বতাহে ভৰা চিঠি

ইশানী বৰা

পৰ্ব ১: অচিনাকী সাক্ষাৎ

গুৱাহাটী শহৰৰ বেলেগ এক মাত্ৰা আছে। বেলুকা পাৰ হ’লেই নগৰখনৰ ৰাস্তাবোৰ ক’লা-সেউজীয়া বতাহত ঢলি পৰে। কলহৰ মাজতো ক’ত যেন একো সুকৌশল নীৰৱতা থাকে। অনুষ্কাই প্ৰতি দিনৰ দৰে আজি পুনিও নীলাচ এড্ডাত কামৰ পিছত ঘূৰি আহিবলৈ ওলাইছিল। তেওঁ এজনীয়া নাছিল—ক্লাছৰ দুজনী সহপাঠিনীও লগত আছিল, যদিও কিছুমান সময়ত তেওঁলোকৰ হাঁহি-খেলৰ মাজত অনুষ্কা কেতিয়াবা চকু ফালি থকা আকাশটোত কেতিয়াবা হেৰাই যোৱাতো নিজৰ অভ্যাস হৈ পৰিছিল।

সেই দিনা, হঠাতে নীলাচৰ মাজত একো অচিনাকী দৃষ্টি তেওঁৰ চকুত পৰিল। এজন যুবক—চকুত অদ্ভুত এক প্ৰগাঢ়তা। চাৰিপাশে মানুহেৰে ভৰি পৰিলেও, তেওঁলোকৰ চকুৰে যেন এক নিৰৱ সংযোগ স্থাপন হ’ল। অনুষ্কাই অচিনাকৈ চকু ঘুৰাই ল’লে, কিন্তু মণত খচি পৰা এক ধুনীয়া বীজৰ দৰে সেই দৃশ্য অচিৰেই নচ’ৰাব বুলি অনুভৱ কৰিছিল।

“অ’ অনু, কি কোৱা হে?” বন্ধু মাধুৰীয়াই সুধিলে।
অনুষ্কা আঁতৰি উঠি হাঁহিলে, “নাই কিবা নহয়।” কিন্তু ভিতৰত এক প্ৰশ্ন উচপ খাই উঠিছিল—ক’ত দেখিছিল এই মুখখিনি? কিয় এনে চিনাকি চিনাকি লাগে?

যুবকজনৰ হাতত এজনী ধুনীয়া চামৰাৰ ক’বচ আছিল, গোটেই সময়টোতে কলমত খেলি আছিল। হয়তো কবিতা লিখি আছিল, নহ’লে নোট লিখিছিল। এনেকুৱা দৃশ্য অনুষ্কাৰ বাবে অতি চেনেহৰ—তেওঁ নিজেই কবিতা লিখিবলৈ ভাল পায়।

সন্ধিয়া আন্ধাৰ গাঢ় হোৱাৰ আগতেই তেওঁলোকে বাসত উঠি আহি গ’ল। যদিও বাসখন যেতিয়া যমুনামুখীত ওলাই গৈছিল, তেতিয়াও অনুষ্কাৰ চকুৰ আগত সেই অচিনাকী যুবকৰ মুখটো খালী ভাসি আছিল।

ঘৰলৈ ঘূৰি আহি অনুষ্কাই নিজকে কেতিয়াবা একেবাৰে অচেনা পায়। মাকৰ হাতত চাহৰ কাপ লৈ, তেওঁ জানালিৰ ফালে চাইছিল। বাহিৰে পোৱাৰ ধোঁৱা, গাড়ীৰ ৰ’বটৰ শব্দ, আৰু সেই অচিনাকী মুখ।

“কি হে, কিবা ভাবি আছা নে?” মাক সুধিলে।
“নাই মা, ক্লান্ত লাগিছে।”

তেওঁ জানিছিল—নিজৰ ভিতৰত এক নতুন কিছুমান অনুভূতি উচপ খাই উঠিছে। হয়তো ক’ৰবাত প্ৰথমবাৰৰ দৰে নিজক কাহানিকি এখনৰ প্ৰথম অধ্যায়ত বিচাৰিছে।

পৰৱৰ্তী সপ্তাহত, কলেজৰ গ্ৰন্থাগাৰত অনুষ্কাই পুনিও তেওঁক দেখিলে। এইবাৰ কোনো সন্দেহ নাছিল—তেওঁয়েই সেই অচিনাকী যুবক। দুখনেই চুপচাপ এখন টেবুলৰ ওচৰত বহি, কাগজত লিখি আছিল। মণত এক অদ্ভুত সাহস জাগি উঠিল—এনে মানুহক দেখিলে অনুষ্কা সাধাৰণতে আঁতৰি যায়, কিন্তু আজিৰ দিনটো অচল।

তেওঁ বই লৈ তাৰ ওচৰলৈ গ’ল, কাষৰ টেবুলত বহি কাগজ খুলিলে। কিছু সময় চুপচাপ থাকিলেও, অবশেষত অনুষ্কাই ক’লে—
“তুমি কবিতা লিখা নে?”

যুবকজনে চকু তুলিলে। মৃদু হাঁহি।
“তুমি কেনেকৈ জনিলা?”

অনুষ্কা আঁতৰি উঠিলেও হাঁহি দি ক’লে, “তোমাৰ চকুত কবিতাৰ ভাষা আছে।”

যুবকজনে নাম কৈ দিলে—“মই অর্ণৱ।”

সেই মুহূৰ্তত অনুষ্কাই অনুভৱ কৰিলে, নামটো যেন বহু আগতে কোনো কাব্যত পঢ়ি পোৱা শব্দ। সুৰেৰে ভৰা নাম।

এনে কৰ্মফল যেনে, দুয়ো জনৰ মাজত কথাবাৰ্তা আৰম্ভ হ’ল। কবিতা, গান, বতাহেৰে ভৰা গুৱাহাটী শহৰৰ ৰাতি—আৰু দুইগৰাকী যুৱ-যুৱতীৰ মাজত ধুনীয়া এক জগত গঢ়ি উঠিল।

অর্ণৱে ক’লে, “মই কবিতা লিখো, কিন্তু কেতিয়াও কাকো দেখুৱাই দিওঁ নে। আজি কেনেকৈ জানো…”
অনুষ্কা হাঁহি দিলে, “কবিতা লুকুৱাই ৰাখিলে সেইবোৰ বতাহৰ দৰে উৰি যাব। কোনোবাই পঢ়িব লাগিব।”

তেওঁলোকৰ কথোপকথন চলি থাকিল, যেন দুয়ো জনই বহু দিনৰ পৰা একে কাহিনীৰ অংশ আছিল।

ক্লাচ শেষ হোৱাৰ পাছত, অর্ণৱে অনুষ্কাক গৃহলৈ নামি দিছিল। বতৰটোত শীতলতা, আকাশত চাঁদে উজলি উঠিছিল।
বিদায়ৰ সময়ত অর্ণৱে একো কোৱা নাছিল—কিন্তু চকুৰে এক গম্ভীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি ৰাখি গৈছিল।

অনুষ্কাই ঘূৰি আহি নিজকে ক’ত যেন অন্য এক প্ৰপঞ্চত বিচাৰিলে। কবিতা, কল্পনা, বতাহ, আৰু এক অচিনাকী নাম—অৰ্ণৱ।

সন্ধিয়া ডাইৰিটো খুলিলে অনুষ্কাই লিখিলে—

“আজিৰ দিনটোত মোৰ জীৱন নতুন দিশ পালে। ক’ত গৈ শেষ হ’ব জানি নাপাওঁ, কিন্তু মই নিশ্চিত—এই যাত্ৰা মোৰ হৃদয়ৰ ইতিহাসত এক ধুনীয়া অধ্যায় হব।”

পৰ্ব ২: লুইতৰ বতাহত নাম নোহোৱা সুৰ

অনুষ্কাৰ ডাইৰীৰ পাতত সেই ৰাতি অলপো ঘুম নাহিল। বতৰটো এঘোনি শীতল, কাচজানালিত মে’ঘৰ নলগা কুৰুলি। দূৰত কুকুৰৰ দুমুহুৰ্তীয়া ডাঙৰ ঘেউ ঘেউ, এতি-মেতি চলা গাড়ীৰ টিপটিপ শব্দ—সকলো মিলি যেন গুৱাহাটীৰ নিশা মানুহৰো ওপৰত এবিধ নীৰৱ কবিতা লেপিছি। তেওঁ পিঠিত উচুপ কাষলৈ টানি ডাইৰীৰ পাতখন মেলি থৈছিল—*“এই যাত্ৰা মোৰ হৃদয়ৰ ইতিহাসত নতুন অধ্যায় হব”—*এই বাক্যখন লিখিয়েই থবা। কিন্তু বাক্যৰ অন্তত উভতি উভতি এজনৰ নাম আহি পৰিছিল—অৰ্ণৱ।

পৰদিনা কলেজত ভাষাবিজ্ঞানৰ ক্লাছ। মধুৰীয়া চুপচাপ নোট ল’ই আছিল, ৰীমাই পিছফালৰ বেঞ্চত সালসলাই মেছেজ পঠিয়াইছিল—“কালিৰ নীলাচত কফি?” অনুষ্কাই কিছুমান সময় জোকালো, তাৰপিছত কীব’ৰ্ডত চাপ মাৰিলে—“আজিলৈকে নহ’ব, কলেজৰ পিছত গ্ৰন্থাগাৰত অলপ সময় থকাটো লাগিব।” কিয় লাগিব, কাৰ বাবে লাগিব—উত্তৰ নিজে নিশ্চয়তা নাছিল, কিন্তু বুকুৰ তলত এক নিঃশব্দ ধ্বনিয়ে যেন ক’লে—“তেওঁজনৰ লগত দেখা হ’ব।”

