চহৰখনত ভূতৰ অতিথি

দিব্যজ্যোতি দেৱচৌধুৰী

১

অভিজিৎ বহুদিনীয়া ছাত্ৰবাসৰ বিৰক্তিকৰ ভিৰভাঁটিৰ পৰা মুক্তি বিচাৰিছিল। গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গৱেষক হিচাপে তেওঁৰ দিনচৰি কাগজ-পত্র, কিতাপ আৰু গৱেষণাৰ চাপত ভৰ্তি। তেওঁ ভাবিছিল—এটা শান্ত, নিৰ্জন ঘৰ পাই থকাৰ পৰা হয়তো মনৰ স্থিৰতা আহিব, আৰু নতুন প্ৰবন্ধ লিখাৰ বাবে প্ৰয়োজনীয় মনোযোগ পোৱা যাব। সেই অনুসন্ধানতেই একদিনে তেওঁ পালে মাৰ্গহাটৰ এটা পুৰণি দুইতলা ঘৰৰ ঠিকনা। গুৱাহাটীৰ মূল নগৰৰ কোলাহলৰ পৰা অলপ আঁতৰৰপৰা হলেও, ঘৰখনৰ সৰু উঠোন আৰু মাটিৰ গন্ধত ভিজা পৰিৱেশত এক ধৰণৰ সান্ত্বনা আছিল। যদিও ঘৰৰ বাহ্যিক গঠনটো সলনি-ভাঙি পোৱা যায়—মজবুত কাঠৰ দৰজাৰ কাষে কাষে কাষ্ঠখণ্ড মলিন হৈ পৰা, জানলিৰ কাচবোৰত দাগ ধৰা—তথাপি সেই নিঃশব্দত অভিজিৎ এক ধৰণৰ অদ্ভুত শান্তি অনুভৱ কৰিছিল। যদিও একেলগে তেওঁৰ মনৰ মাজেৰে এচপাৰ শিহৰণ পাৰ হৈ গৈছিল—এনেকুৱা এটা ঘৰত নিশ্চয় কোনো ইতিহাস আছে, আৰু ইতিহাস মানেই কোনো অচিনকীয়া কাহিনী।

চাবি দিয়াজন মানুহ এজন তেজপুৰীয়া বুঢ়া। তেওঁৰ গামোচাৰ কুঁচি দৰদৰাই নামি আহিছিল, চেহেৰাত দীৰ্ঘ অভিজ্ঞতাৰ রেখা। অভিজিতৰ লগত সৰলেই কথা পাতি আছিল, কিন্তু ঘৰৰ কথা উঠিলেই তেওঁ অলপ গম্ভীৰ হৈ পৰিছিল। দৰজাৰ চাবি হাতত দি, নীচু স্বৰত কৈছিল—“ঘৰখনত থকাত কোনো অসুবিধা নাথাকিব, বাপু। হাওৱা-বাতাসও ভালেই আহে। কিন্তু… এটাই মাথোঁ খবৰ ৰাখিবা—ৰাতি আয়না ঘৰত নাথাকিব।” অভিজিত প্ৰথমতে ভবা-খেলা বুলি ধৰিছিল। তেওঁ মিচি-হাঁহি দিছিল আৰু কৈছিল—“আয়না ঘৰ মানে কি? এটা কোঠাত আয়না আছে বুলি?” কিন্তু বুঢ়া মানুহটোৰ মুখত কোনো হাঁহি নাছিল, আৰু তেওঁৰ চকুত তেজহীন গম্ভীৰতা আছিল। “তুমি যদি নথাকিবা তেন্তে সকলো ঠিক, নথাকিলেহে অশান্তি হ’ব।” এইটো কৈ তেওঁ সৰলতে বিদায় ল’লে। অভিজিত অলপ বিস্মিত, অলপ সন্দেহজনক ভাৱে দাঁড়ি থাকিল। ঘৰৰ ভাঙি-পৰা প্ৰাচীৰ, ফাঁক-ফোকৰ থকা ছাঁ, আৰু নীরৱতাই যেন বুঢ়াটোৰ বাক্যৰ ওজনক বঢ়াই তুলিছিল।

সন্ধিয়ালৈকে অভিজিত নিজৰ কাগজ, কিতাপ, ডাঙৰ থলি-ব্যাগবোৰ ঘৰত খুলি পেলাইছিল। কোঠাবোৰ একেবাৰে প্ৰচণ্ড শীতল আৰু গম্ভীৰ। মেজত ধূলি, সিঁড়ীৰ কাঠৰ দণ্ডত ছাই, আৰু কোণেকোণত জাল। তলৰ মাটিৰ কোঠা কেইটাত বহি-লেখাৰ সৰু টেবুল এটা সাজি ল’লে, আৰু ওপৰৰ কোঠাটো শুবলৈ ঠিক কৰিলে। কিন্তু খঙৰ দৰে তেওঁৰ চকু গৈছিল এটা বিশেষ কোঠালৈ—যাৰ ভিতৰত এটা ডাঙৰ কাঠৰ ফ্ৰেমত বাঁধানো আয়না ৰখা। সেই আয়নাৰ চকচকীয়া পৃষ্ঠত বহু দাগ, যেন শতাব্দী ধৰি তাত মানুহৰ মুখ প্ৰতিফলিত হৈছে। অভিজিত নিজৰ ছায়া তাত অলপ সময় চাই থাকিল—কিন্তু তাৰ পাছতে মনত খচখচা ভাব আহিল। যেন আয়নাৰ চকচকনিৰ ভিতৰত কিবা অস্পষ্ট নড়াচড়া আছিল, যদিও তেওঁ একেবাৰে ক্লান্ত আছিল আৰু ভাবিলে হয়তো পোহৰৰ খেলা। তেওঁৰ মনত বুঢ়াটোৰ কথাবোৰ গুঞ্জৰিবলৈ ধৰিলে—“ৰাতি আয়না ঘৰত নাথাকিব।” অজানিতে তেওঁ সলনি পথ ল’লে আৰু আয়নাখন কাপোৰেৰে ঢাকি দিল। কিন্তু ঢাকি দিওঁতেই এক ধৰণৰ অদ্ভুত মুক্তিৰ অনুভূতিৰে শ্বাস তুলি দিছিল। যেন কেৱল এজন ভাড়াতীয়া নহয়, তেওঁ অচিনকীয়া কাহিনীৰ প্ৰথম পাঠ্যাংশত নিজে প্ৰবেশ কৰিছে। ঘৰৰ বাহিৰে নিশা নামি আহিছিল, গুৱাহাটীৰ সড়কৰ ফ্লুৰেছেণ্ট বাতিৰ হালধীয়া ৰশ্মি জানলিৰ ফাঁকৰ পৰা ঢুকি আহিছিল, আৰু অভিজিৎ এক নতুন অধ্যায়ৰ আৰম্ভণিত একা থিয় হৈ আছিল।

২

প্ৰথম নিশা অভিজিতৰ বাবে একেবাৰে অনন্য অভিজ্ঞতা হৈছিল। সন্ধিয়ালৈকে নতুন ঘৰখন সাজি লোৱাৰ উচাটনি-উচাটনিত দিনটো কেটাই দিলেও, নিশা নামিলেই ঘৰৰ আবহাওঁত এক অচিন্ত্যনীয় পৰিৱর্তন অনুভৱ কৰিলে। ওচৰ-চুবুৰীৰ কুকুৰবোৰে যেন কোনো এক অনাহুত উপস্থিতি অনুভৱ কৰি একত্ৰে চিঞৰিবলৈ ধৰিলে। গুৱাহাটীৰ সাধাৰণ নিশাৰ দৰে ৰাস্তাত টুকটাক বাহনৰ শব্দ আছিল বটে, কিন্তু ঘৰৰ ভিতৰত উঠা ভাৰী নীৰৱতাই সেইবোৰ ঢাকি পেলালে। শুই যাবলৈ বিছনাত উঠি পৰাৰ কেই মিনিটৰ ভিতৰতে অভিজিতৰ কানে বেজাৰ শব্দৰ দৰে মেঝে গৰগৰনি শুনিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমতে তেওঁ ভবা—পুৰণি ঘৰ, মাটিৰ তলৰ কাঠখণ্ডবোৰ নিশ্চয় ঢিলা। কিন্তু যেতিয়া শব্দটো ধীৰে ধীৰে কোঠাৰ মাজত ঘূৰি ঘূৰি আহিব ধৰিলে, তেতিয়া তেওঁৰ বুকু কঁপিবলৈ ধৰিলে। অচিন্ত্যপূৰ্বক, শব্দটো কেতিয়াবা ওচৰলৈ আহিছিল, কেতিয়াবা অলপ আঁতৰত। আৰু তাৰ মাজতেই, সিঁড়ীৰ তলৰ পৰা যেন কোনো অস্পষ্ট হাঁহিৰ ধ্বনি উথলে—যি হাঁহি স্বাভাৱিক মানুহৰ নহয়, যেন দমবন্ধ কণ্ঠৰ পৰা উত্পন্ন।

