চিৰন্তন হাজৰিকা
গাঁওখনৰ পাৰ্শ্বৰ পৰা বগা ধূলি উৰুৱাই এখন পুৰণি ৰঙা-চেউৰি থকা বাস ষ্টপ। চাৰিওফালে শস্য-পাক পৰা পথাৰ, সেই পথাৰৰ আঁচলত বগা-হালধীয়া গধূলিৰ ৰঙেৰে ৰূপ পাল্টায় গাওঁখন। সেই ৰঙা-সেউজীয়া সন্ধিয়াবোৰত, এজন বুঢ়া মানুহ, ধুনীয়া হ’লে সঘনকৈ কঁপা হাতৰে লাঠিটো আঁকি-আঁকি, নিৰ্বাকভাৱে আহি বহে সেই গধূলিৰ অপেক্ষাৰ স্থানখনত। সেউজ কাঁইটৰ পৰা খহি পৰা পাতবোৰেও যেন তেওঁৰ সময়বোৰক গুণি থাকে। তেওঁৰ নিত্য অভ্যাস যেন এই—প্ৰতি সন্ধিয়াত, একে স্থানত বহি পথাৰৰ পিনে চাই ৰ’ব, কেতিয়াবা এজন আহে নে নাই, তাক চাওঁতে চাওঁতে গধূলি উজাই যায়, আৰু তেতিয়াও তেওঁ কোনোবাই আহিব বুলি ভাবে। তেওঁৰ নাম এতিয়া কোনো গাঁওবাসীয়ে সোঁৱৰ নেখোজে, কিন্তু তেওঁক দেখা যায়—শীতত কেপকেপাই, গ্ৰীষ্মত ৰাতিৰ ঠাণ্ডাতো সহি, বৰষুণত চুপচাপ—একেধৰণে গধূলিৰ লগত মিল খাই বসি থাকে। কোনোবাই সুধিলে, সি হয়তো ক’ব—“এই সময়টো মোৰ জীৱনত আটাইতকৈ জীয়াই থকা সময়।”
এদিন, গধূলিৰ বতাহত বেলিৰ ৰঙা ৰশ্মিৰ সৈতে পৰিচিত সেই পথাৰত অলপ বেলেগ ধ্বনি বাজি উঠিল—একেটা চুটি হাঁহি, আৰু তাৰ লগত এক সৰু গাভৰুৰ আগমন। মাটিৰে খেলি উঠা ধূলিৰ মাজেৰে ওলাই অহা ছোৱালীজনীৰ ওঁঠত এটি অজান হেঁপাহৰ ৰং। তেওঁৰ কপালত চকু-পানীৰে ধোৱা এটি শান্ত সৌন্দৰ্য, আৰু হাতত এটা বগা কাগজৰ কুঁহিপাত—হয়তো পুথিৰ এখন পৃষ্ঠা, অথবা এটি আঁক। বৃদ্ধজনৰ চকু এটি অলপ সজাগ হ’ল, যেন বহুদিনৰ পিছত কোনো আন মানুহে তেওঁৰ উপস্থিতি লক্ষ্য কৰিলে। ছোৱালীজনে অলপ সোনকালে ওচৰ চাপি, বিস্মিত নয়নে সুধিলে—“আপুনি প্ৰত্যেকদিন আহে?” উত্তৰটো তেওঁ আশা কৰা কথাজনক, “হয়, মই আহোঁ। মই ইমান দিন হ’ল আহিছোঁ—আজি আপুনি মোৰ আগত বহৰ প্ৰথম জন।” ছোৱালীজনে হাঁহি মাৰি বোলে, “মইও প্ৰতিদিনে নহয়, কিন্তু আজিকালি গধূলি ভাল লাগে।” আৰু তাৰ পিছতেই সুধিলে, “আপুনি ৰাতিপুৱাত উঠি কিয় নাহে?” সুধাটি সহজ, অথচ তাৰ তলত সৰি থকা অৰ্থ—মাতৃত্ব, সঁচা জীৱন, আৰু এক সজীৱ প্ৰভাতৰ অভাৱৰ বিষ। বৃদ্ধজন চকু মুদি, অলপ হাঁহে, যেন কৈছে—“পুৱা বহুত আগতেই পাৰ হৈ গৈছে।” সি বোলে, “পুৱা আহিবলৈ সময় লাগে, কিন্তু গধূলি নিজৰ মনত নিজেই আহে।” ছোৱালীজনে তাতো অলপ থতমত খায়—তেওঁ পুৱাক নতুনত্ব বুলি ভাবে, আৰু গধূলিক বিদায়ৰ সময় বুলি।
সেই দিনটোৰপৰা দুয়োদিন—বুঢ়া আৰু গাভৰু—একে সময়ত, একে স্থানত দেখা কৰিবলৈ ধৰিলে। কিন্তু আজিৰ দিনটো বিশেষ আছিল—গধূলিৰ সৰুকণ ৰশ্মিত গাভৰুজনীৰ মুখত যেন পৃথিৱীৰ সৰলতম কৌতূহল জ্বলি উঠিছিল। তেওঁৰ সুধা, তেওঁৰ দৃষ্টি, সকলোত এটি অকপট সৌন্দর্য আছিল, যি বৃদ্ধজনৰ ভিতৰৰ গভীৰ, নীৰৱ স্তব্ধতা উলাই আনি চালে। তেওঁ আজিৰ দিনটোত নিজৰ বাবে নতুন কিছু বুজিলে—গধূলি মাথোঁ শেষৰ সূচনা নহয়; কেতিয়াবা, এটি সৰু হাঁহি, এটি অদ্ভুত সুধা, আৰু এখন কেঁচা কাগজৰ সৈতে গধূলিৰ মাজতো পুৱাৰ সম্ভাৱনা থাকে। পুৱাৰ কবিতাজনীৰ মতেই সি আহিছিল—অচিনাকি, মিঠা, আৰু গভীৰ। বৃদ্ধজনে এই গধূলিক মনত ৰাখিব, হয়তো এই ছোৱালীজনীৰ কণ্ঠই তেওঁৰ বহুদিনৰ নীৰৱ প্ৰশ্নবোৰৰ এটি সাৰ পঠিয়াইছে। আৰু এইটোহে আছিল সেই গধূলিৰ পথাৰৰ পৰা জন্ম হোৱা এটি আশাৰ সূচনা।
