নটমন্দিৰৰ শেষ সংজ্ঞা

অৰ্পণ গগৈ

১

শিৱসাগৰৰ বুকুত নিৰৱ হৈ থিয় আছিল ভাস্কর নাট্য সংঘ—এবাৰ দীপ্তিশালী নাট্যমঞ্চ, এতিয়া যেন এটি ভূতীয়া স্মৃতিস্তম্ভ। আগৰ কংক্ৰিটৰ ভৰিৰে তৈয়াৰ কৰা প্ৰৱেশদ্বাৰখনত ধূলি আৰু শেওলাৰে ঢাকি গ’ল ‘ভাস্কর নাট্য সংঘ’ বুলি খোদাই কৰা নামটো। ভিতৰত সোমালে এখন উজাৰি পেলোৱা দালান, জানলাৰ কাঁচবোৰ বিছ্ছিন্ন, আৰু চোতালত পইচা-পইচাকৈ জমা হোৱা গছৰ পাত, যেন বতাহেও এতিয়া এই ঠাই এৰাই চলি যায়। ঠিক তেতিয়াই, মঞ্চৰ এক প্ৰান্তৰ ছাঁতলত বহি আছিল শচীন বৰা—এজন প্ৰবীণ নাট্যশিল্পী, যিজনে এই নাটমন্দিৰৰ দিনবোৰ নিজ চোখে দেখিছিল, নাট্য-জীৱনৰ মুকলি পৃষ্ঠা, বন্ধ পৃষ্ঠা আৰু অপূৰ্ণ পৃষ্ঠাবোৰত তেওঁৰ জীৱনৰ কালি-বৰণ সাঁচি ৰাখিছিল। দীঘল চুলি, শুকান চেহেৰাত কুঁচি পৰা হাঁহি এখন আছিল, যিটো কেতিয়াবা ৰঙালীয়াল কলাকুশলীসকলৰ মাজত জ্যোতিৰূপে দেখা দিয়া এটি মুখ আছিল। কিন্তু এতিয়া সি মাথোঁ এটি শিলালিপি, এটি সোঁৱৰণীৰ ধ্বনি।

শচীন বৰাৰ জীৱন কাহিনীত মিশ্ৰিত হৈ আছিল নাট্য আৰু নিৰাশাৰ জটিল সংগ্ৰাম। ষাঠি দশকৰ আৰম্ভণিত তেওঁৰ নেতৃত্বত গঠিত হৈছিল ‘ভাস্কর নাট্য সংঘ’—এটা গাঁওৰ পৰাই আৰম্ভ হোৱা নাট্যদল যিয়ে গোটেই উত্তৰ-পূব ভাৰতত নিজৰ স্থান গঢ়ি তুলিছিল। তেওঁলোকৰ নাটকৰ বিষয়বস্তু আছিল গ্ৰামীণ জীৱনৰ সংকট, মানুহৰ মনোবিজ্ঞান, সমাজ-প্ৰথাৰ দ্বন্দ্ব—এনে বিষয় যি সময়ত নগৰীয় থিয়েটাৰতো সাহস কৰি ধৰা নহয়। এই প্ৰচেষ্টাৰ সফলতাই শচীনক অসম নাট্য মহলে এক কিংবদন্তি ৰূপে স্বীকৃতি দিয়ে। কিন্তু সময় একে থাকে নে? চৰকাৰী অনুদান বন্ধ হয়, নাট্যদলৰ কিছুমান মুখ পুনৰ কেতিয়াও নুফুৰা বিদেশী সুযোগত গ’ল, আৰু থকা-থকাৰ লোকেও পেটৰ যুঁজত শিল্প ত্যাগ কৰিলে। সেই সময়তে শচীনে এটা নাট্য-স্ক্ৰিপ্ট আৰম্ভ কৰিছিল—”নটমন্দিৰ” নামৰ এটি নাটক, য’ত থিয়েটাৰৰ লগত মানুহৰ আত্মিক সম্পৰ্ক, শিল্পৰ জন্ম-মৃত্যু আৰু সমাজৰ ভূমিকা উদ্ধাৰ কৰা হৈছিল। কিন্তু নাট্যদল ভাঙি যোৱাৰ পাছত স্ক্ৰিপ্টখন অসমাপ্ত হৈ থাকিল। শচীন নিজেও কাৰোবাক কৈছিল—”এই নাটকখন কেতিয়াও পৰিপূৰ্ণ হ’ব নোৱাৰিব, কাৰণ এই যুগত নাটকেই অসম্পূৰ্ণ হৈ পৰিছে।”

ঠিক এই সময়তে গুৱাহাটীৰ নাট্য মহাবিদ্যালয়ৰ চূড়ান্ত বৰ্ষৰ ছাত্ৰ ঈশান শৰ্মা থিছিছৰ বিষয়ে গৱেষণা চলাই শিৱসাগৰ আহে। তেওঁ নতুন যুগৰ থিয়েটাৰৰ ছাত্ৰ, কিন্তু আন্তৰত বহি আছিল এক বেদনা—নতুন থিয়েটাৰৰ চকচকীয়া আলোৰে ঢাকি পেলোৱা পুৰণি শিল্পৰ প্ৰতিচ্ছবিক উপেক্ষা কৰা হৈছে। স্থানীয় লিব্ৰেৰীয়ানৰ পৰা শচীন বৰাৰ কথা জানি ঈশান পুৰণি নাট্যমন্দিৰত গ’লে, প্ৰথম দৃশ্যতেই তেওঁৰ চকু স্থিৰ হৈ ৰয়—এজন বৃদ্ধ থিয়েটাৰশিল্পী, এক ধ্বংসপ্ৰাপ্ত মঞ্চ, আৰু কাকত-ধূলিত ৰঙীন স্মৃতিৰ গন্ধ। ঈশান অনুভৱ কৰে, এই জায়গাটো মাথোঁ ইতিহাস নহয়—এইটো এক সজীৱ অনুভূতি, যাৰ স্পন্দনে সিঁচৰ মাটি জুৰি আছে নাট্যৰ অকথিত কাহিনী। শচীন বৰাৰ আগ্ৰহ নথকা সত্ত্বেও ঈশানে কিছুদিন পৰ্যন্ত দৈনিক আহি নাট্যমন্দিৰ চাফা কৰে, জঞ্জাল হ্ৰাস কৰে, আৰু এটা কোণত পুৰণি কাগজ-পত্ৰবোৰ বাছি থাকোতে পায় এখন স্ক্ৰিপ্ট—উচ্চাৰিত এখন নাম: “নটমন্দিৰ”। সেই নামতেই যেন ঈশানৰ নাট্যপ্ৰাণ জাগি উঠে—এটি অপূৰ্ণ গল্পক পুনৰ সম্পূৰ্ণ কৰাৰ সংকল্প। তেওঁ ভাবে, হয়তো এই নাটক, এই মঞ্চ, আৰু এই বৃদ্ধৰ মাজতে কোনো গোপন বায়ু-পথ আছে—য’ত থিয়েটাৰৰ সত্য সংজ্ঞা এতিয়াও বাচি আছে, মাথোঁ কোনোবাই তাক শুনাৰ সাহস কৰা প্ৰয়োজন।

