তাঁতৰ তন্তু

দেৱাশিষ দাস

১

সোৱণৰ ৰঙা চাদৰৰ ছাঁত জোনাক পাৰ হৈ যোৱাৰ মুহূর্তত, সুৱলকুচিৰ এখন পুৰণি কুঁৱলী-পৰাজিত ঘৰখনৰ চোতালত ৰাজেন মহন্তৰ দিন আৰম্ভ হয়। চুলিত ৰুপালী রেখাৰ সৈতে তেওঁ এতিয়াও ভৰসা ৰাখে হাতৰ শক্তিত। যোৱা পঁইত্রিশ বছৰ ধৰি এঘৰীয়া তাঁতৰ শব্দেই তেওঁৰ নিশা-দিনৰ সংগী। চোতালৰ মাটিত এখন পেটা চাকি, একোপা গামোচা, আৰু এডাল আধা-কামৰ কাপোৰ—এইয়ে তেওঁৰ জগত। আগৰ দিনবোৰত যিদৰে তেওঁ ‘পাটা মেকাৰ’ হিচাপে স্বীকৃতি পাইছিল, আজি তেওঁ নিজকে ‘একেজন কাহিনীৰ ধাৰক’ বুলি ভাবে। কাপোৰ বুনিবলৈ মেচিন আহিছে, আধুনিক ডিজাইন আহিছে, কিন্তু তেওঁৰ হাতৰ সূতা আৰু মনৰ নিস্তব্ধতাই যেন একোটা কথাই ক’ব খোজে—”আজি মোৰ হাতত ধৰা চাদৰটো যদি হেৰাই যায়, কালি আমাৰ নামো মচি যাম।”

এই দিনটো যদিও একেধৰণৰ, আজি কিবা এটা সলনি হৈছে। পোনপটীয়াকৈ ৰান্ধনি ঘৰৰ পৰা মাত পৰে—“নিপুন আহিছে গুৱাহাটীৰ পৰা।” ৰাজেনৰ ভৰিত অলপ স্থিৰতা দেখা যায়, চকুত এক পৰিস্ফুট জ্যোতি। তেওঁ দেউতাৰ দৰে আচলত সোণ ছাঁ দি ছাঁপি থোৱা, পিছলৈ ইমান বেছিকৈ মন নিদিয়া পুত্ৰটো অহাৰ খবৰে তেওঁৰ দিনটো অলপ আনকঠিন কৰি তোলে। নিপুন, যিয়ে সন্মানীয় ফেশ্বন ইনষ্টিটিউটৰ পৰা উত্তীৰ্ণ হৈছে, এতিয়া ‘ডিজাইনেৰে পৰম্পৰা ৰক্ষা কৰিব’ বুলি কয়। গুৱাহাটীত ল’ৰাটো নিজৰ কোম্পানী খোলাৰ চিন্তা কৰিছে—‘মহন্ত ৱেভস’। নিজৰ বাপেকেৰে বান্ধি ৰখা এই নামত আধুনিক ডিজাইন আৰু এথনিক শৈলীৰ এক নতুন যুগ আৰম্ভ কৰিব বুলি বুলি ঘোষণা দিয়ে। কিন্তু এই ঘোষণাত ৰাজেনৰ বুকু খচ খাই উঠে। তেওঁ ভাবি পায়—“তাঁত কি কেতিয়াবা কোম্পানী হয় নেকি?” নিপুন আহে, জাপানীজ চশমা, গা চেপা টি-চাৰ্ট, আৰু কণ্ঠত অতুলনীয় আত্মবিশ্বাস লৈ। চোতালৰ ৰঙা চাদৰৰ গাত ভৰি থোৱা মূহুৰ্ত্তত, তেওঁ উচ্চস্বৰে কয়—“দেউতা, আপোনাৰ বোনা কাপোৰবোৰ মই মডেলসকলৰ গাত দিম, এই পৰম্পৰা বিশ্বলৈ ল’ম।” ৰাজেন হালধীয়া পাগুৰিৰ আঁৰত চকু তুলি কয়—“পুত, কাপোৰ মানে মাত্ৰ ডিজাইন নহয়, কাপোৰ মানে এয়া—মনৰ সঁচা কাম। জীয়াই থকাৰ এক আশ্রয়।”

ৰাতিপুৱা চাহ খাবলৈ বহি থকা সময়তে দেউতা-পুত্ৰৰ মাজত সংঘাতৰ বীজ সিঁচি পৰে। নিপুন নিজৰ ফেন-চোৱা ফোনত তেওঁ ডিজাইন কৰা নতুন এক শাড়ী দেখুৱায়, য’ত আধুনিক জ্যামিতিক পেটাৰ্ণ আৰু পট শ্ৰীমন্ত শৈলীৰ সজীৱ সংমিশ্ৰণ। তাত ৰাজেনৰ চকু থমকি ৰয়, কিন্তু মুখেৰে কয়—“এইটো সেউজীয়া-হালধীয়া যি মেলিছা, একো মুখা-চালক লগা নাই। কাপোৰত ৰং থওঁতেই আচলীয়া কথা হয়।” নিপুন গৰম চাহৰ কাপখন মাতেৰে বিৰত কৰে—“দেউতা, মাৰ্কেটৰ প্ৰয়োজন বুজিব লাগিব। ইফালে আজিকালি ইউৰোপৰ ফেশ্বন হাউজে ‘অ’থেন্টিক’ বুলি আমাৰ শিল্প লৈ গৈ আছে। আমি যদি নিজেদের আধুনিকীকৰণ নকৰো, বাহিৰৰ মানুহে আমাৰ নামতেই সৃষ্টিৰ স্বত্ব লৈ যাম।” ৰাজেন চুপ থাকে। তেওঁৰ চকুত কেতবোৰ বেদনাময় স্মৃতি উজাৰি উঠে—বন্যাৰ দিনত ভাঙি যোৱা তাঁতৰ কাঠ, পঁচি যোৱা সূতা, আৰু তাৰ পাছতো পুত্ৰৰ মুখত হাঁহি ৰখাৰ বাবে বেলেগৰ পৰা চাকি লৈ অহা। দেউতা-পুত্ৰৰ মাজত ই এক নতুন যুগৰ উদ্বোধন—এটা যুগ য’ত সূতা কেৱল হাতে বুনা নহয়, মনৰ দ্বন্দ্বতো বোনাহি হয়। এই অধ্যায়ৰ অন্তত, দুয়োৰে চকু চকুলৈ মিলি যায়, কিন্তু চিন্তাধাৰাৰ গহীন নদীত সাঁতুৰিবলৈ এতিয়াও সময় বাকি। “চাওঁ দেউতা, আমি একেলগে যদি বুজি উলিয়াব পাৰোঁ—আপোনাৰ তাঁত, মোৰ ডিজাইন—তেন্তে হয়তো সময়ৰ সৈতে আমাৰ নামো তন্তুৰে বান্ধি ৰাখিব পাৰি।” ৰাজেন চকু মুদে, আৰু চাদৰটো পুনৰ নতুন ছাঁৰে সজাই ধৰে। সেউজীয়া সোণলীয়া সূতাৰ মাজত এজোপা পুৰণি সপোন আকৌ জ্বলি উঠে।