–
গাঁওখনৰ অন্তিম ৰঙেৰে ৰঙিন হোৱা গধূলি আৰু গধূলিৰ মাজতে অৱশিষ্ট হৈ থকা এখন পথাৰৰ মাজত, বৃদ্ধজনে সেই একে পুৰণি ৰঙা চেয়াৰত বহি আছিল। সিৰ কাপোৰ পিন্ধা গা-সৰা, লাঠিখন চোতালত থোৱা, চকুৰ তলৰ থোপত বয়সৰ ছাঁ। তেওঁ অলপ বেলিৰ বুজনিতে চকু বুজি আছিল—নিশব্দ, যেন বতাহৰ শব্দ শুনি জীৱনৰ কোনো পৃষ্ঠাৰ উত্তৰ বিচাৰি পাইছে। হঠাৎ এটা ধূসৰ শব্দ, অলপ দৌৰি অহা শব্দ, আৰু পাছতে এখন মিঠা হাঁহিৰ ধ্বনি। গাভৰুজনী আহিল। ছোৱালীজনী আজি অলপ বেছি আনন্দিত যেন, তেওঁৰ ওঁঠত লেগা ধূলিতো একো বেয়া নোহোৱা দৰে। সি আহি সোনকালে ওচৰ চেয়াৰখনত বহি পৰিল আৰু ক’ব ধৰিলে—“আপুনি জানেনে, আজি মই এটা ধেমালি আবিষ্কাৰ কৰিছোঁ? কোনো মানুহ যদি বহুত অলপ কথা ক’লে, তাৰ অৰ্থ হয় সি বহুত বেছি কথা ভাবিছে!” বৃদ্ধজনে হাঁহি মাৰি থাকিল, আৰু অলপ পাছতে সুধিলে, “আজি বেছি ভাবিছ নেকি?” ছোৱালীজনীয়ে তেওঁৰ মুখৰ ফালে চাই, প্ৰশ্নটোৰ উত্তৰ নিদি, সুধিলে—“মানুহবোৰ কেতিয়াবা সঁচাকৈতে হেৰাই যায় নে কেৱল একেলগ হোৱাৰ ইচ্ছা হেৰাই যায়?”
সুধাটো হঠাৎ আহিল। কোনো ভূমিকা নাছিল, কোনো সুৰুঙা নাই। যেন অন্তৰত বহুদিন জমা হৈ থকা এটি কথা, একেবাৰে গধূলিৰ নীৰৱতাক ভেদ কৰি ওলাই আহিল। বৃদ্ধজনে অলপ সময় নিৰৱ হৈ থাকিল। তেওঁৰ চকু পলক নিবিচাৰি পথাৰৰ ওপৰলৈ চাই থাকিল, যেন উত্তৰটো গছৰ ডালত ওলোমাই আছে। হয়তো সি এই সুধাটো বহুদিন আগতেই নিজক সুধিছিল, কিন্তু কেতিয়াও ওপজা নাছিল এনে সৰল অথচ গভীৰ ৰূপত। ছোৱালীজনী কিছুমান কথাৰে বুজাব খোজে—“মোৰ ডাঙৰমায়ে কয়, মোৰ দেউতাকে মানুহবোৰ হেৰায়। কিন্তু মই ভাবোঁ, সিহঁত হেৰাই নাযায়, হয়তো সিহঁতৰ লগত একেলগ হোৱাৰ ইচ্ছাটো হেৰায়। মই ভৱিষ্যতে যদি কাৰোবাৰ লগত একেলগ হোৱাৰ ইচ্ছা নাখোঁ, তেতিয়া মই হেৰাম নেকি?” এইবাৰ বৃদ্ধজনে হাঁহি মাৰিলে। হাঁহিটো গভীৰ, সময়ৰ দৰে ধীৰ। সি মূৰ জোকাৰি ক’লে—“মানুহবোৰ কেতিয়াবা ঠিক সঁচাকৈ হেৰায় নে নাই, সেয়া নিশ্চয়কৈ ক’ব নোৱাৰোঁ। কিন্তু তোৰ কথাটো…হয়তো ইচ্ছা হেৰালেই, সেই মানুহজনো হেৰাই যায়।”
গধূলিৰ পবনৰ মাজত কথাবোৰে এক অদ্ভুত গম্ভীৰতা আনে। সেইসময়ত মানুহৰ পদচাৰো নাই, গাড়ীৰ হর্ণো নাই, মাথোঁ পথাৰৰ আঁচলত বতাহত ওলমি থকা শব্দবোৰ। গাভৰুজনীৰ দৃষ্টিত কোনো খেদ বা বেদনা নাছিল, কিন্তু শব্দবোৰে যেন অলপ অলপ কপালত সময়ৰ ৰেখা আঁকে। সি হাঁহিলে, আৰু কয়—“আপুনি মোক কেতিয়াও হেৰাই নেদিব, নহয়নে?” বৃদ্ধজনে অলপ জোৰকৈ হাঁহে, কিন্তু হাঁহিৰ মাজত এক নীৰৱ আঁচ আছিল। সি কয়—“তই যিমানদিন এইবোৰ সুধি থাক, মই হেৰাব নোৱাৰোঁ।” ছোৱালীজনী গধূলিৰ তলত বহি, মাটিত আঙুলিৰে চক্ৰ আঁকে, যেন সি কিবা পূৰ্ণতাক আকৰ্ষণ কৰিছে। বৃদ্ধজনে বুজে—এই ছোৱালীজনীৰ সুধাবোৰ সৰল যেন লাগিলেও, সেইবোৰে তেওঁৰ জীৱনত বহুদিন ধৰি অজান হৈ থকা উত্তৰবোৰ খনন কৰিছে। গধূলিৰ বাতাসত সেইদিনা যেন এটি নিৰৱ কবিতা বাজিছিল—শব্দৰে নহয়, কিন্তু দুই প্ৰজন্মৰ বুজাবোৰৰ মাজত, সৰলতাৰ গভীৰতাত, হেৰাই যোৱা মানুহবোৰৰ নামবিহীন উপস্থিতিত। সি অনুভৱ কৰিলে—গধূলি কেতিয়াবা শেষ নহয়, কেতিয়াবা কেৱল একেলগ হোৱাৰ ইচ্ছাটোহে হেৰাই যায়, আৰু সেইটোতে মানুহবোৰ গোপনে হেৰুৱা হৈ থাকে।