২

ঈশান স্ক্ৰিপ্টখন হাতত লৈ বহি আছিল পুৰণি মঞ্চৰ কাষৰ ঘৰৰ এখন খুন্দা টেবুলত। পাতবোৰ জিপুনকৈ কাঁহি-পত্ৰত লিখা, আধা সৰহতে অসমাপ্ত সংলাপ, কেতিয়াবা দুটা শাৰী কাটিবলৈকৈ আঁকি থোৱা — যেন তেখেতে নিজৰ মনৰ ভগ্নদশা চুকি চুকি সংলাপত ৰাখি গৈছিল। ঈশানে ধীৰে ধীৰে সেই কথাবোৰ পঢ়ি গৈছিল—“মঞ্চত বতাহৰ শব্দ শুনা যায়, আৰু জোনাকিতে এটি হাত মুখত দি হাঁহি থাকে… নাট্যমঞ্চখন আঁতৰি গ’লেও সেই হাঁহি এতিয়াও বাচি থাকে…” — এইধৰণৰ বাক্য যেন কেবল নাট্যচিন্তাই নহয়, শচীন বৰাৰ ব্যক্তিজীৱনৰ উপসংহাৰ। ঈশান নিজৰ ডায়েৰীত লিখি ৰাখে—”এই স্ক্ৰিপ্ট কেৱল এটি নাটক নহয়, ই এটা জীৱনৰ প্ৰতিবিম্ব। মই তাক সম্পূৰ্ণ কৰিম, নাট্যমঞ্চলৈ উভতাই আনিম।”

কিন্তু শচীন বৰাৰ পৰা অনুমতি লোৱাটোৱেই আটাইতকৈ কঠিন পৰীক্ষা হৈ পৰে। ঈশান প্ৰথমে স্বাভাৱিক সলগ্নতাৰে কথোপকথন আৰম্ভ কৰে—”দেউতা, মই গুৱাহাটীৰ থিয়েটাৰৰ ছাত্ৰ, আপোনাৰ নাট্যদল আৰু নাট্যচর্চাৰ বিষয়ে গৱেষণা কৰিছোঁ।” শচীন এক হাঁহিৰে কয়, “গৱেষণা কৰিবলৈ এই ঠাই নেকি বিচৰা হৈছিল? ইয়াত কিছুমান পোকা আৰু খৰকা কাগজহে পোৱা যাব!” ঈশান বিনম্ৰস্বৰে কয়, “আৰু এজন শিল্পীৰ চুপ কৰা চকুযুৰিও…” এই কথা শুনি শচীন কিছুমান মুহূৰ্ত নীৰৱ থাকে, তাৰ পাছতে ঈশানে আগবাঢ়ি স্ক্ৰিপ্টখন দেখুৱায়। শচীন বহুদিনৰ পিছত কাগজৰ পাতবোৰ স্পৰ্শ কৰে, যেন কোনো পুৰণি বন্ধুক স্পৰ্শ কৰা সৈনিকৰ দৰে। “ইটো তুমি ক’ত পালা?” — তেওঁৰ কণ্ঠত এক বিস্ময় আৰু বেদনাৰ সংমিশ্ৰণ থাকে। ঈশানে কয়, “মই এইটোক সম্পূৰ্ণ কৰিম। নতুন প্ৰজন্মৰ বাবে, আপোনাৰ স্মৃতিৰ বাবে, আৰু নাট্যমন্দিৰটোৰ বাবে।”

শচীন প্ৰথমতে আগ্ৰহ নেদেখালেও, কেতিয়াবা মঞ্চত বহি ঈশানৰ পঢ়া সংলাপ শুনি থাকিব। ঈশান নিজে নাট্য স্ক্ৰিপ্ট লিখা অভ্যস্ত নহয়, কিন্তু থিয়েটাৰৰ বোধ, সংগঠন, আৰু শিল্পৰ অনুভৱ তেওঁৰ শব্দবোৰত ওলাব লাগিছে। তেওঁ কেতিয়াবা শচীনক সংলাপবোৰৰ অর্থ বুজাই ধৰে, আৰু শচীন যদি অতি মৃদুস্বৰত কৈছিল, “এই শব্দবোৰ অতিচঞ্চল, নাটকৰ অন্তৰ আত্মাটোক ছোৱাত ব্যর্থ হৈছে”—তেওঁ জানে, এই প্ৰতিক্ৰিয়াটোৱেই প্ৰশংসাৰ এটা সৰু আভাস। দুয়ো একেলগে এখন নাটক, এখন চিত্র, এখন সময়ৰ পুনৰ নির্মাণ আৰম্ভ কৰে। সন্ধিয়া, একে দহবাজি, মঞ্চৰ আঁৰত বহি এজনা বৃদ্ধ আৰু এজন যুৱক কলাৰ বিষয়ে কথা পাতি থাকে। দুয়োৰে মাজত ভিন্ন সময়ৰ দূৰত্ব, কিন্তু কলাৰ নামত সেই দূৰত্ববোৰ বেলেগেই গলি যায়। নাট্যজগতৰ শব্দবোৰ নতুনকৈ সাজি উঠিবলৈ ধৰে—”নটমন্দিৰ” নামৰ অপূৰ্ণ স্বপ্নখন পুনৰ এটি মঞ্চলৈ বাট চাই উঠে।

