নিধন নগৰৰ গোপন পথ

১

নিধন নগৰ নামৰ সৰু গাঁওখন উত্তৰ-পূব অসমৰ এটা পাহাৰীয়া অঞ্চলত অৱস্থিত, যাৰ ওপৰেদি শীতকালত কুঁৱলী জুৰি পৰে আৰু গ্ৰীষ্মত গছগছনিৰ মাজেৰে হালধীয়া পোহৰে ৰঙা মাটি উজলাই তোলে। গাঁওখনৰ বিশেষত্ব হ’ল ইয়াৰ খামখেয়ালী নীৰৱতা—এটা বৰ্ষৰ সাত মাহ যেন কিবা দ্ৰুতভাষাৰে কেতিয়াও কিছু নক’লে যেন, আৰু বাকী পাঁচ মাহ—বিশেষকৈ বৰ্ষাৰ অন্তত আৰু পূৰ্ণিমাৰ সময়ত—কোনোৱে পঢ়িব নোৱাৰা এটা গোপন খতাৰ দৰে উদাসীন আৰু অশান্ত হৈ পৰে। ইয়াতে থাকিছিল ১৩ বছৰীয়া বীৰজ্যোতি—সাধাৰণ উচ্চতাৰ, পাত্ৰ চুলিৰ পৰা সদায় ৰ’ব পৰা ডাঙৰ চকু থকা, আৰু সকলোৰে মতে, অলপ বেছি জিজ্ঞাসু। বীৰজ্যোতিৰ বাবাক সাত বছৰ আগতে এটি অজান কুৰুপ কাহিনীৰ দৰে গিলি খাইছিল এই গাঁওখনে। এক ৰাতি খোৱা-শোৱাৰ পাছত তেওঁ উঠাই থাকিলেই নহ’ল, কোনোবা শত্রুৰ অভিযোগও নহ’ল, পুলিচো এটাও ধুলিৰ গাত নিশান পোৱা নাই—তেওঁ যেন মাটি চুই-চুই উধাও হৈ গ’ল। সেইদিনৰ পৰাই বীৰজ্যোতিৰ বুকুত সদায় এটি শূন্যতা—যিটো নাই মাতৃৰ বুকুৰ আলিংগনে, নাই পুৰণি ছবি চাই হাঁহি-আহি কৰাৰ খেলত মেটাব পৰা। এই ৭ বছৰত গাঁওখনৰ আন দুখন পৰিয়ালৰ পৰা দুইজন মানুহ হেৰাই গ’ল—এজনা কাঠৰ দৰজি, আনজন গৰু লোৱা গৰখীয়া। দুয়ো সন্ধিয়া পিনে ওলাই গ’লো, আৰু পিছে ক’ত গ’ল—কেউ জানে না। সেইবোৰ ঘটনা আনৰ বাবে দুখজনক হলেও, বীৰজ্যোতিৰ বাবে সেইবোৰ সকলোতে তেওঁৰ বাবাক দেখিবলৈ পোৱা এটা সঘন দৰ্শন হ’ল।

বিগত দিনবোৰত বীৰজ্যোতিৰ জীৱনত বন্ধুত্বৰ একমাত্ৰ নিকটজন হ’ল পল্লব—এজন উদ্ভট চিন্তা কৰা, চকুতে সদায় একো নাজানিবা-ধৰণৰ বিদ্ৰুপ থকা কিশোৰ, যি প্ৰায়েই কয়, “এই গাঁওখন বেলেগ একো নহয়, এটা জীয়াই থকা ধাঁধা।” স্কুলৰ পিছত তেওঁলোকে বেলেগ বেলেগ ঠাই ঘূৰি ফুৰে, গছৰ কাষত ৰৈ বেজাৰৰ ঘৰটো চাওঁতে চাওঁতে কল্পনা কৰে, “এইখিনিত কিবা লুকাই আছে নেকি?” কিন্তু এইবাৰ বসন্তকালত এটা গুৰুত্বপূর্ণ ঘটনা সংঘটিত হ’ল—গাঁওখনৰ এজন বৃদ্ধ, হেমন্ত দেৱশৰ্মা, যি বৰ্ধিত বয়সৰ বাবেও প্ৰতিদিনে দৰিকা লৈ বনফুৰা কৰাৰ বাবে জনাজাত আছিল, হঠাৎ এটা শনিবাৰে ওলাই যোৱাৰ পাছত উভতি আহিলেই নহ’ল। এতিয়া কথা হ’ল—আকৌ ৭ বছৰে ৩জন উধাও। গাঁওখনৰ পঞ্চায়তে প্ৰাথমিক আলোচনাৰ বাবে এটা বৈঠক চলালে, য’ত সৰু-ডাঙৰ সকলো আহিল, কিন্তু কোনো ফল উলিয়াই নোৱাৰিলে। এজনে ক’লে, “বন্য জন্তু খাই পেলায়,” আনজনে ক’লে “বহিৰাগত লোকে অপহৰণ কৰে।” কিন্তু বীৰজ্যোতিৰ অন্তৰত স্পষ্ট অনুভৱ হ’ল—এইটো কিছুমান শব্দৰ খেল নহয়, এই গাঁওখনে কিবা লুকুৱাই ৰাখিছে, যি ইয়াৰ মাটিৰ মাজত, ডাঙৰ গছবোৰৰ ওপৰত, আৰু দুচকুৰ ধাৰিৰ বাহিৰৰ অলক্ষ্য স্থানত আছে। সেইদিনাৰ পৰা তেওঁ আৰু পল্লবে এক নতুন কৌতূহল লৈ গাঁওখনৰ পুৰণি ঘটনা খনন কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

তেওঁলোকে যিবোৰ পুৰণি কথাসাহিত্য, স্থানীয় পুথিভঁৰাল, বয়স্কসকলৰ কথোপকথন আৰু পুৰণি ছবি সন্নিবিষ্ট কৰা ব্ৰাহ্মণৰ বংশাৱলী কিতাপ বিচাৰি পালে, সেয়া গাঁওখনৰ প্ৰাচীন প্ৰথাৰ এটা বেলেগ ছবি আঁকিলে। ১৮৪৩ চনৰ এখন নথি অনুসৰি, নিধন নগৰ “ঈশ্বৰৰ বাবে আত্মাৰ উৎসৰ্গা” নামেৰে জনাজাত আছিল, য’ত ৭ বছৰৰ অন্তৰালে এটা নিদিষ্ট উৎসৱত ‘বছৰৰ চৰম পাপ’ অপনোৱাৰ বাবে এজন জীৱন্ত মানুহ উত্সৰ্গা কৰা হ’ল। এই ধৰ্মীয় বিচাৰ প্ৰক্ৰিয়া বাতিল কৰা হ’ল ১৯০২ চনত, কিন্তু কাগজত বাতিল হ’লেই যেন বাস্তৱত আঁতৰোৱা নহ’ল। পল্লবে জনালে, তেওঁ পুৰণি স্কুলঘৰৰ পিছফালে এক কুঁহিপাতৰ দৰদিৰ তলত এটা মানচিত্ৰ দেখিছিল, য’ত গাঁওখনৰ একপাশে এটা পাহাৰ আৰু তাৰ ভিতৰত থকা ‘পথৰ শেষত অন্ধকাৰ’ বুলি লিখা এটি টানেল নিৰ্দেশনা আছিল। তেওঁলোকে সেই মানচিত্ৰ উলিয়াই চকুত পেলালে চমক খালে—সেই পাহাৰটো হ’ল ঠিক সেইখিনিত, য’ত তেওঁলোকে কেতিয়াবা এটা অচিন দৰজা-দেখা ছাঁ দেখা পাইছিল। পল্লব কলে, “এইটো মাত্ৰ কাকতৰ ওপৰত নহয়, এই পথ সত্যই আছে।” বীৰজ্যোতিয়ে চকু বন্ধ কৰি নিজৰ ককাইদেউৰ স্মৃতিত থাকি থকা শেষ ছবিখন মনত পেলালে—এজন শান্ত অথচ কিবা যেন লুকাই থকা মানুহ, যাৰ বুকুত অসমাপ্ততা আছিল। আৰু এতিয়া তেওঁ স্থিৰ কৰিলে, “যদি সত্যই এই গাঁও ৭ বছৰত এজনকৈ গিলি খায়, তেন্তে মই হ’ব প্রথম কিশোৰজন, যি সেই গিলি খোৱাৰ পথটো বিচাৰি ওলাই যাব।”