–
গধূলিৰ বতাহটো সেইদিনা অলপ বেলেগ আছিল—পথাৰৰ ওপৰত তামাময় আভা পৰি আছিল, যেন সূৰ্যটো আঁতৰাৰ আগতে সকলো কথা ক’ই থব খুজিছিল। বৃদ্ধজন সদায়ৰ দৰে আহি এখন বাস ষ্টপত বহি পৰিছিল, কঁপা হাতত লাঠিখন ধৰি, চকুত গম্ভীৰ প্ৰত্যাশা। তেওঁৰ দৃষ্টি পথাৰৰ পাৰ হৈ বেলিটোক অনুসৰণ কৰি আছিল, যেন সময়ক হাতত ধৰি ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰি আছিল। ছোৱালীজনী অলপ পিছলৈ আহিল—সাধাৰণকৈ কেলেকেলীয়া হৈ অহা নহয়, বৰং সেইদিনা অলপ চুপচাপ, যেন কোনোবাই তেওঁৰ মনত এটি সৰু শিল নিক্ষেপ কৰিছে। সি আহি ওচৰত বহি থাকিল, বেলিটো পাহাৰত সৰি যোৱাৰ দৃশ্যত অলপ সময় মৌন থাকিল। আৰু তেতিয়াই সুধিলে—“গধূলি মানে মৃত্যুৰ ওচৰ যাওঁনেনে?” সেই সুধা, সহজ বুলি শুনা, কিন্তু নিজৰ মাজত এটি গভীৰ বিষাদ আৰু তীক্ষ্ণ সজাগতা লৈ অহা, যেন পৃথিৱীৰ সকলো আলসুৱা মানুহে সময়ৰ ওপৰত কৰা এক প্ৰশ্ন। বৃদ্ধজন চুপচাপ থাকিল, যেন সুধাটোক ভালদৰে ধৰি থাকিল। তেওঁৰ মুখত এক দীঘল নিঃশ্বাস আৰু তাৰ পিছত এটি সৰল হাঁহি—সেই হাঁহিখন সময়ক চিনি পোৱা মানুহৰ হাঁহি।
“গধূলি মানে বিশ্ৰাম,” সি ক’লে। “মৃত্যুৰ কথা নহয়, মাথোঁ অলপ বেচি থকাৰ ইচ্ছা। গধূলি বুজিছনে, এটি সময় যেতিয়া পুৱা আৰু ৰাতিৰ মাজত ক্ষন্তেক থমকি যায়। যেন সিও বিশ্ৰাম লয়।” ছোৱালীজনী চকুৰ পলক নেনে, চুপচাপ শুনি থাকে, যেন গধূলিৰ শব্দবোৰো স্থবির হৈ পৰিছে এই কথোপকথনৰ মাজত। বৃদ্ধজনে চকুৰ কোণত অলপ জীপাল স্পৰ্শ পাই, যেন বহুদিন আগৰ এটি পৃষ্ঠা মেলি পৰিছে। “মইকৈশোৰত সন্ধিয়াবোৰ বৰ ভাল পাওঁ। গাওঁৰ দৰা পথাৰৰ মাজত গধূলি হ’ল মানে বন্ধু-বান্ধৱে খেলা শেষ কৰি, উভতি ঘূৰে। কিন্তু মই, মই সেই সন্ধিয়া আলটোৰ পাছত ওলাইছিলোঁ—নিঃশব্দে, একাকাৰ ভিতৰত নিজক বিচাৰি। তেতিয়াৰ গধূলিসমূহ মোৰ ভিতৰত এতিয়ালৈকে আছে।” সি ক’তে ক’তে যেন নিজৰ অতীতখন খনন কৰি আনে—তেওঁ কোৱা কথাবোৰ যেন পুৰণি সোঁৱৰীৰ পৰা উঠে অহা ধূলি-মলিন ফটোৰ দৰে, যিবোৰত সময়ৰ গন্ধ থাকে। ছোৱালীজনী সেইবোৰ মন দি শুনে, কোনো শিশুৰ দৰে নহয়, যেন কোনো কবিয়ে শব্দবোৰ শুই শুনে।