অভিজিত বিছনাৰ পৰা উঠি পাখিৰ লগত পৰা মানুহৰ দৰে সাৱধানে গাত জাক জাৰি বহি থাকিল। তেওঁৰ হাতত থকা টর্চটো জ্বলাই সিঁড়ীৰ দিশলৈ ফালিলে। টর্চৰ সৰু বেলেগ-নিৰ্মম ৰশ্মিয়ে মাটিৰ ওপৰত থিয় হৈ থকা ধূলিৰ কণা উজ্জ্বল কৰি তুলিলে, কিন্তু ক’ত কোনো চলাচল দেখা নপৰিল। তথাপি শব্দটো স্পষ্ট আছিল—মেঝে গৰগৰাই উঠিছিল, যেন কিবা ভাৰী জিনিস বাট মাৰি গৈ আছে। আৰু তাৰ পাছতেই ভয়ংকৰ ধ্বনি—সিঁড়ীৰ তলৰ পৰা উঠা “হুঁ… হুঁ…” কৰি শ্বাস ফুৰণিৰ দৰে। অভিজিতৰ মগজুত একে সময়তে সন্দেহ আৰু ভয় গজি উঠিল। তেওঁ ভাবিলে হয়তো ইঁদুৰ, হয়তো বিড়াল, হয়তো কোনো পথাৰৰ পশু ঢুকি পৰিছে। কিন্তু তাৰ পাছতে সন্মুখৰ দৃশ্যত অলপ সময়ৰ বাবে একেবাৰে টকপল্টা হৈ পৰিল—সিঁড়ীৰ তলত যেন এটা ছায়া নড়ি উঠিল। টর্চৰ বেলকনি সঠিক খাপ খোৱাতেই ছায়াটো মিলি গ’ল। কিন্তু তেওঁ নিশ্চিত—তেওঁৰ চকু মিছা নাছিল।

সন্ধ্যাবেলাৰ কথা আৰু চাবি দিয়া বুঢ়াটোৰ সতর্কবাণী তেওঁৰ মনত সজাগ হৈ উঠিল—“ৰাতি আয়না ঘৰত নাথাকিব।” অভিজিতৰ মনেৰে জুই জ্বলিলে, এই মেঝে গৰগৰনি আৰু সিঁড়ীৰ তলৰ উসখুছ হাঁহিৰ সৈতে আয়নাৰ কোনো যোগ আছে নেকি? এই সন্দেহে তেওঁৰ ৰক্ত শীতল কৰি তুলিছিল। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—যিমানেই ভয় লাগক, আজিৰে নিশাই কোঠাবোৰ পৰীক্ষা কৰিব লাগিব। টর্চ লৈ সিঁড়ীৰ তললৈ নামি গল, আৰু তলৰ ছাঁত কেবল ধূলি, জাল আৰু ঠাণ্ডা হাওঁৱা পালে। কোনো জন্তুৰ চিহ্নো নাছিল। কিন্তু ওচৰতে থকা আয়না কোঠালৈ টর্চ ফালে মাত্ৰেই মাটিত পৰা ধূলিৰ মাজত একখণ্ড পুৰণি গামোচা দেখা গ’ল। গামোচাখনৰ ওপৰত যেন কিবা লিখা আছিল, কিন্তু সময়ৰ দাগেৰে স্পষ্ট চিনাকি নাছিল। অভিজিত গোটেই গামোচাখন উজালি ধৰিলে আৰু অনুভৱ কৰিলে—এনে মাথোঁ শব্দ বা প্ৰাণীৰ প্ৰশ্ন নহয়; এই ঘৰটোৰ মাজত কোনো অচিন বতাহ গুজৰি ফুৰিছে, যাৰ মূল শিকড় সেই আয়না কোঠাত থিয়। তেওঁৰ দেহ কঁপি উঠিল, তবুও অলপ সাহস সঞ্চয় কৰি গামোচাখন বগৰাই লৈ নিজৰ কোঠালৈ উভতি আহিল। বাটত নামঘৰৰ ডাঙৰ ঢোলৰ দৰে শূন্যতাত প্ৰতিধ্বনি উঠিছিল—শব্দৰ উৎস নাই, কিন্তু প্ৰতিটো নিশ্বাসেৰে তেওঁ বুজি উঠিছিল, এই নতুন ঘৰখনে তেওঁৰ জীৱনৰ পৰা শুৱনি চিৰকালের বাবে কেঢ়ি লৈ যাব।

৩

অভিজিতৰ জীৱনৰ তৃতীয় ৰাতিটো যেন বেছি দীৰ্ঘ আছিল। দিনটোত বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কাম-কাজত নিজকে ব্যস্ত ৰাখিলে বটে, কিন্তু মগজুত একে কথা ঘূৰি-ফুৰি আহিছিল—সেই আয়নাখন। তেওঁৰ কাষত থকা কাগজ-কলমত গৱেষণাৰ টোকা লিখিবলৈ যতই চেষ্টা কৰিলে, চকু যেন প্ৰতি মূহূৰ্ততে সেই আয়নাৰ দিশেই তানিছিল। পুৰণি ফ্ৰেমৰ ভিতৰত বাঁধানো চকচকীয়া পৃষ্ঠৰ সৈতে আয়নাখন যেনে একো সাধাৰণ বস্তু আছিল, কিন্তু অভিজিতৰ হৃদয়ত অচিন্ত্যনীয় ভয়ৰ গৰিমা স্থাপন কৰি থাকিল। সেই ৰাতি তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—এই আয়নাটোক কাপোৰেৰে ঢাকি ৰখা উচিত। কাপোৰেৰে ঢাকি দিয়া মাত্ৰেই মনে একধৰণৰ স্বস্তি নামিছিল, কিন্তু সমস্যা হ’ল, প্রতিদিনেই আয়নাটো যেন কোনো এক অদৃশ্য শক্তিৰ দ্বাৰা কাপোৰ আঁতৰাই পেলোৱা হয়। প্ৰভাতত উঠি অভিজিতে দেখিছিল—ঢাকি থোৱা কাপোৰখন মাটিত পৰি আছে, আৰু আয়নাত চকচক কৰি আছে কোনো অচিনমানুহৰ মুখ। প্ৰথমদিনে তেওঁ ভাবিছিল হয়তো নিজৰই শাৰীভূত ছায়া, কিন্তু দ্বিতীয়বাৰত যেতিয়া ওচৰ গাত ক’ৰো উপস্থিতি নথকা সত্বেও আয়নাত এজন গম্ভীৰ, বয়স্ক মানুহৰ শূন্য দৃষ্টি দেখা গ’ল, তেতিয়া তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰ চপচপ বেগেৰে চলিবলৈ ধৰিলে।

আয়নাৰ প্ৰতিফলনবোৰ সময়ৰ লগে লগে বেছি অদ্ভুত হৈ উঠিল। এজন বয়স্কৰ মুখৰ পাছত অহা ৰাতিত দেখা গ’ল এজন যুৱতীৰ অর্ধেক হাহি-অর্ধেক কষ্টেৰে বিকৃত মুখ। তাৰ পিছত একদিনে তাতে দেখা গ’ল এজন শিশুৰ ম্লান প্ৰতিচ্ছবি, যি আঙুলি দি কিবা দেখুৱাই থকা যেন। অভিজিত নিজে টর্চ লৈ, পোহৰ মাৰি, আয়নাৰ আগত ঘণ্টাখন দাঁড়াই থকা সত্বেও স্পষ্ট হ’ল—সেইবোৰ তেওঁৰ নিজ প্ৰতিচ্ছবি নহয়। প্রতিচ্ছবিবোৰ পৰাই পৰাই উলাহ আৰু যন্ত্রণা-গাঁথনিৰে গাঁথি দিয়া যেন, য’ত প্ৰতিটো মুখেৰে এটা অজান ইতিহাস কোৱা হৈছিল। আৰু আটাইতকৈ ভয়ংকৰ ঘটনাটো ঘটিল এটা শনিৰাতি। সেদিনি আয়নাত কোনো প্ৰতিকৃতি নাছিল; কেৱল আয়নাৰ চকচকীয়া পৃষ্ঠত জুইৰ লেহে-লেহে উজ্জ্বলতা জ্বলিছিল। অভিজিত ওচৰ গৈ টোপোলীয়া চকুত চাওঁতেই, আয়নাৰ গহীনত প্ৰচণ্ড ঠাণ্ডা বতাহৰ বেগ এঘোট পোহৰ চাই উঠিল, আৰু তেওঁৰ কানে স্পষ্ট শুনিলে—“ঢাকি ৰাখিবা নেকি, সঁচা মুখটো দেখা দিবা?” এই কথাবোৰ কোনো মানুহৰ মুখেৰে অহা নহয়, কিন্তু প্ৰতিধ্বনিৰ দৰে আয়নাৰ মাজৰ পৰা ওলাই আহিছিল।