২

পুৰণি মানচিত্ৰখন আৰু পল্লবৰ কল্পনাৰে পৰিপুষ্ট চিন্তা-মন্তব্যবোৰ মাথোঁ জল্পনা নহয় বুলি বিশ্বাস কৰিবলৈ বীৰজ্যোতিৰ বেছি সময় লাগিল নহ’ল। পিছদিনা ৰাতিপুৱা দুজন বন্ধুই ব্যাগত এটা টোৰ্চ, কিছুমান বিস্কুট, পানীৰ বটল আৰু একেখন মানচিত্ৰ লৈ গাঁওখনৰ পূব দিশে থকা সেই পাহাৰটোৰ ফালে গুচি গ’ল। তাৰ ওচৰেদি কুকুৰবোৰ অজানা শব্দৰ আশঙ্কাত চেঁচি উঠিছিল আৰু ঠাণ্ডা বতাহত পাতবোৰে যেন তেওঁলোকক সাবধান কৰি বহল পৰা চাইছিল। পাহাৰটো কিমান ৰহস্যজনক, সেয়া পৰিস্ফুট হৈছিল যেতিয়া পল্লবে এটা খিয়াল কৰিলে—এই ঠাইখনত গাঁওবাসীয়ে পাট কাটি ঘৰ বনাই বা গছ কাটিবলৈও কেতিয়াও আগ্ৰহ দেখুৱাই নাছিল, যেন কোনো এক অলিখিত নিয়মে সেই অঞ্চলক ছোৱনি দিছিল। ৩৫ মিনিটমান পাহাৰ ওপৰলৈ উঠাৰ পিছত, এটি গছপুলিৰ ঢৌৰ মাজত হঠাৎ চকুত পৰিল—ক’লা ৰঙৰ ঢাপ দিয়া এক সমতল দেউল, যিটো পাহাৰৰ ঢালু শিলত কোৱা যেনে গেঁথি দিয়া। এটা দুৰ্গম গুহাৰ মুখৰ দৰে, যি টিলাৰ লগত মিশি গৈ একেবাৰেই অচিন হৈ পৰা। তাৰ ওচৰতে এটা ছাঁ সদায় যেন ঠিয় হৈ আছে—পল্লবে প্ৰথমে ক’লে, “মৰমৰ, সেয়া মানুহ!” বীৰজ্যোতি অলপ ভয় খালে, কিন্তু বেছি সময় নোলোৱাৰ বাবে দুয়ো ধীৰে ধীৰে ওচৰ গৈ দেখিলে—সেয়া কোনো মানুহ নহয়, বৰং এটা পাহাৰ-খোদা দেৱতাৰ দেহাকৃতিৰ দেৱালশিল, যি বৰষুণে ধুই ধুই একেবাৰেই লাহে লাহে গুছি গ’লেও চকু আৰু ওঁঠ দুটা স্পষ্ট আছিল।

দেউলখনৰ ঠিক কাষতে দৰজা সদৃশ এটি কাঠৰ গঠন আছিল, যিটো আগত ধূলি-জং ধৰা শিকলিৰে বন্ধ হৈ আছিল। সেই শিকলিত ধৰা এটা তামৰ প্লেটত খোদাই লিখা আছিল—”পথৰ শেষত নাই গৃহ, আছে আত্মাৰ শ্বাস”। মানচিত্ৰখনৰ একেবাৰেই তলৰ দিশত এই শব্দবোৰ দাঙি ধৰা আছিল, আৰু বীৰজ্যোতি অনুভৱ কৰিলে—এইটো মাত্ৰ কোনো দেৱালিকা মূৰ্ত্তিৰ কথা নহয়, বৰং এটি সজীৱ বিপদৰ দিশে তেওঁলোকে খুলি পেলোৱা দৰজা। বহু সময় ধৰি হাত-চুলি-ধুলি কৰি কষ্টেৰে শিকলিখন খুলি দৰজাত হাত দিছিলেই এক গৰম মাটিৰ সোঁত জুইৰ দৰে মুখত লাগিল। দৰজাৰ অন্তৰত নামি যোৱাৰ পাথুৰি সিঁড়ি আছিল—অন্ধকাৰ, বহুদিনে ব্যবহার নকৰা যেন, ধূলি-জCobwebৰে ঢকা, আৰু এটি গহীন সোঁত যেন তললৈ আঁকি লৈ গৈছে। পল্লব অলপ ৰৈ ক’লে, “মই ভাবিছিলোঁ ই মানচিত্ৰৰ ভুল… কিন্তু এতিয়া যেতিয়া সত্যি এটা গোপন পথ আছে, মোৰ বুকু কম্পিছে।” বীৰজ্যোতিয়ে মিচিকিয়াই ক’লে, “ভয় যেন হ’লেও, ভয় নকৰিলে কাহিনী নোহোৱা হয়।”