৩

বতাহজাকৰ সৈতে শিৱসাগৰৰ আকাশত উদাস কুঁৱলী নামি আহিছিল। সেইদিনা শচীন বৰা অলপ বেছি সময়তকৈ তাড়ে নাট্যমন্দিৰত উপস্থিত হৈছিল। ঈশান, আগৰ দিনৰ দৰে মঞ্চৰ কাষত বহি নতুন সংলাপবোৰৰ খচৰা লিখি আছিল। কিন্তু সেয়া লক্ষ্য কৰিও শচীন সোঁফালৰ বেঞ্চত বহি থাকিল, চকুত এটা গভীৰ নিৰ্বাকতা। বহুত সময়ৰ পাছত তেওঁ নিজেৰে কৈ উঠিল, “তই জানস্, মুখা এটা কেতিয়াবা মুখত পৰি থাকে, কিন্তু বহুজন তেনে মুখা ল’লে সেয়া হ’ব খালি অভিনয়। কিন্তু আমি অভিনেতা আছিলো—আমাৰ মুখাৰ মাজতো আছিল সঁচা মুখ।” ঈশান উৎসাহেৰে সুধিলে, “আপুনি কি সেই দিনবোৰৰ কথা কৈছে? যি দিনত নাট্যদলখন শিখৰত আছিল?” শচীন অলপ হাঁহি মাৰি কবলৈ ধৰিলে—তেওঁ কৈছিল, “তেওঁলোকৰ মাজত আছিল জয়ন্ত, মণিকা, ৰণজিত, হৈমন্তী — একো একোটা মুখা যেন ছিল এটা নতুন সমাজৰ প্ৰতিনিধি। জয়ন্ত, যিজন নাটকৰ আলোক ব্যৱস্থাপক, কিন্তু অন্তৰত আছিল কবি। মণিকা—মোৰ প্ৰিয় ছাত্ৰী, সি যেন হেমন্তৰ কুঁৱলীৰ দৰে মঞ্চত ভাহি থাকিব পাৰিছিল।”

শচীন বৰাৰ কণ্ঠত আৱেগ আছিল—হাহাঁনিৰ সৈতে এক হালধীয়া বিষ। তেওঁ কৈছিল কিদৰে একবাৰ ‘আশাৰ ডাবি’ নামৰ নাটকখন মঞ্চস্থ কৰাৰ সময়ত আলোক ব্যৱস্থাৰ ভূলত চূড়ান্ত দৃশ্যত আঁধাৰ নেমাৰাত সমালোচনাৰে বৰষুণ পৰিছিল। সেইদিনা শচীনে সমগ্ৰ দলেৰে বহি নিজৰ দায়িত্ব স্বীকাৰ কৰিছিল। “সেই সময়ত থিয়েটাৰ কেবল মঞ্চৰ নাছিল, আমাৰ ৰক্তত আছিল—পানী খাবলৈ থমকি থিয় হ’লেও আমি সংলাপ এডাল আওৰাবলৈ মন গৈছিল।” ঈশান বিস্ময়ে সুধিছিল, “তেওঁলোকে এতিয়া ক’ত?” শচীন এটা দীঘল নিঃশ্বাস লৈছিল, “কিছুমান অচিন দেশলৈ গৈ গ’ল, কিছুমান সংসাৰৰ নাটকত নিজকে বিসর্জন দিলে। আৰু কিছুমান… সময়ৰ বেয়া লেখনিত মাচুল দি গ’ল।”

এই কথোপকথনৰ পাছদিনাই ঈশান সিদ্ধান্ত ল’লে—তেওঁ এই মুখাসকলক পুনৰ সন্ধান কৰিব। পুৰণি নাট্য ফাইল, সংবাদপত্ৰ, আৰু স্থানীয় লোকৰ সহায়ত তেওঁ বিভিন্ন গাঁওত ঘূৰি-ঘূৰি সন্ধান কৰে। গামোচাৰে মুখ ঢকা এখন বৃদ্ধা ওলাই আহে—মণিকা বৰা, যিয়ে এতিয়া এগৰাকী পেনচনপ্ৰাপ্ত শিক্ষিকা। মণিকাৰ চকুত ঈশান যেন শচীনৰ প্ৰতিকৃতি লৈ উপস্থিত হৈছিল। তেওঁৰ কণ্ঠত কম্প আছিল, “শচীন সাৰ… সেয়া এজন শিল্পীৰ নাম নাছিল, সেয়া আছিল এক দিশা।” তেওঁ অগ্ৰহেৰে কয়, “তুমি যদি সঁচাকৈ নাটকখন উভতাই আনিবলৈ চেষ্টা কৰিছা, মই আছোঁ, তাত মই থাকিবই।” ইয়াৰ পাছতে একে একে জয়ন্ত, ৰণজিত, হৈমন্তী—জীবনৰে ভিন্ন ভিন্ন সংগ্ৰামত নিমজিত হৈ থকা মুখাসমূহ পুনৰ মঞ্চৰ বাট চাই উঠে। নাট্যসংগঠনৰ পূৰ্ণজীৱনৰ জোনাকিবোৰ যেন পুনৰ মঞ্চৰ দেউলি চুই উঠে। ঈশানে অনুভৱ কৰে, এই অপূৰ্ণ নাট্য স্ক্ৰিপ্টখন কেৱল কাগজৰ টুকুৰা নহয়—এইটো এযুগৰ ইতিহাস, যিয়ে মুখা-পিন্ধা মানুহবোৰৰ সঁচা মুখ পুনৰ জনসমুখত উন্মোচিত কৰিবলৈ ওলাই পৰিছে।