তেওঁলোকৰ মাজত শব্দৰ মাজেৰে এক সম্পর্ক গঢ়ি উঠিছিল—য’ত বয়সৰ ব্যৱধানটো মৰ্মৰ একতা আৰু নীৰৱ বুজাবোৰত পৰিণত হৈছিল। গধূলিৰ সেই থমকি থকা পলবোৰত বৃদ্ধজনৰ মাত আছিল যেন এখন সৰল বাঁহী; বতাহৰ লগত মিহলি হৈ থকা, দুঃখ আৰু শান্তিৰ মাজত চলি থকা। সি অলপ সময় চুপ থাকি ছোৱালীজনীৰ ফালে চাই কয়—“তই জানিসনে, গধূলিয়ে মানুহক ক’ত ৰ’ব লাগে, সেয়া শিকায়। দিনটো হ’ল ব্যস্ততা, ৰাতি হ’ল শুতি থকাৰ সময়। কিন্তু গধূলি—গধূলি মানে সময়টোৰ মাজত এটি শুই নোপোৱা, শান্ত অৱস্থা। ই নিজৰ লগত বহি থকাৰ সময়।” ছোৱালীজনী একো নক’ই থাকে, মাথোঁ মাটিত পঢ়ি থকা এবিধ শুকান পাতৰ ফালে চাই থাকে—যিটো পাতটো যেন তেওঁৰ চিন্তাৰ সৈতে পতন পাই আছে। গধূলিত সিহঁতৰ মাজত যেন সময় সেউজীয়া হ’ল, বেলিৰ বৰ্ণ গা-ধুৱা শব্দলৈ পৰিণত হ’ল। মৃত্যুৰ কথা তেওঁলোক নুশুনিলে, কিন্তু গধূলিৰ মাজেৰে জীৱনৰ কথাবোৰ গভীৰকৈ শুনি থাকিল—য’ত শেষ বুলি ক’ব পৰা একো নাছিল, মাথোঁ কিছু বেছি সময় থাকিব খোজা, কিছু অলপ বেছি বুজি উঠা, আৰু এজনা সৰু গাভৰু আৰু এজন বুঢ়া মানুহৰ মাজত দাঙি উঠা এক নীৰৱ সেতু।
–
সেইদিনা গধূলি অলপ আগতেই আহিছিল। বতাহৰ শব্দ, পথাৰৰ ওপৰত গঁড়ৰ উৰা, আৰু সূৰ্যৰ ৰঙা ৰশ্মিৰে ছাঁ পৰি থকা বকুল গছটোৰ তলত বৃদ্ধজনে আগৰ দিনবোৰৰ দৰে স্থিৰ হৈ বহি আছিল। সি সময়বোৰক যেন সাৱধানে চোবাই থাকে—একো কথা নক’ই, মাথোঁ দুচকুৰে গধূলিৰ ৰূপবোৰৰ ভিতৰত সেউজীয়া আভা বিচাৰি ফুৰে। তেতিয়াই বুটেৰে ধূলি উৰুৱাই আহিল ছোৱালীজনী। আজি সি অলপ অলপ চুপচাপ—সেউজীয়া চাদৰৰ তলত মুখখন একেবাৰে শান্ত। বহি থাকি, কিছুমান সময় বতাহৰ শব্দ শুনি থাকি, হঠাৎ সুধিলে—“নাই হোৱা মানুহবোৰ ক’লৈ যায়?” সুধাটো যেন একেবাৰে নিৰ্বাক কাষত থিয় দিয়া এটি পুৰণি সোঁৱৰী—যাক সুধা মাত্ৰেই হৃদয়জুৰি এখন নীৰবতা বিছাৰি উঠে। বৃদ্ধজনে তেওঁৰ ফালে চাই থাকে, যেন সুধাটোৰ গভীৰতালৈ নামিবলৈ অলপ সাহস থপনি মাৰি আছে। চুপচাপ একো সময়, আৰু তাৰ পিছত এজন বুঢ়া মানুহৰ ওঁঠত এটি দীঘল নিঃশ্বাস। তাৰ মাজতে পুৰণি স্মৃতিৰ ঘৰুৱা গন্ধ।
“স্মৃতিৰ মাজত। বতাহত। কেতিয়াবা কোনো কথাত,” সি ক’লে। মাতৰ সুৰটো গভীৰ, একেকটা শব্দ যেন ধূলিত লিখা অক্ষৰ—সময়তো ভহি যোৱা নহয়, সময়তে মচি নোখোজা। “মানুহবোৰ শাৰীৰিকভাৱে যোৱা হয়, কিন্তু যেতিয়া কোনোবাই তেওঁলোকক সোঁৱৰে, তেওঁলোকৰ মাতত হাঁহি শুনে, কোনো কথাৰ মাজত তেওঁলোকক অনুভৱ কৰে—তেতিয়াও সিহঁত থাকি যায়।” ছোৱালীজনী অলপ চুপ থাকিল, যেন কথাবোৰ বুজি নোপোৱা নহয়, কিন্তু অনুভৱৰ গভীৰতা মাপি থাকিল। সি অলপ পিছত সুধিলে—“আপোনাৰ কোনোবা এনে নাই হোৱা মানুহ আছে?” আৰু সেই সুধাটোতেই যেন গধূলি অলপ বেছি নিম্জান হ’ল, বতাহে যেন থমকি থাকিল। বৃদ্ধজনৰ চকু ধৰি ৰ’লে, যেন উজাৰি পেলোৱা এসময়ত সোমাই পৰিলে। সি ক’লে—“মোৰ পত্নী। সি আৰু নাই। কিন্তু মই প্রতিদিনে গধূলিত ওলাই আহোঁ, কাৰণ সি মোক এই সময়ত ৰৈ থাকিবলৈ শিকাইছিল। ক’লে, গধূলি মানে একেলগ ৰোৱাৰ সময়। আমি কেতিয়াও বেছি ক’তো নাযাঁও, কেতিয়াও কথা শেষ নকৰোঁ—তেওঁ গধূলিত মোক সুধিছিল: ‘যদি মই একদিন হ’ম নাই, তেতিয়াও তুমি বহি থাকিবা নেকি?’ মই সেই দিনৰ পৰা, প্রতিদিনে আহোঁ। যেন সি ক’ৰবাত বতাহত থাকে, পথাৰৰ ওপৰত হাঁহি মাৰে, আৰু মই তাক বুজি পাওঁ।”