সাঁঝলৈ সময় আহি গ’ল, আৰু গাঁওখনত গৰু ঘূৰাই অনা মানুহবোৰৰ শব্দ দূৰত সৰি গ’লেও, পাহাৰৰ ছাঁ আৰু সেই গোপন দৰজাটোৰ চৌপাশে যেন বতাহে হঠাৎ বেগ পাই লাহে লাহে চেঁচাই উঠিল। তেওঁলোকে অস্থায়ীভাৱে দৰজা বন্ধ কৰি ওপৰলৈ ওলাই আহিল—বাকী অংশক আজি নুবুজি নামি যোৱাটো নিৰ্বোধ হ’ব, কাৰণ দৰজাটোৰ ওপৰেদি গছপুলিৰ ছাঁত এতিয়া সুৰ্যৰ পোহৰ অন্তিম কিৰণ মাৰি আছিল। পাহাৰৰ ওপৰ পৰা গাঁওখন চোৱাৰ দৃশ্যটা ভয়ংকৰ আছিল—সন্ধিয়া ধোঁৱাৰ দৰে কুঁৱলী উঠিছে, ঘৰবোৰ সৰু সৰু ঠেলা যেন দেখা গৈছে, আৰু কাকতপত্ৰ জৰিত সেই মানচিত্ৰখন যেন বতাহত উৰি গ’লে আকাশতেই লিখা হৈ থাকিব। নামি অহাৰ সময়ত বীৰজ্যোতি ভাবিলে—এই গুহাটোতেই হয়তো তেওঁৰ ককাইদেউ নামিছিল, হয়তো সেয়া এখন বলিৰ গুহা, নহয় হ’লে কোনো পাপৰ ৰহস্যৰ আধাৰ। তেওঁ লগত লৈ অহা পিতৃৰ এটা পুৰণি টর্চ-লাইট লৈ বাতৰি দিলে, “আগন্তুক শুকুৰবাৰে নামিম… আৰু সেই সময়ত যদি মই উঠি নাহোঁ, তেন্তে জানিবা—গাঁওখনৰ সত্য আমি খুলি পেলাইছিলোঁ।”

৩

সন্ধিয়া বেলিকা পাহাৰৰ পৰা নামি অহাৰ পাছত বীৰজ্যোতি আৰু পল্লব দুয়ো দেউৰিত বহি আছিল—টেবুলৰ ওপৰত বিছাৰি থোৱা মানচিত্ৰখন, কাষতে এটা ডাঙৰ দীঘল পুথিৰে ভৰপূৰ বেগ, আৰু শীতল চাহৰ কাপ। দেউৰিৰ মাটি খৰ খৰাই উঠে বাটৰ মাটি বোৱাই অহা ধূলিৰে, যেন এই সন্ধিয়াৰ হাওঁ-বতাহো আজিৰ সন্ধিক্ষণৰ গুৰুত্ব বুজি আছিল। পল্লবে পুৰণি মানচিত্ৰখনৰ কোণত আঙুলিৰে এটা শব্দ দেখুৱালে—“নিৱেদন”—পঢ়ি লʼলে বীৰজ্যোতিয়ে মনত পৰিল, এই শব্দটো তেওঁ মন্দিৰৰ প্ৰাৰ্থনাত শুনিছিল, কিন্তু ইয়াত ইয়াৰ অৱস্থান অদ্ভুত। ঠিক তাৰ কাষত এটা অলংকৃত ৰূপত লিখা শ্লোক আছিল—“যি আত্মা দেখিব পাৰে শেষ পংক্তি, সেয়াই কৰিব নিৱেদন; আঁৰত যি কেঁচা অন্ধকাৰ, সেয়া হ’ল মুক্তিৰ পথ।” এইটো কোনো নীতিকথা নে সংকেত—সেয়া নিদান কৰিবৰ আগতে, তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত লʼলে গাঁওখনৰ পুৰণি পাঠশালাৰ পুথিভঁৰাল পৰীক্ষা কৰিব। পাঠশালাৰ তলৰ অংশত একো একো চোতালত ছাঁ-ঢকা তাকত পুথি আৰু পাণ্ডুলিপি থোৱা আছিল—ধূলিত ঢকা, পাতবোৰ কেঁচা, বহু নাম অচিন, বহু নাম ঘূৰিও আহি চিনাকি। এজন বুঢ়া কেপালি পঢ়োৱা শিক্ষক “শ্ৰীমন্ত কাকু” বীৰজ্যোতিৰ বাবাৰ বন্ধু আছিল, তেওঁহে তেওঁলোকক ভিতৰলৈ যাবলৈ অনুমতি দিলে, কিন্তু ক’লে—”যেতিয়া পুৰণি কথা সাৰ্থক হয়, নতুন মানুহৰ জীৱন পৰিৱৰ্তন হয়।”

তালপাতৰ পাণ্ডুলিপিত এজন নামৰ ওপৰত বীৰজ্যোতিৰ চকু ৰৈ গ’ল—“অমৰনাথ শাস্ত্ৰী”—এই নামটো তেওঁ আগত শুনা নাই, কিন্তু সেয়া আছিল নিধন নগৰৰ আটাইতকৈ পুৰণি দেৱালীয়া শাস্ত্ৰবিদ। তেওঁৰ লিখা এটী পুথিত কোৱা হৈছে, গাঁওখনৰ পূব পাহাৰৰ ওচৰত এটি গোপন গুহা আছিল, য’ত “পথপৰাৰ প্ৰক্ৰিয়া” নামৰ এটি ধৰ্মীয় উৎসৰ্গা চলা হৈছিল—য’ত গাঁওৰ পাপবিলাক যেন একে মানুহৰ আত্মাৰ জৰিয়তে ধুয়ে ল’ব পাৰি বুলি বিশ্বাস কৰা হৈছিল। এক অদ্ভুত শুদ্ধিকৰণৰ আয়োজন—য’ত ভয়, বিশ্বাস আৰু বলিৰ সংমিশ্ৰণ আছিল। সেই উৎসৱৰ নাম আছিল “সপ্তম নিশা”, আৰু তাৰ শেষত এজন ‘নিৰ্বাচিত’ ব্যক্তি গোপন গুহালৈ প্ৰবেশ কৰিছিল—পিছে তেওঁ কোন, কেতিয়া পছন্দ কৰা হ’ল, কিয় তেওঁহে—সেয়া কেতিয়াও জনা নহ’ল। পল্লব কʼলে, “এয়া যেন পৰিৱর্তন নহয়, এক সম্পূৰ্ণ গীতৰ শেষ ৰাগ।” বীৰজ্যোতি, যিয়ে কৈছিল সুধি থাকিব—মিচিকিয়াই ক’লে, “এতিয়া লাগে সেই শেষ ৰাগটো শুনিবলৈ নামি যোৱা।” পাঠশালাৰ ভিতৰত তেওঁলোকে মানচিত্ৰৰ এটা পূৰ্ণ ৰূপ উলিয়ালে, য’ত গাঁৱৰ মাজৰে পাহাৰলৈ এটা সূক্ষ্ম পথ আঁকা আছিল—মাটিৰ তলৰ, শিলৰ জৰিয়তে আগবাঢ়া, আৰু এক বিশেষ ছাঁৰে চিহ্নিত দৰজা দেখুৱোৱা।

