মণিকুঠাৰ গুপ্তধন

বিভাস চেতিয়া

গুৱাহাটীৰ পৰা কালি বজাৰ চাৰিআলিৰে ডাঙৰ বাটখন এৰাই যেতিয়া গাঁৱৰ মুখৰ মাটিৰ বাটলৈ সোমাইছোঁ, তেতিয়াৰে পৰা যেন সময় থমকি ৰ’ল। মণিকুঠা—মোৰ পিতৃৰ বংশানুক্ৰমিক ঘৰ, যাক মই শৈশৱত মাত্ৰ দু-এদিনৰ বাবে চিনি পাইছিলোঁ, আজি সেইখনৰ মালিক বুলি নিজকে ভাবিলেই এক অপৰিচিত অনুভূতি উঠে। ডাঙৰ ফটকখন আধা খোলা, লোহার গেটত জং জমিছে, তলৰ দুটা বাট ইটাৰে আবৰি পেলোৱা যেন, আৰু চাৰিওফালে ডাঙৰ বটগছৰ ছাঁয়ে গাঁওটো ঢাকি পেলাইছে। মোৰ লগত কোনো নাই, কেৱল এখন ব্যাগ, এটি পুৰণি চাবি আৰু দেউতাকৰ মৃত্যুৰ পিচত অজানিতে হাতে পৰা এখন চিঠি—যিটোত লিখা আছিল, “মণিকুঠা তোমাৰ অপেক্ষাত, আৰু সঁচা ইতিহাসো।” মই গেট খুলি ভিতৰলৈ সোমালোঁ, ঘৰৰ আগৰ উঠোনত এখন ছাঁৱৰ দৰে আকাশ—য’ত পাখি ওৰা নাই, মাথোঁ বতাহৰ কুঁৱলি।

ভিতৰৰ প্ৰৱেশদ্বাৰ খুলি মই ঘৰৰ পেছ ফালে চাই ৰ’লোঁ—যি ঠাইত পিচলি বছৰ পিতৃক শেষবাৰ আহি দেহাৱসানৰ আগত দেখিছিলোঁ। ঘৰৰ ছাঁতত কিবা এটা ধ্বংস-স্মৃতি আছে যেন; বাঁহৰ বনচাৰি ঠাইত ওখ হৈ উঠিছে, আৰু বাৰাণ্ডাত এটা ওলোমাই থকা হ্যামকৰ পৰা সুৰে সুৰে এটা কুংমঙীয়া শব্দ আহি আছে। ঘৰৰ ভিতৰত সোমাই মই পিতৃৰ কোঠালৈ গ’লোঁ। তাক কোৱা হৈছিল “মণিৰ কোঠা”—ঘৰৰ আটাইতকৈ পুৰণি অংশ, যিখন ঘৰত বহুদিন ধৰি কোনো সোমোৱা নাছিল। কোঠাৰ এটা বগা দেৱালত জপিয়াই থকা তামাক লগোৱা গিলাচ এখন আজিও সেই অৱস্থাতে আছে, আৰু খিৰিকীৰ পৰা সোমোৱা পুৱতি পোহৰে ছাঁ-মেলেৰে জপিয়াই পৰিছে এটা টেবুলৰ ওপৰত, য’ত এখন কপাল গঁথা পুৰণি খাম। চিঠিখন খুলি মই হতভম্ব—তাৰ লিখনী মোৰ মাতামহীৰ, যাক মই বিয়লিবেলি মৰ্মাহত অৱস্থাতো দেখা পাইছিলোঁ। চিঠিত কোৱা হৈছিল, “তই যদি বৰুৱা বংশৰ শেষ সঁচা ধাৰক, তেন্তে তই ধ্ৰুৱমণিৰ নাম জানিবই লাগিব।” কল্পনাৰ বুৰবুৰণিত মই আচলৰ মাটি ছাঁটি ধৰোঁ—মণিকুঠাৰ ইতিহাস যি কাহিনীত সীমাবদ্ধ আছিল, তাক কিবা এক গুপ্ত প্ৰৱাহে জীয়াই তুলিছে যেন।