২

নিপুনৰ গুৱাহাটীৰ ধুনীয়া চুট-কোটৰ জগতৰ পৰা সোৱলকুচিৰ এই ধূলিমাখা তাঁতঘৰত আহি নিজৰ স্বপ্নবোৰক এক নতুন ৰূপ দিবলৈ চেষ্টা কৰা যেন গধূলিৰ পোহৰকেইটাক মেঘৰ কাষলৈ টানি নেওতাৰ দৰে। কাষৰেই থকা ৰাজেন মহন্তৰ বানোৱা ‘চাদৰ’খন হাতত লৈ, নিপুন এটা খাতা মেলি আকিঁবাকি আৰম্ভ কৰে—ডিজাইন। ডিজাইনটোৰ মাজত আধুনিকতাক সংমিশ্ৰণ কৰি তেওঁ হাজাৰ বাটৰ সন্ধান কৰে—জিয়াই থকাৰ, মনৰ ভাব প্ৰকাশ কৰাৰ, আৰু নিজৰ জাতিক পরিচয় বাচি ৰাখাৰ। তেওঁ চোনে এক নতুন ‘কলে’ক্সন’ৰ কথা ভাবে—”Tantu Origins”—য’ত বাবাৰ হাতৰ তাঁত আৰু নিজৰ মূৰৰ ডিজাইনে যুগ্ম ৰূপ লৈ বিশ্বমঞ্চলৈ আগবঢ়িব। কিন্তু এই পৰিকল্পনাৰ ভিতৰতে তেওঁৰ মনত কিছু শংকা দেখা দিয়ে। কি হ’ব যদি এই নতুন ডিজাইন দেউতাৰ দৃষ্টিত অপবিত্ৰ ঠাহে? কি হ’ব যদি দেউতা ভাবে—এইবোৰ তেওঁৰ জীৱনৰ সাধনাৰ অপমান?

বিহানতে চোতালৰ দৰজাৰ ওচৰত থকা সেই পুৰণি তাঁতৰ চাকি এখনত বহি ৰাজেন ধীৰে ধীৰে সূতা পিন্ধি থাকে। তেওঁৰ আঙুলিবোৰে শতবাৰ সজা একে নক্সাক পুনৰ দাঙি তোলে—দুয়োফালে হালধীয়া-কাঞ্চনীয়া ছাঁৰ সংযোগ। এই ক্ৰিয়া যেন এক ধ্যান, এক জীৱনচর্চা। নিপুন ওলাই আহে, তেওঁৰ লগত এখন লেপটপ। তেওঁ দেউতাক কয়—“দেউতা, মই আজিকালি AI-নির্ভৰ ডিজাইন কৰা শিকিছোঁ। আপুনি চাওক, এই ডিজাইনটোৰ আধাৰত আমি যদি বুনাই থকা ঐতিহ্যৰ ভিতৰত আধুনিক চিন্তাৰ সংযোজন কৰোঁ—তেন্তে কাপোৰটো হ’ব একেবাৰে বেলেগ। ইয়াক আমি নিউ ইয়ৰ্ক ফেশ্বন উইকলৈ ল’ব পাৰিম।” ৰাজেনে অলপ বিৰক্তিৰে কলে—“মই নাজানো AI-বাই কি, কিন্তু মই জানো মই বানোৱা শাড়ীযোৰা মানুহৰ মনক মৰম দিয়ে। নোংৰা ঠাইতে শুই থকা এজন বুঢ়া মানুহেও যদি মোৰ চাদৰখনেৰে গাৰ উজন পায়, তেন্তে সেয়া মোৰ বাবে ফেশ্বনৰ ওপৰতো।” এই কথা শুনি নিপুনৰ ভিতৰত অলপ গুম ধৰে, কিন্তু তাৰ পিছতেই তেওঁ কলে—“ঠিকেই, দেউতা। কিন্তু আমি যদি সেই অনুভূতিটোক ভিন্নভাৱে ডিজাইন কৰোঁ—তেওঁলোকে যি শীতত গা ঢাকে, সেই কাপোৰে যদি একেটা সময়ত তেওঁলোকৰ আত্মসম্মানও জীয়াই ৰাখে?” এই কথাত ৰাজেন থমকি যায়। তেওঁ বুজি পায়—পুত্ৰটোৰ মূৰত এজোপা নতুন যুগৰ জুই জ্বলি উঠিছে, কিন্তু ই তেঁও যি শিখি অহা চুবুৰীৰ চাকি নহয়, এইটো এক বেটাৰীচালিত প্ৰজ্বালন।