তেওঁলোকে বুজি গʼলে—গাঁওখনৰ বহুজনক জানো জানো নজনাৰ অভিনয়ে প্ৰশিক্ষিত কৰা হৈছে, যেন যি সময়ত এটা প্ৰশ্ন সঁচাকৈ প্ৰশ্ন হৈ উঠে, সেয়া শুধিলে সবাই অলপ অলপ মাতলীয়া হৈ পলায়। বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে সেই পাঠশালাৰ পৰা উভতি আহি নিজ নিজ নোটবুকত সকলো লিখি ৰাখিলে—মানচিত্ৰৰ দিশ, শ্লোক, “নিৰ্বাচিত” বলিপুৰুষৰ বৰ্ণনা, আৰু সেই উৎসৱৰ চূড়ান্ত নাম। বীৰজ্যোতিয়ে চাহ খাই, জানালিৰ পৰা চোৱা ওচৰৰ বটগছটোত এখন শালিক বহি থকা দেখিলে। হঠাৎ তাৰ দৃষ্টিত এখনো সৰলতা নাছিল—যেন সেই পাখি তাক চিনি আছে, যেন সেয়া বাৰে বাৰে কʼব খুজে, “সঁচা ৰাস্তাটো ছাঁৰ ভিতৰত আছে।” আৰু ঠিক সেইদিনাৰ পিছদিনা, শুকুৰবাৰে, যিটো শুকুৰবাৰ আছিল ঠিক সাত বছৰ পূৰ্বে তেওঁৰ বাবাৰ অন্তিম নিশা—তেওঁলোকে স্থিৰ কৰিলে, পুনৰ সেই গুহাটোৰ সন্মুখীন হ’ব। তেওঁলোকৰ হাতত এতিয়া আছিল পূৰ্ণ মানচিত্ৰ, নীতিশ্লোক, আৰু ভিতৰৰ প্ৰৱেশ দৰজাৰ সংকেত। সন্ধিয়া পাহাৰৰ কোলাৰ ছাঁ বাঢ়ি আহিলে, দুয়ো কিশোৰ আগুৱাই গ’লে—যেন সেই গাঁওখনত জন্ম হোৱাৰ কাৰণ আছিল, সেই পথখন খুলি পুনৰ লিখা হোৱাৰ বাবে। আৰু সেইদিনা নিশা গাঁওখনৰ ওপৰত পৰা কুঁৱলীৰ ছাঁ—এনে লাগিল যেন কিবা অপেক্ষা কৰি আছে বহুদিনৰ।

৪

বীৰজ্যোতি আৰু পল্লব শুকুৰবাৰ ৰাতি গাঁওৰ পৰা পাহাৰলৈ যাত্রা আৰম্ভ কৰিলে—হাতে মানচিত্ৰ, মূৰত বহু চিন্তা আৰু মুখত আতুৰতা। পাহাৰৰ গা-ধৰা দৰ্জাৰ পৰা সৰু সৰু গধূলি পাখিলৈ পূৰ্ণিমাৰ চাদৰবোৰ তললৈ পৰি আছিল। গাঁওখনৰ চাৰিওদিশত আজিও যেন সেই অলেখা অভিশাপৰ চিহ্ন আছিল—যেন দেউতাক থিৰ কৰি থোৱা, যি পলায় পৰাৰ আগৰ ৰহস্যৰ মাজত নিজকে মৰি যোৱা। বীৰজ্যোতিৰ অন্তৰত সঁচাকৈ উত্তেজনা আৰু চিন্তা আছিল—এই পথৰ শেষত কিমান ভয়ংকৰ পথ আছে? এই যাত্ৰাই কি তেওঁলোকৰ সপোন বা সঁচা পথৰ সন্ধান দিব?

সন্ধিয়া দৰজা খোলাৰ সময়ত দুয়ো বন্ধু একে সমানে পাহাৰৰ বাটত উঠিছিল। তেওঁলোকে গুহাটোৰ মুখৰ কাষত থিয় দি কিছু সময় ৰৈ থাকিলে—হালধীয়া পোহৰে গহীন গুহাটোৰ মুখলৈ বৰণৰ চাদৰ এৰি দিছিল। গুহাৰ মুখটো অন্ধকাৰ আৰু বৰষুণৰ সময়ত সাঁতোৰা পথৰ দৰে হৈ পৰিছিল। সেয়া গুহাৰ পৰা পৰা হোৱা সোঁতবোৰ এক গধূলি লহৰ দৰে ঠাণ্ডা আৰু চুই থকা। বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে একে সময়ে গভীৰ নিশ্বাস লৈ দৰজা খোলাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল—তিনিবাৰ টৰ্চৰ পোহৰ সন্নিৱিষ্ট কৰিছিল, যেন ভিতৰৰ অন্ধকাৰৰ কোনো গভীৰতা থাকিলেও সেয়া ভয় নকৰিব। বীৰজ্যোতিৰ বুকুত অদ্ভুত এক সঁচা বোধ আছিল—কি হ’ব, তেওঁ জানিছিল।

গুহাৰ ভিতৰটো অতি প্ৰাচীন আৰু ধূলিত মুকলি আছিল। বৰষুণৰ পৰা মাটিত গধূলি সোঁত আৰু সিঁড়িত পৰা মাটি যেন একে পৰিসৰে ভৰপূৰ্ণ আছিল। সিঁড়ীৰ পৰা ঠাণ্ডা বতাহই তেওঁলোকৰ মুখলৈ সমান্তৰাল বায়ু হিচাপে অনুভৱ কৰি আছিল। কপালটো তেজৰ পৰা চাৰা সৰু আকৃতিৰ মূৰ্তি, শিলৰ মাজত একেলগ হৈ পৰিছিল। বীৰজ্যোতিৰ চকুত চাৰিওপাশে মূৰ্তিসমূহৰ ভাৰসাম্য উঠিল। পল্লবে এটা সৰু বাচলিৰ পৰা টাৰ্চৰ পোহৰ মাৰিলে। ভয়ংকৰ চাৰা মূৰ্তিৰ ভিতৰ পৰিসৰে কিছু সৰু অন্ধকাৰপূৰ্ণ বাটৰ পৰা আৱিষ্ট হব পৰিল। এখন মূৰ্তি শিলৰ পৰা শিলৰ সৈতে টানত আগবঢ়োৱা আছিল। বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে মূৰ্তিৰ সুৰৎ চাৰাও কৰি উলটোত মূৰ্তি সম্পূর্ণকৈ সৃষ্টিৰ পৰা কাৰ্য কৰি থাকিল।

অৱশেষত বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে একে চাৰা দেখাৰ পৰা তেওঁলোকৰ মৰমৰ প্রতি কৰা তত্ত্ব সম্পাদিত কৰিছিল।

৫

গুহাৰ সেই জিপুন ঠাণ্ডা আৰু ধূলিৰ ঘন ছাঁৰ মাজত নামি গৈ, বীৰজ্যোতি আৰু পল্লব দেখিলে—মাটিৰ তলৰ এই জগতটো যেন নিধন নগৰৰ কোনো ছাঁটোৱেই নহয়, যেন একেবাৰে বেলেগ এক পৃথিৱী। অলপ আগুৱাই গ’লে, চকুৰ আগত দেখা গ’ল এটা বিস্তৃত গৃহ—বহু বছৰ ধৰি অচলিত থকা, মাটিৰে আবৃত, আৰু চাৰিওফালে শিলৰ দেউলত বহু হাতিৰ দাঁতৰ দৰে সজ্জা। এই শিলবোৰত খোদাই কৰা আছিল বহু মুখ—কিছু কন্দোৰা, কিছু হাঁহি, আৰু কিছু যেন ক্ৰন্দনত ঠাই পোৱা। এই ঠাইত চিঞৰনি নাছিল, শব্দো নাছিল, মাথোঁ চকু-সাঁজৰ মধ্যৰ পৰা মাত খাই থকা এক বিষাদ আছিল। পল্লবে আগুৱাই গ’লে তেওঁৰ টৰ্চৰ পোহৰে চোকা কৰি এটা শিলৰ সোঁতত কিবা চকুমূৰ লগা দেখিলে—তেওঁ সাৱধানে ওচৰ গৈ চকু মেলা এটা দেহ দেখিলে। বীৰজ্যোতি দৌৰি আহি হাত ধৰি উঠালে—মূৰটো শুকাই গ’ল, মুখখন চিনাকি যেন লাগিল, আৰু কাপোৰটোৰ কোঁচত এটা পকেট-নটবুক আছিল। চকু দিওঁতেই, বুকুত এটা কম্প উঠিল—এইটো আছিল তেওঁৰ ককাইদেউৰ দেহ। সাত বছৰ ধৰি হেৰাই যোৱা সেইজন মানুহ, যিয়ে কোনো ক্ৰন্দন নকৰি গাওঁৰ পৰা উধাও হৈছিল, আজি ইয়াত পৰি আছিল—ঠাণ্ডা, নিৰ্জীব আৰু হৃদয়বিদাৰক নীৰৱতাৰে।

