মুক্তি পাব। কিন্তু হাঁটৰ শক্তিয়ে সেই কাম সহজে হ’ব নাপায়। তেওঁলোকে প্ৰতিবাদ কৰিব।”
কথাখিনি কৈ শেষ নোহোৱাতেই হঠাতে জংঘল গুমগুম কৰিলে। ঢোলৰ শব্দ পুনৰ বাজিল—ঢঙ ঢঙ ঢঙ…। জয়ন্তৰ মগজু কঁপি উঠিল। গাভৰুজনীয়ে জয়ন্তৰ হাত ধৰি শীতল স্বৰে ক’লে,
—“চাৰ, আপুনি এতিয়া উভতি যাব। সময় হ’লে মই পুনৰ আহিম।”
জয়ন্তৰ দেহ ফুৰফুৰাই উঠিল। তেওঁৰ দেহ যেন কিবা শক্তিৰে উডালৈ ধৰিলে। আৰু এক পলকত তেওঁৰ চকু আঁতৰুৱা হল।
যেতিয়া তেওঁ পুনৰ জ্ঞান পালে, তেওঁ নিজৰ ঘৰত। বিছনাৰ মূৰত দীঘল দীঘল ঘামৰ ফোঁটা। বাহিৰত ইতিমধ্যে সূৰ্য উঠি গৈছে। যেন কিছু নঘটিল। কিন্তু হাতত মাটিৰ দাগ আৰু চাৰিওফালে অস্বাভাৱিক গন্ধে তেওঁক সপোন নহয়, বাস্তৱ বুলি নিশ্চিত কৰিলে।
জয়ন্তে সিদ্ধান্ত কৰিলে—মায়াবতীৰ আত্মা মুক্ত কৰিবলৈ কিবা এটা কৰিব লাগিব। নহ’লে গাঁওখনত এই ভয়ংকৰ হাঁট অবিৰাম চলি থাকিব।
তেওঁ গাঁওৰ জ্যেষ্ঠ বীৰেন কাকাক পুনৰ মাতিলে।
—“কাকা, আপুনি সঁচা সঁচাই মোৰ আগত লুকুৱাই আছে। মই মায়াবতীৰ লগ পোৱা কৰিছোঁ। তেওঁ মুক্তি বিচাৰে। তেওঁৰ অস্থি যদি পোৱাৰ ব্যৱস্থা হয়, মই সেইটো কৰিব খোজোঁ।”
বীৰেন কাকাই স্তম্ভিত হৈ তেওঁক চাই ৰ’ল।
—“তই সেই আত্মাৰ লগ পোৱা কৰিছ? তই কি হেৰা-ফেৰাব বুলি ভাবিছ?”
জয়ন্ত দৃঢ় স্বৰে ক’লে,
—“যিমান ভয় থাকক, মই চেষ্টা কৰিম। গাঁওবাসীয়ে শতকে শতকে ভয়ত আছে। এদিন যদি সত্যটো উন্মোচিত হয়, তেন্তে সকলোৰ আত্মাও শান্তি পাব।”
বীৰেন কাকাই ধীৰে হাঁহি দিলে, কিন্তু সেই হাঁহিৰে ভয়ৰ সুৰ।
—“বাবু, তই অজানাৰ লগত খেলিবলৈ সাজু হৈছ। কিন্তু স্মৰণে ৰাখ, হাঁটৰ শক্তি মানৱীয় নহয়। তই চেষ্টা কৰ, মই সহায় কৰিম। এই কাম আৰম্ভ কৰিবলগীয়া অমাৱস্যাৰ ৰাতিৰে।”
জয়ন্তৰ মগজুতে ভয় আৰু দায়িত্ব একেলগে গোট খালে। তেওঁ জানিলে—মায়াবতীৰ মুক্তি সাধাৰণ কাম নহ’ব। কিন্তু শিক্ষক হিচাপে, মানুহ হিচাপে, তেওঁ এই দায়িত্ব নাকচ কৰিব নোৱাৰে।
সন্ধিয়াৰ আগতে তেওঁ নিজৰ ডায়েৰীত লিখিলে—
“যদি মই এই কামত অকলশৰে পৰি যাওঁ, সঁচাটো যেন ইতিহাসত লিখা থাকে। ৰঙামাটিৰ জংঘলত আত্মা অশান্ত, আৰু কোনোবাই সেই আত্মাক শান্তি দিয়াৰ বাবে চেষ্টা কৰিছিল।”
আকাশত সূৰ্য অস্ত গৈ থাকিল। গাঁওখন পুনৰ একেলগে আঁধাৰত ঢাপলি খাই গ’ল। জয়ন্তৰ বুকুত সেই ঢোলৰ শব্দ পুনৰ উঠি আহিছে বুলি মনে হ’ল—ঢঙ ঢঙ ঢঙ…
দিনবোৰ বেগেই কাটি গৈছিল। অমাৱস্যাৰ ৰাতি ওচৰলৈ আহিলেই যেন ৰঙামাটি গাঁওখনত এক অদ্ভুত ভয়ৰ আবহ ছটিয়াই পৰিছিল। মানুহে সূৰ্য অস্তমিত হোৱাৰ লগে লগে ঘৰ-দুৱাৰ বন্ধ কৰি থৈছিল, কুকুৰ-বিড়ালৰ আচৰণো অস্বাভাৱিক হৈ পৰিছিল। গাঁওখনৰ প্ৰতিটো প্ৰাণী যেন আগত কি হ’ব তাৰ আভাস পাই থকাতো জয়ন্তৰ বুকুৰ ভিতৰতো এক অদ্ভুত অস্থিৰতা জন্ম দিছিল।
তেওঁৰ ঘৰত চুপেৰে আহিছিল বীৰেন কাকা। টেবুলত লণ্ঠন মাৰি তেওঁ বসল। মুখত গম্ভীৰ ছাঁ।
—“বাবু, অমাৱস্যাৰ ৰাতি অহা আছে। এই কাজ্য আৰম্ভ কৰাৰ আগতে তই সাজু হ’ব লাগিব। কিন্তু সতৰ্ক হ, হাঁটৰ শক্তি তোক বিনাশ কৰিবও পাৰে।”
জয়ন্তে দৃঢ় কণ্ঠত ক’লে,
—“যত বিপদ থাকক, মই এই দায়িত্ব নাকচ কৰিব নোৱাৰোঁ। মায়াবতীৰ মুক্তি সম্ভৱ হলে গাঁওখনো বাঁচিব।”
বীৰেন কাকাই মাটিৰ থলেৰ পৰা এটা সৰু পিতলৰ ঘড়া উলিয়াই জয়ন্তৰ হাতত দিলে।
—“এইটো আমাৰ পুৰণি মন্দিৰৰ উপকাৰণ। বিশ্বাস আছে—দেৱতাৰ আশীৰ্বাদেৰে হাঁটৰ শক্তিক কিছুমান দমন কৰিব পাৰে। গাভৰুজনীৰ অস্থি যদি পোৱাই, এই ঘড়াত ভৰাই লৈ গাঁওৰ ডাঙৰ মন্দিৰত সমাধি দিব লাগে।”
জয়ন্ত ঘড়াটোক বুকুত ধৰি থই যেন শক্তি অনুভৱ কৰিলে।
অমাৱস্যাৰ দিন আহিল। সেয়া ৰাতি আকাশত একো নাছিল—না চাঁদ, না তারা। গাঁওখন গাঢ় আঁধাৰত ডুবি গ’ল। কুকুৰবোৰ কুঁই কুঁই কৰি উঠিছিল। দূৰত শেয়ালৰ কণ্ঠৰ মাতে ৰোম খাড়া কৰি তুলিছিল।
জয়ন্ত ফ্লেচলাইট, কলম-ডায়েৰী আৰু পিতলৰ ঘড়া লৈ বাহিৰলৈ ওলাল। বীৰেন কাকাইও লগ দিলে। দুয়ো গাঁও পাৰ হৈ জংঘলৰ মুখলৈ আহিল। ঠাণ্ডা হাওঁ বুকু জোকাৰি ধৰিছিল, যেন শীতৰ ঝটকাতো অধিক কঠিন।
একেখন সময়ত ঢোলৰ শব্দে আকাশ গজাই তুলিলে—
ঢঙ ঢঙ ঢঙ… ঢঙ ঢঙ ঢঙ…
জয়ন্তৰ মগজু ধুমুহাৰ দৰে কঁপি উঠিল। কাষৰ গছবোৰৰ ছায়া যেন নাচি উঠিল। আঁতৰৰ পৰা সেই ভয়ংকৰ গীতৰ সুৰ আহিল—
“আহা আহা, নতুন জন, হাঁটলৈ আহা…”
বীৰেন কাকাই কাপুৰুষৰ দৰে হাতত থকা লাঠি আঁকুৱাই কলে,
—“চল, বাবু। এতিয়া পিছ ফেৰাই নোৱাৰি।”