৪

শচীন বৰাৰ চকুত এখন নতুন দীপ্তি দেখা গৈছিল—যেন দীর্ঘ সময়ৰ গা-চকাচকা সময়ক এক পোহৰৰ আঁৰে আঁৰে স্পৰ্শ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। নাট্যদলৰ পুৰণি সদস্যসকলৰ সৈতে পুনৰ সংযোগ স্থাপন হোৱা ঈশানৰ বাবে যেন এক অমল অনুভৱ। তেওঁ সকলোকে এখন ছোট্ট চিঠি লিখিছিল—”এই নাটক আমাৰ সকলোৰে, অপূৰ্ণ পৃষ্ঠাবোৰক যদি একেলগে ভৰাই লিখো, তেন্তে হেঁপাহৰ নাট্যমঞ্চ পুনৰ জ্বলিব পাৰে।” চিঠিখন পঢ়ি মণিকাৰ চকু তেজে টলটল কৰিছিল; ৰণজিতে চিগাৰেটৰ ধোঁৱাৰ মাজত মৃদু হাঁহি মাৰি কৈছিল, “মঞ্চটো এতিয়াও ৰৈ আছিল, কেৱল আমিয়েই সাঁকো ভাঙি যোৱাৰ সাহস নকৰিছিলোঁ।” এইবোৰ মানসিক সংলাপ, আবেগ আৰু স্মৃতিয়ে এখন সম্পূৰ্ণ নাট্যগাঁথা গঢ়ি তুলি আছিল—’নটমন্দিৰ’ৰ প্ৰথম খণ্ড যেন জীৱন্ত হৈ উঠিছিল।

নাটকখনৰ পুৰণি অংশ আৰু ঈশানে লিখা নতুন সংলাপবোৰ এখন সলনিত বহি আলোচনা চলি থাকিল। শচীন কোনোখন খণ্ডত সমালোচনা কৰি কৈছিল, “এই সংলাপত কণ্ঠ আছে, কিন্তু আত্মা নাই। অভিনয় মাথোঁ কথাৰে নহয়, ভাষাৰ তলত থকা নিৰৱতা বুজিব লাগিব।” এই কথা শুনি ঈশান চকুত জল নিয়েই উত্তৰ দিছিল, “তেতিয়াই মোক শিকাও দেউতা, কিয়নো মই অনুভৱ কৰিছোঁ এই নাটকৰ ভিতৰত মই তোমালোকক নহয়, নিজকে বিচাৰি পাওঁ।” শচীন দীঘল সময় মাত্ৰ ঈশানৰ ফালে চাই থাকিছিল—চকুত এক অজান অনুভৱ—গুৰু-শিষ্য সম্পৰ্ক যেন অলিখিতভাৱে গঢ়ি উঠিছিল। আৰু ঠিক সেইদিনা ৰণজিতে নিজৰ তুলি আৰু কাগজ লৈ নাটকৰ নতুন কভাৰ ডিজাইন আৰম্ভ কৰিছিল—একতালিত উদ্যমৰ জুই।

যেতিয়া স্ক্ৰিপ্টখন চূড়ান্ত ৰূপত দাঁৰিছিল, ঈশানে মঞ্চ সাজ-পাৰ বাবে স্থানীয় শিল্পীসকলক লগ পাইছিল। গাঁৱৰ কেইজনমান যৌৱন থিয়েটাৰপ্ৰেমীক লৈ নতুন টীম গঠিত হ’ল। তেওঁলোকে নাট্যমন্দিৰটো চাফা কৰিলে, অগ্নিনিৰ্বাপক ব্যৱস্থা পুনৰ প্ৰৱিষ্ট কৰিলে, কিছুমান চাইনে নতুন ৰং দিলে। সন্ধিয়া, বাতিৰ আলো আৰু ধূলিৰ আঁৰৰ মঞ্চত শচীন বৰাই প্ৰথমবাৰৰ বাবে সংলাপ দিছিল—”মঞ্চত যদি মৰম থাকে, তেন্তে তাত মুখা নহয়, মনৰ হাঁহি দেখা যায়।” সেই মুহূর্তত উপস্থিত সকলে চুপচাপ থিয় হৈ আছিল—মঞ্চত কেৱল অভিনয় নহয়, সঁচা সঁচা জীৱন ঘটি আছিল। ‘নটমন্দিৰ’ নামৰ নাট্যজীৱনটো পুনৰ সজাগ হৈ উঠিছিল—এক চিলাৰেখা, যি আলো আৰু আঁৰৰ মাজত জীৱনক ভাসি চলা শিকাইছিল।

৫

সন্ধিয়াৰ শিৱসাগৰ অলপ অলপ জোনাকিৰে ভৰিবলৈ ধৰিছে। মন্দিৰৰ গাম্ভীৰ্য, লামডিংগৰ ওচৰৰ টিলাত থকা পৰিত্যক্ত নাটমন্দিৰখনৰ নতুন ৰূপ যেন এবিধ অজান আত্মা লাভ কৰিছে—মাটি চাফা, দেওলত নতুন ৰং, মঞ্চৰ ওপৰত কেতবোৰ কাঠৰ কাঠামো পুনৰ সাজি তোলা। স্থানীয় নাট্যপ্ৰেমী কেইজন যুৱকে অশেষ আগ্ৰহেৰে কাম কৰি আছিল—কিছু বেকাৰী দোকানৰ ছাত্ৰ, কিছুমান কলেজৰ নাট্যক্লাবৰ সদস্য। শচীন বৰা তেওঁলোকক বাট দেখুৱাইছিল, কিন্তু চেঁচা মাতত নহয়—সৰু সৰু চাওনি, নীৰৱ কুশলবিনিময়, আৰু মাথোঁ এবাৰ ক’লে, “নাট্যমঞ্চ এটা হৃদয়, সেয়া চেঁচা শব্দত নহয়, ধ্বনিময় নিশব্দতাত জীয়াই থাকে।” ঈশানলৈ এই পৰিস্থিতি যেন এটি অলৌকিক যাত্ৰা। যি স্ক্ৰিপ্ট এখন কাগজত অলপ কালি আৰু অজান ব্যথা হৈ আছিল, এতিয়া সেইটোই বহু মানুহৰ প্ৰাণস্পন্দনৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ উঠিছে।