পকেট-নটবুকখন খুলি তেওঁলোকে ভিতৰত লেখা এটা টোকা পালে—“মই পথ অনুসৰণ কৰিছিলোঁ, কাৰণ সঁচা কথাটো জানিব খুজিছিলোঁ। কিন্তু এই গুহা কেৱল পাপৰ শুদ্ধি নহয়, ই হৈছে শাস্তিৰ আধাৰ। মোৰ পদক্ষেপে কিবা জাগ্ৰত কৰিলে, আৰু এতিয়া মই উভতি যাব নোৱাৰোঁ। যদি কেতিয়াবা মোৰ কথাবোৰ পঢ়া যায়, তেন্তে জানিবা—‘পথৰ শেষত গৃহ নাই, আছে আত্মাৰ শ্বাস’—এইটো কেৱল উপমা নহয়। এই গাঁও নিজেই বিচাৰে কাক ৰাখিব, কাক নাখোজে। আৰু মই… মই অযাচিত আছিলোঁ।” পল্লবে মুখত হাত দি শব্দহীন হৈ ৰ’ল, আৰু বীৰজ্যোতিৰ চকু উত্তপ্ত হৈ পৰিল। ককাইদেউৰ নোটৰ শেষ অংশত আছিল এটা আঁঁকা—মানচিত্ৰৰেই অন্য এটা অংশ, যিটো এতিয়ালৈ দেখা নাছিল। সেই অংশত দেখুওৱা আছিল গুহাৰ ভেতৰত এটা বিপৰীত দিশে যোৱা সৰু টানেল আৰু এটা সংকেত—“নিৰ্বাচিতক বিচাৰি লোৱা পথ।” পল্লবে চুপে চুপে কলে, “মোৰ মনত হয়, এইটো বলি প্ৰথাৰ গোপন দিশ। যদি এই পথত কোনোজন নিৰ্বাচিত হয়, তেন্তে আন এটা পথ থাকে, য’ত তেওঁক লৈ যোৱা হয়। আৰু এই গাঁও… হয়তো সেই প্ৰথা আজিও বজাই আছে।”

তেওঁলোকে গুহাৰ অন্তৰ্গত নতুন টানেলখনৰ প্ৰৱেশমুখ চাবলৈ আগুৱাই গ’ল। ইয়াত জং ধৰা এটা লোহার দৰজা আছিল, যিটো হাতৰে ঠেলা দিওতেই গৰ্জনৰ দৰে শব্দ কৰি খুলি পৰিল। ভিতৰত শিলৰ দেওালৰ ওপৰত অলংকৃত হ্ৰস্ব শ্লোক লিখা আছিল—“যাৰ আত্মা মুক্তি নাপায়, সেয়া গাঁৱে পচি থাকে।” এই শব্দবোৰে বীৰজ্যোতিৰ বুকুত বিদ্যুতৰ দৰে কাঁপনি দিলে—এই গাঁওয়ে নিজেই যেন নিৰ্বাচন কৰে, যেনো জীৱন্ত এটা চেতনা, যিয়ে কোনো এক অভিলাষৰে বেছিভাগক বাচে, আনক গিলি ফেলে। ভিতৰলৈ আগুৱাই গৈ তেওঁলোকে শুনিলে এটা সোঁতধ্বনি—এক প্ৰচীন যন্ত্ৰৰ ঘূৰ্ণন, যেন বহুবছৰৰ অব্যৱহৃত কিবা এখন চকলেট-কল মেশিন আকৌ চলি উঠিছে। হঠাৎ খচখচ আওজেৰে সৰু শিলবোৰ সৰিবলৈ ধৰিলে, মাটিৰ তলৰ পৰা উঠে এটা খোপনিৰ দৰে যন্ত্ৰ, যিটো আগেয়ে বৰ্দ্ধিত প্ৰচেষ্টাৰে আগচৰিছিল। এই যন্ত্ৰ চলাৰ লগে লগে গুহাৰ একাংশ বন্ধ হৈ পৰিল, আৰু পিছফালৰ পথটো আগচা হৈ গ’ল—তেওঁলোকে এতিয়া আটকে পৰিল।

এতিয়া দুজন কিশোৰে জানে—এই গুহা কেৱল পুৰণি নহয়, ই জীয়াই আছে। সেয়া গিলি খাব পাৰে, বিচাৰ কৰিব পাৰে, আৰু হয়তো… সেই বলি প্ৰথাৰ সঁচা অৰ্থ এতিয়াও পূৰ্ণ হৈছে। এই গাঁও, এই গুহা, আৰু সেই ‘সপ্তম নিশা’—সববোৰ একে ধাৰণাত জড়িত, যাৰ উত্তৰ পোৱা সহজ নহ’ব। তেওঁলোকে ঠিক কৰিলে—এই গুহাৰ ৰহস্য সম্পূৰ্ণ ভাৱে বুজি পোৱাৰ আগতে উভতিব নোৱাৰিব। আৰু সেই সিদ্ধান্তই তেওঁলোকক আগবঢ়াই নিব নতুন বিপদৰ দিশে—যত আত্মাৰ পঁচা-গন্ধ, প্ৰাচীন বলিৰ ইতিহাস আৰু নিজৰেই ভয়ৰ সৈতে লড়াই কৰি জানিবলৈ হ’ব—নিধন নগৰৰ গোপন পথ শেষত ক’লৈ যায়।