পৰদিনা পুৱা, মিতা—নিপুনৰ বন্ধু আৰু সোশিয়েল মিডিয়া কণ্টেণ্ট ক্রিয়েটৰ—ঘৰত আহে। তেওঁৰ ফোনত তেওঁ দেউতা-পুত্ৰৰ কথোপকথনৰ ভিডিঅ’ এখন লৈছিল। মিতাই কলে—“এই ভিডিঅ’টো মই মাত্ৰ এটা Reels হিচাপে দিলো—মাত্ৰ তিনি ঘণ্টাত ৫০ হাজাৰ ভিউ হৈছে। মানুহে ক’লে—এয়া ‘Heritage meets Heartbeat’। আপোনালোকৰ কথোপকথনে মানুহক স্পৰ্শ কৰিছে।” এইটো শুনি ৰাজেন অলপ লাজ পায়। তেওঁ বহুদিনৰ পাছত অনুভৱ কৰে—নিজৰ হস্তশিল্পৰ মানে কেবল তেওঁ আৰু তেওঁৰ গ্ৰাহকসকলৰ মাজত সীমাবদ্ধ নহয়, এতিয়া সেয়া বিশ্বে জানিবলৈ ল’লে। নিপুন মৃদু হাঁহি মাৰে—“দেউতা, এতিয়া সময় পালেগৈ। আমি একেলগে বুনিম—আপোনাৰ মুঠিৰ তন্তু আৰু মোৰ মূৰৰ ডিজাইন।” ৰাজেন অলপ চুপ থাকে, তৎপৰতাৰে সূতা চাকি এটাত জপাই দিয়ে, আৰু মৃদু কণ্ঠত কয়—“বাট বহু আছে, পুত। চাই যাওঁ, কোনটো বাট ৰঙা চাদৰলৈ নিবলৈ উপযুক্ত হয়।” চাকি ঘূৰি ফুৰে, সূতা জপে, আৰু তন্তুৰ মাজত দুয়োজনৰ স্বপ্ন বুনি পোৰে—য’ত মাটি আৰু আকাশৰ সন্ধি হয় নক্সাৰ ছাঁত।

৩

সোৱণৰ পাটবোৰেৰে সাঁথৰ টুপিৰ কুঁহিপাতত আকা সূৰ্যটোক আঁকি ধৰিবলৈ নিপুনৰ মনত যেন উভতি অহা সপোনৰ দৰে এক অনামিকা ব্যাকুলতা। তেওঁ নিজৰ ডিজাইনখনত এই ‘সূৰ্য-তন্তু’ ধাৰণাৰ এক ফিউশন আনি জোৰ দি থাকে। পাট শাড়ীৰ আঁচলত আধুনিক জ্যামিতিক সূৰ্যৰ ছাঁ, কিন্তু তাৰ মাজতে থাকে দেউতাৰ বুননিৰ কাঁচা সোঁতা। এই নক্সাটো তেওঁ আহিবলগীয়া গুৱাহাটীৰ ‘এথনিক-চেইঞ্জ’ ফেশ্বন শ্ব’ৰ বাবে প্ৰস্তুত কৰে। তেওঁৰ উদ্দেশ্য—বাবাৰ পৰম্পৰাগত তাঁতৰ সোঁতাক বাঁচাই আধুনিকতালৈ ধৰি নিয়াৰ এক সৃষ্টিশীল প্ৰতিজ্ঞা। কিন্তু দেউতা ৰাজেন মহন্ত এই ডিজাইন দেখি চকু গা কৰি উঠে। “সূৰ্য মানে মাথোঁ বৃত্ত নহয়, পুত। সূৰ্য মানে গৰম, জীৱন, আৰু শুভ আৰম্ভ। তুমি ইমানেই যদি আধুনিক হ’বা, তেন্তে তোমাৰ ডিজাইনৰ এই সূৰ্যটোত গৰম ক’ত? কেৱল ৰূপ আছে, ৰস নাই।” নিপুন গম্ভীৰ হয়—তেওঁ অনুভৱ কৰে যে দেউতাৰ বাবে শিল্প মানে মাথোঁ বাহ্যিক সৌন্দৰ্য নহয়, ই এটা অন্তৰ্নিহিত দৰ্শন।

এই দুৰ্বোধ্য কথোপকথনৰ পাছত নিপুন ওলাই যায় সোৱলকুচিৰ বাণিজ্যিক তাঁত সমবায়ত, য’ত স্থানীয় তাঁতীয়ে ডিজাইনবোৰ বাস্তৱ ৰূপ দিবলৈ আগ্ৰহী। তেওঁ ডিজাইনৰ এটা কপি আগবঢ়ায়—এটা পাট শাড়ী, য’ত হাতত বুনা সূৰ্যৰ সোঁতা একেলগে ডিজিটেল প্ৰিন্টৰ সহায়ত মুঠিৰ স্পর্শ নোহোৱা শোভা পায়। স্থানীয় এজন যুৱ তাঁতীয়ে কয়—“এই ডিজাইন চাই মই গৰিহণ ধৰিলোঁ। ই দেখাত চকু ধুনীয়া, কিন্তু হাতত ধৰি চালে ঠাণ্ডা। যেন ই আপোনাৰ দেউতাৰ হাতৰ গৰম পোৱা নাই।” নিপুন অলপ থমকি যায়। সেয়া যেন বাস্তৱত দেউতাৰ তিক্ত বাক্যৰেই প্ৰমাণ। তেতিয়াই তেওঁ মনত ৰাখে—বাল্যকালত, ৰাজেনে কেতিয়াবা ঘৰৰ পৰা লৈ অহা এডাল নুনৰ কাপোৰ গাত দি কৈছিল, “এইটো মোৰ বাবাই বুনিছিল—এই ছাঁটো বৰগীতৰ সুৰত বাঁহীত বুজি তুলিছিল। তুমি যদি একদিন বুনা শিকিছা, তেন্তে ছাঁটোক কাণেৰে শুনিব লাগে।” সেই কথা যেন নিপুনৰ মনত বাজি উঠে।

সন্ধ্যাৰ সময়ত তেওঁ ঘৰলৈ উভতি আহে, সোঁৱৰণিৰ খামখন খুলে। তাত পায় ৰাজেন মহন্তৰ ১৯৮৪ চনৰ “অসম হস্ততন্ত্ৰ গিল্ড”ৰ পৰা পোৱা শ্ৰেষ্ঠ বুনকাৰৰ সন্মানপত্ৰ। কাষতে এখন ফটো—তেওঁ আৰু দেউতা, একেলগে হাতেৰে বুনা চাদৰৰ কাষত থিয় হৈ হাঁহি দিছে। ফটোৰ পিছফালে লেখা—“তন্তু মানে মাথোঁ কাপোৰ নহয়, তন্তু মানে বংশ, বাট, আৰু বচন।” সেই ৰাতি নিপুন মোবাইলত নিজৰ ইনষ্টাগ্ৰাম পৃষ্ঠাত এটা নতুন প’ষ্ট দিয়ে—ফটোখন, দেউতাৰ হাতত সূতা আৰু নিজৰ চকুত ডিজাইনৰ স্বপ্ন—এই দুয়ো একেলগে। শিৰোনাম—”Fusion begins at home.”
সেই ৰাতিটো নিপুনৰ বাবে শান্তিৰ নহয়, কিন্তু সৃষ্টিৰ। তেওঁ সঁচাকৈয়ে বুজি পায়—দেউতাৰ ছাঁৰ পেছত কোনো অলংকাৰী ভাবনাই নহয়, সেইটো এক মুকলি সূতা, যি অতীত আৰু ভবিষ্যতৰ মাজত গাঁথনিৰ কাম কৰে। একপিনে সাঁথৰ টুপিত সূৰ্য আকা হয় বাহ্যিক কৌশলে, কিন্তু আন পিনে—দেউতাৰ মত অনুসৰি—সেই সূৰ্যৰ গৰম লাগে আত্মাৰ আগচে। সেই গৰম বুলিয়েই তেওঁ সিদ্ধান্ত লয়—”এইবাৰ মই ডিজাইন নকৰোঁ, মই শুনোঁ।”
নিপুন চাকি লৈ বসল—এতিয়া তেওঁ নিজৰ ডিজাইন আৰু বাবাৰ সূতাক একেলগে বুনিবলৈ সাজু। সূৰ্যটো সেইপিনে অলপ উজলি উঠিল।