নতুন নাট্যটিমটো গঢ়ি উঠাত ঈশান আৰু মণিকাই একেলগে পূৰ্ণ ড্ৰিম-কাষ্ট নিৰ্বাচন কৰে। নাটকখনত দুজন মুখ্য চৰিত্ৰ—’অভিজিৎ’, এটি পুৰণি থিয়েটাৰ ব্যক্তিত্ব, আৰু ‘নয়না’, যিজনে তাৰ পথ অনুসৰণ কৰি এক নতুন যাত্ৰা আৰম্ভ কৰে। ‘অভিজিৎ’ৰ চৰিত্ৰত অভিনয় কৰিব শচীন নিজেই, বহুদিনৰ পাছত মঞ্চলৈ ঘূৰি অহা যেন কোনো এটি ৰহস্যময় পুনর্জন্ম। ‘নয়না’ৰ বাবে বাচনি হয় স্থানীয় এগৰাকী কলেজছাত্ৰী তনুশ্ৰী দত্ত—সেই নতুন প্ৰজন্মৰ কণ্ঠস্বর যিয়ে থিয়েটাৰৰ প্ৰতি এক আশাৰ দীপ্তি বহন কৰে। তনুশ্ৰী অতি উৎসাহী, কিন্তু অভিজ্ঞতাৰ অভাৱত পূৰ্বে দুবাৰ সংলাপ বিফল হৈছিল। শচীনে তেওঁৰ কাণে কাণে ক’লে, “সংলাপ মুখেৰে নহয়, বুকুৰ পৰা ক’ব লাগে। চকু বন্ধ কৰি ভাব, তুমি সেই যুঁজ কৰা ছোৱালী যিয়ে নিজৰ শিল্পীজনক মঞ্চলৈ ঘূৰাই আনিবলৈ জোনাকীৰ দৰে পোহৰ বিলাইছে।” সেইদিনা rehearsal শেষত তনুশ্ৰীয়ে ক’লে, “সাৰ, মই যদি বিফল হওঁ, নাটক বিফল হ’ব নেকি?” শচীনে হাঁহি মাৰি উত্তৰ দিলে, “নাটক কেতিয়াও বিফল নহয়—সেই চেষ্টা বিফল নহয় যি হৃদয়ৰ পৰা উঠে।”

ইফালে ঈশান নাট্যদলৰ ইতিহাস আৰু নাটকমূলক সন্ধান লৈ এগৰাকী বয়োজ্যেষ্ঠ সাংবাদিকক লগ পায়—অৰূপ বৰা। তেওঁ ‘ভাস্কৰ নাট্য সংঘ’ৰ আটাইতকৈ পুৰণি প্ৰতিকৃতি, কিছু ধ্বংসপ্ৰাপ্ত ফটো আৰু ১৯৭১ চনৰ এক আলোচনাৰ ক্লিপ ঈশানক দিয়ে। তাত দেখা যায়, শচীন বৰা যুৱ অৱস্থাত কৈছে, “নাট্যমঞ্চ সমাজৰ পাহৰা ঘৰ—য’ত মানুহে মুখা খুলি আসল মুখ দেখা পায়।” এই উদ্ধৃতি ঈশান সংবাদ কাগজত দাঙি ধৰিবলৈ অনুৰোধ জনায়। আৰু ঠিক তেনে এটা খবৰেই নাট্যমন্দিৰখনৰ ফালে আকৃষ্ট কৰে বহু দৰ্শকক, স্থানীয় শিল্পীৰ মনত এক পুনৰ আগ্ৰহ জাগে। শচীনৰ কণ্ঠত সেইদিনা rehearsal ৰ অন্তত উচ্চাৰিত হয়, “আমাৰ আলো যদি জোনাকীৰ দৰে ক্ষুদ্ৰও হয়, তেন্তে সেই জোনাকিবোৰ মঞ্চক তেও জ্বলাই ৰাখে।” নাটকখনৰ সংলাপ, জীৱন, আৰু মানুহৰ মুখত মুখে কথা হৈ ৰয়—‘নটমন্দিৰ’—এটি অপূৰ্ণ গানৰ পুনৰ ৰাগমালা।

৬

নাটকখনৰ পুৰ্ণতাৰ আগদিনাই শিৱসাগৰৰ বাতাবৰণত এক আশ্চৰ্য্য উত্তেজনা নামি আহিছিল। স্থানীয় কাগজত প্ৰকাশিত শচীন বৰাৰ পুৰণি সাক্ষাৎকাৰৰ উদ্ধৃতি আৰু ‘নটমন্দিৰ’ নাটকখনৰ পুনরুজ্জীৱনৰ কথা দৰ্শকৰ মাজত চাঞ্চল্যৰ সৃষ্টি কৰিছিল। কলেজছাত্ৰ-ছাত্ৰী, নাট্যপ্ৰেমী, আৰু বহু পুৰণি দৰ্শকে আগতীয়াকৈ টিকট ল’বলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। এই ঘটনাই উৎসাহৰ লগতে ঈশান আৰু তেওঁৰ দলৰ ওপৰত এক প্ৰচণ্ড দায়িত্বৰ চাপ সৃষ্টি কৰিছিল। কিন্তু নাটকখন যেতিয়া নিজ গতিত আগবাঢ়ি আছিল, ঠিক তেতিয়াই শচীন বৰাৰ মুখত পুনৰ দেখা গ’ল তীব্ৰ চিন্তার রেখা—যেন বহু পুৰণি কোনো অশনি সংকেত পুনৰ মঞ্চত নামি আহিছে।