৬

গুহাৰ যান্ত্রিক শব্দ আৰু বন্ধ হোৱা পথৰ পাছত বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবক এখন সংকীৰ্ণ, চকচকে পাথৰেৰে গঠিত সিঁড়িত নামিব লগা হ’ল—যি হেৰুৱা পথৰ দৰে তললৈ গৈ গৈ এক গভীৰ গৰখাই হেৰাই গৈছিল। সিঁড়িবোৰত নামি যাবৰ সময়ত বতাহৰ চলাচল থমকি গ’ল, দেহত বৰফীয়া চাহনি লাগিল, আৰু অদৃশ্য কিছুমান ধ্বনি যেন কাণত ফুংকৈ বাজিবলৈ ধৰিলে—একো শব্দ স্পষ্ট নহ’লেও ই যেনে এক প্রাচীন মাত, যেন কিবা আদি যুগৰ আত্মা উশাহ লৈ আছে, অপেক্ষা কৰি আছে কোনো উত্তৰ অথবা উৎসৰ্গাৰ। সিঁড়িৰ শেষত তেওঁলোকে দেখা পালে এটা বিস্তৃত মণ্ডপ, যাৰ চাৰিওফালে গৰখোৱা শিলৰ পিলাৰ, আৰু মাজত আছে এটি বেদীৰ দৰে বৃত্তাকাৰ স্থান। বেদীখন ৰক্ত ৰঙৰ দাগেৰে পচি গৈছে, আৰু তাৰ ওপৰত বিছৰা আছিল এটা কাঠৰ মালা—তেজে ৰঙা হোৱা, জৰুজৰা হৈ পৰা, যেন বহু আগতেই কেতবোৰ উৎসৰ্গা সংঘটিত হৈছিল। সিহঁতৰ চকু আকৃষ্ট হ’ল চাৰিওফালে থকা মূৰ্তিসমূহলৈ—দশটা হাত থকা দেৱতা, কঁঠাল-সদৃশ মুখ, আৰু পিণ্ড-আকৃতিৰ খোপনিত খোদাই কৰা আগন্তুক-মূৰ। এই মূৰ্তিসমূহ কোনে বানালে, কিয় বানালে—সেয়া স্পষ্ট নহ’লেও, তেওঁলোকে বুজি গ’ল—এই ঠাইতে “নিৰ্বাচিত” জনৰ প্ৰাণ আহুতি দিয়া হৈছিল।

পল্লব গহীন মণ্ডপটোৰ মাটি চাই থাকোঁতে দেখিলে—সিহঁতৰ পদচিহ্নৰ বাহিৰে আন কেইজনমানৰো পদচিহ্ন দেখা গৈছে, যিবোৰ বৰ্তমানৰ। একো একোটা ডাঠ বুটৰ ছাঁ, যি গুহাৰ অন্য প্ৰবেশ পথৰ পৰা আহি যেন এই পথলৈ গৈছে। বীৰজ্যোতিয়ে ক’লে, “মানে আমি এই গুহাত মাত্ৰ কিছুমান পুৰণি ইতিহাস বিচাৰি নাহিছিলোঁ… এই গাঁওতো কাকো কিবা জনা আছে, আৰু তেওঁলোকে এতিয়াও এই পথ ব্যৱহাৰ কৰে।” কথাষাৰ শেষ হোৱাৰ আগতে সিহঁতৰ পিছুফালৰ শিলৰ দেওলৰ এটি অংশ খুলি পৰিল—একটুকুৰা গোপন দৰজা, যাৰ আঁৰফালে আছিল ক’লা কাপোৰ পিন্ধা এটা মুখ ঢাকা মানুহ, যিয়ে হঠাৎ কঁপনিৰ দৰে ক’লে—“তেওঁলোক এতিয়া প্ৰৱেশ কৰিছে, পূৰ্ণিমাৰ বেদী প্ৰস্তুত।” আৰু তাৰ পিছতেই সিহঁতৰ আগচৰ-পথখন চপচপকৈ বন্ধ হৈ গ’ল। পল্লব চকু মেলি থাকিলেও তাৰ হাত সিঁচৰি গ’ল, আৰু বীৰজ্যোতিয়ে তৎক্ষণাৎ আঁৰলৈ টানি কলে, “এতিয়া এই গাঁও আমাৰ বিৰুদ্ধে।” যাৰ অৰ্থ আছিল—গাঁওখনৰ কোনো অংশে এই বলি প্ৰথা চলাই আছে, আৰু তেওঁলোকে যেন কোনোবা গুপ্ত চকুৰ তালিকাত নাম দিছিল। সেই ৰাতিত সেই গোপন বেদীৰ শিলৰ সোঁতবোৰৰ পৰা কিবা শব্দ উঠিছিল, যেন মাটি-কুঁহিপাতৰ ভিতৰত কিবা প্ৰাণ পাই উঠিছে। বীৰজ্যোতি কঁপি কঁপি কলে, “এই গাঁওয়ে লুকুৱাই থকা নহয়, এই গাঁওয়ে খাই যায়।”

চিন্তা আৰু চকুত বিস্ময় লৈ তেওঁলোকে আকৌ বেদীৰ তলত থকা এক সূক্ষ্ম ফাটল পৰ্যবেক্ষণ কৰিলে, য’ত খোদাই কৰা আছিল কিছুমান সাংকেতিক চিহ্ন—জ্যোতিষশাস্ত্ৰ, পূৰ্ণিমা, আৰু একটো চকুৰ ৰূপ। ফাটলখনৰ তলত বেলেগ এটা খোপা আছিল—বহুদিনে বন্ধ হৈ থকা যেন, কিন্তু বুলেটৰ খোঁচাজনিত ৰখ ৰখা দাগ চাবলৈ পোৱা গৈছিল। এইতো স্পষ্ট—এই পথ কেৱল ধৰ্মীয় নহয়, ই আছিল এখন প্ৰচলিত ষড়যন্ত্ৰৰ পথ—যি যুগে যুগে বলিৰ দোহাইত মানুহ লুকুৱাই, হত্যা কৰি, সত্য ধুমুহা কৰি গৈছে। কিন্তু এতিয়া সেই পথৰ মুখত থিয় আছিল বীৰজ্যোতি আৰু পল্লব—এজন নিজৰ ককাইদেউৰ মৃত্যুৰ জট উন্মোচন কৰিব খোজা কিশোৰ, আৰু আনজন গাঁওখনৰ মুখোশ উলিয়াব খোজা দৃষ্টিসচেতন অনুসন্ধানকাৰী। তেওঁলোকে স্থিৰ কৰিলে—এই যাত্ৰা এতিয়াৰ পৰা কেৱল রহস্য উন্মোচনৰ নহয়, ই হ’ল আত্মৰ যুদ্ধ, বিশ্বাসৰ ৰক্ষা আৰু নিধন নগৰৰ গিলি খোৱা অভিশাপৰ শেষবিন্দুলৈ আগবাঢ়া। আৰু ঠিক সেই সময়তে, শিলৰ ভিতৰত থকা খোপা এটা শব্দেৰে খুলিবলৈ ধৰিলে… যেন কিবা তেওঁলোকৰ অপেক্ষা কৰি আছিল বহু বছৰ ধৰি।