দুয়ো জন জংঘলৰ গভীৰতাত ঢুকিল। গছৰ পাতবোৰ শিৰত ফিসফিচাই উঠিছিল, যেন অগণিত অদৃশ্য হাত তেওঁলোকক আঁকুৱাই ধৰিছে। হঠাতে জংঘলৰ মাজত এক খালী স্থান প্ৰকাশিত হ’ল। তাত অগ্নিশিখাৰ দৰে ৰঙা আলো। সেই আলোতেই শতাধিক শূন্যমুখীয়া ছায়া নাচি আছিল।
ঢোলৰ শব্দে মাটিকম্প কৰি তুলিছিল। মাটিৰ বুকুৰ পৰা যেন শিকলি উঠি তেওঁলোকক বাঁধিবলৈ ধাবিছিল।
তেতিয়াই মায়াবতী ওলাই আহিল। সি আগৰ দৰে ৰক্তচকু, কিন্তু মুখত প্ৰগাঢ় ব্যথা। জয়ন্তক চাই সুকুৰা গলাত ক’লে—
—“চাৰ, সময় কম। মোৰ অস্থি এই মন্দিৰৰ তলত আছে। কিন্তু সিহঁতে বাধা দিব। সাৱধান থাকিব।”
বীৰেন কাকাই মাটিত লাঠি ঠেকাই কলে,
—“মায়াবতী, আমিও তোমাৰ মুক্তি বিচাৰোঁ। বাবুৰ লগত মইও আছোঁ।”
কথা কৈ শেষ নোহোৱাতেই নাচনি ছায়াবোৰ একেলগে তেনেই ওচৰলৈ আহিল। ঢোলৰ শব্দ বহুগুণে জোৰ হ’ল। জয়ন্তৰ বুকু হিম-ঠাণ্ডা। পিতলৰ ঘড়াটোক আকাশত উঠালে। হঠাতে ঘড়াৰ পৰা উজ্জ্বল পোহৰ নিৰ্গত হ’ল। সেই পোহৰত ছায়াবোৰ পিছু হটিবলৈ ধৰিলে, কিন্তু ঢোল আৰু বাঢ়ি আহিল।
জয়ন্ত আৰু বীৰেন কাকাই মন্দিৰখনৰ দিশে আগুৱালে। মাটিৰ শেকুৰা কঁপি উঠিছিল, যেন কোনো এক দানৱীয় শক্তি গাহৰি মাৰি আছে। বীৰেন কাকাই হাতৰ লাঠিৰে মাটি খোন্দা আৰম্ভ কৰিলে। মাটি খনিব খনিব এক সৰু লোহার বাকচ উলিওৱা গ’ল। বাকচখন শিকলিৰে জোৰেৰে বন্ধ।
জয়ন্ত বাকচখন খুলি চালে। ভিতৰত শুকান হাড়ৰ গুড়ি, অলপ বস্ত্ৰৰ টুকুৰা আৰু এখন কপালৰ খণ্ড। জয়ন্তৰ বুকুত এক গভীৰ ব্যথা উঠিল—এইবোৰেই মায়াবতী আৰু তেওঁৰ প্ৰেমিক গীতালিৰ অস্থি।
তেতিয়াই শূন্য মুখীয়া ছায়াবোৰে একযোগে চিঞৰ মাৰিলে। গগন গুমগুম কৰিলে। ঢোলৰ শব্দে যেন হিয়াৰ ৰক্ত জমাই আনিলে।
জয়ন্ত দ্রুত পিতলৰ ঘড়াত অস্থিবোৰ ভৰাই ল’লে। ঘড়াৰ মুখ বন্ধ কৰি বুকুত আঁকুৱাই ধৰিলে। সেই মুহূৰ্ততেই পোহৰৰ এক প্ৰবল শিখা আকাশলৈ উঠিল। ছায়াবোৰ কেঁচা ধোঁৱাৰ দৰে মিলাই গ’ল, কিন্তু ঢোলৰ শব্দ এতিয়াও আঁতৰৰ পৰা আহি আছিল।
মায়াবতীয়ে চকুৰ পৰা চকুপানী গড়াই আহি ক’লে,
—“চাৰ, এতিয়াও শেষ নহয়। এই অস্থিবোৰক গাঁওৰ মন্দিৰত নিনোওঁতে মই মুক্ত নাপাওঁ।”
হঠাৎ বীৰেন কাকাই এক প্ৰচণ্ড ধাক্কা খাই মাটিত পৰি গ’ল। এক শিকলিৰ দৰে ক’লা ধোঁৱাই তেওঁৰ হাত-পা জড়াই ধৰি টানিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ যন্ত্রণাত চিঞৰ মাৰিলে।
—“বাবু, দৌৰ! মোক লৈ নাপাৰা। তই ঘড়াটো লৈ গৈছ।”
জয়ন্তৰ হৃদয় কঁপিছে, কিন্তু সি জানিলে—যদি ঘড়া ৰক্ষা নকৰে, তেন্তে সকলো বৃথা। বীৰেন কাকাক আঁতৰি ৰাখি তেওঁ গাঁওৰ দিশে দৌৰিবলৈ ধৰিলে। গছৰ ফালে ফালে ছায়াবোৰ তেনেই ধাওঁিছিল, ঢোলৰ শব্দ কাণ ফাটি যোৱা পৰ্যন্ত জোৰ।
দৌৰি দৌৰি শেষত তেওঁ গাঁওখনৰ সীমান্ত পাৰ হ’ল। গাঁওৰ ডাঙৰ মন্দিৰৰ গেটত ঢুকি আহিলে। ভিতৰত দীপ জ্বলি আছিল। সেই দীপৰ পোহৰত ছায়াবোৰ দহি উঠি আঁতৰি গ’ল। ঢোলৰ শব্দও থমকি গ’ল।
জয়ন্ত হাঁপ খাই মন্দিৰৰ ভিতৰলৈ ঢুকি পিতলৰ ঘড়াটো দেবালয়ৰ গদগদীৰ আগত থৈ দিল।
মায়াবতীৰ আত্মা তেনেই ওলাই আহিল। মুখত শান্তিৰ ছাঁ, চকুত দুখৰ লগত লগে ধন্যবাদৰ সুৰ।
—“চাৰ, আপুনি মোৰ মুক্তিৰ পথ মুকলি কৰিলে। কিন্তু মনত ৰাখিব—হাঁট এতিয়াও সম্পূৰ্ণ বিনাশ হোৱা নাই। সিহঁতে পুনৰ আহিব।”
এক পলকতে সি আঁধাৰত মিলি গ’ল। মন্দিৰখনত প্ৰগাঢ় নীৰৱতা নেমুকুৱা হৈ পৰিল।
জয়ন্ত বুজিলে—পথ এতিয়াও দীঘল। মুক্তিৰ যাত্ৰা আৰম্ভ হ’ল, কিন্তু শেষ নহয়।
গাঁওখনৰ মন্দিৰত সেই পিতলৰ ঘড়া থৈ দিয়া ৰাতিৰ পৰা জয়ন্তৰ জীৱন সম্পূৰ্ণ পাল্টি গ’ল। দিনত স্কুলত পঢ়োৱা চলি থাকিলেও, গাঁওবাসীৰ চকুত তেওঁৰ প্ৰতি এক নতুন দৃষ্টিভঙ্গি জন্ম ল’লে। মানুহে ভয় আৰু ভক্তিৰ মিশ্ৰণত তেওঁৰ নাম উচ্চাৰণ কৰিবলৈ ধৰিলে। কিবা এটা অদ্ভুত কাম তেওঁ কৰি দেখুৱাইছে—মায়াবতীৰ আত্মাক মুক্তিৰ দিশে আগুৱাই দিছে।
কিন্তু আনন্দৰ মাজতে ভয়ো জন্ম ল’লে। বীৰেন কাকাৰ সন্ধান এতিয়াও নাই। সি ক’লা ধোঁৱাৰ শিকলিত বান্ধি ধৰি গ’ল। জয়ন্তৰ বুকুৰ ভিতৰত এক অগাধ দুখ গোট খালে—কাকা তেওঁৰ সহায়ক আছিল, অথচ সেই সহায়কক সি উদ্ধাৰ কৰিব নোৱাৰে।
একদিন সৰু সৰু ল’ৰা-ছোৱালিয়ে স্কুলত ওচৰলৈ আহি সুকাই ক’লে,
—“চাৰ, কালি ৰাতি গাঁওখনৰ পুৰণি কুঁৱালিৰ পৰা ঢোলৰ শব্দ আহিছিল। যেন ক’লা ধোঁৱা গৰকি উঠি আকাশলৈ গ’ল।”
জয়ন্তৰ বুকুৰ ভিতৰলৈ কেঁচা কঁপনি উঠিল। হাঁট শেষ হোৱা নাই। মন্দিৰৰ সুৰক্ষাৰ ভিতৰেও অশুভ শক্তি নিজৰ স্থান বিচাৰি থাকিছে।
সন্ধিয়া সময়ত জয়ন্ত মন্দিৰলৈ গৈছিল। ঘড়াটো গদগদীৰ আগত সোনকালে স্থাপন কৰা আছিল। দীপশিখাই হালধীয়া আভাৰে জ্বলিছিল। কিন্তু ঘড়াটোৰ ওচৰত এক ক’লা দাগ প্ৰকাশ পাইছিল—যেন কোনো ধোঁৱাই গোটেই মাটিকেই কণী পুড়াই পেলাইছে।