৪

পুৱা সোৱণীয়া ৰ’দৰ আঁচতে সোৱলকুচিৰ পুৰণি পুখুৰীৰ পাৰত নিৰৱতাৰে বহি থকা ৰাজেন মহন্তৰ মুখত আজানৰ শব্দ আৰু বৰষুণৰ আগচে পাখি উৰা মেঘৰ সোঁতবোৰে চুপচাপ ঢৌ তোলে। তেওঁৰ চকু আগলৈ চাই আছে, কিন্তু মন গৈ আছে আঁতৰ কোনোদিনলৈ—যিখনত গাৰ চাদৰ শুকুৱাবলৈ বিছাৰ পিছত ঘূৰি আহিছিল তেওঁৰ হাতৰ সূতা। ফেশ্বন শ্ব’ৰ ফলাফলৰ অপেক্ষাত থকা নিপুন ঘৰৰ ভিতৰতে অস্থিৰ। তেওঁ জানে—তেওঁ ডিজাইন কৰিছে হৃদয়ৰ লগত, কিন্তু সেই হৃদয়টোৱে দেউতাৰ অনুভৱৰ লগত সংযোগ কৰিবলৈ সক্ষম হ’ল নে নাই, সেইটো তেওঁ ক’ব নোৱাৰে।
তেওঁ ৰাতিপুৱাতে বেলেগাই পৰা সংবাদপত্ৰৰ কটাই-থোৱা খবৰটো লৈ আহে—এক প্ৰবন্ধ “তাঁতৰ নতুন যুগ” শিৰোনামেৰে তেওঁলোকৰ ডিজাইন শ্ব’ৰ বিষয়ে লিখিছে। সাংবাদিকজনে লিখিছে—“এজন বৃদ্ধ বুনকাৰ আৰু তেওঁৰ পুত্ৰ ডিজাইনাৰ, যিয়ে একেলগে বুনিছে আধুনিকতাৰ ছাঁত আঞ্চলিক চিনাকি।” নিচেই আগত, ৰাজেনে সেই কপি চোৱাই মন কৰিছে। তেওঁ কাগজখন উলিয়ায় আৰু বহি পঢ়ে। কিন্তু শেষত তেওঁ চকুৰ কোণ ঠেকি ৰৈ যায়—“প্ৰদৰ্শনীৰ নামত বাবাৰ নাম নাই। ক’তো উল্লেখ নাই।”

এই কথাটো নিপুনৰ বুকুত গজৰি উঠে যেন ৰখা শিলৰ খুন্দা। তেওঁ কৈ উঠে—“দেউতা, মই উদ্দেশ্যৰে কৰা নাছিল। পত্রিকাৰ লোকজনে মাথোঁ ডিজাইনৰ বিষয়ে কৈছিল। মই আপোনাৰ কথা কৈছিলোঁ!” কিন্তু ৰাজেনে মাথোঁ সৰু গলাৰে কয়—“মই মোৰ নাম নালাগে, পুত। কিন্তু তুমি যে মোক বাদ দি বাঁচিবলৈ শিকিছা, সেইটো দেখিলোঁ।” এই বাক্যটো নিপুনক ভিতৰ পৰা ভাঙি পেলায়। তেওঁ শূন্য মুখে ৰৈ থাকে।
তেওঁ বাহিৰলৈ ওলাই মিতাক ফোন কৰে—“এইটো মোৰ ভুল। মই ডিজাইন কৰিব পাৰোঁ, কিন্তু সম্পর্ক গঢ়িবলৈ এতিয়াও শিকিব লাগিব। দেউতাক মই হেৰাই পেলাম, এই কৃতিত্বৰ পথতে।”
মিতাই একেই সময়তে এটা কথা কয়—“মই সেই দিনত দেউতা-পুত্ৰৰ ভিডিঅ’খন সংৰক্ষণ কৰি ৰখা আছিলোঁ। হয় তুমি ইয়াক আকৌ একেলগে শ্বেয়াৰ কৰা, নতুবা বতাহেই বোকা তন্তুক উৰুৱাই লৈ যাব।”

পিছদিনা, নিপুন এক বিৰাট সিদ্ধান্ত লয়। তেওঁ তেওঁৰ ডিজাইন আৰু দেউতাৰ নাম একেলগে লৈ YouTube-ত এটা তথ্যচিত্র মুক্তি দিয়ে—“আঁচলৰ বান” নামৰ তন্তুৰ কাহিনী। সেই ভিডিঅ’খনত ৰাজেন মহন্তক তেওঁৰ পূৰ্ণ ৰূপত দেখুৱোৱা হয়—সেউজীয়া চাদৰত সূতা বুনা, নিস্তব্ধতাৰ মাজত শব্দ সৃষ্টি কৰা।
এই তথ্যচিত্র ভাইৰেল হয়। কমেণ্টবোৰত লোকেহে কয়—“এজন পিতৃ আৰু এজন পুত্ৰ, যিয়ে পৰম্পৰাৰ মাজত সমানুভূতি বুনিছে।” আৰু ঠিক সেই সময়তে, ৰাজেন টোপনি-লগা চকুত ভিডিঅ’খন দেখি হাঁহি মাৰে। তেওঁ কয়—“মই তোমাক ক্ষমা কৰিছোঁ, নিপুন। কিন্তু ক্ষমাৰ মাজত একোটা শর্ত থাকে—আগলৈ সৃষ্টিৰ ভিতৰত সত্য ৰাখিবা।”