তৃতীয় ৰাতিৰ পৰা অভিজিতৰ জীৱন আৰু চিন্তা-চেতনা আয়নাখনৰ সৈতে জড়িত হৈ পৰিল। দিনত ক্লাছ, কাগজ, গৱেষণা—সকলোতে তেওঁ একো ধৰণে মনোযোগ দিব পৰা নাছিল, কাৰণ মগজুত সদায় এটা প্ৰশ্নে কটকট কৰি উঠিছিল—আয়নাৰ ভিতৰত প্ৰতিফলিত হোৱা এই মুখবোৰ কোনে? কেতিয়াৰ, কোন ইতিহাসৰ কাহিনী তেওঁলোকৰ মুখত টঙি ৰইছে? তেওঁ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ গ্ৰন্থাগাৰত গুৱাহাটীৰ পুৰণি লোকবিশ্বাস আৰু দুখজনক হেৰাই যোৱা মানুহৰ তালিকা বিচাৰিবলৈ ধৰিলে। প্রতিটো কাহিনী পঢ়ি তেওঁৰ মনত এক ধৰণৰ জোৰ-জবৰদস্তি জন্মালে—আয়নাৰ প্ৰতিচ্ছবিবোৰ এই হেৰাই যোৱা জীৱনবোৰৰেই প্ৰতিফলন নেকি? প্ৰতিদিনে কিবা এজন-এজনীৰ মুখ আয়নাৰ আঁচলত দেখা যায়, আৰু সেইবোৰ মুখ কেতিয়াও সঁচা মানুহৰ নহয় বুলি স্পষ্ট হ’লেও, অভিজিত এক গভীৰ শঙ্কাৰ মাজেৰে বুজি উঠিল—এই আয়নাটো কেৱল প্ৰতিফলনৰ উপকৰণ নহয়, ই এক গোপন দৰ্পণ, য’ত বন্দী হৈ আছে অচিন আৰু অজান জীৱনৰ প্ৰতিচ্ছবি।

৪

অভিজিতৰ সন্দেহবোৰ দিন দিনেই গভীৰ হৈ উঠিছিল। আয়নাখনৰ ভয়ংকৰ প্ৰতিফলনবোৰে তেওঁৰ নিশা-দিবা দুয়োতকে যেন একো নিৰব শৃংখলাৰে বান্ধি পেলাইছিল। এতিয়া তেওঁ জানিবই লাগিব—এই ঘৰৰ ইতিহাস কি। এজন গৱেষক হিচাপে তেওঁৰ মনত উৎসুকতা স্বাভাৱিক, কিন্তু ইয়াত সেই উৎসুকতাৰ লগে লগে ভয়, অনিশ্চয়তা আৰু শিহৰণও কাম কৰি থাকিল। এজন ছাত্ৰক ঘুৰি ঘুৰি পৰিসৰৰ গলি-ঘাটেৰে ঘূৰি গ’লেও কেতিয়াও এনেকুৱা মনোযোগেৰে অনুসন্ধান নকৰে। কিন্তু অভিজিতে সৰহপেটীয়াকৈ ক’ত কিমান দিনতে এই ঘৰখন বনোৱা হৈছিল, কোনে কেনেকৈ ইয়াত বাস কৰিছিল সেয়া জানিবলৈ খোজিলে। তাৰ ফলত এজন স্থানীয় বুঢ়া মানুহৰ সৈতে তেওঁৰ কথা পালে। মানুহজন প্ৰায় দিনেই ওচৰৰ নামঘৰত পূজা-পাঠত থাকিব, টুপিৰেৰে ঢাকিবলৈ চেষ্টা কৰা কেশৰিত মূৰ আৰু লাঠিৰ ভৰসাত ওলোৱা শৰীৰত স্পষ্টকৈ জীৱনৰ দীঘল অভিজ্ঞতা লিখা আছিল। অভিজিতৰ কথোপকথনত তেওঁ প্ৰথমতে কিপ্তি থাকিলেও, আয়নাৰ নাম উঠাতেই তেওঁৰ চকুত অদ্ভুত শঙ্কা ভৰি পৰিল।

বুঢ়াটিয়ে দীৰ্ঘশ্বাস লৈ ক’লে—“বাবা, এই ঘৰখনত সাধাৰণ মানুহে থকাটো অস্বাভাৱিক নহয়, কিন্তু যি আয়নাৰ কথা কৈছা, তাৰ কাহিনী আমাৰ গাঁৱৰ বহু বুঢ়া মানুহ জানে। বহুত বছৰৰ আগতে ইয়াত এজন নামঘৰীয়া ভজনীয়া থাকিছিল। তেওঁৰ নাম আছিল মুকুন্দ। গুৱাহাটীৰ নামঘৰবোৰত নাম গাওঁতে তেওঁৰ কণ্ঠত যেন দেবতাৰ আশীৰ্বাদ আছিল। মানুহে কৈছিল, তেওঁৰ ভজন শুনিলে অশান্ত হৃদয়ো শান্ত হয়। কিন্তু ভাগ্যক কেতিয়াও এৰিব নোৱাৰি। এজন ধনী জগতপতি তেওঁক মনা কৰিলে—‘তোৰ কণ্ঠৰ গীত মোৰ ঘৰতে বাজিব লাগিব, নামঘৰলৈ যাব নালাগে।’ কিন্তু মুকুন্দে অস্বীকাৰ কৰিলে। তেওঁ ক’লে—‘গীত আৰু ভজন মোৰ ব্যক্তিগত নহয়, ই ভগৱানৰ সঁচা নাম। ইয়াক কোনো ব্যক্তিৰ দাসী বনাব নোৱাৰি।’ সেই অস্বীকাৰে জগতপতিয়ে তীব্ৰ ক্ৰোধত তেওঁৰ ওপৰত অভিশাপ দিলে। ক’বলৈ জনা যায়, এজন তান্ত্ৰিকৰ সহায়ত আয়নাখনত মুকুন্দৰ প্ৰাণ বন্দী কৰা হৈছিল। সেই দিনৰ পিছত তেওঁৰ দেহ হেৰাই গ’ল, কিন্তু কণ্ঠৰ ৰিণিঝিণি, ভজনৰ সুৰ আৰু উশাহৰ শব্দে এই ঘৰখনত ঘূৰি ফুৰিবলৈ ধৰিলে।”

অভিজিত এই গল্প শুনি ৰোমাঞ্চিত হ’ল। ইয়াত যুক্তিৰ স্থল খুব কম আছিল, কিন্তু বুঢ়াটোৰ কণ্ঠৰ গাম্ভীৰ্যই কাহিনীটোক বেছি ভয়ংকৰ কৰি তুলিছিল। তেওঁৰ মগজুত সেই ভজনীয়া মুকুন্দৰ প্ৰতিচ্ছবি আঁকিব ধৰিলে—এজন দুখীয়া গায়ক, ভজনৰ মাজেৰে জীৱনৰ অৰ্থ বিচৰা এজন মানুহ, যাক লোভ আৰু শক্তিৰ বলিদানৰ আগত আত্মা দিয়া হ’ল। এই আয়নাটোতে যদি প্ৰাণ বন্দী, তেন্তে অভিজিত যিবোৰ মুখ দেখিছিল—তাত সেই মুকুন্দৰ প্রতিফলনো কি আছিল নেকি? আৰু যদি সত্যই তান্ত্ৰিক শক্তিৰে আত্মা আয়নাত বন্দী হৈ থাকে, তেন্তে কিয় আজিও সেই আয়নাৰ আঁচলত নানান মুখ আৰু কণ্ঠ প্ৰকাশ পাই আছে? এইবোৰ প্ৰশ্নে অভিজিতক শিহৰিত কৰিলে, কিন্তু একে সময়তে তেওঁৰ ভিতৰত অচিন দায়িত্ববোধ জন্মালে। গৱেষণা-প্ৰবণ মগজুৱাই কৈছিল—এয়াই সেই কাহিনী, যাৰ গহীন অনুসন্ধানত তেওঁ নিজৰ স্থানীয় লোককথা, ভৌতিক ইতিহাস আৰু অচিন বিশ্বাসৰ মাজত এক গৱেষণাৰ দিশ পাব পাৰে। আৰু শীতল নিশাৰ বতাহত দাঁড়ি থকা অভিজিত বুজিলে—এই ঘৰৰ পুৰণি ইতিহাসৰ ছাঁৰ পৰা পলাই যাব নোৱাৰি; সেয়া তেওঁৰ জীৱনৰ এখন নতুন অধ্যায় খুলিবলৈ ধৰিছে।