দিনটো ইমানেই লাহে গ’ল যেনে কাষ ধৰি চলা লুইতৰ পানী। গ্ৰন্থাগাৰত সোমাই যোৱা বাটখন আজিৰ দিনা অদ্ভুত ৰূপ-ৰঙেৰে চকচকাই উঠিছিল। সিলিঙত থলথলি পৰা হালধীয়া বালিবোৰ খিৰিকীৰ মাজেৰে পাতত পৰি চোৱাঁচ-চোৱাঁঁকৈ থাকিল। অনুষ্কাই দক্ষিন-দিশৰ তাকৰ পৰা কবিতাৰ এখন এডিশন উলিয়াই টেবুলত বহিল। দৰ্দুৰকৈ হৃদয় ধন্বনি; কিন্তু চকুত স্থিৰতা।

“তুমি আহিছে”—চকুখোলাই উভতি চায়েই অনুষ্কাই দেখিলে। টেবুলৰ পৰাহিত—অৰ্ণৱ, তেনেই নিৰৱ হাঁহি। হাতেৰে এখন পাতলি কোঁচা খোলা কাগজ। তেওঁ ক’লে, “যেতিয়া যেতিয়া মই কবিতা লিখোঁ, কাগজৰ কাষে কাষে বতাহে ধৰি ৰাখে। কেতিয়াবা ইমান বতাহ পায় যে শব্দবোৰ উৰি যায়। তাই মই ভাবিলোঁ—আজি কাগজটো তোমাৰ হাতত দিওঁ, উৰি যোৱা শব্দবোৰ ক’ত সোমায় দেখা পাওঁ।”

অনুষ্কাই কাগজখন ধৰিলে। মৰমৰ কাঁধত পৰাৰ দৰে নরম। ভিতৰত থকাটো কবিতা নহয়, কেৱল কেইটা অদ্ভুত শব্দ—দুটি পংক্তি, যেন শ্বাসৰ দুখন দাঁড়।
“নাম নোহোৱা সুৰ,
তোমাৰ চকুত ভেলা বাঁধি পাঁজি পাতে।”

অনুষ্কাই ধীরে ধীরে পংক্তিদুটি পুনঃপাঠ কৰিলে। প্ৰথম দেখা দিনাৰ তেওঁৰ এটাই ভাষা—*“তোমাৰ চকুত কবিতাৰ ভাষা আছে”—*সেই কথাৰ এফালে জোনাক লেপিছে যেন। তেওঁ সূক্ষ্ম হাঁহি দি ক’লে, “কেতিয়াবা নাম নথকা সুৰবোৰে দেইশ ধৰি থাকে, কণ্ঠ পোৱাৰ আগতে মোৰ বুকুত থব লগা থৈ যায়।”

তেওঁলোকৰ কথোপকথনৰ মাজত গ্ৰন্থাগাৰৰ দৰ্ঘা ঘড়ীটো মৃদু শব্দে ঘণ্টা বাজিল। গোটেই ঘৰখন একমুহূৰ্ত নিস্তব্ধ; যেন সময়েই বুকুৰ সোঁফুলিনে নিশ্বাস লৈয়েই থমকি ৰ’ল। অৰ্ণৱে ক’লে, “তুমি কবিতা পঢ়া নে?” অনুষ্কা ভিতৰতে কুঁচথুট দমিলে, “মইও লিখোঁ। যদিও অতি সূচনাৰ দৰে। দৈনন্দিনত থিয় কবিতা।”

সেই নিশা অৰ্ণৱে ওলাই যোৱাৰ আগতে এখন চিকন খাতাৰ মুঠি পাতি দিলে—“যদি কেতিয়াবা তোমাৰ ‘দৈনন্দিন কবিতা’ লিখা শব্দবোৰ উৰি যায়, ইয়াত থৈ যোৱাৰ। মই বতাহ ধৰি ৰাখিম।”

এই কথাৰ কেইদিনমান পিছত অনুষ্কাই অৰ্ণৱৰ কোৱা মতে এখন খালী পৃষ্ঠা ভৰালে। টোপাল চাহ, বোৰঞ্জী পথাৰৰ বাঢ়ি অহা গন্ধ, হায়হায় কৰি সুধা গান গোৱা অলপ বয়স্ক গায়কজনৰ আওজ—সকলোকে ধৰি শুকান পাতৰো দৰে গুচাই ক’লা-নীলা অক্ষৰলৈ নামিলে।
কিন্তু দিনৰ একাংশত এক আকস্মিক গতি সংঘটিত হ’ল। মাকৰ ফ’নে নোৱাখোৱা সংবাদ—“বাবালৈ কিবা কাম, তইনীছাহ কাঢ়ি আহ।” অনুষ্কা বেগেৰে ঘৰলৈ ওলাল। বাবা গাঁৱৰ ঘৰফালৰ পাৰিলৈ এবাৰ যাব লাগিব; কিছু জমিৰ কাগজ, কিতাপপত্র, দস্তাবেজ সংলগ্ন। দুদিন। এই দুদিন গুৱাহাটীৰ বতাহত অনুষ্কাৰ সংহতি কমিলা—অৰ্ণৱে আৰু তেওঁলোকৰ ‘নাম নাথকা সুৰ’ মোৰ পথ চায়।

বাগৰিবাৰ আগৰ সন্ধিয়াই অনুষ্কাই অৰ্ণৱলৈ এটা কম মিঠা বাৰ্তা পঠিয়ালে—“দুইদিন গাঁওলৈ যাব লাগিব। নোহোৱাকৈ। ঘূৰি আহো।”
অৰ্ণৱৰ উত্তৰ অহা নোহোৱাকৈ কয়েক ঘণ্টা গৈ গ’ল। অনুষ্কাৰ বুকুৰে পদচিহ্ন, নিৰৱ উৎকণ্ঠা। শেষত ৰাতিপুৱা এটাতে এটা মেসেজ জ্বলিল—“লুইতৰ গাওঁ ক’ত? ঘূৰি আহা। বতাহে চিঠি লৈয়েই থাকিম।” আৰু তলত এক টীকা—“তুমি গ’লৈ মানে কবিতা থমকি থাকে, কিন্তু সুৰে নাথাকে।”

গাঁওখন কছাৰী পাৰত। উজনবাজাৰৰ পৰা কিবা অটো, তাৰপিছত পেটুৱাভেটি, আৰু এক ডাঙৰ ৰাস্তা। অনুষ্কাই যাত্ৰাপথত জোপোহা দেখিলে যেন যুদ্ধদিনত থিয় থকা সৈনিক—শাল-কদম-অহোম ধুন। গাঁওৰ ঘৰখন পুৰণি—বেছিভাগ কাচে কাচে বাটি, খিৰিকীত কাগজৰ যুগৰ জোনাক। পিতৃয়ে কাগজটো সমাধা কৰিবলৈ বহুত চেষ্টায় নথি-ফাইল গঁথি গঁথি ডাঙৰ সিন্দুকৰ আগদালিৰে থাকিল। অনুষ্কাই সেই দুদিন একেবাৰে লেহেমীয়া বতাহত পৰি থাকিল। তলৰ গধূলিত কেঁচা মাটিৰ গন্ধ, ৰন্ধন ঘৰৰ ধোঁৱা—মাকৰ হাতৰ জল্পনা, কচুৰ পাতত ভাত। আঙণৰ মাজত থাকে জোনাকৰ নীৰৱ দেউতি। তেতিয়াই তিনি একলগে ভৰি ঘূৰাই হাঁহি উঠিল। কবিতা তেতিয়া শব্দ নাছিল, কিন্তু বতাহৰ, গন্ধৰ, বেলিৰঙৰ এক নিঃশব্দ গীত আছিল।

ঘূৰি আহোঁতা দিনা, গুৱাহাটীৰ গৰমে আবার কাষ ল’ল। অনুষ্কাই বেগ কাঁধত লৈ নীলাচলৈ সোজা গ’ল। জানালা পাৰ হৈ ভিতৰলৈ সোমানোতে খেয়াল—আজিৰ নীলাচৰ বাতাবৰণ আলাদা। সৰু লাইভ সংগীত; এজন তরুণ গিটাৰ লৈ ছেটটো চলাইছিল। টেবুলৰ কাষত অৰ্ণৱ। ওচৰি থিয় দিয়া দেখি উঠে ওলাল—চকুত সুন্দৰ আকা-নিৰ—সেই স্নিগ্ধ, প্ৰগাঢ়তা। “ফেৰিলে?”

“ফেৰিলোঁ।” অনুষ্কাৰ হাঁহি দুয়ো ঠোঁটত। অৰ্ণৱে অনায়াসে বচাই দিয়া কুৰ্সীত বহিবলৈ ক’লে। “আজি নীলাচত লাইভ ছেশ্যন। মন কিবা সুৰ চায়। তুমি ফেৰিলা বুলি ইমানেই জানিবলৈ মন গৈছিল যে মই সংগীতেই ডাকি আনিলোঁ!”