জয়ন্ত বুজিলে—হাঁট পুনৰ শক্তি সঞ্চয় কৰিছে। আৰু যদি সঁচাকৈ গাঁওক ৰক্ষা কৰিব লাগে, তেন্তে এই যুদ্ধত গাঁওবাসীসকলকো জড়িত কৰাটো প্ৰয়োজন।
পৰদিনা ৰঙামাটিৰ গাঁওবুঢ়া আৰু গাঁওবাসীক একেলগে মন্দিৰত সুধাৰিলে। তেওঁ অকপটে ক’লে,
—“বন্ধুসকল, মই অকলশৰে এই যুদ্ধ নলড়িব পাৰোঁ। হাঁটৰ শক্তি আহিব, আৰু যদি আমিয়ে একেলগে প্ৰতিবাদ নকৰোঁ, গাঁওখন একদিন সম্পূৰ্ণ উজাৰি যাব।”
গাঁওবাসী শীতল দৃষ্টিত একে-একে জয়ন্তক চাই থাকিল। এজন বৃদ্ধা হাঁপ খাই খাই ক’লে,
—“বাবু, আমি ক’ত মানুহ, ক’ত ভূতৰ লগত যুদ্ধ কৰিম? আমিয়ে বহু বছৰ ভয়তে জীৱন কাটাইছোঁ।”
জয়ন্ত দৃঢ় কণ্ঠত উত্তৰ দিলে,
—“ভয়তে মানুহ বাঁচিব নোৱাৰে। ভয়ৰ লগত যুদ্ধ কৰাটো মানৱীয় সাহস। আমি একেলগে থাকিলে সিহঁত দমন কৰিব পাৰিম। মায়াবতীৰ আত্মাই এই কামত সহায় কৰিব।”
গাঁওবাসীৰ মাজত ফিসফিচনি চলি থাকিল। শেষত গাঁওবুঢ়াই মূৰ দোলাই ক’লে,
—“ঠিক আছে। আমি আপুনিৰ লগত থাকিম। কিন্তু কি কৰিব লাগে, আপুনি পথ দেখুৱাওক।”
জয়ন্তে ক’লে—
—“অমাৱস্যাৰ পিচত পূৰ্ণিমা আহিব। সেই দিনতে হাঁট পুনৰ প্ৰচণ্ড শক্তিত উঠিব। আমি দীপ জ্বলাই মন্দিৰৰ প্ৰতিৰক্ষা কৰিব লাগিব। গীত-পাঠ কৰি দেৱতাৰ আশীৰ্বাদ আহ্বান কৰিলেই সিহঁতৰ শক্তি দুর্বল হব।”
গাঁওবাসীয়ে মাথা নাড়িলে।
দিনবোৰ কটি গ’ল। পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি ওচৰলৈ আহিল। সেই দিন গাঁওখনৰ প্ৰতিটো ঘৰত দীপ প্ৰস্তুত কৰা হ’ল, মন্দিৰৰ চাৰিওফালে পাটকীয়া, কাণ্ডুলি আৰু নিমপাতৰ মুঠা থোৱা হ’ল। জয়ন্ত পিতলৰ ঘড়াটো পুনৰ চকচকীয়াকৈ ধুই গদগদীত স্থাপন কৰিলে।
পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি—চাঁদে আকাশত পূৰ্ণৰূপে উত্থান কৰিলে। গাঁওখন দীপশিখাৰে আলোকিত। কিন্তু সেই পোহৰৰ মাজতো হাওঁ শোঁ শোঁ কৰি ফুকি গৈছিল। জয়ন্তৰ বুকুত এক অদ্ভুত চাপ।
হঠাতে ঢোলৰ শব্দ পুনৰ আকাশ গজাই তুলিলে। এবাৰ আগৰ যিকোনো ৰাতিতকৈও জোৰে—
ঢঙ ঢঙ ঢঙ… ঢঙ ঢঙ ঢঙ…
গাঁওবাসী সকলে গীত-পাঠ আৰম্ভ কৰিলে। মন্দিৰৰ গগন গুমগুম কৰি উঠিল।
কিন্তু আঁতৰৰ পৰা দেখা গ’ল শূন্যমুখীয়া ছায়াবোৰ শতাধিক সংখ্যাত নাচি আহিছে। তেওঁলোকে জংঘলৰ পৰা গাঁওখনলৈ আগবাঢ়ি আহিছে। ঢোলৰ শব্দে মাটিকম্প কৰি তুলিছে।
এক মুহূৰ্ততে গাঁওবাসীৰ সাহস হুপ্ত হ’বলৈ ধৰিলে। কেইজনমানৰ মুখত ভয়ৰ চিঞৰ। জয়ন্তে বোল উঠালে—
—“ডৰাব নালাগে! দীপশিখা জ্বলাই ৰাখক। প্ৰাৰ্থনা কৰিব।”
হঠাতে মন্দিৰৰ ভিতৰত পোহৰৰ জোতিৰে মায়াবতীৰ আত্মা প্ৰকাশিত হ’ল। মুখত শান্তিৰ ছাঁ, চকুত দৃঢ়তা।
—“মানুহৰ সাহস আৰু বিশ্বাসেই হাঁট দমন কৰিব পাৰে। মই আপোনালোকৰ লগত আছোঁ।”
তেওঁৰ শব্দে গাঁওবাসীৰ বুকুত নতুন শক্তি দিল। গীত-পাঠ আৰু বাঢ়ি আহিল। দীপশিখাৰ তেজিল আলোত ছায়াবোৰ পিছু হটিবলৈ ধৰিলে।
কিন্তু সেই সময়তে মন্দিৰৰ গেট ভাঙি এখন বৃহৎ শূন্যমুখীয়া প্ৰাণী প্ৰবেশ কৰিলে। ইয়াৰ দেহ গছৰ দৰেই দীঘল, হাতৰ পৰা শিকলি ওলাইছে। ইয়াৰ হাঁহিত গাঁওখন গুমগুম কৰিলে।
জয়ন্ত জানিলে—এইটো হাঁটৰ মূল শক্তি। যদি এই প্ৰাণী দমন নহয়, তেন্তে সকলো ধ্বংস হব।
তেওঁ পিতলৰ ঘড়াটো বুকুত লৈ গগনৰ ফালে তুলিলে। পোহৰৰ এক প্ৰবল শিখা উত্থান কৰিলে। সেই পোহৰত প্ৰাণীটো কিছু সময়ৰ বাবে পিছ ফৰালে। কিন্তু ইয়াৰ শক্তি অগাধ। শিকলিৰে ঘড়াটো কেঢ়িবলৈ ধৰিলে।
গাঁওবাসী সকলে একেলগে চিঞৰ মাৰি গীত-পাঠ কৰি উঠিল। মন্দিৰৰ গগন প্রতিধ্বনি কৰি উঠিল। মায়াবতীৰ আত্মা দীপৰ জোতিৰ লগত মিলি এক প্ৰবল উজ্জ্বল আভা সৃজন কৰিলে।
প্ৰাণীটো যন্ত্রণাত চিঞৰ মাৰি মাটিত লুটিল। শিকলিবোৰ গলিছে, দেহ ধোঁৱালৈ পৰিণত হৈছে। কিন্তু শেষ মুহূৰ্তত ইয়াৰ কণ্ঠত ভয়ংকৰ শব্দ—
—“এই যুদ্ধ শেষ নহয়। হাঁট পুনৰ আহিব।”
প্ৰাণীটো আঁধাৰত মিলি গ’ল। মন্দিৰত নীৰৱতা নেমুকুৱা হৈ পৰিল।
গাঁওবাসী সকলে হাঁপ খাই উঠিল। জয়ন্তৰ মুখ ঘামেৰে ভিজি গৈছিল, কিন্তু বুকুত দৃঢ়তা জন্মিলে—
“যুদ্ধ এতিয়াও শেষ নহয়। কিন্তু গাঁওখনক ৰক্ষা কৰাৰ শক্তি আমাৰ মাজতেই আছে।”
পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিৰ সেই ভয়ংকৰ সংঘৰ্ষৰ পিছত ৰঙামাটি গাঁওখনত কিছু দিনৰ বাবে এক অদ্ভুত শান্তি নেমুকুৱা হৈ পৰিছিল। ঢোলৰ শব্দ নাথাকিল, শূন্যমুখীয়া ছায়াৰো দেখা নাপাওঁ। গাঁওবাসীয়ে মনে মনে হাঁফ ছাড়িলে। কিন্তু জয়ন্তৰ বুকুত এক প্রশ্ন সদায়ে তীব্ৰ হৈ উঠিছিল—বীৰেন কাকাৰ কি হ’ল?