ৰাতিপুৱা ঘুম ভাঙাৰ লগে লগে বতাহৰ ঠাণ্ডা আচলত কঁপালে। মই উঠি উঠোনলৈ ওলাই গ’লোঁ। খৰখেদা খেতি, সেউজীয়া ডাঠ জোপোহা, আৰু অচিন পখিলাৰ ওৰ-চোৰ—এই সকলোবোৰত এখন মৃত গাঁৱৰ শ্বাস যেন কঁপিছে। কাষৰ ওখ পুকুৰটোৰ কাষতে আছিল এটি কুঁহিপাতলীয়া গছ, য’ত মই শৈশৱত লুকা-ভাকু খেলিছিলোঁ বুলি আবছা ভাবে মনত পৰে। তেতিয়াই পিছফালৰ এজনা দেউতাকৰ দৰাচলীয়া দৰোৱাই দেখা দিলে—মোৰ মাতামহী, জোনালী আই। তেওঁৰ চকু এতিয়াও সেই আগৰ দৰে জ্বলজ্বলে, যদিও বয়সৰ ছাঁয়ে মুখখন ঢাকি পেলাইছে। মই হাতত থকা চিঠিখন দেখুৱাইলোঁ, আৰু তেওঁ সুধিলে, “তই জানিস ধ্ৰুৱমণি কোন আছিল?” মই নেতিকৈ মুৰ নাড়িলোঁ। তেতিয়া তেওঁ ক’লে, “ধ্ৰুৱমণি আছিল এই ঘৰৰ প্ৰথম সঁচা ৰক্ষক। ইংৰাজৰ সময়তে তেওঁ এটা বস্তু লুকুৱাই থৈছিল যিটো আজিও সিহঁতৰ পৰা লুকাই আছে। আৰু চাবি আছে এই ঘৰত।” মই বিস্মিত, চকু বোকা, হঠাৎ যেন মণিকুঠাৰ প্ৰতিটো ইঁটাত এটি-এটি কাহিনী লিখা আছে, মাথোঁ তাক পঢ়াৰ বাবে নিজৰ সাহসৰ প্ৰয়োজন।

–

জোনালী আইৰ কন্ঠত সঁচাই কিবা এটা আছিল—যেন বহু বছৰ ধৰি সাঁচি ৰখা এখন পুৰণি দৰজাৰ কপাট খুলিছে তেওঁৰ শব্দেৰে। মই সাঁজৰ গধূলি পোহৰতে তেওঁৰ লগত উঠোনৰ পুৰণি টুলাত বহি শুনিছিলোঁ ধ্ৰুৱমণিৰ কথা। তেওঁ ক’লে, ধ্ৰুৱমণি আছিল এই ঘৰৰ প্ৰথম বংশধৰ, যিয়ে এজন ইংৰাজ কৰ্তৃত্বৰ অধীনত কাম কৰিছিল, কিন্তু অন্তৰতে আছিল স্বাধীনতাকামী। তেঁও ইংৰাজে ভাৰতৰ পৰা সৰবৰাহ কৰা বহু দুলৰ্ব হস্তশিল্প আৰু ধাতুবস্তু তেওঁলোকৰ হাতৰ পৰা ৰক্ষা কৰি লুকুৱাই ৰাখিছিল মণিকুঠাৰ ভিতৰত। যদিও তেওঁ বহু দৰঙি ধনসঞ্চয় কৰিছিল, তেওঁৰ আসল উদ্দেশ্য আছিল সেইসকল বস্তু ভৱিষ্যৎ ভাৰতৰ বাবে সংৰক্ষণ কৰা। মই তেতিয়ালৈকে বিশ্বাস কৰিছিলোঁ ধন মানেই টকা, সোনা, মুকুত। কিন্তু জোনালী আইয়ে যেতিয়া ক’লে—“ধন মানে মাথোঁ ধাতু নহয়, ধন মানে ইতিহাস, স্মৃতি, আত্মত্যাগ”—মোৰ অন্তৰৰ ভিতৰত এটি শব্দ উঠি উঠিল। তেওঁ মোক এটা বস্তা দি ক’লে, “এইখন ধ্ৰুৱমণিৰ এখন ব্যক্তিগত চিঠিৰ দলিল, যিটো তোমাৰ পিতৃৰ লগত আছিল, কিন্তু তেওঁ কেতিয়াও খুলি চোৱাৰ সাহস নকৰিলে।”