সংগীত চলিল—সুৰৰ পখী। গায়কজনৰ গলা নীচু, ল’ফাই, লুইতৰ ঢৌৰে নামিবলৈ ব’লে। গীত শেষ হোৱাৰ পিছত টেবুলত এজাক কাগজ—বুকিং স্লিপৰ পিছফালে অৰ্ণৱৰ হাতৰ কিছুমান আঁকনি। ওচৰলৈ ল’লে—এটা সৰু নায়াগ জাহাজ, তলত লিখা—“যেতিয়া শব্দ নাথাকে, ছাঁয়াই সুৰ আঁকে।” অনুষ্কাৰ বুকুত কিবা ধুমুহা লাগিল। “তোমাৰ আঁকনি?”
অৰ্ণৱ মাথোঁ নাৰায়, “শব্দ নাথাকিলে হাতেই আঁকে।”

চাহ আহিল। মাটি পৰাৰ আগতেই বৃষ্টিৰ টুপুৰ-টাপাৰ। কাচজানালিত বেগেৰ ধ্বনি। নীলাচৰ ভিতৰত অন্ধকাৰ জ্বলিল, ল’হৰিয়াই ল’হৰিয়াই আলো। গৰাকীজন গায়ক কীব’ৰ্ডলৈ ওলাল, বৃষ্টিৰে সংগত এজাক নাৰীসুৰ-পুরুষসুৰ মিলাই *“চেৰাগালি”*ৰ এক ধুন গলাই দিলে। সেই ধুনত অনুষ্কাই ওপাহত এক মুহূৰ্ত পানীত হাত নামাই দিয়া শৈশৱৰ স্মৃতি উলিয়াই আনিলে।

তেতিয়াই, যেন সমস্ত ভুলভাল সময়বোৰ এচকুত গুচিলৈ, অনুষ্কাই থোরে ফুসুৰি ক’লে, “অৰ্ণৱ, তোমাৰ কবিতাখন মই পঢ়োতে এটা অনুভৱ হৈছিল—একো নাম নোহোৱা সুৰে ক’বলৈ বিচাৰে।”

অৰ্ণৱে চাহৰ কাপে টিপ টিপে বাজাৰ দৰে তনু আওজে ক’লে, “নাম নোহোৱা সুৰে কেতিয়া নাম পায় জানো? যেতিয়া দুইজন মানুহে একেলগে শুনে।”

এইজন্যেই, সন্ধিয়া গধূলিৰ বৃষ্টিতে, তেওঁলোকে নীলাচৰ পৰা ওলাই আহিল। কাচৰ বাহিৰে সোঁফুলিৰে ভৰা চহৰ। অৰ্ণৱে ক’লে, “লুইতৰ পাৰত যাম নে? বৰ্ষাৰ ৰাতিপুৱাত লুইত বেছি কথা কয়।”

সোণাপৰৰ ফালে গাড়ী গিয়ে থমকাল। বৃষ্টিৰ ধোঁৱাই কাষৰ দীঘল লাইটবোৰ ঢাকি ৰখা; দূৰত লুইতৰ কাষত নীৰৱ ফেৰীঘাট। উভুতি থিয় থকা প্ৰহৰী হাজাৰ বাৰ্ষিকী ধুপে। দুয়ো জনে টিনৰ ছাদৰ তলত তামাম বতৰ চ’লে।
অৰ্ণৱ হঠাতে কিবা পকেটৰ পৰা উলিয়াই দিলে—একো সৰু কোঁচা কাগজ। “গাঁওলৈ যাবলৈ আগদিনা মই আহিলোঁ গ্ৰন্থাগাৰত। তোমাৰ খাতাখনত এখন খালী পৃষ্ঠা দেখিলোঁ। মই জানো তুমি লিখা বাক্য উৰি যাব, কিন্তু তেতিয়ালৈ মই এইটো থৈ গৈছিলোঁ।”

কাগজখনত কালি নথকা, কেৱল পানীৰ বাটৰ দৰে আঁচ। অৰ্ণৱ হাঁহিলে, “তুমি নাথাকিলে কথাটো খালী। মই তোমাৰ আগমনৰ বৃষ্টিৰে আগতে আঁচ চলাই থৈছিলোঁ। তোমাৰ উপস্থিতিত শব্দ কম, ঢৌ বেছি।”

অনুষ্কাই কাগজখন হেঁপাহেৰে আকৌ মুঠি পাতিল। বতাহত কাগজটোৰ কাষ মৰমেৰে খামুচি ধৰিলে। দূৰত লুইতৰ ওপৰত থপথপ বৃষ্টি, কাষতে টুপ্‌টাপ্‌ আওজেৰে নাওঁৰ ৰশি। অনুষ্কাই হঠাতে বলিথিল, “মই ভয় পাওঁ অৰ্ণৱ। এইটো নাম নথকা সুৰে কিবা দিন আকৌ উৰি যাব নেকি?”

অৰ্ণৱে মৃদু, গম্ভীৰ স্বৰত ক’লে, “বতাহে ভৰা চিঠিবোৰ উৰি যায়, কিন্তু যিমান দিনৰ বাবে তোমাৰ নামত ঠিকনা থাকে, তেতিয়ালৈ সিহঁত ঘূৰি আহে। মই ঠিকনা নাছিলা, আজিৰ বৰষুণে ঠিকনা দিলে।”

একেটা মুহূৰ্তত অৰুণ-অন্ধকাৰ নামি আহিল। কাষৰ গছত এজাক চৰাই বৃষ্টিৰে বুটলি ললে। অনুষ্কাই বুকুৰে নরম এক নিঃশ্বাস লৈ ক’লে, “তুমি মোক এখন চিঠি লিখিব নে?”

অৰ্ণৱে চাহি থাকিল—বাতিৰ পোহৰত চকুৰে এইবিলাক শীতল কথা সিঙাৰ কৰি থৈ দিলে। “মই বছরি বতাহে লিখো। কিন্তু আজিৰ পঁজা—চিঠিটো তুমি কোৱা, মই লিখিম।”

সেই রাতেৰে বাসে ঘূৰি আহোঁতে, অনুষ্কাই জানালিৰ বাহিৰে উৰি যোৱা জ্বলন্ত ভিজা শহৰত চাহি থাকিল। বাসৰ কাচত টুপুৰ-টাপুৰ থপথপ। মূৰত কালি নথকা কাগজৰ আঁচ, বুকুমাজত লুইতৰ ঢৌ, আৰু মনত সুধা-ধুনৰ এক যৄথ। ঘৰত সোমাই ডাইৰী মেলিলে।
“আজিৰ বৃষ্টিৰে আমি দুয়োটা নাম নোহোৱা সুৰ একেলগে শুনিলোঁ। লুইতৰ ওপৰত বেছি কথা নকলা পিৰিতি যেন, য’ত কথা কম, ধ্বনি বেছি; ভয়ক একো ধৰা নপৰা কচুৰিপানায় কাষে টানি লৈ যায়। যদি একোদিন বতাহে চিঠিবোৰ দূৰলৈ লৈ যায়, মই জানিম—ঠিকনাত ‘অৰ্ণৱ’ বুলি লেখা আছে। ঘূৰি আহিব।”

সেই পংক্তিৰে কলম থমকালেও বাহিৰৰ বৃষ্টিয়ে থমকল নাছিল। নীৰৱ নিশাৰ গভীৰতালৈ নামি যোৱা চৌপাশে অলপ অলপকৈ এক নাম পোৱা সুৰে উঠিচিলে—যেন দুজন মানুহৰ নাম একেলগে ধৰা চিঠি।

পৰ্ব ৩: কাগজত নাম থোৱা শ্বাস

গুৱাহাটীৰ বতৰ কেতিয়াবা দুষ্টমি কৰে। দিনটোত উষ্ণৰঙা সূৰ্য, সন্ধিয়া নামি অহাৰ লগে লগে বতাহৰ মাজত হঠাতে নামি আহে মেঘৰ গন্ধ। অনুষ্কাই ক’ত যেন নিজৰ জীৱনৰ কথাই এই বতৰতে পুনৰাবৃত্তি হৈ পায়—পৰিষ্কাৰ উজ্জ্বলতাত নীৰৱ সুৰ, আৰু বৃষ্টিৰ গন্ধত লুকাই থকা কিবা গুপ্ত আকাংক্ষা।

নীলাচত অৰ্ণৱৰ সৈতে দেখা হোৱাৰ দিনবোৰ এতিয়া ক’ৰবাত অভ্যাস হৈ পৰিছে। প্ৰতি সপ্তাহে দুদিন নহ’লে তিনিদিন, তেওঁলোকৰ লগত কফি কাপ, কবিতা আৰু সংগীত থাকে। মাধুৰীয়া আৰু ৰীমাই প্ৰথমে খং কৰিলে, “অনু, এইবিলাকত আমাক লগ নাহে কেনেকৈ?” কিন্তু অনুষ্কাই হেঁপাহেৰে মাত্ৰ হাঁহি দিলে। কাৰণ তেওঁ জানিছিল—কিছু কাহিনী এজনীয়া হৈ বৰ্ণনা কৰা যায়, কিন্তু সঁচাকৈ বুজিবলৈ দুজনৰ উপস্থিতি লাগিব।

একদিনা অৰ্ণৱে ক’লে, “অনুষ্কা, তুমি জানিবা নে মই কবিতা কিয় লিখো?”
অনুষ্কাই চকু ফালিল, “হয়তো অনুভৱ ৰাখিবলৈ। নহ’লে মনৰ কথা ক’বলৈ।”
অৰ্ণৱ হাঁহি দিলে, “আৰু এটা কাৰণ আছে—মই ভয় কৰো শব্দ হেৰাই যাব বুলি। যেতিয়া শব্দৰ ভৰসা নাথাকে, মই কবিতাত থৈ দিওঁ, যাতে অন্তত কাগজে ৰক্ষা কৰে।”