৭

শিলৰ খোপাটো খুলিবলৈ লৈছিল, যেন কিবা বহু বছৰ ধৰি শ্বাস রোধ কৰি থকাৰ পাছত এতিয়া এডাল গোপন আত্মাই প্ৰাণ ল’বলৈ ওলাইছে। খোপাটোৰ ভিতৰলৈ টৰ্চ মাৰোঁতেই দেখা গ’ল—এটা সৰু অন্ধকাৰ গৰখাই পথ, য’ত আগুৱাই গ’লে গুৰিৰ পৰা কঁপনি উঠিছিল, আৰু দেয়ালবোৰত শিলৰ ছাঁয়ে ঘূৰি ঘূৰি নিজকে সজীৱ বুলি ঘোষণা কৰিছিল। এই পথটো প্ৰায় এবছৰীয়া শিশুৰ সোঁহতীয়া বুকুৰ দৰে পিন্ধি থকা, সংকীর্ণ, ঘাঁহ আৰু ধূলিত ঢকা, কিন্তু আঁৰৰ পৰা অহা ঠাণ্ডা ধুমুহাই বুজাই দিছিল—এইখিনিতেই “সপ্তম নিশা”ৰ মূল সত্য গোপন আছে। বীৰজ্যোতি আৰু পল্লব নীৰৱ হৈ আগবাঢ়ি গ’ল। যিমানে তললৈ নামি গৈছিল, সিমানে বতাহ ঠাণ্ডা হ’বলৈ ধৰিছিল, যেন মাটি নিজেই দেহত কঁপনি তুলি এখন ভূগৰ্ভস্থ ঘুমত সোমাই আছে। পথৰ শেষত দেখা পালে এটা বৃহৎ গুহাগৃহ—বহু বছৰ আগৰ গোট খোৱা বেদী, শিলৰ ওপৰত আঁকা মুখাকৃতি, আৰু সকলোতকৈ বিস্ময়কৰ—এজন বুঢ়া মানুহ, যি ৰঙা কাপোৰত আৱৃত, চকুত লাল উজ্বল কালি, আৰু সন্মুখত বহি আছে যেন এক গভীৰ ধ্যানত। তেওঁলোকক চাবলৈকে নুচালিলে। বীৰজ্যোতিয়ে আগবাঢ়ি ক’লে, “আপুনি কোন?” বুঢ়া জনে কিবা সময় চুপ কৰি থাকি ওঁঠ মেলিলে, “মই যিজন তোমাক বাচি ল’বলৈ সাত বছৰ আগতে ইমান মানুহৰ মাজৰ পৰা তোমাৰ বাবাক ল’লো। কিন্তু তোমাৰ বাবাই ভুল কৰিছিল—সত্যক অনুসৰণ কৰিছিল।”

এই কথা শুনি বীৰজ্যোতিয়ে গোটেই জীৱনৰ ভিতৰৰ দুখ এক পলকতে অনুভৱ কৰিলে। বুঢ়া জনে ক’লে, “এই গাঁও জীয়াই থাকিবৰ বাবে, পূৰ্ণিমা প্ৰতি সপ্তম বছৰত এখন আত্মাৰ শুদ্ধিকৰণ লাগে। সেই আত্মা যদি শান্ত হয়, গাঁও বাচে। নহ’লে অভিশাপ পৰে—কেতিয়াবা খৰাং, কেতিয়াবা ৰোগ, কেতিয়াবা মানুহ হেৰোৱা। এইটো নীতি নহয়, ই হ’ল পৰম্পৰা।” পল্লবে ফুংকাৰে ক’লে, “আপোনালোকে পাপ ধুই পেলাব বুলি ক’লে, কিন্তু মানুহ খাই গৈছে! এইটো ধৰ্ম নহয়—ই হত্যাকাৰীৰ উৎসৱ!” বুঢ়া জনে চকু মেলি চালে—এটা ডাঙৰ চকু, যি গাঁওখনৰ শতাব্দীজোৰা হিংসা বোৰ সোধাতে নিজে কোনো দিনো ৰুধা হোৱা নাছিল। “আমাৰ বাচলীত আত্মা থাকে, বিশ্বাস থাকে। তুমি যদি এই গাঁওক বাচাব খোজা, তুমি হ’ব লাগিব নিৰ্বাচিতজন। তোমাৰ বাবাই সেই দায়িত্ব স্বীকাৰ কৰিছিল, কিন্তু মাচুল দিবলৈ সক্ষম নহ’ল। এতিয়া—বাকীটো তোমাৰ সিদ্ধান্ত।” বীৰজ্যোতিয়ে তন্ময় হৈ শুনি থাকিল, বুকুৰ মাজত ঢৌ উঠি পৰিছিল, যেন কণমানি বয়সৰ সকলো প্ৰতিশ্ৰুতি আৰু সকলো ভয় একেলগে দৰাৰ দৰে ঘূৰি আহিছে।

গুহাটোৰ মাজৰ বেদীত আগবাঢ়ি গৈ বীৰজ্যোতিয়ে চকু বন্ধ কৰিলে। তেওঁৰ বাবাৰ মুখত দৰ্শন হ’ল—নিতৌ ৰাতি তেওঁৰ বাবে গল্প ক’ৰা সেই মুখ, শেষবাৰৰ বাবে চাহ খাই আছিল যি সন্ধিয়া, আৰু গাঁওৰ বুকুৰ নিচিনা অলক্ষ্য এটা পথত উভতি নাহিল। “সঁচা বুলি বিশ্বাস কৰা মানেই কি আত্মাহুতি?” তেওঁ নিজকে সুধিলে। “যদি মই এই পথত আগবাঢ়ো, মই নিজৰ বাবাক ৰক্ষা নকৰিলোঁ, নিজকো হেৰুৱাম।” ঠিক তেতিয়াই, পল্লব এগজাক্ট হৈ ক’লে, “তই হ’বলৈ দিয়া নাই। মই ইয়াৰ শেষ দেখিম। আৰু যদি গাঁওটোৱে তোক বাচি লৈছে, তেন্তে আমি এই গাঁওৰ নিয়ম ভাঙিম।” দুয়ো বন্ধুই একেলগে বিপৰীত পথলৈ দৌৰিলে—ফাটল দিয়া খোপাটোৰ মাজেদি ওলাই আহিল, ক্ৰমান্বয়ে পথৰ ওপৰলৈ উঠি গ’লে। গাঁওখন সেই নিশা চকু মেলি চাই আছিল—পূৰ্ণিমাৰ পোহৰ নিস্তব্ধতা আৰু কঁকালত লাগি থকা তেজপানীৰ ৰঙ। পাহাৰৰ ওপৰত যেতিয়া দুয়ো ওলাই আহিল, বীৰজ্যোতিয়ে চকু ঘূৰাই গাঁওখন চালে—এতিয়া তেওঁ জানে, এই গাঁওৰ ভূমিৰ তলত আত্মাৰ শ্বাস ঘূৰি ফুৰে। আৰু হয়তো, সেই শ্বাস বাচি লয় কাক ত্যাগ কৰিব, কাক গিলি খাব। কিন্তু দুয়ো জানে—এতিয়া যি সত্য জানিলে, তাৰ দ্বাৰা নিয়ম উলটি যাবই। হয়তো নিধন নগৰৰ গোপন পথৰ ইতিহাস সঁচাকৈয়ে এইদৰে শেষ নহয়—এইটো হ’ল সূচনা।