ৰাতিপুৱা, নিপুন দেউতাৰ হাতত এখন নতুন শাড়ীৰ আঁচল ধৰে—তাত লেখা থাকে সৰু মুদ্রাত:
“Handwoven by Rajen Mahanta | Designed by Nipun Mahanta.”
তেওঁ কয়—“এই আঁচলত বান আছে, দেউতা। আপুনিও আছা, মইও আছোঁ। এতিয়া যদি বান আহে, আমি একেলগে উজানতে।”
তন্তু একে থাকে, কিন্তু আঁচলত সিপাৰে এখন নতুন যুগৰ ছাঁ জ্বলি উঠে। এই অধ্যায়ত, নিপুন আৰু ৰাজেনৰ মাজৰ পৰস্পৰবোধ বুজি-পোৱা আৰু বাচি থকাটো যেন নতুনকৈ নিৰ্মাণ হৈ উঠে—একেলগে, আঁচলৰ মাজত।

৫

সোৱলকুচিৰ আকাশত পাৰত গছৰ পাত জপিয়াই পৰা বতাহৰ দৰে এক নিৰৱ সন্ধিয়া পৰিছে। ৰাজেন মহন্ত বস্তুবোৰ বেছি ক’ব নোখোজে, কিন্তু তেওঁৰ চকুত এতিয়া শান্তিৰ দীঘল বৰষুণ। সেই সন্ধিয়াতে নিপুন তেওঁৰ হাতত এখন ডায়েরি দি ক’লে, “দেউতা, আপোনাৰ বানোৱা পাটৰ ডিজাইন, শাড়ী, গামোচা—যিবোৰ আপুনি নথিভুক্ত নকৰিলে, মই নথি সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিছোঁ। এই ডায়েৰিখনত আপুনাৰ সৃষ্টিৰ নক্সা, তাৰ নাম, তাৰ তাৰিখ, আৰু তাৰ পিছত থকা গল্প আছে। এইবোৰেই আমাৰ সম্পদ।” ৰাজেন ধীৰে ধীৰে সেই ডায়েৰিখন খোলে—তাত ছাঁৰ নাম: ‘চন্দনপৰা চাদৰ’, ‘ব্ৰহ্মপুত্ৰ কাঁথা’, ‘জোনাকী পাট’। প্রত্যেকটো ডিজাইনৰ কাষত ছোট্টো কাহিনী লিখা—‘এই চাদৰখন মোৰ প্ৰথম বোৱাৰীৰ ঘৰলৈ দিছিলোঁ’, ‘এই পাটখন জোনাকৰ পোহৰত মই খঙতে বুনিছিলোঁ’, ‘এই গামোচাটো ১৯৯৬ চনত শিৱৰাত্ৰিত দান দিছিলোঁ’।

এই খন খুলি চোৱাৰ সময়তে ৰাজেন যেন চকুৰে নিজৰ জীৱনৰ পূৰ্ণ কাহিনী উলিয়াই লৈছে। নিপুন ওচৰ চাপি আহে, আৰু কয়—“এই ডায়েৰিখনত কোনো ডিজাইন নাই যিটো আপোনাৰ নামৰ যোগ্য নহয়। মই ভাবিছোঁ, আপুনি যি ছাঁ আৰু বুননি কৰিছে, সেয়া আজিৰ ডিজাইন স্কুলত পড়োৱা উচিত। এজন শিল্পীয়ে যদি নিজৰ কামৰ অৰ্থ নাজানে, তেন্তে সেয়া মাথোঁ বান্ধোন নহয়—তন্তু নহয়। মই আপোনাৰ নামত নতুন এক ফিউজন কলে’ক্সনৰ নাম ৰখিছোঁ—‘Rajen Range’।”

এই নাম শুনি ৰাজেন পইচা-পইচিকাৰ কথা ভাবে, পত্রিকাৰ কাটিং, মঞ্চ, অর্ডাৰৰ সংখ্যা—এইবোৰ একো নহয়। তেওঁ মাথোঁ মৃদু হাঁহি মাৰে—“তই যদি মোৰ নাম লৈ একে লগত সৃষ্টি কৰিব পাৰ, তেন্তে মই আজি মৰিও যদি চলিব।” নিপুন খঙত উঠে—“আবার সেই কথা! দেউতা, এতিয়া কেৱল আপোনাৰ কাম বাচে। মই বাচো, আপুনিও বাচো। মই চাওঁছোঁ, আপোনাৰ হাতত বোৱা কালি উজাগৰিব।”
এই কথাত ৰাজেনৰ চকুৰ কোণত পানী জমে, কিন্তু মুখত হাঁহি। তেওঁ হাতত ধৰা এখন ছাঁ-খচৰা নিপুনক দিয়ে—তাত পুৰণি ঢঙৰ এটা গোলাকাৰ মুৰ, তাৰ ভিতৰত বঙালী মেয়াৰ টিপ, আৰু কাপোৰত বৰগীতৰ সুৰত পোনা বাচ। এই ছাঁটো ৰাতিপুৱা ৰাজেনে বুনিছিল—স্মৃতিত ফুৰি ফুৰি। নিপুন চমক খাই যায়—“এইটোতো মই এটা ডিজাইনত আনি চেষ্টা কৰিছিলোঁ, কিন্তু এই ৰূপত কেতিয়াও ভাবো নাছিলোঁ। আপুনি যদি সঁচাকৈ ডিজাইন আৰম্ভ কৰি দিছিল, তেন্তে মই ডিজাইনৰ স্কুলত শিকিবলৈ গ’লোঁ কিয়?”
দেউতা হাঁহে—“কাৰণ তই তন্তুৰ সুৰ শুনা শিকিছ, কিন্তু সেয়া কেতিয়াবা বাদ্যযন্ত্ৰ লাগি শিকিবলৈও যোৱা লাগে।”

এই অধ্যায়ৰ অন্তত নিপুন সেই ডিজাইনটো লৈ এদিনৰ ভিতৰত এক মডেল কলে’ক্সন বনায়। ৰাজেনৰ ডিজাইন, নিপুনৰ ডিজিটেল টাচ, আৰু মিতাৰ ফটো-ভিডিঅ’ কাম—এই ত্ৰয়ীৰ সংমিশ্ৰণৰে বনোৱা কলে’ক্সনৰ নাম হয় “Rajen Range: Threads of Time”।
ইয়াৰ ভিতৰত থাকে ৫টা মূল ডিজাইন—“তন্তুৰ পোৱালি”, “চুপচাপ আঁচল”, “কুঁৱলীৰ মেজ”, “বিহুৰ তন্তু”, আৰু “মায়াৰ মৰা বুজনী”। প্ৰতিটো ডিজাইনৰ সৈতে এটি QR কোড, য’ত ৰাজেন মহন্তৰ মুখেৰে সেই নক্সাৰ কাহিনী শুনিব পাৰি।