চিঠিখন ধূসৰ, যেন জুইৰ কাষত ওলাই অহা কাগজৰ দৰে। তাৰ ওপৰত সেউজীয়া চাহট মাৰ খোৱা দাগ, আৰু হস্তাক্ষৰ—বিশুদ্ধ অসমীয়া, ঠিক যেন আগৰ শতাব্দীৰ। চিঠিত লিখা আছিল, “মই যদি হেৰুৱাও, মোৰ চিনাকি ৰাখিব মহীষমূখাৰ দাঁতত; সেয়েই প্ৰথম খুটি। তলত কেঁচা মাটি, ওপৰত পৰিষ্কাৰ দৃষ্টি—সেই পাথৰটো চলাই চাবা।” মই বহুসময় ধৰি চিঠিখন চকুৰ আগত লৈ থাকিলোঁ, যেন শব্দবোৰ কথা কৈ আছে। মহীষমূখা! নামটো অচিন হৈ লাগিল, কিন্তু জোনালী আইৰ মুখত হাঁহি দেখিলোঁ—তেওঁ ক’লে, “মহীষমূখা আছিল এটা পুৰণি পাথৰৰ মূর্তি, যিটো তোৰ ঠাকুৰ্দাই উঠোনৰ এখন কোনত স্থাপন কৰিছিল। ইমান বছৰৰ ভিতৰত সেই ঠাইটো জোপোহাত ঢাকি পৰিছে।” আইয়ে মোক লৈ গৈ চাব দেখুৱালে—ঘৰৰ দক্ষিণ দিশৰ কাষত, পুকুৰৰ ওচৰত এখন শিল, যি হালে পানীত আধা ডুব গৈছে, কিন্তু তাৰ ওপৰত এটি বৰ গৰুৰ মুখৰ দৰে খোদিত অংশ আছিল। এই যে “মহীষমূখা”। দাঁতৰ খণ্ডটো স্পষ্ট আছিল—যিটোত এটা সৰু সূতা জপিয়াই থোৱা যেন, আৰু ঠিক তাৰ কাষৰ মাটি কিছু পৰিস্কাৰ দেখাইছিল। মোৰ হৃদস্পন্দন তীব্ৰ হ’ব ধৰিলে। মই ওচৰ চাপি চাই ৰ’লোঁ—এটা ইটাৰ খুটিৰ মূৰত সৰু এটা চক্ৰ আঁকা, আৰু তাত এখন ঘূৰ্ণি সলনি কৰি থোৱা পাথৰ। এই যে সংকেত! ধ্ৰুৱমণিয়ে সত্যেই কিবা এটা লুকুৱাই থৈ গৈছে!

মই ৰাতিপুৱা অপেক্ষা নকৰি, সেই নিশাই কোদাল এখন লৈ উঠোনখন খুঁটি খুঁটি পাহাৰি ফুৰা আৰম্ভ কৰিলোঁ। নিশা পূৰ্ণিমাৰ, জোনাকিৰ পোহৰ বৰকৈ পৰিছে। জোনালী আইয়ে মোক বাধা নদিলে, মাথোঁ ক’লে, “যিকোনো গুপ্ত ধনৰ পিছত ভয় থাকে, সেয়া মনত ৰাখ। কিন্তু ভয় নকৰিলে বংশৰ ইতিহাস কেতিয়াও উদ্ধাৰ নহয়।” মই মাটি খনাৰ লগে লগে এটি কাঠৰ বাকচত কোদাল খুন্দিলে। ঢৌৱা শব্দ। কোদালত মাটি এখন গতিৰে সৰি গ’ল আৰু দেখা দিলে এটি কেঁচা সেউজীয়া ঢাকনি। মই সাবধানে ওপৰলৈ তুলিলোঁ—একখন কাঠৰ বাকচ, যিটো চূৰ্ণ হৈ পৰাৰ পৰা অলপতে ৰক্ষা পাইছে। বাকচখন খুলোঁতেই দেখা দিলে এটা সুৰজৰ ৰূপত খোদিত ধাতু, লগতে এটি কাপোৰত বান্ধি থোৱা হস্তলিপি—তাত ইংৰাজী আৰু সংস্কৃতৰ মিলন। ইয়াৰ অৰ্থ পঢ়া সহজ নহ’ল, কিন্তু প্ৰথম বাক্যটো আছিল—“Only the eye that sees the light beyond time shall know the door.” মই চকু মুদিলোঁ—মণিকুঠা এখন ঘৰ নহয়, ই এক পুথিভঁৰাল, ইতিহাসৰ গোপন চাবিখিনি। আৰু মই, বংশধৰ ৰূপম বৰুৱা, এতিয়া সেই চাবি লৈ ভবিষ্যতৰ দুৱাৰ খোলাৰ দায়িত্বত।