৫

পুৰণি ঘৰৰ আয়নাৰ রহস্য আৰু বুঢ়াটিয়ে কোৱা কাহিনীৰ পিছত অভিজিতৰ মন একেবাৰে শান্ত হ’ব নোৱাৰিলে। দিনৰ বেলিকালত তেওঁ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পুৰণি পুস্তকালয়ত গৈ গুৱাহাটীৰ লোকবিশ্বাস আৰু ভৌতিক আখ্যানৰ বিষয়ে খুটি খুটি খবৰ বিচাৰি উলিয়াবলৈ ধৰিলে। একেজোপা ধূলিমাখি পৃষ্ঠাৰ মাজত, তেওঁ হাতত পেলালে এজন ইংৰাজ অধ্যাপকে শতাধিক বছৰৰ আগতে লিখি গ’ল অসমীয়া লোকবিশ্বাসৰ উপৰ এক প্ৰবন্ধৰ কপি। তাত স্পষ্টকৈ উল্লেখ আছিল—“অসমীয়া লোকবিশ্বাসত ভূতৰ একাধিক ৰূপ আছে। কোনোবা ৰাতিৰ আঁধাৰত ওলাই আহে, কোনোবা গছত বসতি কৰে, আৰু কোনোবা নিৰ্দিষ্ট জায়গাত অটকাই থাকে।” তেওঁ পঢ়ি পাইছিল—বেতালক সৰু-সৰুকৈ কবরস্থান আৰু শ্মশানত বিচাৰি পোৱা যায়; ই সাধাৰণতে মানুহৰ শৰীৰত ভৰ মাৰে আৰু নিশা অন্ধকাৰত গুজৰি ফুৰে। বুৰ্গদীয়া ভূতৰ ওপৰত বিশ্বাস আছিল যে, ই পুৰণি গছৰ ডালত থাকি মানৱক ধোঁকা দিয়ে; শূন্যতাই মুখেৰে হাঁহি মাৰে, আৰু যাক ধৰি পেলায়, তাক দিনতে বেমাৰ কৰি তোলে। আৰু আনটো আছিল শীতলা-পাহু, যাক মানুহে মহামাৰী আৰু ৰোগৰ লগত সংযোগ কৰি চাবলৈ অভ্যস্ত আছিল; ক’বলৈ জনা যায়, ইয়াৰ উপস্থিতিত মানুহত একেধৰণৰ জ্বৰ, কঁপি উঠা আৰু অজান আতঙ্ক দেখা যায়। এইবোৰ লিখা পঢ়ি অভিজিতৰ মগজুত ফুৰিবলৈ ধৰিলে—তেওঁৰ ঘৰত নিশা নামিলেই উঠা গৰগৰনি, হাঁহিৰ ধ্বনি আৰু আয়নাৰ ভিতৰত প্ৰতিকৃতি প্ৰদৰ্শন কৰা ভূতৰ সৈতে এইবোৰৰ কোনো সম্পর্ক আছে নেকি?

তেওঁ গভীৰ মনোযোগেৰে প্ৰবন্ধৰ শাৰী পঢ়ি গ’ল। কেতিয়াবা অনুভৱ কৰিলে, আয়নাৰ আঁচলত যিবোৰ মুখ দেখা যায়, সেয়া কোনো এটা নির্দিষ্ট ভূতৰ নহয়; বরং বিভিন্ন ধৰণৰ আত্মাই যেন সেয়া ব্যৱহাৰ কৰি থকা এক দুৱাৰ। বেতালৰ শ্বাসফুৰণিৰ দৰে শব্দ, বুৰ্গদীয়াৰ হাঁহিৰ দৰে ধ্বনি, আৰু শীতলা-পাহুৰ উপস্থিতিত অনুভূত ঠাণ্ডা শিৰশিৰণি—এইবোৰ সকলো একে ঠাইতে কেনেকৈ একত্ৰ হৈছে? হয়তো সেই আয়নাখনেই সেইবোৰৰ আৱাস। অভিজিত সন্দেহ কৰিলে—এই আয়নাটো হ’ল সেই স্থান, য’ত বন্দী আত্মা, অশান্ত প্ৰাণ আৰু অচিন বিশ্বাসবোৰে একেলগে গজে। আৰু যদি সত্যেই মুকুন্দ ভজনীয়াৰ প্ৰাণ ইয়াত বন্দী, তেন্তে সেই বন্দী আত্মাই হয়তো অন্যান্য ভূতৰ লগত মিশি আয়নাক এক ভয়ংকৰ আধাৰলৈ ৰূপান্তৰিত কৰিছে। তেওঁ পঢ়ি থকা কিতাপত এটাও লাইন ওলাই আহিছিল—“যদি কোনো মানুহে নিশা আয়নাৰ সন্মুখত বহে, আত্মা তেওঁক নিজৰ জগতলৈ আখলোৱাৰ প্ৰয়াস কৰে।” এই লাইন পঢ়ি অভিজিতৰ হাতৰ তালু ঠাণ্ডা হৈ গ’ল। তেওঁৰ কানে বাজি উঠিল—“ৰাতি আয়না ঘৰত নাথাকিব।” সেয়ে সঁচাকৈ এটা সতর্কবাণী আছিল, অযথা কোৱা কথা নহয়।

কিন্তু অভিজিতৰ স্বভাবই তেওঁক তাত থমকি ৰাব দিলা নহয়। ভয়ৰ সঙ্গেই তেওঁৰ ভিতৰত জাগি উঠিছিল এটা গৱেষণাৰ প্ৰৱণতা। যদি সত্যেই অসমীয়া লোকবিশ্বাসত থকা এই ভূতৰ ধাৰণা আৰু আয়নাৰ মাজত কোনো সংযোগ থাকে, তেন্তে সেই সংযোগ বিচাৰি উলিয়াব পাৰিলে ইতিহাস, সংস্কৃতি আৰু লোককাহিনীৰ মাজেৰে এক অনন্য অধ্যয়ন আৰম্ভ হ’ব পাৰে। তাৰে সৈতে তেওঁৰ মনৰ আন এটা দিশে কাণত কৈ আছিল—“যদি এই আয়নাৰ অন্তৰালে সত্যেই বন্দী আত্মা থাকে, তেন্তে সেই আত্মাক মুক্তি দিয়া প্ৰয়োজন।” গুৱাহাটী চহৰৰ কলতলীয়া ধ্বনিৰ মাজত, বিশ্ববিদ্যালয়ৰ চৌহদত বহি থকা অভিজিতৰ মগজুত দুটা প্ৰতিধ্বনি একেলগে বাজি থাকিল—এটা গৱেষণাৰ আহ্বান, আনটো ভয়ংকৰ সতর্কবাণী। পৃষ্ঠাৰ মাজত লুকাই থকা অসমীয়া ভূতৰ এই নথিপত্ৰই তেওঁৰ মনত স্পষ্ট কৰি তুলিলে—এই ঘৰৰ ইতিহাস কেৱল মুকুন্দ ভজনীয়াৰ কাহিনী নহয়, ই গুৱাহাটীৰ শতাধিক লোকবিশ্বাসৰ গাঁথনিৰে সংযোগিত। আৰু সেই সংযোগ বিচাৰিবলৈ তেওঁক আয়নাৰ আঁচলৰ মুখোমুখি হ’ব লাগিব।