অনুষ্কা অলপ স্তব্ধ হৈ আছিল। তেওঁৰ মগজুত ভাঁহি উঠিল গাঁওত দেখা জোনাকত ভৰা ৰাতি, বাপেকৰ ফাইলবোৰৰ মাজত বেলেগ এক ইতিহাস, আৰু সেই সময়তে মনে মনে খহি যোৱা কেতবোৰ কবিতা। তেওঁৰও ভয় আছে—শব্দে কেতিয়াবা হেৰুৱায়, লগে লগে অনুভৱৰ শক্তি কমে। সেয়েহে তেওঁ ডাইৰী মেলি লিখে।

তেওঁলোকৰ দৈনন্দিনত একেলগে হেঁপাহৰ গৰখীয়া হৈছিল। এবাৰ ক্লাছৰ পিছত, অৰ্ণৱে অনুষ্কাক লুইতৰ পাৰত একাজুকীয়া ফালে লৈ গ’ল। সন্ধিয়াৰ সূৰ্য নীলা-সেউজীয়া পানীত ধুই পৰিছিল। গাখীৰীয়া ক’লা ঘূৰ্ঘুৰীয়া মেঘ ওপৰত। অৰ্ণৱে নাওঁৰ বগাকালি ফালে চাবলৈ চাবলৈ ক’লে,
“জানো নে, মোৰ দেউতাকে এই ফালে এবাৰ সৰু নাওঁ চলাইছিল। তেওঁ কৈছিল—লুইত মানুহৰ দৰে। কেতিয়াবা শান্ত, কেতিয়াবা অগ্নি। আমি যদি কাষত থাকোঁ, তেতিয়াহে বুজি পাওঁ।”

অনুষ্কাই বতাহত উৰা চুলি আঁতৰাই ক’লে, “লুইত মানুহৰ দৰে হ’লে, হয়তো আমি লুইতৰ ছাঁহে। কেতিয়াবা দুখ, কেতিয়াবা হাঁহি।”
অৰ্ণৱে নীচুকণ্ঠত উত্তৰ দিলে, “তুমি লুইতৰ নাম নোহোৱা সুৰ।”

এই মুহূৰ্তত অনুষ্কাৰ বুকুৰে এক অচিনাকী হাহাকাৰ চুই গ’ল। হয়তো প্রেমৰ জন্ম সেইখিনিত।

দিনবোৰ বোৱাৰীৰ সপোনৰ দৰে গ’ল। কিন্তু প্রেমত সদায় নিখুঁত সুখ নাথাকে। এবাৰ অনুষ্কাই লক্ষ্য কৰিলে—অৰ্ণৱৰ চকুত কেতিয়াবা এক গভীৰ অস্থিৰতা থাকে। তেওঁ সোঁজাকৈ সুধিলে, “অৰ্ণৱ, কিবা সমস্যা নেকি? তুমি অলপ দিন ধৰি শব্দত কম।”

অৰ্ণৱ চুপচাপ ৰ’ল। পাছত ক’লে, “মোৰ জীৱনত এক বিগত বতাহ আছে। মই কেতিয়াও তোমালৈ সকলো ক’ব পৰা নাই। কিছুমান চিঠি আছে—মই নাম থ’ব নোৱাৰা।”

অনুষ্কা চুপ মাৰি থাকিল। তেওঁৰ বুকুত ক’বলৈ বহুত কথা আছিল, কিন্তু মুখত মাত্ৰ এটা বাক্য ওলাল—“চিঠিবোৰ একেলগে বতাহত উৰাব পাৰো।”

অৰ্ণৱৰ চকুত এক পলকত পানী চমকি উঠিল।
“তুমি কিমান সহজে কোৱা। কিন্তু মানুহে নিজৰ অতীত উৰাব নোৱাৰে। আমি মাথোঁ চেষ্টা কৰো।”

সেই ৰাতি অনুষ্কাই ঘৰত বহি অৰ্ণৱৰ মুখখন আঁকিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। কলমত আঁকা শব্দবোৰে তেওঁৰ মুখৰ স্পৰ্শ নপোৱা, কিন্তু মনৰ ওচৰলৈ তুলি আনিছিল। ডাইৰীত লিখিলে—
“অৰ্ণৱৰ চকুত যে গোপন বতাহ আছে, তাৰ কাষত মই থমকি আছোঁ। মই ভয় পাওঁ, কিন্তু একে সময়ত সেউজীয়া আশা উজাগৰে জ্বলিছে। যদি কেতিয়াবা তেওঁ চিঠিবোৰ দেখুৱায়, মই সেইবোৰৰ ছাল-পাত ধৰি ৰাখিম।”

কয়দিনৰ পিছত অৰ্ণৱে অনুষ্কাক গুৱাহাটীৰ এটা পাহাৰীয়া ফালে লৈ গ’ল—চন্দ্ৰপুৰৰ সমীপৰ এক নিৰ্জন স্থান। ওপৰত গছৰ আঙুৰীয়া ছাঁ, তলত শহৰৰ সেউজীয়া-নীলা। দুচকুত থকিতৰা চাহনি। অৰ্ণৱে এটা বেগৰ পৰা এখন সৰু খাম উলিয়াই দিলে।

“এইবোৰ মোৰ চিঠি। মই কেতিয়াও কোনোবাক দেখুৱাই নাছিলোঁ। কিন্তু আজি তোমাক দিব বিচাৰিছোঁ।”

অনুষ্কাৰ হাত কাঁপিবলৈ ধৰিল। খামৰ ভিতৰত কেইটা পাত, কিছুমান অর্ধলিখিত কবিতা, আৰু কিছুমান নামহীন শব্দ। কিছুমানত লেখা আছিল—
“তুমি যেতিয়া আহিলে, মই বতাহত নাম শুনিলোঁ।”
“মোৰ ভয়—যদি মোৰ কথা হেৰুৱায়, কাকো নিদেখুৱাকৈ অন্ধকাৰ হব।”

অনুষ্কাৰ চকুত টোপনিৰ দৰে পানী আহিল। তেওঁ শব্দ নপোৱা মুখেৰে মাথোঁ অৰ্ণৱৰ হাতত হাত দিছিল। সেই মুহূৰ্তত তেওঁৰ বুকুত এইকথা উদগত হৈছিল—“মই এই চিঠিবোৰৰ নাম হ’ব বিচাৰোঁ।”

অৰ্ণৱ চুপ কৰি থাকিলেও, চকুৰ গভীৰতাই উত্তৰ দি দিছিল।

ঘূৰি আহোঁতে বতৰ একেবাৰে উল্কাপাতেৰে ভৰা আছিল। পাহাৰৰ পৰা তললৈ নামোতে বিদ্যুতৰ চকটোৰে শহৰখন সঁকিয়াই উঠিছিল। অনুষ্কাই ভাবিলে—যেন তেওঁলোকৰ জীৱনো একে ধৰণৰ। অন্ধকাৰ আৰু বতাহৰ মাজত থিয়, কিন্তু এচকুতি বিদ্যুতৰ আলোতেই পুৰা কাহিনী উজলি উঠিব পাৰে।

ঘৰত সোমাই অনুষ্কাই খামখন খুলি এটা চিঠি বাছি ল’লে।
তাত লেখা আছিল—
“যদি কোনোদিন মোৰ শব্দবোৰ উৰি যায়, তুমি জানিবা—তেওঁলোকে তোমাৰ হাতৰ তালুত ঠিকনা ৰাখি গৈছে।”

অনুষ্কা ডাইৰীত লিখিলে—
“এই চিঠিবোৰত মই মোৰ নাম পাম। আজিৰ পৰা আমি দুয়োজন, শব্দ আৰু সুৰ, বতাহত নাম থোৱা শ্বাস।”

পৰ্ব ৪: নাম থোৱা বতাহৰ মাজত

গুৱাহাটী শহৰৰ শীতল বৰষুণীয়া দিন। লুইতৰ ওপৰত দমকা বতাহ আহি কাচৰ জানালিৰে বাজি গ’ল। অনুষ্কাই ক্লাছ শেষ কৰি নীলাচলৈ গৈছিল। অভ্যাসত পৰিণত হোৱা সেই পথখনত আজি যেন বেলেগ এক জোনাক ভৰা প্ৰশ্ন আছিল। হাতৰ ব্যাগৰ ভিতৰত সযত্নে ৰাখি থকা অৰ্ণৱৰ খাম—তেওঁৰ অতীতৰ চিঠি আৰু নামহীন কবিতা।

নীলাচৰ টেবুলত বহি অনুষ্কাই একোখন চিঠি উলিয়াই পুনৰ পঢ়িল। পাতত কালি শেকি থকা শব্দবোৰ, যেন লুকাই থকা হৃদয়ৰ ছাঁ।
“মই কেতিয়াবা চকুৰে কথা ক’ব বিচাৰোঁ, কিন্তু মানুহে শব্দ বিচাৰে। মই ভয় কৰো—যদি মোৰ চকুৰ ভাষা কেতিয়াও বুজা নহয়?”