এদিন পুৱা, মণিকাই ঈশানক ফটোসহ এটা সংবাদ কাগজৰ খণ্ড আগবঢ়াই দিলে। হেডলাইন আছিল—”অবৈধ স্থাপত্য ভাঙিব; নাট্যমন্দিৰ কমাৰ্ছিয়েল কমপ্লেক্সলৈ”। ঈশানৰ বুকু ছেক কৰি উঠিল। লিখা আছিল, এখন বেহা পৰিত্যক্ত চৰকাৰী জমিত ‘হাই-এণ্ড শ্বপিং কমপ্লেক্স’ গঢ়ি তোলাৰ প্ৰস্তাৱ আগবঢ়াইছে এজন স্থানীয় নেতা। ‘ভাস্কৰ নাট্য সংঘ’ৰ ঠাইখন সেই প্ৰস্তাৱিত স্থাপনাৰ মাজত পৰে। নাট্যমন্দিৰক “অচল আৰু ঝুঁকিপূৰ্ণ” বুলি ঘোষণা কৰি তাকে ভাঙি নতুন পৰিকল্পনা বাস্তৱায়নৰ ৰাষ্ট্ৰীয় অনুমতি বিচৰা হৈছে। এই বাতৰিৰ তলতে ওলাইছিল এটি নাম—বিধায়ক নিৰ্মল হাজৰিকা, যিজন নাট্যকলা বা ঐতিহ্য সম্পৰ্কে একো মনোযোগ নেদি শুধুমাত্র মুনাফা আৰু আধুনিকতাক মূল্যমাপক হিচাপে ধৰে।

এই সংকটই ঈশানক নিঃশব্দ কৰি পেলালে। নাটকখনৰ প্রস্তুতি, দল, rehearsal—সকলো কিছু যেন মুহূর্ততে অধঃপতিত হোৱাৰ আশংকা। তেওঁ শচীনক মাতি বিষয়টো জানিবলৈ দিলে। শচীন মাথোঁ ক’লে, “এইখিনি আছিলেই, মই নাটকখন অসম্পূৰ্ণ ৰাখিছিলোঁ। কৃষ্টি সমাজত চিৰদিনে হেৰুৱা হবলৈ বাধ্য।” কিন্তু ঈশান তাত থমকি থাকিল না—তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে এইবাৰ লড়াই হব, মঞ্চ আৰু স্ক্ৰিপ্টৰ বাহিৰেও, বাস্তব সমাজৰ লগত।

ঈশানে স্থানীয় নাট্যপ্ৰেমীসকলৰ সহায়ত এক অনলাইন পিটিশন আৰম্ভ কৰে—“নটমন্দিৰ বচাও আন্দোলন”। তেওঁ সামাজিক মাধ্যমত এটি ভিডিঅ’ ছাৰিল—য’ত শচীন বৰাই কৈছিল, “মই নাট্যমঞ্চৰ পৰা হাৰ মানি নাযাওঁ, কিয়নো মঞ্চ আমাৰ অস্তিত্ব।” এই ভিডিঅ’ ভাইৰেল হৈ পৰে। শিৱসাগৰৰ পুৰণি নাট্যশিল্পী, শিক্ষক, শিল্পীসকল সোচ্চাৰ হয়। কিছুমান সংবাদপত্ৰ এই আন্দোলনক সমৰ্থন জনায়। বহু প্ৰতিষ্ঠানিক সহায়ো আহি পৰে—অসম সাহিত্য সভা, থিয়েটাৰ মহাসংঘ, আৰু কিছুমান বেলেগ নাট্য সংগঠনে জনসমৰ্থন প্ৰদান কৰে। স্থানীয় বিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে কাগজৰ মাখি বান্ধি পতাকা বনাই নাট্যমন্দিৰৰ সন্মুখত বহি প্ৰতিবাদ কৰে। শচীন, ঈশান, আৰু মণিকাই একে মঞ্চত দাঁতি ধৰিলে—এইবাৰ নাটক মাথোঁ মঞ্চত নহয়, সমাজৰ মাজতো।

অৱশেষত, মহকুমা বিষয়া ব্যক্তিগতভাৱে নাট্যমন্দিৰ পৰিদর্শন কৰে। নাট্যদল স্ক্ৰিপ্টসহ নাটকৰ মূল ভাবনা, ঐতিহাসিক প্ৰেক্ষাপট আৰু সামাজিক সহায়ৰ প্ৰমাণসমূহ আগবঢ়ায়। আৰু সেই দিনা, বিধায়ক নিৰ্মল হাজৰিকাৰ নাম জড়িত হোৱাৰ বাবেই তীব্ৰ জনমতৰ চাপে, প্ৰস্তাৱিত কমাৰ্ছিয়েল প্ৰকল্প স্থগিত ঘোষণা কৰা হয়। ঈশান আৰু সকলো লোক একেলগে মঞ্চৰ পৰা চিঞৰি উঠে—“এই নহয় কেবল এটি জয়, এইটো হৈছে শিল্পৰ পুনর্জন্ম!” শচীন বৰা জোনাকিত মঞ্চৰ কোণত বহি থাকে—চকুত জল, মুখত হাঁহি, যেন বহুবছৰৰ আঁধাৰত পৰা নাট্যযাত্ৰাই আজি পোহৰ পালে। ‘নটমন্দিৰ’ নাটকখনৰ যাত্ৰা কেৱল থিয়েটাৰৰ নহয়, এটা সমাজৰ অন্তৰৰ জোনাকীবোৰ জ্বলিবলৈ অনুমতি বিচাৰিছে—আৰু এইবাৰ সেই জোনাকীৰে জ্বলি উঠিছে সকলো মুখ।

৭

দিনবোৰ যেন পখিলাৰ দৰে উৰি গৈছিল। নাটকখনৰ প্ৰথম মঞ্চস্থ কৰাৰ তাৰিখ আছিল ২৫ জুন—‘ভাস্কর নাট্য সংঘ’ৰ ৫৭ তম প্ৰতিষ্ঠা দিৱস। ঠাইখন জ্বলজ্বলি কৰি উঠিছিল—পুৰণি হৰিকেন লাইটৰ ঠাইত এতিয়া এলইডি বাল্ব, গেটৰ মুখত কাগজৰ ফুলেৰে সাজি তোলা বেনাৰ, আৰু উঠোনৰ কোণত এক ফটো-প্ৰদৰ্শনী, য’ত নাট্যদলৰ ইতিহাস, পুৰণি মঞ্চস্থ নাটকৰ পোষ্টাৰ আৰু শচীন বৰাৰ বিভিন্ন যুগৰ ফটো স্থান পালে। ঈশান, মণিকা আৰু তনুশ্ৰী মঞ্চৰ পিছে পিছে চটফটাই ফুৰিছিল। কিন্তু শচীন বৰা—তেওঁ তেনেই ধীৰ। যেন তেওঁ জানে এই দিনটো আহিব, যেন নাট্যমঞ্চৰ হাৱভাও তেওঁৰ বুকুৰ মাজতেই সাঁচি থোৱা—বাৰোমাহীয়া।