সন্ধিয়া নামিলেই তেওঁ মন্দিৰলৈ গৈ দীপ জ্বলাইছিল। এক ৰাতি মন্দিৰৰ চক্ৰাকাৰ গদগদীৰ আগত বহি থকা অৱস্থাত অচানকেই শুনিলে—
—“বাবু…”
স্বৰটো হেঁচকা, যেন বহু দূৰৰ পৰা আহিছে। জয়ন্ত চকু মেলি চালে—দেৱালৰ ফাঁকৰ পৰা এক ক’লা ধোঁৱা গৰকি আহিছে। সেই ধোঁৱাৰ মাজত বীৰেন কাকাৰ মুখ দেখা দিছে—ফৰকাল দাড়ি, থকাওয়া চকু, কিন্তু মুখত বেদনাৰ ছাঁ।
জয়ন্ত চিঞৰ মাৰিলে,
—“কাকা! আপুনি বাচি আছে?”
স্বৰটো কঁপাকৈ বাজিল—
—“মই জীৱিত নহয় বাবু। মই হাঁটৰ বন্দী। যেতিয়া ক’লা শিকলিয়ে মোক টানি নিল, মই মাটি আৰু আঁধাৰৰ মাজত আটকাই পৰিলোঁ। এতিয়া মই অর্ধেক আত্মা, অর্ধেক ছায়া। মই উভতি আহিব নোৱাৰোঁ।”
জয়ন্তৰ বুকু ভাঙি গ’ল।
—“মই আপোনাক মুক্তি দিব কাকা। মায়াবতীৰ দৰে আপোনাকো মুক্তি দিব। কিদৰে?”
বীৰেন কাকাই গম্ভীৰ কণ্ঠত ক’লে—
—“হাঁটৰ মূল শক্তি এই জংঘলৰ মাজৰ গভীৰ কুঁৱালিত। সেই কুঁৱালিৰ পৰা ঢোলৰ শব্দ ওলাইছে। শিকলিবোৰো তাতেই জন্ম লয়। যেতিয়ালৈকে সেই কুঁৱালি নষ্ট নহয়, তেতিয়ালৈকে হাঁটো সম্পূৰ্ণ বিনাশ নহয়। মইকো তাৰেই মাজত বন্দী কৰি ৰাখিছে।”
জয়ন্ত কেঁদা-কেঁদি ক’লে—
—“কিন্তু কুঁৱালি নষ্ট কৰাৰ উপায় কি?”
বীৰেন কাকাৰ মুখত এক ক্ষীণ হাঁহি—
—“পিতলৰ ঘড়া দেৱতাৰ আশীৰ্বাদ। যদি সেইটো কুঁৱালিত ভৰাই দিব পাৰো, হাঁটৰ শক্তি নষ্ট হব। কিন্তু খিয়াল ৰাখ, প্ৰচণ্ড বাধা আহিব।”
কথা ক’ই শেষ নোহোৱাতেই ধোঁৱাটো মিলি গ’ল। গোটেই মন্দিৰ পুনৰ নিৰৱ। জয়ন্ত তীব্ৰ চিন্তাত ডুবিল।
পৰদিনা তেওঁ গাঁওবুঢ়া আৰু গাঁওবাসীৰ আগত বীৰেন কাকাৰ স্বপনৰ কথাটো উত্থাপন কৰিলে। গাঁওবাসীৰ মুখত ভয়ৰ ছাঁ। এজন বৃদ্ধে ক’লে—
—“সেই কুঁৱালি শতকে শতকে আহি আছে। মানুহে তাক এৰাই চলিছিল। যদি সেয়া হাঁটৰ মূল, তেন্তে এদিন আমি অকণো শান্তি নাপাওঁ।”
অৱশেষত সিদ্ধান্ত হ’ল—অমাৱস্যাৰ ৰাতিত সেই কুঁৱালিক নষ্ট কৰাৰ চেষ্টা কৰিব।
দিনবোৰ কটি গ’ল। অমাৱস্যাৰ ৰাতি আহিল। গাঁওখনৰ আকাশত একো নাছিল—না চাঁদ, না তারা। ক’লা আঁধাৰে জংঘল ঢাকি পেলালে। জয়ন্ত পিতলৰ ঘড়া বুকুত লৈ বীৰেন কাকাৰ কথামতে সেই কুঁৱালিৰ ফালে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে।
তেওঁৰ লগত কেইজনমান সাহসী গাঁওবাসীও আছিল। হাতে দীপ, মুখত প্ৰাৰ্থনা। গছৰ পাতবোৰে শোঁ শোঁ কৰি ফুকি গৈছিল। যেন গোটেই বন সেই যাত্ৰাৰ বিপক্ষে ষড়যন্ত্ৰ চলাইছে।
কুঁৱালিখনৰ কাষত আহিলেই হাওঁ প্ৰচণ্ড হ’ল। ঢোলৰ শব্দ গুমগুম কৰি উঠিল—
ঢঙ ঢঙ ঢঙ…
আঁতৰৰ পৰা শূন্যমুখীয়া ছায়াবোৰ বহুত সংখ্যাত ওলাই আহিল। তেওঁলোকে নাচি, কঁপি গাঁওবাসীৰ ফালে ধাবমান। কেইজনমান গাঁওবাসীৰ দীপ নিভি গ’ল। ভয়ত লোকে পিছ ফেৰাবলৈ ধৰিলে।
জয়ন্ত চিঞৰ মাৰিলে—
—“ডৰাব নালাগে! দীপ পুনৰ জ্বলাই লওক!”