৬

সন্ধিয়া গঢ়ি অহাৰ লগে লগে অভিজিতে নিজৰ দৈনিক অভিজ্ঞতা ডায়েৰীৰ পাতত লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। পুৰণি ঘৰৰ ওপৰত নামি অহা গৰম-পুৱতি নিশা, বাহিৰৰ ৰাস্তাৰ লোণী ধোঁৱা আৰু দূৰৰ কুকুৰৰ উচপুছাঁই তেওঁৰ মনলৈ এক অদ্ভুত গম্ভীৰতা আনে। মোমবাতিৰ আঁচলত তেওঁৰ লিখনি আগবাঢ়ি যায়—“প্ৰথম নিশাৰ শব্দ, আয়নাৰ আঁচলত দেখা অচিন মুখ, বুঢ়া মানুহৰ কাহিনী, অসমীয়া লোকবিশ্বাসৰ ভয়ংকৰ গাথা…”। কলমৰ নিব কঁপি উঠিছে, যেন শূন্যেৰে কোনো অদৃশ্য শক্তি তেওঁৰ হাতত চাপ দিছে। কিন্তু অভিজিত আঁতৰাই নাযায়; এইবোৰ ঘটনা তেওঁৰ বাবে ভয় নহয়, এক গৱেষণাৰ সামগ্ৰী। তেওঁ নিজৰ ডায়েৰীত সময়-তাৰিখ সহ লিখি ৰাখে—যেন একেদিনে এইবোৰ প্ৰমাণ হিচাপে প্ৰকাশ কৰিব পাৰিব। কিন্তু ঠিক সেই সময়তে অদ্ভুত কিছু ঘটিল। পাতৰ মাজত তেওঁৰ নিজৰ লিখনিৰ মাজেৰে অচিন অক্ষৰ জপমপ কৰি উঠিল। প্ৰথমে অক্ষৰবোৰ অস্পষ্ট লাগিছিল, যেন কোনো শিশু কঁপা হাতত লিখিছে। পাছত সেই লিখনিত শব্দবোৰ প্ৰকট হ’ল—“মুক্তি দে… মুক্তি দে…”। অভিজিতৰ বুকুৰ ভিতৰটো হঠাৎ হেঁচা খাই আহিল।

তেওঁৰ চকুৰ সামৰ্থ্যতে সেই লিখনিটো তেওঁৰ হস্তাক্ষৰ নহয় বুলি স্পষ্ট হ’ল। কলম তেওঁৰ হাতত থাকিলেও, লিখা কোনো বেলেগ হাতৰ। তেওঁৰ আঙুলিত একেবাৰে শীতল পৰশ লাগিল, যেন কিবা এজন বেয়া ঠাণ্ডা হাত তেওঁৰ হাতৰ ওপৰত থিয় হৈ আছে। তেতিয়াই ঘৰৰ আন প্ৰান্তত থকা আয়নাখন থৰকাই উঠিল। অভিজিতৰ চকু সেদিকে আঁকষিত হ’ল—তাত তেওঁৰ প্রতিফলন দেখা গ’লেও, প্রতিফলনৰ চকুৰ মাজত অন্য এজন মানুহৰ চেহেৰা মিশি গ’ল। প্রথমে একো চিনাক্ত কৰিব পৰা নাযায়; ম্লান আকাৰ, আঁচলত গোটাল কপাল, দীঘল চকু। প্রতিফলনৰ মুখখন হঠাৎ কঁপি উঠিল আৰু মুখৰ কোণত কেতিয়াবা সুৰীয়া গাৱণীয়া মানুহৰ ব্যথিত অভিব্যক্তি পৰিলক্ষিত হ’ল। আয়নাৰ কঁপনিৰ সৈতে হালধীয়া ৰঙৰ আলোকেৰে ঘৰখনত অচিন সোঁতা বুই গ’ল। সিঁড়ীৰ পৰা পুনৰ সেই হাঁহিৰ ধ্বনি ওলাই আহিল—এইবাৰ স্পষ্টতকৈ মানুহৰ বুলি চিনা যায়। সেই হাঁহি শূন্যতাই উসখুছ কৰি আহিছে, যেন কিবা এজন লুকাই থকা ভজনীয়া নাইবা বন্দী গায়কে মুক্তিৰ আবেদন কৰি আছে। অভিজিত আয়নাৰ সন্মুখত দাঁড়াই পৰা অবস্থাত খেয়াল কৰিলে, ডায়েৰীৰ পাতবোৰ বাতাহ নাথাকিলেও উলটি পৰি আছে আৰু প্ৰতিটো পাতত একে কথা লিখা হৈ আছে—“মুক্তি দে… মুক্তি দে…”।

অভিজিতৰ শিৰদঁহ সৰু সৰু হাই উঠিলেও, তেওঁৰ মনত এক অদ্ভুত শক্তি উত্পন্ন হ’ল। ভয়ৰ স’তে মিলি গৱেষণাৰ লালসাই তেওঁৰ মানসিকতাত জুই জ্বলাই দিলে। তেওঁ আয়নাৰ কাষত আগবাঢ়ি গৈ গম্ভীৰ কণ্ঠত সুধিলে—“তুমি কোৱ, তুমি কোন? কোনে তোমাক ইয়াত বন্দী কৰি ৰাখিলে?” প্ৰতিফলনৰ মুখখন কঁপি কঁপি খুলি উঠিল। ওচৰত কোনো শব্দ নহ’লেও, অভিজিতৰ কানেৰে ধ্বনি বাজি গ’ল—“আমি… মুকুন্দ… নামঘৰীয়া গাওকীয়া… মোৰ গীত অসমাপ্ত… মোৰ আত্মা বন্দী…”। কথাটো শুনি অভিজিতৰ বুকু একেবাৰে বিষাদেৰে পৰিপূৰ্ণ হ’ল। তেওঁ বুজিলে, কিতাপত পঢ়া কাহিনী আৰু বুঢ়াটিয়ে কোৱা কথাটো কেবল গুজব নহয়, ই এক সঁচা ইতিহাস। কিন্তু লগে লগে অভিজিতৰ মনত আন এটা ভয়ংকৰ প্ৰশ্ন উত্থাপিত হ’ল—যদি মুকুন্দ ভজনীয়া সত্যেই বন্দী হৈ আছে, তেন্তে আয়নাৰ আঁচলত দেখা আনবোৰ মুখ কোন? তেন্তে কি আয়নাখন কেৱল এজন আত্মাৰ নহয়, বহুত আত্মাৰ কবর? আৰু যদি সত্যেই তেওঁলোকক মুক্তি দিবলগীয়া হয়, তেন্তে কিমান মূল্য দিব লাগিব? আয়নাৰ আলোকে তেতিয়া অভিজিতৰ চকুত একেবাৰে তীক্ষ্ণ ভয় মিশ্ৰিত প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিলে—ইতিহাস, লোকবিশ্বাস আৰু ভৌতিক শক্তিৰ মাজত তেওঁ বৰ্তমান এক অদ্ভুত ভ্ৰমণত নামিছে, যাৰ অন্তত কি আছে সেইটো কেবল ভবিষ্যতে প্ৰকাশ পাব।

৭

পৰদিনা অভিজিত গুৱাহাটীৰ বিশ্ববিদ্যালয়লৈ গৈছিল। তেওঁ লোকসংস্কৃতি আৰু ভূতৰ বিশ্বাসৰ ওপৰত থকা বিশেষ বিভাগত ছাৰ্চ কৰিল, য’ত পুৰণি দলিল, ৰেকৰ্ড আৰু গ্ৰন্থ সংৰক্ষিত আছিল। এই ঘৰৰ অভিজ্ঞতা তেওঁৰ মানসিকতাক আঁকুৱাই ধৰিছিল; তেওঁ বুজি গ’ল যে কেৱল ব্যক্তিগত অনুভৱ নহয়, এইবোৰৰ বৈজ্ঞানিক আৰু লোকবিশ্বাসৰ পুঙ্খানুপুঙ্খ ব্যাখ্যা বিচৰা প্ৰয়োজন। পুৰণি আঙুৰি চেপা গন্ধ থকা লাইব্ৰেৰীৰ বুককেচৰ মাজত বহু ধূলি জপমপ কৰা দলিল উলিয়াই লৈ তেওঁ গোটেই দিনটা কটালে। “অসমীয়া সমাজৰ লোককথা আৰু আত্মা-বিশ্বাস” নামৰ এখন কিতাপত তেওঁ পঢ়িলে—যেতিয়া কোনো গীত অসমাপ্ত থাকে, অথবা কোনো ব্যক্তিৰ নাম লোকে পূৰ্ণৰূপে পাহৰি যায়, তেতিয়াই সেই আত্মা নতুন ৰূপে উপস্থিত হয়। নাম মানেই স্মৃতি, স্মৃতি মানেই জীৱন; নাম পাহৰি যোৱা মানেই জীৱনৰ অন্ত নহয়, ই নতুন সংকটৰ আৰম্ভণি। অভিজিতৰ গাত কাঁইট উঠি আহিল। সঁচাইতো মুকুন্দ নামঘৰীয়া গায়কৰ নাম গাওঁগীতৰ ইতিহাসৰ পৰা গায়েৰে গায়েৰে মচি গ’ল নেকি?