ছোৱালীজনীয়ে দীঘলকৈ নিঃশব্দত থাকিল। তেওঁৰ হাতৰ আঙুলিয়ে মাটিত এটি শব্দহীন নাম লিখিলে—তেওঁ নিজেও জানে সেই নামটো কাহানিও দেখা নাযাব, কাহানিও স্পষ্ট নোহব। “সঁচা বুলি অনুভৱ হোৱা মানুহজনে যদি এক দিন নাই হয়, তেতিয়াও তেওঁ থকাজনীৰ ভিতৰত ৰ’ব পাৰে নে?” সি সুধিলে। বৃদ্ধজনে মূৰ জোকাৰিলে—“তেওঁ থাকি যায়, মাথোঁ আমি কেতিয়াবা ব্যস্ত হৈ গৈ থাকোঁ, কেতিয়াবা ভয়তে তাক মাতিবলৈ সাহস নাখোঁ। স্মৃতিৰ মাজত তেওঁ থাকোঁতেই, বতাহৰ মৃদু গন্ধত যদি তেওঁক অনুভৱ কৰোঁ, তেনেহলে তেওঁ গধূলিত ওলাই আহে।” সেই সময়ত, গধূলিৰ ৰঙা আভাটো যেন ছায়াৰ দৰে সিঁচৰ খাই আহিল। ছোৱালীজনীৰ চকুত এটা বুজাব পৰা নোখোজা বেদনা, আৰু সেই বেদনাতো এখন আকাশৰ নিচিনা—য’ত নাই হোৱা মানুহবোৰেও ৰৈ থাকে, একে ঠাইতে, একে সময়ত। দুয়ো মুকলি পথাৰৰ মাজত বহি থাকে, ক’ত কোনো শব্দ নাই, মাথোঁ আছে এটি হাঁহিৰ শব্দ, এটি কথা, এটি বাতাস—যিবোৰ নাই হোৱা মানুহৰ সতে ওলাই অহা এক নীৰৱ যাত্ৰাৰ সূচনা।
–
গধূলিৰ পোহৰৰ দৰে নীৰৱ কিন্তু দীপ্ত সেই সন্ধিয়াটোত পথাৰখন আগৰ দৰে ৰঙা-হালধীয়া আভাতে জিলিকি আছিল। বতাহত এটি কঁপনি আছিল, যেন সময় নিজে অলপ কম্পিত হৈ পৰিছে। বৃদ্ধজন আগৰ দৰে বহি আছিল, তেওঁৰ চকুৰে পথাৰখনৰ আঁচললৈ চাই থাকি যেন কিবা সন্ধান কৰিছিল—সম্ভৱত, শব্দ নথকা এটি সঙ্গ, অথবা এটি অভ্যাসৰ শূন্যতাত উজাৰি পৰা কোনো মুখ। কিছুমান স্নিগ্ধ পল যোৱাৰ পাছত সেই চেনেহৰ পোৱালি হাঁহিখন বাটচাপি আহিল—ছোৱালীজনী। ওঁঠত আগৰ দৰে হাঁহি, কিন্তু চকুত এক প্ৰশ্নৰ দীপ্তি। সি আহি ওচৰত বহি ক’লে, “আপোনাৰ লগত কিমানদিন ধৰি মই কথা পাতিছোঁ, কিন্তু এতিয়ালৈকে মই আপোনাৰ নামটো নাজানো। নামটো কি?” সেই সুধাটো যেন অলপ হেঁপাহৰেও ভৰা আছিল, যেন নামটো জানিলে সি বেছি কিছুমান অনুভৱ আগভাগত টানি আনিব পাৰিব। বৃদ্ধজন হাঁহিলে—এনে হাঁহি যাক ধৰি থাকিব বিচাৰে সময়েও। তেওঁ অলপ বেলি চুপ থাকি ক’লে—“জীৱনৰ শেষত নামবোৰ বেছি গুৰুত্বপূৰ্ণ নহয়। সময়, স্মৃতি, অনুভৱ—এইবোৰে নামবোৰক মাৰ খুৱাই দিয়ে। মই এতিয়া কেৱল এজন মানুহ—এজন বৃদ্ধ, গধূলিৰ লগত বন্ধুত্ব কৰা এজন অস্পষ্ট ছবি।”
কিন্তু ছোৱালীজনী তাত নাথামিলে। সি অলপ ওচৰ চাপি আহি চকুৰে চকুত চাই ক’লে—“নাম মানে এটি সুৰ। আপোনাৰ সুৰটো মই মনত ৰাখিম। কেতিয়াবা মানুহবোৰ একে ঠাইত, একে সময়ত নাথাকে, কিন্তু যদি নামটো মনত থাকে, সুৰটো মনত থাকে, তেন্তে মানুহজনো কেতিয়াবা গধূলিৰ মাজত ওলাই আহে।” বৃদ্ধজনে তাৰ কথাবোৰ শুনি মূৰ জোকাৰিলে, যেন ছোৱালীজনী তেওঁৰ ভঙাত আশাৰ এটি ৰেখা আঁকিলে। “ঠিক আছে,” সি হাঁহি মাৰি ক’লে, “মোৰ নাম হেমকান্ত। কিন্তু যদি একে সময়ত মই নাথাকোঁ, নামটোৰ লগত এই গধূলিবোৰো মনত ৰাখিবি। মই সেই হেমকান্ত, যিয়ে গধূলিৰ বতাহত স্মৃতিৰ শব্দবোৰ শুবলৈ আহে।” সেই সময়ত দুয়ো চুপচাপ হৈ পৰিল। ওচৰৰ বকুল গছটোৰ ডালত বতাহ লহৰিয়ে এটি পাত দুলাই দিয়া যেন, আৰু সেই পাতটোৰ দুলনিতেই বন্ধুত্বৰ এক অদৃশ্য সুৰ বজাই উঠিল। ছোৱালীজনী এফালৰ পাথৰ এখনত আঙুলিয়ে লিখিলে—“হেম”—আৰু তাৰ ওপৰত এটি হাঁহি।