কিন্তু সেই সময়তে কুঁৱালিৰ গভীৰৰ পৰা এক প্ৰচণ্ড শিকলিৰ ফোঁচকাৰ শব্দ। আৰু তাৰ মাজত দেখা দিলে বীৰেন কাকাৰ ধোঁৱামুখ। কিন্তু এইবাৰ তেওঁৰ চকু ৰক্তচকু, মুখত যন্ত্রণাৰ বিকৃত আকার।
—“বাবু, দৌৰ! মই এৰাব নোৱাৰোঁ। সিহঁতে মোক হাঁটৰ অংশ কৰি পেলালে।”
শব্দে সকলোকে স্তব্ধ কৰি দিলে। জয়ন্তৰ বুকু ছিঙি গ’ল।
—“না কাকা, আপুনি তেওঁলোকে অংশ নহয়! মই আপোনাকো মুক্তি দিব।”
পিতলৰ ঘড়াটো বুকুত ধৰি সি কুঁৱালিৰ ফালে আগুৱাই গ’ল। শিকলিবোৰ তাঁক ঘেৰাবলৈ ধৰিলে, কিন্তু দীপশিখাৰ পোহৰত কিছু সময়ৰ বাবে পিছু হটিল। গাঁওবাসীয়ে একেলগে প্ৰাৰ্থনা আৰম্ভ কৰিলে।
জয়ন্ত কুঁৱালিৰ মূৰত আহি পিতলৰ ঘড়া ওপৰলৈ তুলিলে। কিন্তু ঠিক সেই মুহূৰ্ততে শূন্যমুখীয়া ছায়াৰ বাহিনী একেলগে আক্রমণ কৰিলে। হাতত ঢোল, মুখত ভয়ংকৰ হাঁহি। বীৰেন কাকাৰ বিকৃত মুখো সেইবোৰৰ মাজত।
জয়ন্তৰ হাত কঁপি উঠিল। কিন্তু সি নিজক বল দিলে—
“যদি এতিয়া মই পিছ ফেৰাও, গাঁওখন ধ্বংস হব।”
তেওঁ পিতলৰ ঘড়াটো প্ৰচণ্ড জোৰেৰে কুঁৱালিৰ ভিতৰলৈ নিক্ষেপ কৰিলে।
এক প্ৰচণ্ড বিস্ফোৰণ। জংঘল গোটেই কঁপি উঠিল। কুঁৱালিৰ পৰা প্ৰবল পোহৰৰ ধাৰ উত্থান কৰিলে। শিকলিবোৰ একে একে ছিঙি গ’ল। শূন্যমুখীয়া ছায়াবোৰ যন্ত্রণাত চিঞৰ মাৰি ধোঁৱালৈ পৰিণত হ’ল।
সেই পোহৰত বীৰেন কাকাৰ মুখৰ বিকৃতি মচি গ’ল। সি হাঁহি দি জয়ন্তক চালে—
—“বাবু, এতিয়া মই মুক্ত। ধন্যবাদ।”
এক পলকতে মুখটোও মিলি গ’ল।
জংঘলত এক প্ৰগাঢ় নীৰৱতা। ঢোলৰ শব্দ সম্পূৰ্ণ থেমে গ’ল। কুঁৱালিখনৰ তলত কেৱল ভাঙি পৰা মাটি আৰু গন্ধকীয়া ধোঁৱা।
গাঁওবাসীয়ে হাঁপ খাই উঠিল। মানুহে হাঁটু গুৰি ভৰি নত কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰিলে। জয়ন্ত চকুপানীৰে গগনলৈ চালে। তেওঁ জানিলে—বীৰেন কাকাৰ আত্মা মায়াবতীৰ লগত মুক্তি লাভ কৰিলে।
কিন্তু তেওঁৰ মগজুত এটা চিন্তা গোট খালে—“হাঁট সঁচাকৈ শেষ হ’ল নে? নে কেৱল সময়ৰ বাবে আঁতৰি গ’ল?”
কুঁৱালিখন ধ্বংস কৰাৰ পিছত ৰঙামাটি গাঁওখন একেবাৰে পৰিবৰ্তিত হ’ল। যেতিয়া ঢোলৰ শব্দ থেমে গ’ল আৰু শূন্যমুখীয়া ছায়াবোৰ ধোঁৱালৈ পৰিণত হ’ল, গাঁওবাসীয়ে বহু বছৰ পিছত একেলগে নিশ্বাস ল’লে। মানুহে ভয়ৰ আন্ধাৰ পৰা মুক্তি লাভ কৰাৰ আনন্দত দীপ জ্বলাই গাঁওখনক আলোকিত কৰিলে।
কিন্তু জয়ন্তৰ মন শান্ত নহ’ল। গাঁওবাসীৰ উল্লাসৰ মাজতো তেওঁ নিজে গভীৰ চিন্তাত ডুবি থাকিল। পিতলৰ ঘড়াটো কুঁৱালিৰ মাজত বিস্ফোৰণৰ লগে লগে নিশ্চিহ্ন হৈছিল। কিন্তু তেওঁ নিজে প্ৰত্যক্ষ কৰিলে—বীৰেন কাকাৰ মুখ মুক্তি পোৱাৰ আগত এক বেদনাভৰা হাঁহি ছড়াই গ’ল। সেই হাঁহিতো যেন সতর্কবাণী আছিল—“হাঁটৰ শেষ এতিয়াও নহয়।”
দিন কটি গ’ল। জয়ন্ত পুনৰ দৈনন্দিন জীৱনত সোমাল। স্কুলত পঢ়োৱা চলি থাকিল। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীও একেলগে খেলি হাঁহি গাঁওখনত নতুন জীৱনৰ বীজ বপন কৰিলে। কিন্তু সন্ধিয়া নামিলে জয়ন্তৰ বুকুত তীব্ৰ অস্থিৰতা জন্মিত। তেওঁ নিতৌ মন্দিৰলৈ গৈ দীপ জ্বলাইছিল। যেন কোনো অদৃশ্য শক্তিৰ সৈতে প্ৰতিদিন যুদ্ধ চলাইছিল।
এক ৰাতি, জয়ন্ত বিছনাত শুই থকা অৱস্থাত কাণত মৃদু সুৰ ভাসি আহিল। ঢোলৰ শব্দ নহয়, কিন্তু এক বেদনাময় গীত—
“আহা আহা… মুক্তি অপূৰ্ণ…”
তেওঁ একেলগে উঠি গ’লে। বাহিৰত চাঁদৰ ফিকে আলো। জংঘল স্থিৰ। কিন্তু গীতৰ সুৰ স্পষ্ট। জয়ন্তৰ বুকু কঁপি উঠিল। তেওঁ জানিলে—এইটো মায়াবতীৰ আত্মাৰ সুৰ।
পৰদিনা গাঁওবাসীৰ কাষলৈ গৈ তেওঁ সঁচাই ক’লে,
—“বন্ধুসকল, মই ভয় পাচোঁ। কুঁৱালি ধ্বংস হ’লেও হাঁট সম্পূৰ্ণ শেষ হোৱা নাই। গীতৰ সুৰ এতিয়াও শুনিছোঁ।”
মানুহে মাথা নাড়িলে। এজন মধ্যবয়সীয়া মানুহ ক’লে,
—“বাবু, হয়তো আপোনাৰ কাণৰ ভ্ৰম। আমি বহু বছৰ ভয়ত আছিলোঁ, এতিয়া আনন্দত জীৱন কাটাব বিচাৰোঁ।”
জয়ন্ত বুজিলে—মানুহে শান্তি পালে সহজে সঁচা চাব বিচাৰে নে নাই। তেওঁ অকলশৰে যি শুনিছে, সেয়া ক’বলৈকো তেওঁলোকৰ মন নাছিল।
এদিন সন্ধিয়া মন্দিৰত গধূলি দীপ জ্বলাই থকাৰ সময়ত, জয়ন্তৰ চকুৰ আগত হঠাৎ দেখা দিলে মায়াবতীৰ মুখ। কিন্তু আগৰ দৰে শীতল নহয়—অতি ক্লান্ত, দুখত ভৰা।
—“চাৰ, আপুনি অনেক সহায় কৰিলে। কিন্তু হাঁটৰ মূল আত্মা এতিয়াও অটুট। কুঁৱালিৰ বিস্ফোৰণত সিহঁতৰ শক্তি কমিল, কিন্তু সিহঁত গাঁওৰ বাহিৰে অন্য ঠাইত গোপন হৈ ৰ’ল।”
জয়ন্তৰ শিৰদণ্ডত কঁপনি উঠিল।
—“কোন ঠাইত?”