গৱেষণাৰ মাজত তেওঁ এজন নাম কৰা অধ্যাপক, ড° বিনোদ বৰাৰ সৈতে দেখা কৰিলে। ড° বৰা, যিনি ভুত-লোকসংস্কৃতিৰ ওপৰত দীর্ঘকালীন গৱেষণা কৰিছিল, অভিজিতৰ বৰ্ণনা মন দিয়ে শুনিলে। তেওঁ গম্ভীৰ মুখত ক’লে—“যেতিয়া জনতা ভূতৰ নামটো ভুলি যায়, সেই আত্মাই ফেৰাই আহে। নামহীন হৈ পৰিলে আত্মা মুক্তি নাপায়, ই অনন্তকালত কষ্ট ভোগ কৰে। তাইয়ে প্ৰাচীন সমাজত মৃতৰ নাম স্মৰণ কৰা হ’ল—গীতত, আখ্যানত, শ্ৰাদ্ধত।” অভিজিত সাৱধানে সুধিলে—“এই ঘৰখনৰ কাহিনী কিদৰে জড়িত?” ড° বৰা ওলোটা প্ৰশ্ন কৰিলে—“তুমি যাৰ মুখ আয়নাত দেখিছা, তাৰ নাম জনা আছা নেকি?” অভিজিত কঁপা গলাৰে উত্তৰ দিলে—“তেওঁ নিজেই কৈছিল… মুকুন্দ। নামঘৰীয়া গাওকীয়া। অসমাপ্ত গীতৰ শিকাৰী।” ড° বৰাই দীঘল নিশ্বাস তুলি ক’লে—“মুকুন্দৰ নামত এতিয়া কিবা জনা যায়নে? আজিৰ প্রজন্মে তেওঁৰ গীত কেতিয়াবা শুনিছেনে? যদি নাই, তেন্তে ই অতি ভয়ংকৰ। কিয়নো নাম পাহৰি যোৱা আত্মা মুক্তিৰ বাবে দেউলত নাযায়, সেই আত্মাই মানৱ জীৱন, ইতিহাস আৰু সংস্কৃতিৰ মাজত ফেৰাই ফুৰিব।” এই কথাসমূহ অভিজিতৰ বুকুত বেদনা আৰু ভয় উভয়কেই গঢ়ি আনিলে।

তেওঁ বুজিলে, মুকুন্দৰ আত্মা মুক্তি বিচাৰিছে, আৰু সেই মুক্তিৰ একমাত্ৰ উপায় হ’ল তেওঁৰ নাম, তেওঁৰ গীত, তেওঁৰ ইতিহাস পুনৰ স্মৰণ কৰোৱা। এই ঘৰখনৰ ভূতৰ নামেই সঠিক সোঁৱৰণি বিচাৰে। সঁচা নামখন যদি সমাজৰ সোঁৱৰণিত পুনৰ সংহত কৰা যায়, তেনেহ’লে আত্মাটোৱে হয়তো মুক্তিৰ পথ পাই যাব। কিন্তু অভিজিতৰ মস্তিষ্কত আন এটা সন্দেহও ঘূৰি ফুৰিল—যদি আয়নাৰ আঁচলত দেখা আনবোৰ মুখো মুকুন্দ নহয়, তাৰোপৰি বহুত নামহীন আত্মা সিহঁতে একে সময়তে সোঁৱৰণি বিচাৰি থাকে? তেন্তে এই ঘৰৰ আয়না কেৱল এটা নয়, বহু আত্মাৰ গৃহ? যদি সেইবোৰকো নামৰ যোগেদি স্মৰণ কৰাব লাগে, তেন্তে সেয়া এক অন্তহীন গৱেষণাৰ যাত্ৰা। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ধূলি-পত্ৰ, পুৰণি দলিল আৰু অধ্যাপকৰ শলাহই তেওঁৰ সন্মুখত এটা নতুন দিশ উন্মুক্ত কৰিলে—ইয়াৰ পিছত তেওঁক ইতিহাসৰ আঁৰত সোমাই নামহীন আত্মাসকলৰ সত্য উদ্ঘাটন কৰিব লাগিব। ঘৰৰ আতংক, আয়নাৰ আঁচলত দেখা ভয়ংকৰ প্ৰতিফলন, আৰু ডায়েৰীৰ পাতত উঠি অহা মুক্তিৰ আবেদন—এই সকলোবোৰ এতিয়া একোটা বুজাবুজিৰ অংশ। কিন্তু পথটোৰ অন্তত কি থাকিব—আত্মাসকলৰ মুক্তি, নে নতুন কষ্টৰ দ্বাৰ—সেইটো অভিজিতৰ জীৱনই কেবল আগবঢ়াই জানিব লাগিব।

৮

সেই ৰাতি পূৰ্ণিমাৰ চাঁদে গুৱাহাটীৰ আকাশক উজ্বল কৰি তুলিছিল, যেন শ্বেত আঁচল এৰি বিশ্বটোক ঢাকি ধৰিছে। অভিজিত বুকুৰ মাজত এক অচিন্ত্য কঁপি-কঁপি অনুভৱ লৈ ঘৰলৈ ঘূৰি আহিছিল, কাৰণ ড° বৰাৰ কথাবোৰ দিনটোত তেওঁৰ মগজুত অনুৰণিত হৈ ৰ’ল। “যেতিয়া নাম পাহৰি যায়, আত্মাই ঘূৰি আহে”—এই বাক্যখন তেওঁৰ কাণৰ ভিতৰতে ধ্বনি কৰি থাকিল। পূৰ্ণিমাৰ আলোকেৰে ঘৰৰ প্ৰতিটো সোঁতাও যেন জেগাই উঠিছিল। ঘৰখনৰ ছেঁউ কঁপাই মেলিল যেন জীর্ণ দেৱালবোৰে দীৰ্ঘ সময়ৰ নিদ্ৰাৰ পৰা সাৰ পাই নতুন কিছুমান অশনিৰ সংকেত দিবলৈ ধৰিছে। হঠাৎ সিঁড়ীৰ তলৰ পৰা মৃদু ঢোলৰ শব্দ উঠিল—প্ৰথমে যেন কোনো দূৰ-বনতকৈ ভেসি অহা ধ্বনি, কিন্তু ক্ষণেই বাড়ি উঠি ঘৰৰ ভিতৰতে উচপ খাই গৰ্জনৰ দৰে বগৰিবলৈ ধৰিলে। তাৰ লগে লগে বাঁহীৰ কঁপি-কঁপি শব্দ আকাশেৰে সুৰভৰি নিদ্ৰাৰ দৰে নামি আহিল, য’ত বিষাদ আৰু যাতনা একেলগে মিশ্ৰিত আছিল। অভিজিত গম পাল, এইটো কোনো মানুহৰ বাজনা নহয়—ই সোঁৱৰণিৰে গড়ি ওঠা এক যন্ত্রণাৰ ধ্বনি, যি কেবল আত্মাসকলে শুনাই পাৰে।

ঘৰৰ মেজৰ ওপৰত থোৱা মাটিৰ হাঁড়ি-পাতিল হঠাৎ ভাঙি পৰিবলৈ ধৰিলে। কোনো হাতৰ স্পৰ্শ নোহোৱাকৈ খুন্দি-খুন্দি উঠিল, আৰু ভাঙি পৰাৰ সময়ত উলঙা মাটিৰ শব্দ গীতৰ ছন্দলৈ ৰূপান্তৰিত হ’ল। যেন কোনো অদৃশ্য ভজনীয়া দল আয়নাৰ সন্মুখত মূৰত গমকাই উঠিছে। অভিজিতৰ চকু আয়নাৰ ফালে গ’ল। ডাঙৰ আয়নাখন পূৰ্ণিমাৰ আলোকেৰে দপদপাই উঠিছিল, যেন তাৰ ভিতৰত অন্য এক জগতৰ দুৱাৰ খুলি পৰিছে। প্ৰথমে ক’ত এটা ধোঁৱা দেখা গ’ল, তাৰ পিছত ধোঁৱাৰ মাজৰ পৰা প্ৰতিচ্ছবি উঠিবলৈ ধৰিল—মুখবোৰে মানৱীয় আকৃতি ল’লে কিন্তু একো জীৱন্ত নহয়। কেতিয়াবা এজনা পুৰণি যাযাবৰ বাঁহীবাদকৰ ৰূপ, কেতিয়াবা কপালত টিকধৰা গায়ক, কেতিয়াবা নামঘৰীয়াৰ বস্ত্ৰত কোনো অচিনাক্ত ছায়া। সিহঁতৰ চকুত একে আবেদন—“স্মৰণ কৰক, নাম দিয়ক, মুক্তি দিওক।” অভিজিতৰ বুকুৰ মাজত যেন বেলেগ ধ্বনি বাজিবলৈ ধৰিলে। কাগজত লেখা অনুৰোধৰ সৈতে মিল খাই, আয়নাৰ ভিতৰ পৰা প্ৰতিটো মুখেৰে নীৰৱেৰে উচ্চাৰণ হৈছিল—“মুক্তি দে…”। সেই শব্দবোৰ ঘৰৰ দেৱালৰ মাজত প্ৰতিধ্বনি হৈ উঠি বহুগুণ বৃদ্ধি পাই অভিজিতৰ কাণত গর্জন কৰিলে।