সেই দিনটোত গধূলিৰ মাজত এটি নতুন সুৰ জাগি উঠিল—নতুন নে পুৰণি, সেয়া ক’ব নোৱাৰি। নামটো ছোৱালীজনীৰ স্মৃতিৰ ভাঁজত এটি সুৰ হৈ সোমাই গ’ল, যেন ভবিষ্যতৰ এক সন্ধিয়াত, যেতিয়া সি হয়তো ইমানেই একাকী হ’ব, সেই নামটোৱে গধূলিক অলপ মানৱীয় কৰি তুলিব। হেমকান্ত নামটোত কোনো জাদু নাছিল, কোনো বিশেষত্বো নাছিল, কিন্তু গধূলি সময়ত, বন্ধুত্বৰ ছাঁত, এই নামটোৱে দুজন মানুহৰ মাজত এটি গভীৰ সংযোগ সৃষ্টি কৰিলে। নামৰ মাজেৰে দুয়ো যেন একে আকাশৰ তলত, একে বতাহৰ শব্দত নিজকে একেলগ বিচাৰি পাল। বন্ধুত্বৰ সুৰবোৰ সাধাৰণতে কান্ধত থোৱা মাত নহয়—সেইবোৰ বতাহত, সন্ধিয়াৰ কোমল আলোকত, অথবা কোনোবা অলপ দুখী চকুত বাজি উঠে। আৰু সেইদিনাৰ গধূলিত, ছোৱালীজনীৰ সুধাৰ মাজেৰে, হেমকান্ত আৰু তেওঁৰ নীৰৱ বেলিকালৰ সাহচৰ্যৰ মাজত এটি নতুন শব্দে, এটি নতুন সুৰে, বন্ধুত্বৰ ছাঁ আঁকি গৈ থাকিল।
–
ব’হাগৰ সময় আহিব লগা হ’লেও বতাহত এক অচিন অনুভূতি। ফুল নফুটিল, পাখি নাচিল, আৰু গধূলিৰ জোনাকত যেন এক ধূসৰতা ওলাই আহিছিল। বৃদ্ধজন, যিজনে আগতে কেৱল পথাৰৰ শেষৰ পৰা গধূলিৰ বতাহ শুনি হাঁহি মাৰিছিল, এতিয়া চকুত এটা অপেক্ষাৰ ছাঁ লৈ ঘূৰি ফুৰে। যি গধূলিবোৰ একসময়ত মিঠা গল্পৰে ভৰা আছিল, এতিয়া সিহঁত পিন্ধিছে নীৰৱতা। তেওঁ বকুল গছটোৰ তলত বহে, হাতত লাঠিখন লৈ মাটি খুচৰায়, কিন্তু ছোৱালীজনী নাহে। এদিন, দুদিন, তিনি দিন—তেওঁ পথাৰৰ ফালে চাই থাকে, যেন আকাশৰে ফাঁকে ফাঁকে কোনো এটি পৰিচিত ছাঁ নামি আহিব, কোনো এটি চেনা হাঁহি বাতাসত বাজি উঠিব। কিন্তু কেৱল পলাশ গছটোৰ পাতবোৰ হে উৰুৱাই যায় বতাহ। গধূলিৰ সেই কোমল সুৰটো এতিয়া চুপচাপ। তেওঁৰ মনত প্রশ্ন ওলায়—“সেয়া কি কেবল এটি স্বপ্ন আছিল নেকি?”
বৃদ্ধজন এই সময়ত জানে—অপেক্ষা কৰাটো তেওঁ শিকি পেলাইছে। এই শিকাৰ মাজতে তেওঁ অনুভৱ কৰে, কেতিয়াবা মানুহে জানিও নাজানে কেতিয়া কাকৰ বাবে পথ চাই থকা অভ্যাস হৈ পৰে। আগতে যি গধূলিবোৰ কেৱল নিজৰ বিশ্ৰামৰ সময় আছিল, এতিয়া সেই সময়বোৰ কোনোবা আনৰ চিন্তাৰে পূৰ্ণ। “তেওঁ ঘূৰি আহিব,” তেওঁ মনত কয়, কিন্তু সেই বিশ্বাসেও যেন দিনেদিনে অলপ জীপাল হ’ব ধৰিছে। কেতিয়াবা তেওঁ নিজেৰে কথা কয়, যেন নিজৰ অবিশ্বাসকো বিশ্বাসেৰে ঢাকিবলৈ চেষ্টা কৰে। “সেই পুৱালি ছোৱালীজনী, যিজনে মোৰ নাম সুধি, হাঁহি মাৰি বকুল পাতত লিখিছিল—সি কি সঁচাকৈ আছিল নে মোৰ মনত ওলমি থকা কোনো স্মৃতিৰ পুনৰাবৃত্তি?” তেওঁ বুকুত এটা চিন্তা লুকুৱাই ৰাখে—“হয়তো সি আহিছিল মাথোঁ এটি ব’হাগৰ স্বপ্ন হৈ।”