মায়াবতীয়ে ফিসফিচাই ক’লে—
—“ৰঙামাটিৰ পৰা উত্তৰলৈ থকা প্ৰাচীন কবরস্থানত। শতকে শতকে মানৱৰ অস্থি সঞ্চিত, সেইবোৰতেই হাঁটৰ মূল আত্মা নতুন শক্তি আহৰণ কৰি আছে।”
শব্দ শেষ হোৱাৰ আগতেই মায়াবতী আঁধাৰত মিলি গ’ল।
জয়ন্ত সি ৰাতিয়েই গাঁওবুঢ়াৰ ঘৰলৈ দৌৰিলে। কাকেইজনী জপমালাৰ ওপৰত হাত ৰাখি বহি আছিল। জয়ন্ত সঁচা ঘটনাখিনি ক’লে। গাঁওবুঢ়াই নীৰৱ হৈ শুনি থাকিল আৰু পিছত ক’লে,
—“মই বহু বছৰ আগতে শুনিছিলোঁ—প্ৰাচীন কবরস্থানত কিছুমান অস্থি অপবিত্র অৱস্থাত থোৱা আছিল। ক’বলৈ ভয় লাগিছিল। যদি সেয়া হাঁটৰ মূল আত্মাৰ নতুন গৃহ, তেন্তে যুদ্ধ এতিয়াও বাকী।”
জয়ন্তৰ চকু দৃঢ়তাৰে উজ্জ্বল হ’ল।
—“তাহলে আমি কবরস্থানলৈ যাব লাগিব। মই অকলশৰে যাব নোৱাৰোঁ। কাকাও লগত থাকিব লাগে।”
গাঁওবুঢ়াই নিঃশ্বাস ছাড়িলে।
—“বাবু, মই বয়সত ডাঙৰ, কিন্তু তোৰ সৈতে থাকিম। আমাৰ গাঁওৰ মুক্তিৰ বাবে।”
তেওঁলোক পূৰ্ণিমাৰ আগৰ নিশাত যাত্ৰা কৰাৰ সিদ্ধান্ত ল’লে।
কেইদিনমান শান্তিত কাটি গ’ল। কিন্তু গাঁওখনৰ জনমানসে পুনৰ অস্বাভাৱিকতা লক্ষ্য কৰিলে। মানুহে শুনিলে—কুকুৰবোৰ ৰাতি গগনলৈ চাই অনবরত কুঁই কুঁই কৰে, খেতিৰ মাজত অজানা ছায়া গুৰি ফুৰে। একেদিন সৰু এজন ল’ৰাই মাত দিল—
—“চাৰ, মাৰা মানুহৰ গন্ধ আহিছে গাঁওখনৰ বাহিৰৰ পথৰ পৰা।”
জয়ন্ত জানিলে—সময় দেৰী নাই।
অমাৱস্যাৰ পূৰ্বৰ নিশা আহিল। জয়ন্ত, গাঁওবুঢ়া আৰু কেইজনমান সাহসী মানুহ মাটিৰ দীপ আৰু দেৱতাৰ নামত প্ৰাৰ্থনা লৈ প্ৰাচীন কবরস্থানের ফালে আগুৱালে। আকাশত একো নাছিল—তৰা নাচাঁদ। কেৱল এক গাঢ় আঁধাৰ।
কবরস্থানত আহিলেই ঠাণ্ডা বতাহ বুকুত গহীন হ’ল। শুকান পাতৰ মাজত যেন শতাধিক পগলা মানুহ হাঁহি আছে। মাটিত ভাঙি থকা শিল-লতাবোৰে এক ভয়ংকৰ দৃশ্য গঢ়িছিল।
অচানকেই ঢোলৰ শব্দ গুমগুম কৰিলে।
ঢঙ ঢঙ ঢঙ…
জয়ন্তৰ বুকু হিম হ’ল। গাঁওবুঢ়াই প্ৰাৰ্থনা আৰম্ভ কৰিলে। কিন্তু কবরস্থানৰ মাজত এক প্ৰচণ্ড ক’লা ধোঁৱা উত্থান কৰিলে। ধোঁৱাৰ মাজৰ পৰা প্ৰকাশিত হ’ল এক বৃহৎ ছায়া—মুখ নাই, কিন্তু অসংখ্য হাত। প্রতিটো হাতত শিকলি।
প্ৰাণীটোৰ কণ্ঠত এক গজগজা শব্দ—
—“তোমালোকে ভাবিলে হাঁট শেষ? মই শতকে শতকে অস্থিৰ শক্তি। মুক্তি কেতিয়াও নহ’ব।”
গাঁওবাসীৰ বুকু কঁপি উঠিল। কিন্তু জয়ন্ত নিজকে দৃঢ় কৰিলে। তেওঁ জানিলে—এই যুদ্ধেই চূড়ান্ত।
প্ৰাচীন কবরস্থানত সেই ভয়ংকৰ ছায়া প্ৰাণীটোৰ উদ্ভৱেৰে জয়ন্ত আৰু গাঁওবাসী মুহূর্ততে স্থবিৰ হৈ গ’ল। আকাশত চাঁদ নাছিল, গগন যেন আঁধাৰৰ গাঢ় কুঁৱালি। গছৰ শেকুৰাই কবরবোৰ আঁকুপাঁকু কৰি ধৰি ৰাখিছিল, আৰু সেই শেকুৰাৰ মাজেৰে ধোঁৱা গৰকি গৰকি ওলাইছিল।
ঢোলৰ শব্দ—ঢঙ ঢঙ ঢঙ…—গভীৰ কণ্ঠত গজগজ কৰা স্বৰেৰে মিলি এক অশান্ত সঙ্গীত সৃষ্টি কৰিছিল।
ছায়া প্ৰাণীটো শতাধিক হাত মেলি জয়ন্তৰ ফালে ধাবমান হ’ল। হাতবোৰ শিকলিৰে ভৰা, আৰু প্রতিটো শিকলিৰে অন্ধকাৰী আগুনিৰ স্ফুলিঙ্গ উজলি উঠিছিল। গাঁওবাসীৰ কেইজনমান প্ৰাণভয়ে চিঞৰ মাৰি দীপ ফেলে দৌৰি পালাল। কিন্তু জয়ন্ত আৰু গাঁওবুঢ়াই স্থিৰ থাকিল।
জয়ন্ত বুকুত চিঞৰ মাৰিলে—
—“গাঁওবাসী! যদি এতিয়া ডৰাও, আমিবোৰ সকলো ধ্বংস হব। দীপ উজ্জ্বল ৰাখক, প্ৰাৰ্থনা কৰিব!”
কেইজনমান সাহসী মানুহ পুনৰ দীপ উজলাই উঠিল। দীপশিখাৰ ফিকে আলোতে ছায়াৰ শিকলিবোৰ পিছু হটিবলৈ ধৰিলে। কিন্তু প্ৰাণীটোৰ শক্তি অগাধ। ইয়াৰ কণ্ঠ গুমগুম কৰি উঠিল—
—“তোমালোকে একো নুবুজা মানুহ। এই অস্থিৰ গন্ধ, এই মৃতদেৱৰ শক্তি, মোৰ অমৰণ উৎস। তোমালোকে মোক শেষ কৰিব নোৱাৰা।”
এইবাৰ প্ৰাণীটোৱে মাটিৰ পৰা মৃত অস্থি উত্থান কৰিলে। কবরবোৰ ফাটি গ’ল, শুকান হাড়, কপাল আৰু দাত মাটিৰ পৰা ওলাই উৰি উঠি ধোঁৱাৰ লগত মিলি নাচিবলৈ ধৰিলে। গাঁওবাসীৰ বুকু কঁপি উঠিল।
জয়ন্তৰ মনে মায়াবতীৰ কথা গগনৰ দৰে বাজি উঠিল—“হাঁটৰ শক্তি দমন কৰিবলে দীপ আৰু মানৱীয় বিশ্বাসৰ প্ৰাৰ্থনা হ’ল একমাত্ৰ অস্ত্ৰ।”
তেওঁ দীপশিখা বুকুত লৈ আকাশলৈ উঠালে। কণ্ঠত দৃঢ়তা—
—“দেৱতা, এই গাঁওক ৰক্ষা কৰক। মানুহৰ আত্মাৰ শক্তি সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ!”