–

সেই ৰাতি মই ঘুমোৱাই নোৱাৰিলোঁ। কাঠৰ বাকচখনৰ ভিতৰত পোৱা সংকেত আৰু ধাতুৰ টুকুৰাটো বেছি কথা নক’লেও, যেন মোৰ ভিতৰৰ বিশ্বাসক আৰো দৃঢ় কৰি তুলিলে—যে মণিকুঠাৰ ভূমি খনাৰ তলত কিবা এক অতীত লুকাই আছে, যি মাথোঁ সময়ৰ হাতৰ পৰা ৰক্ষা পাবলৈ মোৰ কাষলৈ আহিছে। পুৱা জোনালী আইয়ে মোক মাতি ক’লে, “তোৰ মাতামহে এটা কোঠাৰ কাষৰ পাটিত ধ্ৰুৱমণিৰ এখন পুৰণি দিনলিপি ৰাখি থৈ গৈছিল। মই সদায় ভাবিছিলোঁ এটা সময়ত কিবা এজন আহিব যিয়ে তাক পঢ়াৰ ক্ষমতা পাব।” মই তৎক্ষণাত ঘৰৰ আটাইতকৈ পেছলীয়া কোঠালৈ গ’লোঁ—যি কোঠাটোত চোকা গন্ধৰ লগত এক ধূসৰ নিস্তব্ধতা পতা আছিল। ওখ কাঠৰ আলমাৰীত এটি কাগজৰ পেঁচা আছিল—বৰ ধূলি জমা, ধূসৰ কাপোৰত বান্ধি থোৱা। কাপোৰ খুলিয়েই মোৰ চকু বিস্ফৰিত—চকুপানী ওলাই যাব লগা যেন। মচা হস্তাক্ষৰত লিখা: “ধ্ৰুৱমণি বৰুৱা, ১৮৬৩”। মানে, এই দিনলিপি ইংৰাজ বিৰোধী আন্দোলনৰ প্ৰাক্কালৰ!

দিনলিপিটো খুলি মই ধীৰে ধীৰে পঢ়া আৰম্ভ কৰিলোঁ। প্ৰথম পাতত ধ্ৰুৱমণিয়ে নিজৰ পৰিচয় দিছিল—“মই ধ্ৰুৱমণি, হাৰাণ বৰুৱাৰ পুত্ৰ, গুৱাহাটীৰ মণিকুঠাত জন্ম লৈছোঁ। মোৰ জন্ম হ’ল বাবু ৰাজ চলাই থকা সময়ত, যেতিয়া গাঁও আৰু ঘৰ ইংৰাজৰ খোজত কঁপিছিল।” তাৰ পিছত তেওঁৰ বৰ্ণনাত আহিল কিদৰে তেওঁ ইংৰাজ কৰ্তৃপক্ষৰ অধীনত এখন চাহ বাগিচাত কাম কৰিছিল, আৰু কিদৰে তাত তেওঁ দেখিছিল ক্ৰমাগতকৈ ইংৰাজে ভাৰতীয় শিল্প বেদখল কৰি বিলাতলৈ পঠিয়াই আছিল। তেওঁৰ মনত প্ৰতিবাদ জন্মিল, কিন্তু ক’ব নোৱাৰিছিল। এক সন্ধিয়া, তেওঁ এজন ইংৰাজ ইনস্পেক্টৰৰ কক্ষত ডাঙৰ এখন সিন্দুকত থকা ধাতুৰ মূৰ্তি, হস্তলিপি আৰু চৈনিক বনকৰা বস্তু দেখিছিল। সেই সন্ধিয়াৰ পিছৰ দিনতে, ধ্ৰুৱমণিয়ে লিখিছিল—”মই সিদ্ধান্ত ললোঁ, এইবোৰ ভাৰততে থাকিব লাগিব। বিদেশীয়াৰ হাতত ইহঁত অপবিত্র হৈছে। মোৰ দেশ, মোৰ মাটি, মোৰ ইতিহাস—মই তাক ৰক্ষা কৰিম।” সেয়া আছিল তেওঁৰ প্ৰতিজ্ঞা।