প্ৰথম অংকৰ আৰম্ভণিতে আঁধাৰত চুপচাপ মঞ্চ—শুধু দূৰত জোনাকিৰে পূৰ্ণ হোৱা এখন কাগজৰ দীঘল টেবুল। ‘অভিজিৎ’ নামৰ মুখ্য চৰিত্ৰ, যিজনে মঞ্চ, শিল্প আৰু জীৱনৰ মাজত নিজক হেৰাই পেলাইছিল, দুখন কপালত হাত দি বহি থাকে। সেই মুহূর্ততেই শচীন বৰাৰ কণ্ঠ সদ্যৰ জোলোঙা দৰেই মঞ্চত বাজি উঠে—“নটমন্দিৰৰ দেউলত মই মোৰ শব্দবোৰ হেৰাই পেলাইছিলোঁ, আজি সেই শব্দে মোৰে ঘূৰাই আনিছে।” দৰ্শক সঁচাকৈ চকুপানী নিয়া অৱস্থাত বসি থাকে—নাট্য, সত্য আৰু স্মৃতিৰ সংযোগ যেন সেই সংলাপত ভাৱৰ দৰে বৈ আহিছিল। তনুশ্ৰীয়ে ‘নয়না’ৰ চৰিত্ৰত অভিনয় আৰম্ভ কৰোঁতেই মঞ্চৰ ধ্বনি এক নতুন গভীৰতালৈ গৈছিল—নতুন প্ৰজন্মৰ মুখেৰে ওলাই আহিছিল এটি স্পষ্ট ঘোষণা—“নাট্য মৃত নহয়, তুমি যদি মনৰ কথাই নাজানাঁ, মই তোমাক শুনাম।”

প্ৰত্যেক অংকৰ অন্তত কঁপা হাতত তালিৰ শব্দ আৰু সোফাত আগুৱাই বহি থকা এজন বৃদ্ধ দৰ্শকৰ চকুত অপাৰ বিস্ময়। প্ৰথম পৰ্যন্ত ক’ত অভিনয়, ক’ত বাস্তৱ, ক’ত নাটক, ক’ত আত্মজীৱনী—এই সীমাৰেখা আঁতৰি গৈছিল। বিশেষ মুহূর্ত আছিল যেতিয়া মঞ্চত অভিজিৎ (শচীন) আৰু নয়না (তনুশ্ৰী)ৰ সংলাপৰ মাজত এক নীৰৱতা থাকে—চাৰিটা সেকেণ্ডৰ সেই নিৰৱতা, য’ত শব্দ নহয়, চকুৰ জল আৰু মূক অভিব্যক্তিয়ে দৰ্শকক কঁপাই তুলিছিল। ইফালে মঞ্চৰ আঁৰত ঈশান, ৰণজিত আৰু মণিকা টিউব লাইটৰ জ্যোতিত হাতত তালিকা লৈ অভিনয়ৰ সময় আৰু ছন্দ পৰীক্ষা কৰি থাকে—মঞ্চত সেউজীয়াল উন্মাদনা, আঁৰত এক কলা-যুদ্ধ।

নাটক শেষ হ’বৰ লগে লগে এক লাহে লাহে উঠা তালি যেন বৰষুণৰ দৰে মঞ্চত পৰি থাকে। সকলো দৰ্শকে থিয় হৈ শচীন বৰালৈ চাই থাকে—তেওঁ নম্ৰভাৱে মাথোঁ এটি হাত উঠায়। নাট্যচিহ্নৰ চিহ্নৰ নিচেই, তেওঁ টেবুলৰ তলৰ পৰা এটি পুরণি মুখা উলিয়াই মঞ্চৰ মাজত ৰাখি দিয়ে। আৰু ক’বলৈ ধৰিছে—“মুখা নলগোৱা কালি মুখ পিন্ধিবলৈ শিকিছোঁ; আজিও, নাটক আমাৰ মুখ নালাগে, আমাৰ অন্তৰ চাই।” দৰ্শকৰ মাজত বসি থকা এজন যুৱক অনলাইন লাইভ ষ্ট্ৰিম কৰি থাকে—‘নটমন্দিৰ’ নামৰ নাটকখন সোস্যাল মিডিয়া জৰিয়তে বহুত দেশৰ দৰ্শকলৈ পৌঁছায়। সংবাদপত্ৰত শিৰোনাম হয়—“নটমন্দিৰ পুনৰ জ্বলি উঠিল—শচীন বৰাৰ শিৱসাগৰীয় জ্যোতি”। সেই ৰাতি মঞ্চৰ পিছে চৌকাঠত বহি শচীন বৰা নিজেৰে ঈশানক ক’বলে ধৰিলে—“এইখন নাটক নহয়, ই মোৰ শেষ বৰ্ণ—নাট্যমঞ্চক মই শেষ চিঠিখন লিখিলোঁ।”

আকাশত এশ বোৰ জোনাকী ওলাল, যেন নাট্যজনমৰ উৎসৱ। ভাস্কৰ নাট্য সংঘৰ উঠোনত চাহৰ কাপ লৈ সকলো মিলি থাকে। ৰণজিতে হাঁহি মাৰি কয়, “বুজিছ, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পানীতো আজিৰে পৰা নাট্য গন্ধ পাইছে।” মণিকা, যিজনে দীৰ্ঘদিন মঞ্চ এৰিছিল, ঈশানৰ হাতত ধৰি কয়—“এই নাটক তুমি লিখা নাই ঈশান, তুমি উলিয়াই আনিছা—মাটিৰ তলৰ এটি জুইৰ দৰে।” নাটক শেষ, কিন্তু যাত্ৰা আৰম্ভ। শচীনৰ চকু লাহেকৈ উচপুৰ হয়, মঞ্চত অন্তিমবাৰৰ বাবে চাই থাকি তেওঁ মৃদুস্বৰে কয়—“জোনাকীৰ দৰে জ্বলিবলৈ চেষ্টা কৰা, কিয়নো বেলেগ সকলো আলো আহে, যায়, কিন্তু জোনাকী নিজৰ আলো নিজেই বানায়।”