অনুষ্কাই দীর্ঘশ্বাস এৰি কাপত থকা কফি চুমুক দি মৃদু হাঁহি দিলে। তেওঁ নিজেই উত্তর ফুঁকিলে—“অৰ্ণৱ, মই তোমাৰ চকুৰ ভাষা বুজিছোঁ।”

ঠিক সেই সময়তেই, সৰু এক মিঠা আওয়াজত টেবুলত পৰিল এটা ছায়া। অৰ্ণৱ। বৰষুণত ভিজা চুলি, চকুত সেই অনন্ত গভীৰতা।
“চিঠিবোৰ পঢ়িলে?”—সাৱধানী স্বৰ।
অনুষ্কাই হাঁহি দিলে, “হয়। আৰু মই নিশ্চিত—তোমাৰ শব্দবোৰ এদিন উৰি যোৱালেও, মই তেওঁলোকক কাষ ধৰি ৰাখিম।”

অৰ্ণৱে গভীৰ দৃষ্টিৰে চাহিলে। “তুমি ভয় নাপাওঁ নেকি? মোৰ অতীতত কেতিয়াবা দুখ, কেতিয়াবা অব্যক্ত বেদনাই থাকে।”
“প্ৰেমত ভয় থাকিলে, সেয়া প্ৰেম নহয়। মই তোমাৰ বেদনাকো বুকুত স্থান দিব পাৰিম।”

এই কথাবোৰত ক’ত যেন নীৰৱ এক বন্ধন স্থাপিত হ’ল।

দিনবোৰে এক নতুন ধৰণৰ ৰং ল’লে। অনুষ্কা আৰু অৰ্ণৱে একেলগে কলেজৰ ফাংচনলৈ গ’ল। মঞ্চত সংগীত বাজি আছিল, কিন্তু দুয়োজনৰ হৃদয়ত আলাদা এক সুৰ। পৰৱৰ্তী দিনা, শহৰৰ গলিৰ এটা সৰু চাহদোকানত বহি তেওঁলোকে পানীৰ টপটপ শব্দ শুনিছিল।
অৰ্ণৱে সঁচাকৈয়ে ক’লে, “অনুষ্কা, মই কেতিয়াবা ভবা নাছিলোঁ—কেউ এজন আহি মোৰ নামহীন সুৰবোৰ শুনিব।”
অনুষ্কা চকুত নীৰৱ আনন্দ লৈ ক’লে, “তোমাৰ সুৰৰ ঠিকনা মই হব বিচাৰোঁ।”

কিন্তু কাহিনী সদায় মসৃণ নোহোৱাকৈ আগবঢ়ে।

এদিন অৰ্ণৱ ক’ত যেন অস্থিৰ আছিল। কথাবোৰ অল্প, হাঁহিবোৰ আধা। অনুষ্কাই সুধিলে, “কি হ’ল? কিবা চিন্তা নেকি?”
অৰ্ণৱে অলপ সময় চুপ কৰি থাকি ক’লে, “অনুষ্কা, মই হয়তো অচিৰেই গুৱাহাটীৰ পৰা বাহিৰ হব লাগিব। এজন দেউতা-মাকৰ সপোনৰ কাৰণে মই দিল্লীলৈ যোৱাৰ সুযোগ পাইছোঁ। সাহিত্যত মাষ্টাৰ্ছ, আৰু সম্ভাৱ্য ফেলোশ্বিপ।”

বুকুৰ তলত ঠাণ্ডা এক সৰ কাঁপনি দৌৰি গ’ল। অনুষ্কাই মাত্ৰ মৃদুস্বৰে ক’লে, “অৰ্থাৎ…?”
অৰ্ণৱে দৃষ্টিখিনি নামাই দিলে, “অৰ্থাৎ আমাৰ বতাহে ভৰা দিনবোৰ হয়তো দূৰত্বত পৰিণত হ’ব।”

অনুষ্কাৰ হাতত থকা কাগজখন লাহেৰে কঁপি উঠিল। তেওঁৰ মুখত মাত্ৰ এক হাঁহিৰ ছাঁ, যদিও ভিতৰত এক ধুমুহা।
“তুমি যদি যাওঁ, মই তোমাৰ চিঠিবোৰত জীৱন খুজি ল’ম। বতাহে উৰাল দিলেও ঠিকনাত তোমাৰ নাম থাকিব।”

অৰ্ণৱে অনুষ্কাৰ হাত ধৰি নরমভাৱে ক’লে, “মই তোমাক চিঠি লিখিম। প্রতিটো বতাহত তোমাৰ নাম থাকিব।”

সেই সন্ধিয়া, অনুষ্কাই ডাইৰীত লিখিলে—

“প্ৰেম মানে কেতিয়াবা একেলগে বহি বতাহ শুনা, আৰু কেতিয়াবা দূৰত থাকিও একে আকাশৰ তলত সুৰ খুজা। মই ভয় কৰোঁ, কিন্তু মোৰ বিশ্বাস আছে—অৰ্ণৱৰ নাম বতাহৰ মাজত সদায় থাকিব।”

কয়দিনৰ পাছত অৰ্ণৱৰ দিল্লী যোৱাৰ দিন ঘোষণা হ’ল। বন্ধু-বান্ধৱে বিদায় জনালে, কিন্তু অনুষ্কাৰ মনৰ ভিতৰত সেই দিনাৰ কাষত এক অচিনাকী শূন্যতা।
নামনি ৰেলৱে ষ্টেচনৰ প্লাটফর্মত অৰ্ণৱে ব্যাগ লৈ দাঙি ধৰিছিল। মাইকেৰে ঘোষণা চলি আছিল।
“অনুষ্কা”—অৰ্ণৱৰ শব্দ কম্পিত।
“হয়?”—চকুত পানী সঞ্চিত।
“তুমি মোৰ কবিতা।”

ট্ৰেইনৰ সিটি বাজিলে। অৰ্ণৱ ওলাই গ’ল। জানালিৰ পৰা হাত হেলাই থকা সেই ছায়াখিনিৰ মাজত অনুষ্কাই এক নিৰৱ প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে—“আমি যিমান দূৰ হওঁ, প্ৰেমৰ চিঠিবোৰ বতাহত উৰি আহিব।”

সেই ৰাতি গুৱাহাটী শহৰ নিস্তব্ধ আছিল। লুইতৰ পানী দ্ৰুত বগি গৈছিল। অনুষ্কাই জানালিৰ ফালে চাই হাতত ডাইৰী মেলিলে।

“আজিৰ পৰা আমাৰ গল্পত দূৰত্বৰ অধ্যায় আৰম্ভ হ’ল। কিন্তু মই বিশ্বাস কৰোঁ—যিমান দূৰলৈ গৈছা, তাতকৈ বেছি সমীপলৈ নামিব বতাহ। তুমি দিল্লীত শব্দ লিখা, মই ইয়াত সেইবোৰ বুজিম। মই কেতিয়াও তোমাৰ নাম হেৰুৱাব নোৱাৰোঁ।”

পৰ্ব ৫: দূৰত্বৰ ডাঙৰ আকাশ

দিল্লীৰ পৰা প্ৰথম চিঠি আহিল যাত্ৰাৰ দুদিন পাছতে। ডাকবাহকজনে চাবত আঙুৰ দিছিল। অনুষ্কাই থৰথৰ হাতত খাম খুলি পঢ়িলে—

“অনুষ্কা, মই দিল্লীৰ আকাশত তোমাৰ নাম লিখিছোঁ। ইয়াতৰ বতাহ বেলেগ—শুকান, ধূলিৰে ভৰা। কিন্তু তাৰ মাজতো মোৰ হৃদয়ৰ কোণত গুৱাহাটীৰ লুইতৰ গন্ধ আছে। মই প্ৰতিদিনে নতুন মানুহ, নতুন পথ দেখিছোঁ, কিন্তু মোৰ মনত মাথোঁ তুমি আছা। যদি কোনোদিন একেলগে অহা নোৱাৰো, এই চিঠিবোৰে আমাৰ প্ৰেমক ধৰি ৰাখিব।”

চিঠিখন বুজি অনুষ্কাই হাঁহিলেও চকুৰে নীৰৱ টোপনি গ’ল। বতাহেৰে নামি অহা শব্দবোৰে তেওঁক দীৰ্ঘ নিশাৰ নিস্তব্ধতাত আলিঙ্গন কৰিলে।

দিনবোৰ কেতিয়াবা সোনকালে গ’ল, কেতিয়াবা একেবাৰে ধীৰে। কলেজৰ কাম, ক্লাছ, বন্ধু-বান্ধৱীৰ মাজতো অনুষ্কাৰ অন্তৰত সদায় বতৰ আছিল। প্ৰতিদিনেই তেওঁ ডাকঘৰলৈ পথটোত এক বিশেষ স্পন্দন লৈ গৈছিল। কেতিয়াবা খাম আহে, কেতিয়াবা নহয়। কিন্তু আশা সদায় থাকিল।

অৰ্ণৱৰ চিঠিবোৰ সদায় কবিতা-সদৃশ।
“অনুষ্কা, দিল্লীৰ ৰাতি তোমালৈ লিখোতে মই লুইতৰ ঢৌ শুনোঁ। হয়তো মোৰ মনৰ ঢৌই সেই আওাজ।”
“এতিয়া মই জানিছোঁ—প্ৰেম মানে দূৰত থাকিও একে আকাশত সপোন দেখা।”

অনুষ্কাই উত্তৰ দিছিল—
“তুমি দিল্লীত কবিতা লিখা, মই ইয়াত শব্দবোৰ ধৰি ৰাখোঁ। আমাৰ চিঠিবোৰ বতাহৰ ছাঁত বহি থাকিব।”

কয়খন মাহতে দুয়োজনৰ মাজত এটা অভ্যাস গঢ়ি উঠিল—চিঠি। প্ৰতিটো চিঠি যেন প্ৰেমৰ শ্বাস। অনুষ্কাই প্ৰতিটো খামক সযত্নে সংৰক্ষণ কৰিলে। কাষৰ সৰু আলমাৰীৰ তলত এখন নীল বাকচত খামবোৰ থ’লে। বাকচটোৱেই যেন তেওঁৰ হৃদয়ৰ গুপ্ত ভাণ্ডাৰ।