৮

পাহাৰৰ ওপৰলৈ ওলাই অহাৰ পিছত বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে বহুক্ষণ কিবা নক’লে। চুপে চুপে দুজনৰ বুকুৰ ধপধপনিত যেন গাঁওখনৰ শতাব্দীজোৰা অতীত ওলোমাই ৰ’ল। সিহঁতৰ বুকুত এতিয়া মাথোঁ এটা কথা ঘূৰি ফুৰে—এই গাঁও, এই পৰম্পৰা, আৰু এই বলি—ই সকলোবোৰে বহু বছৰ ধৰি সকলোৰে সম্মিলিত নীৰৱতাৰে জীৱিত আছিল। কিন্তু এতিয়া এই নীৰৱতাৰ ভৰষা ভাঙি পৰিছে। বীৰজ্যোতি পাহাৰৰ ওপৰৰ পৰা গাঁওখনলৈ চাই থাকি অনুভৱ কৰিলে—এই গাঁওয়ে যাক চেনে বুলি ভবা গৈছিল, সেয়া কেৱল এখন গোপন আঁৰৰ মুখোশ। পূৰ্ণিমাৰ সেই পোহৰৰ মাজত কুঁৱলী জপিয়াই পৰি আছিল, যেন কোনোৱে পুৰণি দোষ ধুবলৈ যি বলি দিছিল, সেয়া হঠাৎ ব্যৰ্থ হৈ গ’ল। আৰু সেই ব্যৰ্থতাৰ মাজত গাঁওয়ে নিজৰেই আত্মীয়ক চিনিব নোৱাৰিলে। বীৰজ্যোতি কলে, “এইখন গাঁও খালী নহয়। এই গাঁও ৰুদ্ধ।” পল্লব ওঁঠেৰে ক’লে, “হয়, কিন্তু এতিয়া আমি সেই তালাচাবি ল’ব পৰা হাতখন হৈ উঠিছোঁ।”

পিছে সঁচা স্বাধীনতা মাথোঁ জানি লোৱাত নহয়। বীৰজ্যোতি নিজৰ বাবাৰ পকেট-নটবুকখনৰ পৃষ্ঠাবোৰ উলিয়াই পুনৰ পঢ়িবলৈ ধৰিলে। তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে—শেষত এটা শ্লোক আছিল যিটো তেওঁ আগতে মন দিয়া নাছিল। শ্লোকখন আছিল, “যি পথ ওলোটাই যায়, তাকহে মুক্তিৰ পথ।” প্ৰথমে অদ্ভুত লাগিল, কিন্তু অলপ সময়ৰ পিছত তেওঁ বুজিলে—এইখিনিয়েই গাঁওখনৰ গুপ্তমন্ত্র। গতানুগতিক বিশ্বাস, বলিৰ নিয়ম, পূৰ্ণিমাৰ বেদী—ই সকলো একেটা দিশে গৈছে, মানে “দিয়ে যা, নিজে নিদিয়া।” কিন্তু এই শ্লোকটো ক’লে—“নলওঁ, উলটাই দিওঁ।” বীৰজ্যোতি আৰু পল্লবে স্থিৰ কৰিলে—তেওঁলোকে মাত্ৰ পলাই থকা নহয়, তেওঁলোকে এই নিয়মক উলটাই দিব। ককাইদেউৰ দেহ গুহাৰ ভিতৰত, নোটবুক বাহিৰত। পথটো এতিয়া ওলমি আছে, কাৰণ সিহঁত জানে—গাঁওয়ে যাক “নিৰ্বাচিত” বুলি ভাবে, সেইজনেই এক দিন গাঁওখনৰ অভিশাপ ভাঙিব পাৰে। বীৰজ্যোতিয়ে সেই কালি সন্ধিয়াতে প্ৰধান গাঁৱলীয়া আৰু পুৰণি পাঠশালাৰ শিক্ষক “শ্ৰীমন্ত কাকু”ক লগ ধৰিলে। গহীন স্বৰে ক’লে, “আপোনালোকে জানে, তেন্তে চুপ থাকি সহায় কৰিছিল। এতিয়া মই সঁচা কৈছোঁ—নতুন যুগত, নতুন পথ লাগে।”

তেওঁলোকে একাটাকৈ গাঁৱত কথা কৈ ফুৰিলে। প্ৰত্যেকজনক, যি বিশ্বাসত আত্মাৰ আহুতি দিয়ে বুলি ধৰিছিল, সেইবোৰক দেখুৱালে—মানচিত্ৰ, পকেট-নটবুক, গুহাৰ শিলৰ ফোটো, আৰু শেষ শ্লোকটো। “যি পথ ওলোটাই যায়।” কিছুজন ডাঙৰ মানুহ প্ৰথমতে নাকচ কৰিলে, ক’লে—“এইটো আমাৰ পূৰ্বজৰ পথ, এতিয়া তুমি চাগে শহুৰীয়া ভাৱে ভাবিছা।” কিন্তু এজন বৃদ্ধ, “জয়নাল কাকু,” চুপচাপ থিয় হৈ ক’লে—“মই ৫৫ বছৰৰ আগৰ বলি দেখিছিলোঁ। মোৰ ভাইক… লৈ গৈছিল। মই একো কৈ নোৱাৰিলোঁ। যদি আজি কোনোজন কৈছে, মই তাত থিয় দিম।” একে একে বহু লোক ওলাই আহিল—কেউজনৰ দেউতা হেৰাই গৈছিল, কেউজন নিজৰ ভাই, কোনোজন কেৱল এই সম্প্ৰদায়িক প্ৰথাৰ মাজত আত্মীয়তা হেৰুৱাইছিল। গাঁৱৰ ভিতৰৰ পৰা যেন এজাক শ্বাস ওলাই আহিল, আৰু সেই “আত্মাৰ শ্বাস” এতিয়া মুক্তিৰ দিশে গৈ আছে। তেওঁৰ বাবাৰ বলিকো জয়জনক ৰূপত ঘূৰাই দিছিল বীৰজ্যোতিয়ে—যেনে বলি নহয়, বোধৰ বীজ।

পূৰ্ণিমাৰ একেবাৰে আগৰ নিশা, পাহাৰৰ গুহাৰ মুখত প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰঙা কালি দিয়া লোকবোৰ নাহিল। বেদী খালী আছিল, গাঁও জীয়াই আছিল। কোনো আত্মা গিলি খোৱা নহ’ল, কোনো শ্বাস ৰোধ নোহ’ল। বীৰজ্যোতিয়ে জানে, গাঁও এতিয়া ঠিক যেন আগৰ দৰে দেখালেও, ভিতৰৰ ৰীতি একেবাৰেই পাল্টি গৈছে। আৰু সেই গাঁৱৰ নতুন বংশধৰবোৰ, যি কেতিয়াবা তেওঁলোকৰ দৰে এজন কিশোৰ বা কিশোৰীক “নিৰ্বাচিত” বুলি ভাবিব, তেওঁলোকে জানিব—“নিৰ্বাচিত” মানেই আত্মাহুতি নহয়, সেয়া হ’ব পাৰে—সঁচাৰ মুখপত্র। শেষত বীৰজ্যোতিয়ে ক’লে, “নিধন নগৰৰ গোপন পথ, এতিয়া গোপন নহয়। সেয়া হ’ল আমাৰ বিশ্বাস উলটাই দিব পৰা সাহসৰ পথ।”

সমাপ্ত