অভিজিত কঁপি উঠিল। তেওঁক লগে লগে উপলব্ধি হ’ল—এই ভয়ংকৰ পূৰ্ণিমা কেৱল ভ্ৰম নহয়, ই আত্মাৰ আহ্বানৰ বিশেষ ৰাতি। পূৰ্ণিমাৰ আলোকেৰে সোঁৱৰণি শক্তি লাভ কৰে, আৰু নামহীন আত্মা সকলে অধিক জোৰেৰে জীৱন্ত জগতলৈ সোঁতালি আহে। আয়নাৰ আঁচলত বন্দী হোৱা মুখবোৰে এতিয়া তেওঁৰ সন্মুখতে সঠিক মুক্তিৰ দাবি জনালে। ঢোলৰ শব্দ গগৰাই থাকিল, বাঁহীৰ কঁপি-কঁপি সুৰ ঘৰৰ গৰাকী পৰাই অনুৰণিত হ’ল, আৰু মাটিৰ হাঁড়ি-পাতিলৰ টুকুৰাবোৰে মূৰত গীতৰ দৰে ধ্বনি উলিয়াই তুলিলে। যেন সকলো ধ্বনিয়ে একেটা কথা ক’লে—“সোঁৱৰণি দিয়ক, নহ’লে এই পূৰ্ণিমাই ভয়ংকৰ।” অভিজিতৰ হাতৰ মাজত থকা ডায়েৰীৰ পাতবোৰ অটোমেটিকভাবে উলটি-উলটি গৈ, কালি নিজেই লিখা আৰম্ভ কৰিলে—“মুকুন্দ, মুকুন্দ, মুকুন্দ…”। তেওঁৰ হাতৰ লিখনিত শব্দবোৰে পুনৰ নামজনাই আয়নাৰ ভিতৰত ছায়াবোৰক নাচিবলৈ বাধ্য কৰিলে। কিন্তু একে সময়তে অভিজিতৰ মনত আতঙ্কৰ কপাট খুলি গ’ল—যদি এইবোৰত কেৱল মুকুন্দ নাই, আন বহুত আত্মাও বন্দী হৈ আছে, তেন্তে তেওঁ একো নামেই পাহৰিব নোৱাৰা যাত্ৰাত সোমাই পৰিছে। পূৰ্ণিমাৰ আলোকে আয়নাখনক আগৰ দহগুণ উজ্জ্বল কৰি তুলিলে, আৰু অভিজিত অনুভৱ কৰিলে—এয়া এক নিৰ্ণায়ক সোঁৱৰণিৰ ৰাতি, য’ত মুক্তি আৰু মহাভয়ৰ মাজত সীমা এক তন্তুতকৈও পাতল।

৯

অভিজিত সেই ৰাতি আয়নাৰ আগত থিয় দিছিল, যেন তেওঁৰ জীৱনৰ সকলো সাহস সেই ক্ষণটোৰ বাবে থকিল। পূৰ্ণিমাৰ চকচকীয়া আলোকে আয়নাখনক দপদপাই তুলিছিল, আৰু ঘৰৰ ভাঙি পৰা হাঁড়ি-পাতিলৰ টুকুৰাবোৰে শিলাৰ দৰে ঠেক খাই এক ভয়ানক ধ্বনি তুলিছিল। ঢোল আৰু বাঁহীৰ ভ্ৰমণধ্বনি ইতিমধ্যে শীৰ্ষবিন্দুত আহি গৈছিল, যেন এয়া কোনো গোপন যজ্ঞৰ অন্তিম পৰ্যায়। বুকুৰ ভিতৰত হৃদয়ৰ ধ্বনি ঢোলৰ লগত তাল মিলাই বাজি উঠিলেও অভিজিত নিজক থিৰ ৰাখিলে। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ অধ্যাপকে কৈছিল, “নাম পাহৰিলেই আত্মা ঘূৰি আহে।” সেই কথাখিনি তেওঁৰ অন্তৰত জুইৰ দৰে জ্বলিছিল। তেওঁ গভীৰ নিশ্বাস ল’লে, আৰু ঠোঁটত ধীরে ধীরে উচ্চাৰণ কৰিলে—“মুকুন্দ…”। শব্দটো উচ্চাৰিত হোৱাৰ লগে লগে আয়নাখন গৰ্জন কৰি কঁপি উঠিল। প্ৰথমে মিহি ধোঁৱা ভৰি উঠিল, তাৰ পিছত সেউজীয়া সুৰৰ দৰে সুৰভি জেকি এজনা মানুহৰ প্ৰতিচ্ছবি আঁতৰি আহিল। সিহঁতৰ চকুত অশ্ৰু, গায়কৰ কণ্ঠৰ গভীৰ বিষাদেৰে মুখ ভৰা। অভিজিতৰ কাণত সুৰভৰা গীতৰ ভগ্ন ছাঁ যেন বাজি উঠিল—যি গীতে সিঁচা ধূলিৰ দৰে কেতিয়াবা নামঘৰত গুঞ্জৰি আছিল।

মুকুন্দ নামৰ সেই গায়ক মানুহখনৰ প্ৰতিচ্ছবি আয়নাৰ আঁচলৰ পৰা প্ৰত্যক্ষ হ’ল। তেওঁৰ গলা ভাঙি যোৱা সুৰৰ লগত মিশ্ৰিত হ’ল এক গভীৰ যাতনা। “মোৰ কণ্ঠ গোৱাত সমাধি পাইছিল…”—তেওঁৰ কণ্ঠত ভয়ংকৰ হাহাকাৰ। অভিজিত চকু মেলি তাক চালে। ছায়াৰ আঁৰত থকা মানুহজনৰ গাত শীর্ণ বস্ত্ৰ, চকুত অনিদ্ৰাৰ শতকো টান, আৰু মুখত অভিমানৰ গাঢ় ছাঁ। মুকুন্দে কঁপি কঁপি ক’লে—“মোৰ গীত এক সময়ত জনতাৰ আনন্দ আছিল, কিন্তু যেতিয়া সময় পাহৰিলে, নামঘৰৰ প্ৰাঙ্গণত মোৰ সুৰ শুই পৰিল। মোৰ প্ৰাণক কণ্ঠৰ মাজতে থমকাই থৈ দিলে, আৰু মই আয়নাৰ আঁচলত বন্দী হৈ পৰিলোঁ। তেতিয়া প্ৰাণৰ সোঁৱৰণি নামৰ লগে লগে বিলীন হ’ল। আজি তুমি মোৰ নাম উচ্চাৰিলা, আৰু মই পুনৰ সোঁৱৰণি পাম।” অভিজিতৰ বুকুৰ মাজত সেই মুহূৰ্ততে এক প্ৰবল ভয় আৰু এক অনির্বচনীয় করুণা উজাগৰ হ’ল। এইটো কেৱল এজন ভূতৰ মুখোমুখি নহয়—ই এজন শিল্পীৰ আত্মাৰ সন্মুখত দাঁড়োৱাৰ দৰে। শতাব্দী জুৰি যি নাম চাপি ৰখা হৈছিল, সেই নামৰ মুখেৰে পুনৰ সজীৱতা লাভ কৰিলে।