পথাৰখনৰ ৰং সলনি হৈছে, গধূলিৰ ছাঁ পলম হৈছে, আৰু বৃদ্ধজনে নিজেই জানে—এতিয়া তেওঁ আগৰ সেই হেমকান্ত নহয়। তেওঁ এটি নাম পালে, এটি স্মৃতি পালে, আৰু এতিয়া তেওঁ এটি শূন্যতাও পাইছে—এক আগন্তুক অভ্যাস, যি শূন্যতাক ভালপোৱা শিকায়। কেতিয়াবা তেওঁ লাঠিখন লৈ ওপঙা বতাহলৈ চিঞৰে, কিন্তু কোনেও উত্তৰ নিদিয়ে। কেতিয়াবা তেওঁ নিজৰ বুকুত হাত দি ভাবে—“মই কি তাক ভাল পাই পেলালো নেকি?” আৰু পিছতেই কোৱা মাত নাহে, কেৱল গধূলিৰ বতাহখনেই ওলাই আহে, কাণত কোনো এক পুৰণি সুৰ বাজে। “ব’হাগ নাহিল”—এই কথাটো কেৱল ঋতুৰ বাবে নহয়, সেইটো যেন জীৱনৰ কোনো এক অলপ পলমি হোৱা আশা, যি বতাহত গাধুলি হৈ উৰি যায়। আরু সেইখিনিতে, হেমকান্তৰ চকুত অলপ পানী, আৰু ওঁঠত এটি ব্যথিত হাঁহি বাজি উঠে—যেন কোনোবা সঁচা মানুহে স্বপ্ন হৈ থাকি গ’ল।
–
বৃদ্ধজন বকুল গছটোৰ তলত বহি থকা সময়ছোৱাতে, গধূলি যেন অলপ পলমিয়াই আহিছিল। বতাহখনৰ মাজত পলাশ ফুলৰ গন্ধ নাই, কিন্তু চকুত হালধীয়া ৰঙৰ এটি আশা এখন ওলমি থাকে। তেতিয়াহে বতাহতে জুৰ পাই থকা গছজোপাৰ আঁৰৰ পৰা ছায়া এখন ওলাই আহে—ভিজা চুলি, কাপোৰবোৰে পানী টোপ টোপকৈ পেলাইছে, আৰু ওঁঠত হাঁহি এটা। ছোৱালীজনী। হেমকান্তৰ বুকুত যেন বতাহ এখন জোকাৰ মাৰে, দুচকুত এটি লুকাই থকা আনন্দৰ জ্যোতি। “মই কিছুমান দিন অসুস্থ আছিলোঁ,” ছোৱালীজনীয়ে অলপ কঁপি কঁপি ক’লে। হাঁহিটো একেলগে স্নিগ্ধ আৰু বিষাদময়। যেন বৃষ্টিয়ে ধুই নিয়া কোনো স্মৃতি। বৃদ্ধজনে একো নকয়, কেৱল হাতখন আগবাঢ়ায়—নহয় ধৰা নিবলৈ নহয়, মাত্ৰ অনুভৱৰ নিৰৱ ভাষা দেখুৱাবলৈ। ছোৱালীজনী ওলোটা চালে, যেন কোৱা কথাবোৰে অচিন তীব্ৰতা লৈছে। তেতিয়া তেওঁ অলপ চুপ থাকি মৃদুভাৱে কয়, “যেতিয়া মই নাথাকোঁ, আপুনি জানিব—মই আছিলোঁ। আপুনি মনত ৰাখিব।”
গাভৰুজনীৰ মাতত যেন এটি পৰিচিত সুৰ, যি গধূলিৰ পাখি হৈ ওলাই আহে। সেয়া হেমকান্তৰ চকুত পৰি থাকিল—এই ছোৱালীজনী কেৱল এটি মানুহ নহয়, সি যেন এক সময়ৰ ৰূপ, যি প্ৰতিখন দিনত তেওঁৰ জীৱনক নতুনকৈ সংজ্ঞা দিয়ে। তেওঁ অনুভৱ কৰে—মানুহ কেতিয়াবা অদৃশ্য হৈ যায়, কিন্তু তেও এক এজাক ধেমালি বৰষুণ হৈ মনত থাকে। যেতিয়া বেলি নামে, মানুহে শুই পৰে, তেতিয়াও কোনোবা এটি মাত, এটি হাঁহি, এটি কথোপকথন বুকুৰ গভীৰতাত বাজি থাকে। ছোৱালীজনীৰ হাঁহিটো সদায় হেমকান্তৰ মনেৰে বাজিব, যেন শূন্যতাত কোনো এটি দীঘল সংগীত বাজিছে। সেয়া কেৱল বন্ধুত্ব নহয়, যেন জীৱনৰ সকলো খালি সময়ৰ এটি মিঠা পৰিপূৰণ। তেওঁ আজিও বিশ্বাস নকৰে যে সি আকৌ আহিব। কিন্তু আজি তেওঁ তেওঁৰ কাষত। ভিজা, কোমল, এবুকু কথাৰে ভৰা। হেমকান্ত মিচিকিয়াই হাঁহে—চকুত পানী আৰু ওঁঠত এটি স্থিৰ আশাৰ সুৰ।
সেইদিনা বকুল গছৰ পাতবোৰে বৰষুণৰ টোপাল খাই বাজি থাকিল, যেন দুইজনৰ কথাৰ সংগত। গধূলিটো ৰঙীন হ’ল, বৃষ্টিৰ ছাঁত যেন এটি সেউজীয়া আশাৰ আৱৰণ। ছোৱালীজনীৰ ওঁঠত হাঁহি, চকুত তেজৰ ৰঙ, আৰু ওচৰলৈ আহি সি কয়, “আপোনাৰ নাম মই পাহৰিম নে, কেতিয়াও।” হেমকান্ত একো নকয়, মাত্ৰ হাঁহি মাৰে—যেন সি জানে, এই মুহূর্তবোৰেই নাম, সময়, আৰু জীৱনৰ সম্পূৰ্ণতা। তেওঁ জানে, ছোৱালীজনী হয়তো আকৌ কিছুদিনে নাহিব, হয়তো একেদিনে পুনৰ নোহোৱা হৈ যাব, কিন্তু আজিৰ এই মুহূর্ত—এই বৃষ্টিৰ ফোঁটাবোৰ, সেই হাঁহি, সেই কপালত পৰি থকা একমুঠি চুলি—সেইবোৰে সাৰ্থক কৰি তুলিছে বহু বছৰ বেয়া লগা সময়বোৰ। আৰু সেইখিনিতে, তেওঁক মনত পৰে—“আশা মানে কি?” বৃষ্টিৰ মাজত সেই উত্তর ওলাই আহে—“আশা মানে, কোনোবাই ঘূৰি আহে। হাঁহি এটা লৈ। মনত থাকিবলৈ।”