৮

তৃতীয় নিশা, শেষ অভিনয়। নাট্যমঞ্চত এক ধৰণৰ বিমূর্ত শীতলতা জাপি ধৰিছিল—জুন মাহৰ শেষ ভাগ হ’লেও যেন সেইদিনা শিৱসাগৰৰ গাওঁনিগাওঁত কেবল এটি কথা গুঞ্জৰিত হৈছিল—”নটমন্দিৰ”ৰ অন্তিম প্ৰদৰ্শন।
চাৰিওফালে দৰ্শকৰ ঢল, বহুতে চাকি জ্বলাই আহিছিল, যেন এটি শ্ৰদ্ধা, এটি প্ৰেমৰ আলো। স্টেজৰ আঁৰত ঈশান কঁপি থকা কণ্ঠেৰে সময় তালিকা পুনৰ পঢ়ি যাচিছিল; তনুশ্ৰী আয়নাৰ সন্মুখত চকু বন্ধ কৰি আছিল, আৰু মণিকা, ৰণজিতে ইঞ্জিনৰ নিচিনা থিয়েটাৰ-চক্র ঘূৰাই লৈ আছিল।
কিন্তু ঠিক তাৰ ভিতৰতে শচীন বৰা বেছ সময়ত দেখা নাযায়। সকলে আতৰি পৰে। কাকো কিছু নক’ই ঈশান একে একে মঞ্চৰ পিছে থকা ঘৰৰ ফালে যায়, য’ত শচীন সাধাৰণতে একাকী বহি থাকিছিল।

ঘৰখনৰ ভিতৰত শচীন বহি আছিল এখন চিঠি লিখি—হাত কম্পিত, চকু তীক্ষ্ণ, কিন্তু শান্ত। ঈশানক দেখিয়েই হাঁহি মাৰি ক’লে—“মই আহিম… কেবল এই পৃষ্ঠাখন শেষ কৰোঁ।”
চিঠিখনত তেওঁ লিখি আছিল—
“নটমন্দিৰ নামটো মই দিছিলোঁ, কিয়নো মোৰ বিশ্বাস আছিল, নাট্যকলাই হ’ল ভগৱানৰ ঘৰ, শিল্পৰ দেউল। মই বহুদিন ইমানেই একাকী আছিলোঁ যে শিল্পো মোৰ পৰা আঁতৰি গৈছিল। কিন্তু ঈশান, তই মোক ঘূৰাই আনিলি। মই দেখি গ’লো, নাট্যমঞ্চ কেতিয়াও মৃত নহয়। ই আমাৰ নিচিনা মানুহবোৰৰে প্ৰাণত জীয়াই থাকে। যদি মোৰ সংলাপবোৰ শেষ নহয়, তেন্তে সেইটো শেষ সংজ্ঞা—নাটক জীয়াই থাকে, যদি কেউজন শুনিবলৈ থাকে।”

ঈশান সেইদিনা প্ৰথমবাৰৰ বাবে চকুলোৰে হাঁহি মাৰিলে। শচীন শেষ দৃশ্যৰ আগতে মঞ্চত উপস্থিত হয়—তেওঁৰ সংলাপ—”যদি নাটকটো শেষ মানে হ’ব, মই আকৌ একবাৰ আৰম্ভ কৰিম।”
দৰ্শকৰ তালি ওলোটাই আহে যেন বজ্ৰৰ নিচিনা—শেষ সংলাপৰ অন্তত সকলো থিয় হৈ থাকে। মঞ্চত তনুশ্ৰী শচীনক কোঁহকীয়াকৈ আগবঢ়ায়, যেন বাস্তৱ আৰু নাটকৰ সীমা চুই এক।

প্ৰদৰ্শন শেষ।
তালিৰ শব্দ, হাঁহি, ফটো—সকলো শেষ হোৱাৰ পাছত নাট্যমন্দিৰ পুনৰ নিৰৱ হ’ল।
শচীন বৰা এতিয়া পিছৰ বেঞ্চত বহি আছে, ঈশানৰ কঁকালত হাত ৰাখি, তেওঁৰ পকেটৰ পৰা চিঠিখন উলিয়াই দিয়ে।
“এইটো মোৰ শেষ চিঠি। ই নাটকটোৰ শেষ সংজ্ঞা নহয়, মোৰ আত্মাৰ শেষ সংজ্ঞা। যদি নাটক শেষ হয়, তেন্তে সেয়া হয় বাস্তৱত; কিন্তু থিয়েটাৰত—সেয়া কেতিয়াও শেষ নহয়।”

দুদিন পিছত, শচীন বৰাৰ দেহান্ত হয়। মণিকা, ৰণজিত আৰু সকলোৰে চকু জলেৰে টলমল।
কিন্তু সেইদিনা সন্ধিয়াত নাট্যমন্দিৰৰ গেটৰ সন্মুখত এটি সৰু ফলক প্ৰতিষ্ঠা হয়—
“শচীন বৰা স্মৃতি নাট্যমঞ্চ”
তলত খোদাই কৰা থাকে—
“নাটক কেতিয়াও শেষ নহয়, সেয়া এক চলি থকা শ্বাস।”

ঈশান এখন ব্ৰেথিং স্কুল আৰম্ভ কৰে—পুৰণি নাট্যস্ক্ৰিপ্ট, নতুন নাট্যপ্ৰজন্ম, নাট্যচিন্তাৰ এক মুক্ত প্ৰয়াস।
নাট্যমন্দিৰ এতিয়া জীয়াই থাকে—চকুত জল নে আলো, ক’ব নোৱাৰি।
কিন্তু পোহৰ জ্বলিছে—জোনাকীৰ দৰে, সেউজী দীপ্তিৰ দৰে।

“নটমন্দিৰৰ শেষ সংজ্ঞা”, এতিয়া মাথোঁ এটি নাটক নহয়—
এটি জীৱন।

***