আয়নাৰ ভেতৰত থকা ধোঁৱাজনিত ছায়াবোৰ হঠাৎ ভাঙি পৰা শিকলিৰ দৰে বিৰক্ত হৈ উঠিল। গায়কজনৰ নাম উচ্চাৰণৰ লগে লগে আয়নাৰ আঁচলৰ পৰা অন্য মুখবোৰো খিলি উঠিল। কেতিয়াবা শীতলাপাহুৰ আঁচল, কেতিয়াবা বেতালৰ ছায়া, কেতিয়াবা নামহীন আত্মাসকলৰ মৃদু আকৃতি—সকলোৰে চাহনি মুকুন্দৰ ফালে। মুকুন্দে তেতিয়া অভিজিতলৈ চকু মেলি মৃদু গলাৰে ক’লে—“তুমি মোৰ কণ্ঠ পুনৰ জনালিলা। তোমাৰ ডাকে মোৰ সোঁৱৰণি পুনৰাই গঢ়ি তুলিছে। কিন্তু এই আয়নাখনৰ মাজত কেৱল মই নহয়, আন বহুতজনো বন্দী হৈ আছে। নামবোৰ পাহৰিলে, তেওঁলোকো তেনে ভ্ৰমণত পৰি যায়। এই পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি আমাৰ শেষ সুযোগ।” শব্দবোৰে আকাশত বজ্ৰপাতৰ দৰে গৰ্জন কৰিলে। অভিজিত উপলব্ধি কৰিলে—এই চূড়ান্ত মুখোমুখি কেৱল মুকুন্দৰ সৈতে নহয়, ই এটা প্ৰজন্মৰ পাহৰি যোৱা গীত, কণ্ঠ আৰু নামৰ সন্মুখীনতা। আয়নাখন হঠাৎ ফাটি ফাটি উঠিবলৈ ধৰিলে, যেন ভিতৰত থকা সকলো আত্মাই এখন মুকলি সোঁৱৰণিৰ দুৱাৰ বিচাৰি আছে। অভিজিত কাগজ আৰু কলম মজুত কৰি ধৰি মুকুন্দৰ নাম লিখি সজীৱ ৰূপত কঁপি উঠিল। সেই নামৰ সৈতে আয়নাখন চিঙি উঠিল, আৰু গগনৰ পৰা ঢোল-বাঁহীৰ ধ্বনি সজীৱতাৰে থমকি গ’ল। মুকুন্দৰ মুখখন ধোঁৱাত মিলি গ’লেও, তেওঁৰ চকুত শান্তিৰ দীপ্তি থাকিল। অভিজিত জানিলে—এয়া মুক্তিৰ প্ৰথম পদক্ষেপ, আৰু এই মুক্তিৰ পথেই ইয়াৰ পৰৱৰ্তী অধ্যায়ৰ দিশ নিৰ্দেশ কৰিছে।

১০

অভিজিতৰ হাতৰ ঘামেৰে আঙুলিসকল কঁপি উঠিছিল, কিন্তু তেওঁৰ মনত শেষৰ দৃঢ়তা স্থিৰ হৈ গ’ল। বহু অধ্যয়ন, বহু ভয়, আৰু বহু নিশাহীন ৰাতিৰ অন্তত তেওঁ জানিলে যে মুক্তিৰ একমাত্ৰ পথ আয়নাখন ভাঙি পেলোৱা। পূৰ্ণিমাৰ জ্যোতিষ্ণু আলোকে ঘৰৰ ভিতৰলৈ ঢালি দিয়া সময়ত, আয়নাখনৰ সন্মুখত উভতাই থকা সকলো ছায়া কঁপি উঠিছিল, যেন মুক্তিৰ বাবে উন্মাদ হৈ পৰিছিল। অভিজিত শ্বাস আটকে ধৰি একে নিশাত পাথৰৰ টুকুৰা খোজি কঢ়ি ল’লে। মুহূৰ্তজুৰি তেওঁৰ কাণত বাজি উঠিল অগণিত গীত, অগণিত নাম, অগণিত পাহৰি যোৱা প্ৰাণৰ চিঞৰ। আৰু পিছত—এজন সৈনিকৰ দৰে দৃঢ় ভাৱে আঘাত কৰিলে। “চিঁ… কাঁহ” শব্দ কৰি আয়নাখন টুকুৰা টুকুৰা হৈ ভাঙি পৰিল। সেই ক্ষণত সকলো শব্দ থমকি গ’ল। ঢোল, বাঁহী, হাহাকাৰ, নামঘৰৰ ধ্বনি—সকলো একেলগে নিস্তব্ধ হৈ পৰিল। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ ফোট ফোট সেউজীয়া আলোকে এক শূন্যতা সৃষ্টি কৰিলে। সিহঁতৰ ভিতৰত বন্দী হৈ থকা মুকুন্দ আৰু আন লোকসকলৰ মুখ ধোঁৱাৰ দৰে মিলি গ’ল, যেন এদিনৰ গীত অবশেষে শান্তিৰ সুৰত বিলীন হ’ল। অভিজিত বুকুৰ মাজত এক প্ৰবল নিৰৱতাৰ তৰঙ্গ অনুভৱ কৰিলে, যেন ক’তকৈ ওজনী শৃঙ্খল টানি তুলি পেলোৱা হ’ল। চহৰৰ ওপৰত তৎক্ষণাৎ এক অনন্য শান্তিৰ ছাঁ নামি আহিল।

কিন্তু মুক্তিৰ লগে লগে এক অচিন শূন্যতাও জন্মিল। অভিজিত জানিছিল, আয়নাখন ভাঙিলে এক যুগৰ যাতনা শেষ হ’ল, কিন্তু ভাঙা টুকুৰাবোৰৰ মাজত মাত্ৰ মুক্তি নহয়, অচিন নতুন বাঁধনিও লুকাই থাকিব পাৰে। সেই ৰাতি তেওঁ নিজে নিজে আঙনটোৰ মাজত বহি থকা অৱস্থাত একেলগে বিষাদ আৰু স্বস্তি অনুভৱ কৰিলে। জগতখন নিস্তব্ধ, যেন কোনো দীৰ্ঘ ব্ৰত শেষ হ’ল। তেওঁ নিজৰ ডায়েৰী খুলিলে—সেই ডায়েৰী, য’ত বহু নিশা তেওঁ আতঙ্কৰ অভিজ্ঞতা লিখিছিল। কলমটো ধৰি নতুনকৈ শব্দ লিখিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু হঠাৎ চমকিলে—ডায়েৰীৰ সাদা পৃষ্ঠাত অচিন হাতৰ লিখনি ইতিমধ্যে উদয় হৈছে। শব্দবোৰ কঁপি উঠিছিল, যেন ভূতৰ ওপজা। তাত লিখা আছিল—“মোৰ গল্প এতিয়াই আৰম্ভ হ’ল।” অভিজিতৰ দেহত শীতল বতাহ বুলিল। তেওঁৰ হাতত কলম থাকিলেও, লিখনি তেওঁৰ নহয়। নামতকৈও ভয়ংকৰ হ’ল এই নতুন উক্তি। ভাঙি যোৱা আয়নাৰ টুকুৰাৰ মাজত পূৰ্ণিমাৰ আলোকে চকচকাই উঠিছিল, যেন অচিন কোনো চকুৰ চাহনি তেওঁৰ ওপৰত পৰিছে।

এই শেষ দৃশ্যত অভিজিতৰ বুকুত এক দ্বন্দ্বৰ জন্ম হ’ল—সত্যিই মুক্তি লাভ হ’ল নে কেৱল এক নতুন বাঁধনিত প্ৰৱেশ কৰিলে? চহৰটো যদিও শান্ত, হাওঁফাওঁৰ পৰা সোঁতসলীয়াই আহি থকা এক কণ্ঠ তেওঁৰ কাণত মৃদু ভাৱে ফুৰিবলৈ ধৰিলে। সেই কণ্ঠ মুকুন্দৰ নহয়, আন এক নামহীন সুৰ, যি কেতিয়াবা পাহৰিবলৈ দিয়া হৈছিল। অভিজিতৰ চকুত ভৰি উঠিল দিশহীন চাহনি, আৰু তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—মানবজাতি যেতিয়ালৈকে নাম পাহৰিব, তেতিয়ালৈকে এঘৰ, এআয়না, অথবা আন কোনো আৱৰণত সেই আত্মাসকল পুনৰ জন্ম ল’ব। তেওঁৰ ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাত উদয় হোৱা বাক্যটো যেন এটা প্ৰাক্‌ঘোষণা, এটা নতুন অধ্যায়ৰ সুৰুওৱা। মুকুন্দে হয়তো শান্তি পাই গ’ল, কিন্তু আন নামহীন গায়ক, আন পাহৰিব পৰা শিল্পী, আন পাহৰি যোৱা আতঙ্ক—তেওঁলোকৰ গল্প এতিয়াও শেষ নহয়। আয়নাৰ টুকুৰাবোৰ চহৰৰ মাটিত লুটোপুটি খাই পৰিছিল, আৰু অভিজিত একথা নিশ্চিত বুজি পাইছিল—ইতিহাসৰ মুক্তি কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ নহয়, ই সদায় নতুন বাঁধনিত জন্ম ল’ব, নতুন গল্পত ৰূপান্তৰিত হ’ব। তেওঁ ডায়েৰীটো বন্ধ কৰিলে, কিন্তু চকুৰ ক’ণাৰ পৰা তেজৰ দৰে সেউজীয়া ৰশ্মি নি:সৃত হৈ মাটিত খসিল। পূৰ্ণিমাৰ সাঁইতী এক মুহূৰ্তৰ বাবে আকাশত দীঘল ক’লা দাগ এঁকি গ’ল। মুক্তি নে বাঁধনী—এই প্ৰশ্নেই অৱশেষত অভিজিতৰ জীৱনৰ নতুন অধ্যায়ক জন্ম দিলে।

***