তাৰপিছত বৰ্ণনা আহে—কিদৰে ধ্ৰুৱমণিয়ে চুপিচাপকৈ কেইবামাহমান ধৰি বেলেগ বেলেগ জিনিস সংগ্ৰহ কৰি, কেতিয়াবা চাবিল মূৰ্তি, কেতিয়াবা শিলালিপি, কেতিয়াবা কপাল গঁথা গীতৰ পুথি—এইবোৰ সকলো তেওঁ মণিকুঠাৰ ভিতৰত এখন নিৰ্দিষ্ট গোপন ঠাইত জমা কৰিছিল। তেওঁ লিখিছিল, “বংশধৰৰ ভিতৰত যি সত্যিকাৰ পঢ়া-মন, বিবেক আৰু সাহস থকা, সেয়েই যেন এই ধন পায়।” সেই ধনক ধন বুলি কোৱা হ’ল যদিও, ধ্ৰুৱমণিৰ ভাষাত ই আছিল ‘মাটি-সংগ্রহ’। দিনলিপিত শেষত এখন আঁচনি চিত্ৰও আছিল—পুৰণি মণিকুঠাৰ ভিতৰ দেৱালৰ গোপন গহ্বৰ, এটি দেউলীৰ ৰূপত গোপন কৰা পথ, যিটো ঘৰৰ পেছত থকা লেবুৰ গছৰ মূৰত অন্ত থাকে। চিত্ৰটো দেখিয়েই মোৰ চকু চোৱা বন্ধ হ’ল—সেই লেবুৰ গছটো আজি সেই ঠাইতে আছে! এক মুহূৰ্তত মই অনুভৱ কৰিলোঁ, মণিকুঠা মোৰ বাবে কেৱল এটা বংশীয় বাসগৃহ নহয়—এই ঘৰটো মোৰ বাবে এখন ইতিহাসৰ সংগ্ৰহালয়, আৰু মই যে তাক উদ্ধাৰ কৰিব লাগিব, সেয়া মোৰ দায়িত্ব, মোৰ ৰক্তৰ দোহাই। মই দিনলিপিখন সাৱটি লৈ কঁপা সুৰে কৈ উঠিলোঁ—“মই আহিছোঁ ধ্ৰুৱমণি, তোমাৰ দিশে।”

–

ধ্ৰুৱমণিৰ দিনলিপিৰ শেষ পৃষ্ঠাটোৰ আঁচনি চিত্ৰ আৰু সংকেতবোৰ পঢ়ি মোৰ বুকুৰ ভিতৰত যেন ধুপধাপ কঁপি উঠিছিল। লেবুৰ গছ—সেই গছটো, যিটো মই সৰুতে সদায় পৰিহাৰ কৰোঁ, কাৰণ গছটোৰ ওচৰত থাকি আছিল কিবা এক থমথমীয়া নিস্তব্ধতা, যেন কিবা এটা তলত লুকাই আছে। দিনলিপিত লিখা আছিল—“লেবুৰ গছৰ ছাঁত যি শিলত সৰু গাঢ় কালিৰে এটা চিহ্ন আঁকা, তাতেই আছে গহ্বৰলৈ প্ৰৱেশ।” মই বেলিকা সময়ত সেই লেবুৰ গছটোৰ ওচৰলৈ গ’লোঁ। বৰষুণৰ পিছত মাটি কিছু ছপছপীয়া, কেঁচা মাটিৰ গোন্ধে নিশ্বাস পূৰাই দিলে। গছটোৰ তলত বহি মই অতি মনযোগে মাটি চাই থাকিলোঁ। অলপ সময়ৰ পিছতে চকুত পৰিল—এটা চটকা পাথৰ, যাৰ ওপৰত কালি-ঘন ক’লা চিহ্ন, চক্ৰাকৃতি। মই কোদাল লৈ সেই পাথৰটো খুন্দিবলৈ আৰম্ভ কৰিলোঁ, আৰু অলপতে শুনা গ’ল এটা তীব্ৰ ঠঙ ঠঙ শব্দ—পাথৰ কিবা এক ঢাকনিৰ ওপৰত খুন্দিছে যেন।