প্ৰচাৰ আৰম্ভ হয়—গুৱাহাটী, দিল্লী, আৰু তাৰ পাছত পেৰিছৰ বুটিকেও আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে। নিপুন কোনো চুক্তি স্বাক্ষৰ নকৰে—বলে, “আমাৰ কাহিনী বিক্ৰি নহয়, আমাৰ কাহিনী ছটিয়ে দিয়াৰ। তন্তু যেন কাপোৰৰ বাহিৰেও হৃদয়ত বুনিব পাৰে।”
এইবাৰ ৰাজেন মহন্তৰ নাম তন্তুৰ আঁচলৰপৰা মচি নাযায়—তাঁতৰ ফাঁকে ফাঁকে, সৃষ্টিৰ সূতাত তেওঁৰ পৰিচয় উজাগৰ হয়। এই অধ্যায়ত কাহিনী এটা সংজ্ঞা পায়—তন্তু মানে মাথোঁ বুননি নহয়, ই হ’ল স্মৃতিৰ ভাষা, যি যুগে যুগে নাম বচাই ৰাখে।

৬

সোৱলকুচিৰ মাজেদি বয় অহা বৰষুণৰ আগৰ পবিত্ৰ বতাহৰ দৰে দিনটো আৰম্ভ হয়—আকাশত ধূসৰ মেঘ, পাট শুকোৱাৰ উঠোনত ৰসাল গন্ধ। সেইদিনা গুৱাহাটীত এটা আন্তঃৰাষ্ট্ৰীয় হস্তশিল্প প্ৰতিযোগিতাৰ আয়োজন কৰা হৈছে—“Threads of Nations”। ১২খন দেশৰ পৰা ডিজাইনৰ শিৰোমণি—ইণ্ডিগো পেন্টেড কিমোনো, দক্ষিণ আফ্ৰিকাৰ বিডেড কেপ, ইউৰোপৰ টেপেষ্ট্ৰি—সকলো আগবঢ়োৱা হৈছে। এই মঞ্চত স্থান পায় “Rajen Range”—তন্তুৰ মাটিৰ পৰা ওলোৱা নিপুনৰ ডিজাইন আৰু ৰাজেন মহন্তৰ বুননিৰ যুগল সৃষ্টিৰ নামত। মঞ্চ এখন, য’ত মেচিন-চালিত নিখুঁত পেটাৰ্ণ আৰু হাতে-তৈয়াৰ অন্তৰ স্পৰ্শৰ মাজত এক সৰল সংঘাত ঘটে।

মডেল এগৰাকী গাঁঠনি ওখ কৰি মঞ্চত আহে—তাঁতৰ সেউজীয়া শাড়ী, আঁচলত ‘জোনাকীঘৰৰ পাট’। QR কোড স্কেন কৰাত ৰাজেনৰ গম্ভীৰ কণ্ঠ শুনা যায়—“এই আঁচল মই বানিছিলোঁ মোৰ বিবাহৰ ৰাতি, জোনাক পোহৰত, যেতিয়া ঘৰৰ বাতি নিভা আছিল।” সভাগৃহত মূৰ্মূৰণি, কিছু চকুত চকুলিও। মডেলৰ পিছতে আহে আন এজন—‘কুঁৱলীৰ মেজ’, বেগুনীয়া মেঘৰ ফালি যেন ডাঙৰ দোপাট্টা, যি কপালৰ ওপৰত গজা পাটৰ ফেটাত বাঁধা। নিপুন দেউতাৰ হাত চেপে ধৰিলে, ৰাজেন মাথোঁ ক’লে—“তই এতিয়া বুজিছ নে কিয় মই বাটৰ চাই থকা কাপোৰত মাটিৰ ধূলি দেখিলোঁ?” নিপুন হাঁহি মাৰি কয়—“তিনিবছৰ ডিজাইন স্কুলত যি শিকিছোঁ, সেইটো আপোনাৰ এটা তন্তুৰ আগত নোহোৱা হ’ল।”

প্ৰদৰ্শনী শেষ হোৱাত গোটেই দেশৰ প্রতিনিধি, সাংবাদিক, শিল্প-আলোচক সকলে আগবাঢ়ি আহে। এখন জৰ্মান কেপ ক্লথ হাউজৰ প্ৰতিনিধিয়ে ক’লে—“We want to collaborate with the father. His hands are rare.” আন এজন কলম্বিয়াৰ ডিজাইনেৰে অভিজ্ঞ গৱেষকে ক’লে—“This is not textile, this is memory.” নিপুন চমকে চালে—দেউতা হাঁহিছে, কিন্তু কিছু চুপচাপ। তেতিয়াই শ্ৰদ্ধাঞ্জলি ৰূপে মঞ্চত ঘোষণা হয়—“Best Heritage Revival Award goes to Mr. Rajen Mahanta & Nipun Mahanta for ‘Rajen Range’.”

এই ঘোষণাৰ পিছতে, বৃহৎ পৰ্দাত প্ৰদৰ্শিত হয় এক অনুপম দৃশ্য—ৰাজেন মহন্ত পাট বুনি আছে, দাতত গামোচা, মুখত গম্ভীৰতা, আৰু মুঠিত এখন মিহি সূতা। নিপুন তেওঁক মঞ্চলৈ ল’বলৈ আগবাঢ়ে। মাইকত তেতিয়া তেওঁ কয়—“This award belongs to him. I only heard the music, but he wrote the song.” ৰাজেন মাইকত মাত নলে, মাথোঁ সোঁ হাতত ধৰা এখন পুৰণি কাগজ মুকলি কৰি মঞ্চত থয়—সেইটো হ’ল ১৯৮4 চনৰ হস্তশিল্প প্ৰতিযোগিতাত নাম নথিভুক্ত নকৰা ‘চন্দনপৰা চাদৰ’-ৰ মূল নক্সা।