–
পথাৰখনে আগৰ দৰে আছে—সেউজীয়া তৰাপাতত গধূলিৰ কণিকাবোৰ সোমাই আছে, বকুল গছটো শুৱনি সুবাসেৰে আগৰ দৰে থিয় হৈ আছে। কিন্তু হেমকান্তৰ বাবে গধূলিটো আজি অলপ বেলেগ। গধূলিৰ ৰঙো সলনি হোৱা যেন লাগে—এতিয়া সেউজীয়া কমলা মিহলি ৰূপত এটি স্মৃতিৰ দৰে ওলটি আহে। ছোৱালীজনীক বহুদিন দেখা নাযায়। তেওঁ কোনেদিনা ক’ত গ’ল, কিয় আহি থমকি ৰ’ল, সেয়া অজানাই ৰ’লে। কোনো বিদায়ৰ কথা নাছিল, কোনো অশ্রু, কোনো হাতৰ লেহনিও নহ’ল। যেন এটি গাভৰু বতাহ হৈ আহে, আৰু আকৌ উৰা মাৰে, কোনো নিশব্দতাৰ তলেৰে। হেমকান্ত আজি গধূলিত আকৌ সেই বকুল গছটোৰ তলত বহে, কিন্তু এতিয়া তেওঁৰ কাষত কোনোবা নাই। তেওঁ নিজৰ সৈতে কথা পাতিব শিকিছে। কেতিয়াবা আধা মাতত কয়, “তেওঁ আজি আহিব নেকি?” কেতিয়াবা হাঁহি মাৰে—“তেওঁ ক’ব আছিল, মনত ৰাখিবা। মই মনত ৰাখিছোঁ।”
দিনবোৰ পাৰ হয়, বৰষুণ আহে, চাউল খেতি শেষ হয়, নতুন পুৱাবোৰ গাঁৱৰ ধূলিৰে ধোঁৱা হৈ আহে। কিন্তু গধূলি মানে হেমকান্তৰ বাবে এতিয়া শেষ নহয়। আগতে য’ত বেলি নামিলেই কুঁকুৰাৰ দৰে কঁপিছিল মন, এতিয়া সেই সময়ত এটি চিৰদিনীয়া প্ৰশ্নৰ সুৰ বাজে—“আপোনাৰ নামটো কি?” এই সুধনি ছোৱালীজনীৰ মুখত আছিল, কিন্তু এতিয়া হেমকান্তে যেন নিজকে নিজে সোধে। তেওঁ নিজৰ নামটো কেতিয়াবা চুপিচাপকৈ কয়, যেন মনত ৰাখিবলৈ চায়—যেন কোনোবাই মনত ৰাখে। জীৱনৰ শেষ অংশত তেওঁৰ নামটো, অস্তিত্বটো, একেদৰে মূল্যবান যেন লগ পোৱা এটি হাঁহি। তেওঁ আগৰ দৰে একেলগীয়া নহয়। ছোৱালীজনী গধূলিৰ মাজত নাই, কিন্তু তেওঁৰ মাতবোৰ বতাহতে বাজে, তেওঁৰ হাঁহিটো বকুল পাতত বাজে। হেমকান্তে এদিন অনুভৱ কৰে—জীৱন মানে কেবল দেহেৰে থাকি যোৱা নহয়, কেতিয়াবা অন্য মানুহৰ স্মৃতি আৰু প্ৰশ্নৰ মাজত বাচি থকাও।
এতিয়া, গধূলিৰ পিছফালে হেমকান্তে দেখি পায় এটি অদ্ভুত আভা—যেন সময়ৰে শেষ নহয়, এটি অজান বতৰ। কেতিয়াবা বকুল পাতৰ ফাঁকেৰে সি ওপৰলৈ চালে, যেন সিদিনা সেই ছোৱালীজনী আকৌ আহি থাকিব। কিন্তু আকৌ সি অনুভৱ কৰে—তেওঁ যে এতিয়া অহাৰ নামত নহয়, তেওঁ যে গ’লেও হেমকান্তৰ ভিতৰত থিয় হৈ আছে। তেওঁৰ প্ৰশ্নবোৰে, সুৰবোৰে, হাঁহিবোৰে—তেওঁক এবিধ নতুন বতৰলৈ লৈ গৈছে। হেমকান্তে এতিয়া নিজকে আকৌ চিনিব ধৰিছে—তেওঁ কেৱল এজন বৃদ্ধ নহয়, সি এখন কাহিনীৰ মূল চৰিত্ৰ, যাৰ অন্ত পৰি থাকিব খোজা নাই। বেলিৰে সৈতে সি নিজকে নতুনকৈ সংজ্ঞা দিয়ে—তেওঁৰ গধূলিবোৰ নতুন আৰম্ভণিৰে ভৰা। কেতিয়াবা তেওঁ হাঁহি মাৰে, আৰু কয়—“অপেক্ষা মানে কেতিয়াবা আশা নহয়, কেতিয়াবা সোঁৱৰণ।” ছোৱালীজনীক সি মনত ৰাখিছে, আৰু হয়তো সেয়াই যথেষ্ট। সেই স্মৃতিৰে, সেই প্ৰশ্নৰে, হেমকান্তে বাচি থাকে—এটি অলপ বেলেগ, অলপ দীঘল গধূলিৰ মাজত।
____