মই ততাতৈয়ে সীমাক ফোন কৰিলোঁ—মোৰ ঘনিষ্ঠ বান্ধবী, যিয়ে ইতিহাসৰ ছাত্ৰা হিচাপে বহুদিন ধৰি মণিকুঠাৰ প্ৰতি কৌতূহলী আছিল। সীমাই তাৰ লগত ড° নীলিম বৰুৱা নামৰ এজন গৱেষকক লৈ আহিল, যিয়ে বংশ-ইতিহাস আৰু ভূমি-স্মৃতিৰ ওপৰত কাম কৰিছিল। তেওঁলোক আহি নিজৰ সঁজুলি লৈ খনন আৰম্ভ কৰিলে, আৰু ঠিক দুঘণ্টাৰ ভিতৰত মাটিৰ তলত এখন ব্ৰিকৰ ঢাকনি পোৱা গ’ল, যিটো সততে ঢাক খোৱা হৈছিল। ঢাকনিখন উঠোৱাৰ পিছত দেখা গ’ল এখন ঢলাৰ খোহ, য’ত এখন গাঢ় খহৰা সিঁড়ি গৈছে তললৈ। তলৰ পৰা এটি গন্ধ উঠি আহিছিল—মাটি, শিল আৰু এবিধ অচিন অতীতৰ গোন্ধ, যেন শতাব্দীৰ পৰা সংৰক্ষিত। নীলিম দাদা ক’লে, “ইয়াৰ দৰে গুপ্ত গহ্বৰ অহা-চোৱা মই মাত্ৰ অন্ধ্ৰৰ এখন পুৰণি জমিদাৰ ঘৰত দেখিছোঁ। ধ্ৰুৱমণিয়ে বহু সংগ্ৰহসাধ্য জ্ঞানৰে এই পথ সাজিছিল।” আমি টৰ্চ লৈ সিঁড়ি বগাই তললৈ নামিলোঁ—যেতিয়া একোচা বতাহে মুখত সোমাল, তেতিয়া যেন মোৰ বুকুৰ ভিতৰত শিল বাগৰি গ’ল। এইটো কেবল গহ্বৰ নহয়, ই আছিল ইতিহাসৰ সুৰংগ।

তললৈ নামি আমি এটা পাথৰেৰে তৈয়াৰী চক্ৰাকৃতি কোঠালৈ সোমালোঁ। মাটিত বেছিভাগ ঠাইতে শিল, আৰু দেওবাৰে ঘঁহা লিপি বা চিহ্ন—কিছু ইংৰাজীত, কিছু সংস্কৃতত। কোঠাৰ মাজমজিয়াত এটা ওখ কাঠৰ বাকচ, ওপৰত ধাতুৰ আবৰণ, যাৰ ওপৰত খোদিত—“Only to the just, shall the treasure reveal.” বাকচখন খুলি আমি পাইছিলোঁ কিছু পিতল আৰু ব্ৰঞ্জৰ মূৰ্তি—নাটরাজ, বিষ্ণু, আৰু এটি শিলালিপি য’ত বৰ্ণনা আছে প্ৰাচীন কামৰূপৰ বানীকূট উৎসৱৰ কথা। লগতে আছিল এখন কাপোৰত বান্ধি থোৱা পৰ্যাপ্ত ধাতুৰ পেটিকা, যিটো বেয়া অৱস্থাত থকা হলেও ভিতৰত অটুট আছিল—এটা সোনাৰ পিণ্ড, এটি হাতীৰ দাঁতৰ খণ্ড, আৰু এটি হাতঘড়ী, যিটোত ইংৰাজী নাম খোদিত: “Col. Arthur Reynolds, 1856”। নীলিম দাদাই ক’লে—“এইটো তেনেই কিছুমান বস্তু, যিবোৰ আপুনি কোনোদিনেও এজায়গাত দেখিব নোৱাৰিব। ধ্ৰুৱমণি হয়তো এগৰাকী গুপ্ত সংৰক্ষক আছিল, যিয়ে ইংৰাজৰ পৰা এই সম্পদ ৰক্ষা কৰি থৈ গৈছিল।” মোৰ বুকু উফৰি উঠিল—মই এতিয়া জানোঁ, মণিকুঠাৰ গহ্বৰ কেবাতো ধনৰ ভঁৰাল নহয়, ই এখন আত্মত্যাগৰ গুহা, আৰু মই সেই সাহসিকতাৰ একাংশ।