কিন্তু সময়ৰ সৈতে দূৰত্বৰ এক বেদনা আহিল। মাধুৰীয়াই এজন দিন সোজাকৈ সুধিলে, “অনু, তুমি এসময় ধৰি অৰ্ণৱৰ সৈতে কেৱল চিঠিৰে বাচি থাকিব পাৰিবা নেকি?”
অনুষ্কা মাথোঁ হাঁহি দিলে। ভিতৰত যন্ত্ৰণা জ্বলি আছিল।

এদিনা অনুষ্কাই সিদ্ধান্ত ল’লে—অৰ্ণৱক ফোন কৰিব। চিঠি যথেষ্ট, কিন্তু কণ্ঠ শুনিবৰ বাসনা একেবাৰে নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰ। নম্বৰ ডায়েল কৰি কাণত ধৰা কেৱল “বন্দ।” নেটৱৰ্ক নাছিল, হয়তো নতুন হষ্টেলৰ ব্যস্ততা।

চিন্তাত ভৰা দিনবোৰত অনুষ্কা অধিক কবিতা লিখিবলৈ ধৰিলে। তেওঁৰ ডাইৰী ভৰাই দিলে অচিনাকী শব্দ, উৰি অহা হাঁহি আৰু অশ্ৰু।
“তুমি নাথাকিলে বতাহো নিৰ্জন হয়।”
“চিঠিৰ বর্ণই হ’ল মোৰ জীৱনৰ ধ্বনি।”

একেদিনে কলেজৰ কেম্পাছত সাহিত্যিক অনুষ্ঠান হ’ল। কবিতা পাঠ প্ৰতিযোগিতা। বন্ধু-বান্ধৱীৰ প্ৰেৰণাত অনুষ্কাই নিজৰ কবিতা পঢ়িলে—
“তুমি যেতিয়া দূৰত, মই চিঠিৰে তোমাক স্পৰ্শ কৰোঁ।
প্ৰতিটো বতাহত তোমাৰ নাম থাকে।”

শ্ৰোতাবৰ্গ স্তব্ধ হৈ শুনিছিল। শেষত জোৰদাৰ হাততালি। কিন্তু অনুষ্কাৰ অন্তৰত সঁচাকৈ তৃপ্তি—তেওঁৰ কবিতা অৰ্ণৱৰ বাবে, আৰু হয়তো অৰ্ণৱৰ কাণলৈও কেতিয়াবা এই সুৰ গৈ পাব।

শরতকালত এক অচিনাকী চিঠি আহিল। খামত অৰ্ণৱৰ হাতৰ অক্ষৰ, কিন্তু ভিতৰৰ ভাষাত অলপ বেদনা।
“অনুষ্কা, মই ব্যস্ততাৰে আৱদ্ধ হৈ পৰিছোঁ। নতুন ঠাই, নতুন কাম, নতুন মানসিক চাপ। কেতিয়াবা ভয় হয়—এই দূৰত্ব আমাৰ প্ৰেমক অলপ অলপ কৰি মলিন নকৰে নেকি? মই সদায় তোমাক বিশ্বাস কৰোঁ, কিন্তু কেতিয়াবা মোৰ নিজৰ শক্তিত সন্দেহ হয়।”

চিঠিখন পঢ়ি অনুষ্কাৰ বুকু সেঁধাই উঠিল। তৎক্ষণাৎ উত্তৰ লিখিলে—
“অৰ্ণৱ, দূৰত্বৰ বাবে প্ৰেম মলিন নহয়। আমি যদি সত্যই সঁচা, আমাৰ চিঠিবোৰে সকলো ধৰি ৰাখিব। বতাহে যদি উৰি নিয়ে, মই তোমাৰ নামৰ ঠিকনা হব।”

এদিন সন্ধিয়া, নীলাচত বহি অনুষ্কাই অৰ্ণৱৰ কল্পনা কৰিলে। টেবুলত খালি কাপ, কিন্তু চকুত পূৰ্ণ। কফি দোখনৰ ধোঁৱাৰ মাজত যেন অৰ্ণৱৰ ছায়া।
“তুমি এতিয়া দিল্লীত কবিতা লিখি আছা। মই ইয়াত তোমাৰ শব্দ শুনিছোঁ।”

আন মানুহৰ হাঁহি-খেলৰ মাজতো অনুষ্কাৰ কাষত যেন সদায় অৰ্ণৱৰ নিস্তব্ধ সুৰ।

কয়খন মাহৰ পিছত, অৰ্ণৱৰ পৰা বিশেষ এক খাম আহিল। ভিতৰত লিখা আছিল—
“অনুষ্কা, মই তোমাক আমন্ত্ৰণ জনাইছোঁ। আহিবা দিল্লীত। মই ইচ্ছা কৰোঁ—আমাৰ চিঠিবোৰক আজি সঁচাকৈয়ে মুখৰ ভাষা দিওঁ। আহিবা।”

অনুষ্কাৰ বুকুত এক শিহৰণ। নতুন বতাহ আহিল। হয়তো দূৰত্বৰ আকাশৰ ওপৰত একেলগে নামিব নতুন কবিতা।

সেই ৰাতি ডাইৰীত অনুষ্কাই লিখিলে—
“চিঠিবোৰে আমাৰ হৃদয় বাঁচাই ৰাখিছে। এতিয়া অৰ্ণৱ আমন্ত্ৰণ জনালে। মই ভয় কৰোঁ, কিন্তু আশা বেছি। যদি প্ৰেম সত্যই বতাহত নাম থোৱা শ্বাস, তেন্তে সেই শ্বাস আমাক মিলাই তুলিব।”

 

পৰ্ব ৬: দিল্লীৰ দেউতিত প্ৰেমৰ পদচিহ্ন

অনুষ্কাৰ জীৱনৰ প্ৰথম এযাত্ৰা দিল্লীলৈ। গুৱাহাটী ৰেলৱে ষ্টেচনত বিদায়ৰ ভিৰ, মাকৰ হাতত বতাহেৰে ভৰা ব্যাগ, আৰু বুকুৰ তলত অপ্ৰকাশিত শিহৰণ। তিনি দিনৰ যাত্ৰাত তিনি ৰাতি আৰু দিনৰ সংমিশ্ৰণ, কামানত মেঘৰ দৰে উৰি অহা চিন্তা, আৰু হ্ৰদয়ত মাত্ৰ অৰ্ণৱৰ নাম।

দিল্লী ষ্টেচনত নেমা লগে লগে জনসমুদ্ৰৰ বোলত বুকু ঢঙৰ ক’ৰবাত গ’ল। ঠিক সেইসময়ত পিছফালৰ পৰা এক সাৱধানী স্বৰ—
“অনুষ্কা!”

ঘূৰি চাহি অনুষ্কাই তাক চিনিলে—বহুত ভিৰৰ মাজতো সৰ্বাধিক পৰিচিত মুখ। অৰ্ণৱ। চকুত শ্ৰান্তি থাকিলেও সুৰুযৰ সৰুকিৰ দৰে উজ্জ্বল হাঁহি। তেওঁলোকৰ হাত একেলগে ধৰি থকা সেই মুহূৰ্তত বতাহও থমকি ৰ’ল যেন।

অৰ্ণৱে তেওঁক হষ্টেলৰ কাষৰ চাহদোকানলৈ লৈ গ’ল। গৰম চাহৰ কাপ, হালধীয়া বালিৰে ভৰা টেবুল, আৰু দূৰত গাড়ীৰ অবিৰাম ৰ’বট।
“অতিদূৰীয়া যাত্ৰাৰ পাছত অবশেষত তোমাৰ আগমনৰ দিন আহিল,” অৰ্ণৱৰ কণ্ঠ কম্পিত।
অনুষ্কা হাঁহি দিলে, “চিঠিবোৰত প্ৰেম বাঁচিছিল, আজি সেইবোৰ শ্বাস ল’লে।”

তেওঁলোকৰ কথাবোৰ চাহৰ ধোঁৱাৰ লগত আকাশলৈ উঠিছিল।

পৰবৰ্তী কেইদিন দিল্লীৰ বেলেগ ৰূপ অনুষ্কাই অৰ্ণৱৰ লগত চাবলৈ ধৰিলে। ইণ্ডিয়া গেটৰ তলত ৰঙা বতাহ, জ’নপথত জনসমুদ্ৰ, লোটি চ’ডিত সৰু সৰু ফটা-হাঁহি, আৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেম্পাছত চিৰ-যুৱ সাহিত্যৰ গন্ধ।

অৰ্ণৱে প্ৰতিটো ঠাইত কবিতাৰ কথা তুলিছিল।
“দেখা, ইয়াত মানুহৰ মুখবোৰো যেন কবিতা—কেতিয়াবা খোলাখুলি, কেতিয়াবা গুপ্ত।”
অনুষ্কাই মাথোঁ দৃষ্টিৰে উত্তৰ দিছিল—“তুমি সকলোত কবিতা চাওঁ।”

এদিন সন্ধিয়া, দিল্লীৰ আকাশত ধূলিৰে মলিন ৰঙা সূৰ্য নামি আহিছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ একাজুকীয়া বাগিচাত বহি দুয়ো জন চুপচাপ আছিল। অৰ্ণৱৰ হাতত এটা খাম।
“এইবোৰ তোমাৰ বাবে,”—তেওঁ ক’লে।
অনুষ্কাই বিস্মিত হৈ খামখন উলিয়ালে। ভিতৰত কেইখনমান কবিতা, যিবোৰ অৰ্ণৱে দিল্লীত আহি লিখিছিল।
একখনত লিখা আছিল—
“তুমি আহিব বুলি ভবা লগে লগে মোৰ শব্দবোৰ সুৰ পালে।
দূৰত থাকোঁতে যিবোৰ শূন্য আছিল, তোমাৰ আগমনত সকলো পূৰ্ণ হ’ল।”