এই অধ্যায়ত নিপুন আৰু ৰাজেনৰ মাজৰ দৃষ্টিভংগী সম্পূৰ্ণ মিল খায়। বংশধৰ আৰু বংশবাহকৰ মাজৰ সংলগ্নতা, তন্তু আৰু ডিজাইনৰ মাজৰ জোৰ, আৰু শিল্প আৰু আত্মাৰ মাজৰ সমঝোতা চূড়ান্ত হয়। গুৱাহাটীলৈ উভতি আহি, তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত লয়—এখন “Tantu Museum & Learning Studio” স্থাপন কৰাৰ, য’ত ডিজাইনৰ ছাত্ৰ-ছাত্রীৰ লগতে স্থানীয় বুনকাৰসকলেও নিজস্ব নক্সা বচাই থব পাৰিব, QR কোডত নিজৰ কণ্ঠৰ স্মৃতি সাঁচি থব পাৰিব।

চাপৰ গৰাকী এতিয়া কেৱল এজোপা বুৰঞ্জীৰ নোহোৱা নাম নহয়। ই হ’ল যিসকলে অতীতক বুজি, বৰ্তমানক শৃঙ্খলিত কৰি, ভবিষ্যতৰ বাট নিৰ্মাণ কৰে। ৰাজেনৰ মুঠিত থকা সূতা আৰু নিপুনৰ চিন্তাত থকা ডিজাইন—এই যুগল গৰাকী চাপৰ নয়, সেই ইতিহাসৰ—যি বয় যায়, কিন্তু কেতিয়াও ছিঙা নাযায়।

৭

শীতল সজল আবেলিটো সোৱলকুচিৰ ওচৰৰ নদীপাৰত নামি আহিছে। ৰাজেন মহন্ত ওলপতীয়া গামোচা লৈ উঠোনত বহি আছে। তেওঁৰ সন্মুখত এখন পেটা লোহাৰ চাকি—নতুন নহয়, কিন্তু আজিও ঠিক তেনেদৰে ঘূৰে যেন আগদিনৰ শব্দবোৰো তাত বন্দী হৈ আছে। এতিয়া তেওঁ নিয়মিত বুনে নহয়, কিন্তু তাৰ মানে এই নহয় যে সূতাটোক বিদায় জনাইছে। তেওঁ চাকি ঘূৰাই লয় যেন নিজৰ জীৱনৰ এখন চিঠি পুনৰ উলিয়াই পঢ়ে। তেতিয়াতে এখন অচিন খাম আহে—গুৱাহাটীৰ “হস্তশিল্প-সংগ্ৰহালয়”ৰ পৰা। খামখন খুলি তেওঁ থমকি যায়। তেওঁক অনুৰোধ জনোৱা হৈছে—এইবছৰৰ ‘অসম হস্ততন্ত্ৰৰ জাতীয় উপদেষ্টা’ হিচাপে অংশগ্ৰহণৰ বাবে। চিঠিটোত লিখা আছে—“আপোনাৰ বোনা নক্সাবোৰ, ডিজাইন আৰু মুখৰ বিৱৰণ আমাৰ স্থায়ী আৰ্হি হিচাপে ৰখা হ’ব। আপুনি চহি দিলে, আপোনাৰ প্ৰথম চাদৰখনেৰে আৰম্ভ কৰিম।”

এই চিঠিখন যেন তাঁতৰেই লেখা—স্মৃতিৰে, স্পৰ্শৰে, আৰু নিৰৱতাৰ উত্তাপৰে। ৰাজেন চুপচাপ ছাঁবোৰ চাবলৈ গৈ ডাঙৰ পেটাৰ্নৰ খিৰিকীৰ ওচৰত থমকি যায়। সেইখিনি নিপুন ডিজাইন কৰা নতুন শাড়ী—‘ৰাতিপুৱা নদী’—য’ত মিঠা নীল বর্ণৰ সূতাৰে বান্ধা হৈছে ৰাতিপুৱাৰ হালধীয়া ৰশ্মি, আৰু আঁচলত হাতৰ জ্যামিতিক ফুল, যাক স্পৰ্শ কৰিলে তেওঁৰ নিজৰ বাটেৰে আহি যোৱা বহু দূৰৰ সময় স্পষ্ট দেখা যায়। নিপুন সেই মুহূর্তত ওলাই আহে—হাতে এখন ৰোলার স্কেচ, মুখত চিন্তাশীল হাঁহি। “দেউতা, এই ডিজাইনটো আপুনি বানাব নেকি? মই চাইছোঁ—আপোনাৰ হাতৰ দৰেই ছাঁটো নিখুঁত হ’ব। AI মডেলেও সেইখিনিটো কৰিবলৈ শিকিব নোৱাৰে।”

ৰাজেন আগত কিছু নকয়, মাথোঁ স্কেচখন লৈ খিৰিকীৰ কাষলৈ গৈ বহে। তাত স্কেচত এখন নাৰী—গৰ্ভৱতী, আঁচলত কাপোৰ, কপালত টিপ, আৰু আঁৰত বুনা ৰেঙণীৰ গছ। এইটো নিপুনৰ কল্পনা—“তন্তু, জননী আৰু ভূমি” নামৰ নক্সা। “এইটো কি গম পাইছ, পুত?”—ৰাজেন কয়। নিপুন থমকি যায়, তেতিয়াই বাবাৰ প্ৰশ্নটোত মুখত হাঁহি—“এইটো আমাৰ মা। যি আপোনাৰ শাড়ীত বান্ধি মোক জীয়াই ৰাখিছিল, যি মোৰ আঁচলৰে মোক কঁকালৰ পৰা সোনকালে টানি উভতাইছিল। মই এই ডিজাইন মোৰ মাকৰ বাবে বানাইছোঁ, কিন্তু আপোনাৰ হাতৰে। আপোনাৰ হাত মানেই তঁই।”

এইখিনি শুনি ৰাজেন একো না কয়, মাথোঁ নিৰৱে স্কেচখনত হাত বুলায়। এইখিনি সময়ত মিতা সোমাই আহে, তেখেতৰ কেমেৰা লৈ—“আঁতুৰীঘৰলৈ মাৰি যাবলগীয়া ১০০ খন নতুন গামোচা আৰু চাদৰ প্ৰয়োজন, য’ত QR কোড স্কেন কৰিলে—‘মাতৃত্ব, তন্তু আৰু তেজ’ নামৰ তথ্যচিত্র পোৱা যাব। আপুনি আৰম্ভ কৰিব পাৰে নে?”