তাক সঁহাৰি দিয়ে গাঁওবুঢ়াই জপমালা শক্তকৈ ধৰি উচ্চস্বৰে মন্ত্র পাঠ কৰিলে। গাঁওবাসীৰো কণ্ঠ মিশি গ’ল। দীপশিখাৰ আভা একেলগে মন্দিৰৰ দৰে পোহৰ ছটিয়াই দিলে।
প্ৰাণীটো যন্ত্রণাত কঁপি উঠিল। তাৰ অসংখ্য হাত দীপ্তিৰ মাজত গলিব লাগিল। কিন্তু এতিয়াও ইয়াৰ কেন্দ্ৰ—এক ক’লা মূৰ্তি—অটুট। মূৰ্তিখনে শূন্য চকুৰে জয়ন্তক চাই গজগজালে—
—“মানুহৰ দীপ্তি কেতিয়াও শাশ্বত নহয়। তোমালোকৰ দেহ মাটি, তোমালোকৰ আত্মা মোৰ খোৱা।”
এইবাৰ প্ৰাণীটো সরাসৰি জয়ন্তৰ ফালে ধাবমান হ’ল। শিকলিৰে তেওঁৰ বুকু জড়াবলৈ ধৰিলে। জয়ন্তৰ মুখ শুকান, হাত কঁপি উঠিছে। গাঁওবুঢ়াই চিঞৰ মাৰিলে—
—“বাবু! তই পিছ নফেৰাবি। পিতলৰ ঘড়া নাই, কিন্তু তোৰ বুকুৰ সাহসেই এতিয়া অস্ত্ৰ।”
তেওঁৰ কথাই জয়ন্তৰ বুকুত জুই জ্বলাই দিলে। সি দীপখন প্ৰচণ্ড জোৰেৰে প্ৰাণীটোৰ মূৰত প্ৰহাৰ কৰিলে। দীপ ফুটি গ’ল, কিন্তু তাৰ শিখা আকাশলৈ ধৰি উত্থান কৰিলে। এক প্ৰচণ্ড শ্বেত আভা কবরস্থানত বিস্ফোৰণ হ’ল।
আভাত প্ৰাণীটো যন্ত্রণাত চিঞৰ মাৰিলে। হাড়বোৰ ভস্ম হৈ পৰিল, শিকলিবোৰ গলিল। প্ৰাণীটোৰ দেহ অগ্নিশিখাত পুৰি গ’ল। আৰু তাৰ মাজৰ পৰা অচানকেই দেখা দিলে মায়াবতীৰ মুখ। শান্তি আৰু মুক্তিৰ হাঁহি।
তেওঁ ক’লে—
—“চাৰ, আপুনি কাম সম্পূৰ্ণ কৰিলে। হাঁটৰ মূল আত্মা এইবাৰ নিশ্চিহ্ন হ’ল। মই আৰু বহু আত্মা মুক্তি পালোঁ।”
এক পলকতে সি মিলি গ’ল।
গাঁওখনৰ ওপৰত ভাসি থকা ধোঁৱা আঁতৰি গ’ল। কবরস্থানত নিস্তব্ধতা। কেৱল শুকান পাতত হাওঁ ফুকি গৈছিল।
গাঁওবাসী হাঁফ খাই উঠিল। কেইজনমান উল্লাসেৰে প্ৰাৰ্থনা কৰিলে। গাঁওবুঢ়াই জয়ন্তৰ কাঁধত হাত থাপৰি ক’লে—
—“বাবু, তই আমাৰ গাঁওক নতুন জীৱন দিলে। এই যুদ্ধে আমরা সকলো ভাগ লৈছিলোঁ, কিন্তু তোৰ সাহসেই সকলোতকৈ ডাঙৰ।”
জয়ন্ত চকুপানী আটকাব নোৱাৰিলে। কিন্তু তেওঁ মনতে জানিলে—যুদ্ধ শেষ হ’লেও আঁতৰৰ আঁধাৰ কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ শেষ নহয়। মানুহক সদায় দীপ্তি আৰু বিশ্বাসেৰে সিহঁতৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ কৰি থাকিব লাগিব।
সকলো গাঁওবাসীয়ে দীপশিখা লৈ মন্দিৰলৈ উভতি আহিল। সেই ৰাতি গাঁওখন একেবাৰে আলোকিত হ’ল। বহু বছৰ পিছত ৰঙামাটি গাঁও পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত সত্যিকাৰেই নিৰ্ভয়ত নিশ্বাস ল’লে।
জয়ন্ত মন্দিৰৰ গদগদীত বহি নিজকে সুধিলে—
“মোক কি এৰিব লাগে? গাঁওখন বাচিল, কিন্তু মোৰ ভিতৰৰ এই আঁধাৰ সঁচাকৈ আঁতৰিল নে?”
বাহিৰত পৱনৰ সোঁ সোঁ শব্দত যেন কোনো অচিনাকী কণ্ঠ ফিসফিচাই উঠিল—
“মানুহৰ যুদ্ধ কেতিয়াও শেষ নহয়…”
কবরস্থানৰ সেই চূড়ান্ত সংঘৰ্ষৰ পিছত ৰঙামাটি গাঁওখনত এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হ’ল। গাঁওবাসীয়ে দীপ উজলাই, গীত গাই গাঁওখনক আলোকিত কৰিলে। বহু বছৰ ধৰি ভয়ৰ আঁধাৰত থকাৰ পিছত মানুহে মুক্ত নিশ্বাস ল’লে। ল’ৰা-ছোৱালীয়ে পুনৰ ৰাতি আঙণত খেলিবলৈ ধৰিলে, গৃহিণীয়ে সন্ধিয়া নামিলেও কুঁৱালিৰ পথলৈ যাবলৈ সাহস পেলালে।
জয়ন্তক গাঁওবাসীয়ে বীৰৰ দৰে মানিছিল। স্কুলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীও তেওঁৰ কাষত গৌৰৱেৰে বহিছিল। কিন্তু বাহিৰৰ এই উল্লাসৰ মাজতো জয়ন্তৰ অন্তৰ একেবাৰে শান্ত নহ’ল। প্ৰতি নিশা শোৱাৰ আগত তেওঁ নিজৰ বুকুত অদ্ভুত চাপ অনুভৱ কৰিছিল। যেন আঁতৰৰ পৰা কিবা হেঁচি ধৰি আছে।
একদিন গাঁওবুঢ়াই তেওঁৰ ঘৰত আহি ক’লে—
—“বাবু, গাঁওখন এতিয়া নিৰ্ভয়। কিন্তু তোৰ চকুত শান্তিৰ ছাঁ নাই। কি ভাবিছ?”
জয়ন্তে নীচলৈ চাই উত্তৰ দিলে,
—“কাকা, মই যুদ্ধ জিকিছোঁ বুলি গাঁওবাসী ভাবে। কিন্তু মোৰ ভিতৰত প্রশ্ন—হাঁট সঁচাকৈ শেষ নে? নে কেৱল আঁতৰি গ’ল?”
গাঁওবুঢ়াই দীঘল শ্বাস লৈ ক’লে,
—“আঁধাৰ কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ শেষ নহয় বাবু। মানুহৰ ভিতৰতে থাকে ভয়, লোভ, অমানবিকতা। যেতিয়া সেইবোৰ শক্তিশালী হয়, হাঁট নতুন ৰূপে জন্মে। কিন্তু তই যি কৰিছ, সেই সাহসৰ বীজ মানুহৰ ভিতৰত রোপণ হ’ল। সেইটোয়ে সঁচা জয়।”
শব্দবোৰ জয়ন্তৰ বুকুত বাজি উঠিল।
কিছুদিন শান্তিৰ পিছত গাঁওখনত পুনৰ অদ্ভুত ঘটনা আৰম্ভ হ’ল। গাঁওৰ পুৰণি শ্মশানৰ কাষত এজন মজুৰী আন্ধাৰ নামিলেই ঢোলৰ মৃদু সুৰ শুনিছে বুলি ক’লে। গাভৰু এজনী ক’লে, সপোনত শূন্য মুখীয়া মানুহে ওচৰলৈ আহি তেওঁৰ নাম ল’লে।
জয়ন্ত সেয়া শুনি স্থিৰ হৈ গ’ল। এক ৰাতি সি একেলগে সেই শ্মশানদিশে গ’লে। জোনৰ ফিকে আলোত শ্মশান একেবাৰে নিৰৱ। শুকান পাতত কুকুৰবোৰ ঘ্ৰাণ লৈ ঘূৰি ফুৰিছিল। হঠাতে কাণত বাজিল—এক সুকুৰা ঢোলৰ শব্দ। অতি ধীৰে, যেন দীৰ্ঘ শ্বাস।
ঢঙ… ঢঙ…
জয়ন্তৰ বুকু হিম হ’ল। কিন্তু শব্দ কেইটা তেনেই মিলি গ’ল। যেন ক’লা আঁধাৰে ফিসফিচাই উঠিল—“আঁধাৰ সদায় থাকিব।”
সি মন্দিৰলৈ দৌৰি গ’ল। দীপ জ্বলাই প্ৰাৰ্থনা কৰিলে। সেই ৰাতি তেওঁৰ সপোনত মায়াবতীৰ মুখ দেখা দিলে। কিন্তু আগৰ দৰে শান্ত নহয়। মুখত এক গম্ভীৰ সতর্কতা।
—“চাৰ, আপুনি গাঁওক ৰক্ষা কৰিলে। কিন্তু আঁধাৰ সম্পূৰ্ণ আঁতৰিল বুলি ভাবিব নালাগে। নতুন ঠাই, নতুন ৰূপে হাঁট পুনৰ জন্ম ল’ব পাৰে। আপুনি সতর্ক থাকিব লাগিব।”
সপোনৰ পৰা উঠি জয়ন্ত দীঘল শ্বাস ল’লে। বুজিলে—তেওঁৰ দায়িত্ব শেষ হোৱা নাই।
গাঁওবাসীৰ উল্লাসৰ মাজতো তেওঁ নৱ দিশত পৰীক্ষা আৰম্ভ কৰিলে। প্ৰতিদিন সন্ধিয়া দীপ জ্বলাই গাঁওবাসীক লগত ল’লে। গীত, প্ৰাৰ্থনা, শিশু-ছাত্ৰ-ছাত্ৰীলৈ নৈতিক পাঠ—এইবোৰেৰে তেওঁ গাঁওখনৰ ভিতৰত আলোকৰ বীজ বপন কৰিবলৈ ধৰিলে।
তেওঁ জানিলে—মানুহৰ ভিতৰতে হাঁট জন্মে। মানুহৰ সাহস আৰু বিশ্বাসে হাঁট শেষ কৰিব পাৰে।
তেওঁৰ ডায়েৰীত লিখিলে—
“হাঁট হয়তো আঁতৰি গ’ল, কিন্তু মানুহৰ অন্তৰৰ আঁধাৰকেই হাঁটৰ জন্মস্থান। যদি আমি সাহসৰ দীপ জ্বলাই ৰাখোঁ, হাঁট আমাৰ ওপৰত কেতিয়াও আধিপত্য বিস্তাৰ কৰিব নোৱাৰে।”
এইবোৰ কাম চলি থাকিলেও, জয়ন্তৰ বুকুত এক গভীৰ দ্বন্দ্ব থাকিল। তেওঁ ভাবিছিল—তেওঁ গাঁওখনৰ বাবে শিক্ষক, নে যোদ্ধা?