অনুষ্কাৰ চকুত টোপনিৰ দৰে পানী আহি পৰিল। তেওঁ ক’লে, “তুমি মোৰ জীৱনৰ চিঠিবোৰেৰে প্ৰেম ধৰি ৰাখিলে। আজি মই সেইবোৰ পাঠ কৰি নিজক পাম।”

অৰ্ণৱে সঁচাকৈয়ে হাতত ধৰি ক’লে, “অনুষ্কা, মই ভয় কৰোঁ—এই শহৰে মোক লাহে লাহে শুষি ল’ব নেকি। কিন্তু তোমাৰ উপস্থিতি মোক শক্তি দিয়ে।”

তেওঁলোকৰ এই দিনবোৰ স্বপ্নৰ দৰে গ’ল। লালকিলাৰ কাষত ঘূৰি ঘূৰি হাঁহি, কনট প্লেচত কফি, আৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ লাইব্ৰেৰীত বহি একেলগে কবিতা পাঠ। অনুষ্কাই অৰ্ণৱৰ জীৱনৰ ব্যস্ততা বুজিবলৈ ধৰিলে—ক্লাছ, প্ৰফেছৰৰ আশা, প্রতিযোগিতা। কিন্তু সকলো চাপৰ মাজতো অৰ্ণৱে প্ৰতিদিন অনুষ্কাৰ বাবে সময় ৰাখিছিল।

এদিন ৰাতিপুৱা, হাষ্টেলৰ ছাদত বহি দুয়ো জনে তৰা গণি আছিল।
অৰ্ণৱে ক’লে, “তুমি জানিবা নে, প্ৰতিটো তাৰাত মই তোমাৰ নাম লিখিছোঁ।”
অনুষ্কা হাঁহি দিলে, “আৰু মই লুইতৰ ঢৌত তোমাৰ নাম শুনিছোঁ।”

কিন্তু সপোনৰ মাজত বাস্তৱত বেদনাও থাকে। দিল্লীৰ কঠিন পৰিৱেশে অৰ্ণৱক ব্যস্ত কৰি তুলিছিল। কেইখনমান দিনত তেওঁ অনুষ্কাৰ লগত বেছি সময় থাকিব পৰা নাছিল।
অনুষ্কাই এক নিশা খামত লিখিলে—
“মই ভয় পাওঁ—এই মহানগৰ আমাৰ মাজত দূৰত্ব বৃদ্ধি নকৰে নেকি?”

অৰ্ণৱে উত্তৰ দিলে—
“অনুষ্কা, মই যিমান ব্যস্ত হওঁ, তোমাৰ প্ৰেমেই মোৰ শ্বাস। মই প্ৰতিটো কবিতাৰ আৰম্ভণিতে তোমাৰ নাম লৈ লিখো।”

দিল্লীৰ শেষ দিনত অৰ্ণৱে তেওঁক বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেম্পাছৰ এটা নিৰ্জন ল’নে লৈ গ’ল। গছৰ ছাঁ, লাহে লাহে নামি অহা জোনাক।
অৰ্ণৱে চকুত চাহি ক’লে, “তুমি যাবা গুৱাহাটীত, মই ইয়াত থাকিম। কিন্তু মোৰ প্ৰেম, মোৰ শব্দবোৰ সদায় তোমাৰ লগত থাকিব। মই জানো—দূৰত থাকিও আমি বতাহত একেলগে থাকিম।”

অনুষ্কাই হাতত ধৰি ক’লে, “চিঠিবোৰ আমাৰ সেতু হব। বতাহে আমাৰ ভাষা।”

দুজনৰ হাতত হাত, নীৰৱ প্ৰেমৰ প্ৰতিজ্ঞা।

অনুষ্কাই ঘূৰি আহিল গুৱাহাটীলৈ। কিন্তু এতিয়া তেওঁৰ অন্তৰত এক বেলেগ শক্তি। দিল্লীৰ বেলেগ বতাহত তেওঁ প্ৰেমৰ পদচিহ্ন থৈ আহিছিল।

ডাইৰীত লিখিলে—
“আজিৰ পৰা মই নিশ্চিত—প্ৰেম মানে চিঠি, প্ৰেম মানে বতাহ, প্ৰেম মানে দূৰত থাকিও একেলগে শব্দ শুনা। অৰ্ণৱ মোৰ কবিতা, আৰু মই তেওঁৰ সুৰ।”

 

পৰ্ব ৭: চিঠিৰ মাজত লুকাই থকা ভয়

গুৱাহাটীত ঘূৰি অহাৰ পাছত অনুষ্কাৰ জীৱন একেবাৰে বেলেগ অনুভৱেৰে ভৰি পৰিছিল। দিল্লীৰ সেই কিছুদিন যেন সপোনৰ দৰে। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাদত তৰা গণাৰ ৰাতি, ইণ্ডিয়া গেটৰ তলত হেঁপাহৰ সুৰ, আৰু অৰ্ণৱৰ চকুত উজল স্নিগ্ধতা—সকলো একেলগে তেওঁৰ হৃদয়ৰ পাতত সংৰক্ষিত হৈ গ’ল।

কিন্তু বাস্তৱত সপোনৰ মাজতে শূন্যতা থাকে। গুৱাহাটীৰ আকাশত উৰি থকা মেঘবোৰত কেতিয়াবা অনুষ্কাই অৰ্ণৱৰ অনুপস্থিতি খুঁজি পায়। ক্লাছ শেষ হোৱাৰ পাছত নীলাচত একা বহি কফি খোৱাতো অভ্যাস হৈ পৰিছিল। কফিৰ ধোঁৱাৰ মাজত যেনো সেয়া উপস্থিত—অৰ্ণৱৰ ছায়া, কবিতাৰ বৰ্ণ।

এদিন বেলুকা, ডাকবাহকে এটা খাম আনিলে। অৰ্ণৱৰ হাতৰ অক্ষৰ। অনুষ্কাৰ বুকুত হেঁপাহৰ ঢৌ লাগিল। কিন্তু খাম খুলি পঢ়াৰ লগে লগে বুকুৰে শীতল ধাক্কা গ’ল।

“অনুষ্কা, দিল্লীৰ জীৱন দিনক দিনে কঠিন হৈ পৰিছে। পাঠ্যক্ৰমৰ চাপ, প্ৰতিযোগিতা, আৰু নতুন মানসিক যুঁজ। কেতিয়াবা মই ভয় কৰোঁ—আমাৰ প্ৰেম এই দূৰত্বৰ মাজত হেঁপাহৰ দৰে ম্লান নকৰে নেকি? মই সদায় তোমাক বিশ্বাস কৰোঁ, কিন্তু মোৰ নিজৰ ওপৰত সন্দেহ হয়।”

শব্দবোৰৰ অন্তত এটাই বাক্য—
“যদি কোনোদিন মই নীৰৱ হৈ যাওঁ, তুমি জানিবা—সেই নীৰৱতাৰ মাজতো তোমাৰ নাম থাকে।”

অনুষ্কাৰ চকু তেঁই পেলাই আহিল। অৰ্ণৱৰ এই ভয় তেওঁৰ বুকুত ধুমুহাৰ দৰে লাগিল। তেওঁ খামৰ কাষত ডাইৰী খুলিলে। লিখিলে—
“অৰ্ণৱ, নীৰৱতাৰ মাজতো প্ৰেম বাঁচে। মই তোমাৰ শব্দৰ বাবে অপেক্ষা কৰিম। বতাহে যদি উৰি যায়, মই তোমাৰ নামত ঠিকনা হব।”

কিন্তু দিনবোৰে এক নতুন কাহিনী লিখিবলৈ ধৰিলে। অৰ্ণৱৰ চিঠিৰ সংখ্যা কমিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমত সপ্তাহে এটা, তাৰপিছত মাসে দুটা। অনুষ্কাই প্ৰতিটো চিঠিৰ বাবে ডাকঘৰত অপেক্ষা কৰিছিল। কেতিয়াবা প্ৰহৰীজনৰ মুখ চাহি উদাস হাঁহি দি ঘূৰি আহিছিল।

বন্ধুবৰ্গৰ মাজতো এই দূৰত্বৰ কথাবোৰ প্ৰশ্নত পৰিণত হ’ল। মাধুৰীয়াই সোজাকৈ ক’লে,
“অনু, তুমি এই চিঠিৰ মাজত জীৱন থোৱা ঠিকনে? তুমি জানা নেকি—মানুহে বেলেগ হৈ পৰিব পাৰে?”
অনুষ্কা সাৱধানী হাঁহি দিলে, “প্ৰেম মানে অপেক্ষা। মই জানো—অৰ্ণৱৰ শব্দবোৰ আকৌ উৰি আহিব।”

এদিন, বৃষ্টিৰ ৰাতি। জানালিৰ কাচত টুপটাপ শব্দ, লুইতৰ পানী উচুপ কৰি বগা। অনুষ্কাই হাতত খালি কাগজ ল’লে। লিখিলে—

“অৰ্ণৱ, মই ভয় পাওঁ। তুমি বহুত ব্যস্ত, বহুত দূৰত। কিন্তু মোৰ বুকুত তুমি সদায় কাছত। যদি কোনোদিন তুমি শব্দ নাথাকে, মই তোমাৰ নীৰৱতাকো শুনিম।”

চিঠিখন ডাকঘৰত পঠিয়াই দিলে। উত্তৰৰ অপেক্ষা, দিনক দিনে বাঢ়ি গ’ল।

অৰ্ণৱৰ পৰা উত্তৰ এলোপাতাল অহা আৰম্ভ হ’ল। এখনত কবিতাৰ আঁচনি—
“তুমি নাথাকিলে দিল্লীৰ বতাহ শূন্য।”
আকৌ এখনত মাথোঁ এক পংক্তি—
“অনুষ্কা, মই ক্লান্ত।”

এই বৈচিত্র্যই অনুষ্কাক শঙ্কিত কৰিলে। তেওঁ ভাবিলে—অৰ্ণৱৰ ভিতৰত কিবা গভীৰ যুঁজ চলিছে।

এদিন ৰাতি, নীলাচত একা বহি অনুষ্কাই গাহৰি থকা বৃষ্টিৰ শব্দত অৰ্ণৱৰ মুখ কল্পনা কৰিছিল। টেবুলত খালি কাপ, কাগজত অর্ধলিখিত কবিতা।
“তুমি ক’ত আছা অৰ্ণৱ? মোৰ শব্দবোৰ তোমাক কাষলৈ টানি আনিব নেকি?”