ৰাজেন চকু মুদে—এইবাৰ কোনো অনুশয় নাই, কোনো দ্বিধা নাই। তেওঁ হাতত তন্তু ধৰে। নিপুন চাকি এখন ওলাই দিয়ে—নতুন, কিন্তু হাতৰ তালমিল তেনেদৰে যেন আগদিনৰ শব্দবোৰে আকৌ উজলি উঠে।

এই অধ্যায়ত সূতাৰে লেখা চিঠি যেন এক ছাঁ—যিয়ে অতীত, বৰ্তমান আৰু ভবিষ্যতৰ মাজত সম্পৰ্কৰ কাগজত স্বাক্ষৰ দিয়ে। ৰাজেন আৰু নিপুনৰ এই যুগ্ম সৃষ্টিৰ অন্তৰালত এখন মিঠা অনুধাৱন জন্ম লয়—শিল্পক দৰ্শন কৰিবলৈ যত্ন লাগে, আৰু সংহতিৰ বোধ হ’লেই পৰম্পৰা বচে। সূতা যেন কেতিয়াবা ছেটা ছেটা হয়, কিন্তু যদিহে সেউজীয়া আঁচলত জোৰা দিয়ে, তেন্তে সেইটো হ’ব ইতিহাসৰ বেগ—এটা চিঠি, যিটো বংশানুক্ৰমে বাট দেখুৱাই যায়।

৮

সোৱলকুচিৰ পাটনি পথেদি ওলাই যোৱা এখন বতাহত আজিৰে দিনে যেন অতীতৰ খঙ, মৰম, সৃষ্টিৰ কথা ঢৌৰ দৰে উঠি পৰে। ৰাজেন মহন্তৰ বৰ্ধিত বয়সৰ চকুত এতিয়া স্পষ্ট শান্তি। দেহত বল কমিছে, কিন্তু মনত গাঁথনি গঢ়া শব্দবোৰ আৰু সূতাৰ টান অলস হোৱা নাই। তেওঁ এতিয়া “তন্তু মিউজিয়াম অ্যান্ড লাৰ্নিং ষ্টুডিঅ’”ৰ সম্মানীয় অতিথি, য’ত গুৱাহাটীৰ পৰা অহা ডিজাইন স্কুলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰে লগতে মেচিন-নবীন বুনকাৰ সকলেও তেওঁৰ চাকি-কণ্ঠৰ সজীৱ পাঠ লয়। প্ৰতিটো পাঠত তেওঁ কৈ যায়—”তুমি সূতা বুনা শিকিবা, কিন্তু বেচি লোৱা আগতে ভাবিবা, এইটো কেনেকৈ কোনোবাৰ গাত উঠি সপোন হ’ব?”

এদিন তেখেতৰ হাতত এডাল বিশেষ কাপোৰ—তিনিটা সোঁতাৰ সংমিশ্ৰণ: দেউতাক ফুৰাই থকা অগপছীয়া সূতা, নিপুনৰ ডিজাইনৰ আধুনিক ছাঁ, আৰু এখন শিশুৰ ৰূপত এগৰাকী নতুন মুখ—মিতা আৰু নিপুনৰ ৬ বছৰীয়া কন্যা রিমঝিম। এই ডালেই নতুন “Rajen Range”ৰ শেষ কলে’ক্সন: “Tantu Gatha – The Grand Line”। ৰিমঝিম এই নতুন কলে’ক্সনৰ মুখ—তেওঁ কেতিয়াবা গামোচাৰ ফাঁকেৰে দেউতাৰ আগচে খঙৰ অভিনয় কৰে, কেতিয়াবা নিপুনৰ ডিজাইনৰ বইৰ আঁৰত আঁকিবাকি কৰে—“মোকো শিকিবা দেউতা, মইও আঁচল বুনিম।”

এইবাৰ Rajen Range সকলো দেশৰ সৈতে এক ডিজিটেল জোটত পৰিণত হয়। UNESCO আৰু V&A Museum ত এই নক্সাসমূহ স্থান পায়—হাতে বোনা সূতা, QR কোডত সংৰক্ষিত কণ্ঠ, আৰু ডিজাইনৰ স্কেচ সংযুক্ত ডাটাৰূপত। তন্তু আৰু কাহিনীৰ এই সংমিশ্ৰণ এতিয়া কেৱল শাড়ী, গামোচা বা দোপাট্টা নহয়—এটা “Living Textile Memory Archive”—য’ত প্ৰতিটো সূতাত কোনো এজন শিল্পীৰ কণ্ঠ বাজে।

এই অধ্যায়ৰ শেষত, ৰাতিপুৱা সোৱণীয়ালাগি একোপা কুঁৱলীৰ মাজত চোতালত ৰাজেন মহন্ত শেষবাৰৰ বাবে চাকি ঘূৰায়—আঙুলিত ধৰি থাকে নিপুন আৰু সৰু ৰিমঝিম। একেলগে তিনিজনে বোনে “চুপচাপ বাটৰ চাদৰ”—তাত লিখা থাকে ছাঁত:
“এই তন্তু মোৰ দেউতাৰ, মোৰ সপোনৰ, আৰু মোৰ জীয়াই থকাৰ স্বৰ।”

চাকি থমকায়, পাট শুকায়, কিন্তু সূতা ছিঙে না—সেইটো বান্ধি ৰাখে তিনিখন সময়: অতীত, বৰ্তমান আৰু ভবিষ্যত।
__
এই শেষ অধ্যায়ত “তাঁতৰ তন্তু”ৰ গাথা নিজেই নিজক লিখি শেষ কৰে—য’ত কাপোৰ কেৱল বস্ত্র নহয়, হ’ল জীৱনৰ নথিপত্র। ৰাজেন, নিপুন আৰু ৰিমঝিম—তিনিজনক লৈ তৈয়াৰ হয় এখন তন্তুৰ বংশাবলী—যি নতুন প্ৰজন্মক কৈ যায়, “যিদৰে জীয়াই থাকিব খোজা, বুনিবলৈ শিকিবা।”

এটি চুপচাপ প্ৰজন্ম বাট চাই থাকে—এখন চাদৰৰ আঁচলত নিজৰ আত্মীয়তাৰ ছাঁ বিচাৰি…
সেই আঁচলতে একে সুঁতিৰে জীয়াই থাকে—তাঁতৰ তন্তু।

[সমাপ্ত]