উত্তৰ তেওঁ পোৱা নাছিল। কিন্তু অন্তৰত এচেটু শান্তি আহিছিল—বীৰেন কাকাৰ মুক্তি, মায়াবতীৰ হাঁহি আৰু গাঁওবাসীৰ সাহস।
তেওঁ আকাশলৈ চাই মৃদুস্বৰে ক’লে—
—“যুদ্ধ শেষ নহয়। কিন্তু আমি প্রস্তুত আছোঁ।”
বাহিৰত সেই সময়ত শীতল বতাহ বই গৈছিল। পাতৰ ফাঁকৰ পৰা পূৰ্ণিমাৰ জোন আলোতে গাঁওখন সোনালী আভাৰে ভৰি গৈছিল।
কিন্তু জয়ন্তৰ কাণত এতিয়াও অতি দূৰৰ পৰা যেন সুকুৰা এক শব্দ বাজি উঠিছিল—
ঢঙ… ঢঙ…
পূৰ্ণিমাৰ সেই ৰাতি গাঁওখন দীপশিখাৰে উজ্জ্বল আছিল। মানুহে উল্লাসত দিন কাটাইছিল যদিও জয়ন্তৰ অন্তৰত শূন্যৰ ফাঁকত শব্দ চলি থাকিল—ঢঙ… ঢঙ…। একেবাৰে সুকুৰা, অতি দূৰৰ পৰা আহি থকা যেনে।
জয়ন্তৰ মনত সন্দেহ জাগিল—আঁধাৰ সঁচাকৈ শেষ নে, নে কেৱল আঁতৰি গ’ল?
তেওঁৰ অন্তৰৰ দ্বন্দ্ব এতিয়া দিন-ৰাতি অশান্ত কৰি তুলিছিল। স্কুলত পঢ়োৱা চলি থাকিলেও প্ৰায়ে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ক’লে—
—“চাৰ, আপোনাৰ চকুত কিবা অদ্ভুত। আপুনি বহুত ক্লান্ত।”
একদিন ৰাতিপুৱা গাঁওবুঢ়াই তেওঁৰ কাষত আহি ক’লে—
—“বাবু, মানুহৰ জীৱন স্বাভাৱিক হৈ গ’ল। কিন্তু তই শান্ত নোহোৱা দেখিছোঁ।”
জয়ন্ত নীৰৱ হৈ বহি আছিল। কিছু সময়ৰ পিছত ক’লে,
—“কাকা, মোৰ মনে হয় মই অকল শিক্ষক নহয়। মই যুদ্ধত নামি গ’লোঁ। গাঁওখন বাঁচিল, কিন্তু মোৰ ভিতৰত যুদ্ধ শেষ নহয়।”
গাঁওবুঢ়াই দীঘল হাঁহি দিলে।
—“বাবু, সেইটো হ’ল তোৰ জীৱনৰ সত্য। মানুহৰ ভিতৰৰ আঁধাৰ শেষ নহয়। কেতিয়াও শেষ নহয়। কিন্তু সাহসীহে সেই আঁধাৰৰ বিৰুদ্ধে দীপ জ্বলাই ৰাখিব পাৰে। তই সেই দীপ। যতদিন তই থাকিবি, গাঁওখন নিৰ্ভয়।”
এই কথাত জয়ন্তৰ বুকুত এক সুকলমী অনুভৱ জন্মিল।
তথাপিও সেই নিশাই তেওঁ সপোনত ভয়ংকৰ দৃশ্য দেখিলে। আকাশত গাঢ় আঁধাৰ, জংঘলত ঢোলৰ শব্দ, আৰু শূন্য মুখীয়া ছায়াবোৰ পুনৰ নাচি আছে। তেওঁ সপোনৰ মাজত চিঞৰ মাৰিলে—
—“তোমালোকে শেষ হ’ল নে? কিয় পুনৰ আহা?”
তেতিয়াই মায়াবতীৰ মুখ প্ৰকাশিত হ’ল। মুখত শান্তিৰ ছাঁ।
—“চাৰ, আপুনি গাঁওখনক বাঁচালে। কিন্তু হাঁট মানৱীয় ভয় আৰু পাপৰ মাজতে জন্মে। আঁধাৰ কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ আঁতৰিব নোৱাৰিব। আপুনি যেতিয়া দীপ জ্বলাই ৰাখিব, সেয়াই হ’ব সকলোতকৈ ডাঙৰ যুদ্ধ।”
শব্দবোৰত জয়ন্তৰ মন একেবাৰে শান্ত হ’ল। সি জানিলে—তেওঁৰ যুদ্ধ বাহিৰৰ ছায়াৰ লগত নহয়, মানুহৰ অন্তৰৰ আঁধাৰৰ লগত।
পৰদিনা সি স্কুলত গ’লে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ আগত দাঁড়াই ক’লে—
—“তোমালোকে মনত ৰাখিব, আঁধাৰ সদায় থাকিব। কিন্তু তোমালোকৰ বিশ্বাস, প্ৰেম আৰু সাহসেই আলোক। যেতিয়া আঁধাৰ আহিব, তেতিয়া দীপ জ্বলাই দিওক। এই গাঁওক বাঁচাই ৰাখিব তোমালোকেই।”
ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে একেলগে হাতত দীপ লৈ বহুত উল্লাসেৰে প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে।
সন্ধিয়া নামি আহিল। গাঁওখনত প্ৰতিটো ঘৰ দীপেৰে উজ্জ্বল হ’ল। জয়ন্ত মন্দিৰৰ গদগদীত বহি চকু বন্ধ কৰিলে। বহুত দিনৰ পিছত তেওঁৰ অন্তৰত এক প্ৰগাঢ় শান্তি জন্মিল।
বাহিৰত ঠাণ্ডা বতাহ বই গ’ল। শেকুৰাৰ ফাঁকৰ পৰা পূৰ্ণিমাৰ আলো গাঁওখনক সোনালী আভাৰে ভৰাই দিছিল।
কিন্তু তাৰ মাজতো জয়ন্তৰ কাণত সুকুৰা এক শব্দ বাজি উঠিল—
ঢঙ… ঢঙ…
তেওঁ চকু মেলিলে, হাঁহি দিলে।
—“হয়, আঁধাৰ সদায় থাকিব। কিন্তু মই দীপ জ্বলাই ৰাখিম।”
তেওঁৰ চকুত দীপ্তি। দীপ্তিৰ মাজত ৰঙামাটি গাঁওখন একেবাৰে আলোকিত হৈ উঠিল।
ৰঙামাটিৰ গল্প গাঁওখনৰ সীমা পাৰ কৰি জনমানসৰ মাজত ছড়াই পৰিল। মানুহে ক’লে—জয়ন্ত নামৰ এজন শিক্ষক আছিল, যি ভূতৰ লগত যুদ্ধ কৰিলে। কিন্তু সঁচা ইতিহাস এটাই—হাঁট মানৱীয় আঁধাৰৰ প্রতীক, আৰু সেই আঁধাৰৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিটো মানুহে নিজৰ ভিতৰত দীপ জ্বলাই ৰাখিব লাগিব।
***