দূৰত বজ্ৰপাতৰ শব্দ, জানালিৰ বাহিৰে উৰি যোৱা ছায়া। সেই নিশা অনুষ্কাই ডাইৰীত লিখিলে—

“প্ৰেমত কেতিয়াবা ভয়েও সুৰ হয়। অৰ্ণৱৰ নীৰৱতাৰ মাজত মই ভয় শুনিছোঁ। কিন্তু মই বিশ্বাস কৰোঁ—এই ভয়ো আমাৰ প্ৰেমৰ অংশ।”

সপোনবোৰত অৰ্ণৱৰ মুখেৰে শব্দ আহিছিল—“মই নীৰৱ হ’ম।”
অনুষ্কাই সপোনৰ মাজতে হাতত চিঠি ধৰি ক’লে—“নীৰৱতাও কবিতা হয়, তুমি লিখা।”

কিন্তু বাস্তৱে সপোনতকৈ কঠিন। এদিন অৰ্ণৱৰ পৰা খাম আহিল, কিন্তু ভিতৰত কোনো শব্দ নাছিল। খালি পাত। শুধু তলত এটা আঁচ—বতাহৰ দৰে বক্ৰ ৰেখা।

অনুষ্কাৰ বুকুত শীতল কাঁপনি উঠিল।
“এই নীৰৱ চিঠিৰ অৰ্থ কি?”

ডাইৰীত লিখিলে—
“অৰ্ণৱ, তুমি শব্দ নোলেখিলেও মই বুজিছোঁ। এই খালি পাতেই তোমাৰ যুঁজ। মই তোমাৰ সৈতে আছোঁ। মোৰ নামেই তোমাৰ সঁচা ঠিকনা।”

 

পৰ্ব ৮: প্ৰেমৰ চিঠিৰ অন্তিম শ্বাস

অৰ্ণৱৰ নীৰৱ চিঠিৰ খালি পাতা অনুষ্কাৰ বুকুত বহুতদিন ধৰি ভয় আৰু আশা দুয়োটাই একেলগে ৰাখিছিল। প্ৰথমে তেওঁ ভবা—হয়তো ব্যস্ততাৰ চাপ। তাৰপিছত সন্দেহ—হয়তো প্ৰেমেই ম্লান হৈ আহিছে। কিন্তু যিমানেই দিন গ’ল, অনুষ্কাৰ অন্তৰত বিশ্বাসৰ শিকলি কেতিয়াও খুলি নাযায়।

প্ৰতিদিনে ডাইৰীৰ পাত ভৰাই অনুষ্কাই নিজৰ প্ৰেম লিখি গৈছিল।
“খালি পাত মানে শব্দ নাথকা নহয়। খালি পাত মানে অন্তৰৰ গভীৰ নীৰৱতা।”
“অৰ্ণৱ, মই তোমাৰ নীৰৱতাকো বুজো। মই তোমাৰ চিঠিৰ অন্তৰাত্মা শুনিছোঁ।”

একখন মাহতকৈ পাছত, অৰ্ণৱৰ পৰা পুনৰ চিঠি আহিল। এইবাৰ খামত সৰু এচুক জোনাকীয়া ফটোৰ সৈতে। দিল্লীৰ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাদত তৰা ভৰা আকাশৰ তলত ফটোখন তোলা। তাৰ পাছত লিখা—

“অনুষ্কা, মই বহুদিন নীৰৱ আছিলোঁ। মই মোৰ ভিতৰত যুঁজ কৰিছিলোঁ। দিল্লীৰ চাপ, নতুন জীৱনৰ দায়িত্ব, আৰু নিজৰ ভয়—সকলোৰে মাজত মই নিজকে হেৰুৱাই পেলাইছিলোঁ। কিন্তু প্ৰতি ৰাতি মই আকাশলৈ চাই তোমাৰ নাম ফুঁকিছিলোঁ। সেই কাৰণেই মই বাঁচি আছোঁ। তুমি মোৰ প্ৰতিটো চিঠিৰ জীৱন।”

চিঠিখন পঢ়ি অনুষ্কাৰ চকুত টোপনিৰ দৰে পানী আহিল।
“অৰ্ণৱ, মই জানিছিলোঁ। নীৰৱতাৰ মাজতো মই তোমাক বুজিছোঁ।”

সেই সময়তেই গুৱাহাটীত সাহিত্য উৎসৱৰ আয়োজন হৈছিল। কবিতা পাঠ আৰু আলোচনাৰ এক বৃহৎ অনুষ্ঠান। অনুষ্কাই নিজৰ কবিতা পঢ়িবলৈ নাম দিছিল। মঞ্চত উঠি তেওঁ পাঠ কৰিলে—

“চিঠিবোৰে প্ৰেমক ধৰি ৰাখিছে।
দূৰত্বৰ বতাহে উৰাওক,
তথাপি ঠিকনাত নাম থাকিলেহে
চিঠিবোৰ ঘূৰি আহে।”

শ্ৰোতাসকলে হাততালি দিলে। কিন্তু অনুষ্কাৰ অন্তৰত তেতিয়াৰ অনুভৱ—এই কবিতা অৰ্ণৱৰ বাবে, আৰু হয়তো বতাহেৰে তাৰ কাণলৈও গ’ল।

কয়খন সপ্তাহৰ পাছত, অৰ্ণৱে হঠাতে সংবাদ দিলে—তেওঁ গুৱাহাটীত আহিব। অনুষ্কাৰ বুকু শিহৰণত ভৰি পৰিল। বহুত মাহৰ অন্তত পুনৰ দেখা।

যাত্ৰাৰ দিনা নীলাচত দুয়ো জন মুখামুখি হ’ল। অৰ্ণৱৰ চকুত ক্লান্তি থাকিলেও হাঁহি পূৰ্ণ।
“অনুষ্কা, মই ঘূৰি আহিলোঁ। মোৰ চিঠিবোৰ তোমালৈ পথ দেখুৱাই লৈ আহিল।”

তেওঁলোক কফিৰ কাপ লৈ চুপচাপ বহি ৰ’ল। বহুত কথা নাথাকি—চকুৰে সৱটোৱেই ক’লে।

পৰৱৰ্তী দিনা, লুইতৰ পাৰলৈ গৈছিল দুয়ো। বতাহেৰে উৰি থকা গছৰ পাত, পানীৰ ঢৌ, আৰু গোধূলিৰ মিঠা ৰঙ।
অৰ্ণৱে পকেটৰ পৰা এখন খাম উলিয়াই দিলে।
“এইখন শেষ চিঠি। ইয়াৰ পিছত মই শব্দত নহয়, বাস্তৱতে তোমালৈ কথা ক’ব বিচাৰোঁ।”

অনুষ্কাই খামখন খুলি পঢ়িলে—

“অনুষ্কা, মই ভবা আছিলোঁ—চিঠিৰে আমাৰ প্ৰেম বাঁচি থাকিব। কিন্তু এতিয়া মই জানো—চিঠি মাথোঁ সেতু। সঁচা প্ৰেম মানে তোমাৰ হাত ধৰি একেলগে বতাহত হাঁহি কৰা। তুমি মোৰ কবিতা, তুমি মোৰ জীৱন।”

অনুষ্কাৰ চকুত লয় ভৰা টোপনি আহিল। তেওঁ ক’লে, “অৰ্ণৱ, আমি যিমান দূৰ হোৱা, প্ৰেম সদায় একেলগে আছিল। চিঠিবোৰ বতাহত উৰিলেও ঠিকনা সদায় আমাৰ মাজতে আছিল।”

লুইতৰ তীৰত জোনাক উঠি আহিল। পানীৰ ওপৰত ৰূপালী পথ। দুয়ো জনে হাতত হাত ধৰি সেই পথলৈ চাহি আছিল।

অৰ্ণৱ নীচুকণ্ঠত ক’লে, “প্ৰেম মানে চিঠি নহয়, প্ৰেম মানে জীৱনৰ প্ৰতিটো শ্বাস।”

অনুষ্কা হাঁহি দিলে, “কিন্তু আমাৰ প্ৰেমৰ নাম সদায় চিঠিত থাকিব।”

সেই নিশা অনুষ্কাই ডাইৰীত শেষ বৰ্ণনা লিখিলে—

“বহুত চিঠি লিখিলোঁ, বহুত শব্দ উৰিল। কিন্তু আজিৰ পৰা চিঠি নহয়, প্ৰেম বাস্তৱত বাঁচিব। লুইতৰ বতাহ আমাৰ সাক্ষী। অৰ্ণৱ আৰু মই—প্ৰেমৰ চিঠিৰ অন্তিম শ্বাস।”

সমাপ্তি