–

মণিকুঠাৰ তলৰ গহৱৰ সন্ধান পোৱাৰ একেবাৰে পিছদিনা পুৱা খোজ চাপিছিল এজন অনাকাঙ্ক্ষিত অতিথিৰ—প্ৰণৱ কাকাই, মোৰ পিতৃৰ জ্যেষ্ঠ ভ্ৰাতৃ। মুঠতে ঘৰত বহু বছৰ ধৰি তেওঁৰ আগমন নাছিল, কাৰণ বাবাৰ সৈতে সম্পত্তিৰ বিবাদৰ পৰাই তেওঁ সকলো সম্পৰ্ক ত্যাগ কৰিছিল। কিন্তু আজি, প্ৰায় দুবছৰৰ মূৰত, তেওঁৰ এই আচম্বিতে প্ৰৱেশ মোৰ বুকুৰ ভিতৰ ধুমুহাটোক যেন আগজানিতে সতর্ক কৰি দিলে। তেওঁৰ চকুত আছিল এক উৎকণ্ঠা, হাঁহিৰ খোলৰ তলত এক অভিসন্ধি—যি মই তৎক্ষণাৎ চিনিবলৈ সক্ষম হ’লোঁ। “কি ৰে, শুনিছোঁ মণিকুঠাত কিবা গুপ্তধন উলিয়াইছ?” — তেওঁৰ মুখেৰে ওলোৱা বাক্যটোৱে মোৰ আশঙ্কাক সত্যত পৰিণত কৰিলে। মই কিবা বুজি নোপোৱা ভাৱে হাঁহি দিয়ে উত্তৰ দিলোঁ—“শুধু এটা পুৰণি কিতাপ আৰু এক-দুটা মূৰ্তি, যিবোৰ সংগ্ৰহালয়ত দিয়াৰ কথা ভাবিছোঁ।” কিন্তু তেওঁৰ চকুৰ চাহনিয়ে কৈ গ’ল—তেওঁ বুজিছে, আৰু তেওঁ এই সম্পদৰ দখলত আগ্ৰহী।

তালৈকে মই ভাবিছিলোঁ এই খনন-কাৰ্য্য আৰু ইতিহাস উদ্ধাৰৰ পটভূমিত আমাৰ সামান্য এটা দল আছিল—মই, সীমা আৰু নীলিম দা। কিন্তু এইপিনে প্ৰণৱ কাকাই অচিন কেইজন লোকৰ সৈতে গুপ্তে গুপ্তে মিলি গৈছিল, যিয়ে মণিকুঠাৰ মূল্যবান ধন বৈদেশিক বজাৰত বিক্ৰী কৰাৰ বাবে আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰিছিল। মই জানিলোঁ, তেওঁৰ মোবাইলত কোনোবাই ‘DS Traders, Mumbai’ বুলি সংযোগ ৰাখিছে—একজন চোৰাংহাটোৰ সৈতে। সীমাই চকুত চকু পেলাই ক’লে, “তই যিবোৰ উদ্ধাৰ কৰিছে, সিহঁত এনে মূল্যবান যে তোৰ আত্মীয়েই যদি প্ৰতিপক্ষ হয়, তেন্তে বাহিৰৰ লোকৰ বিশ্বাস কৰিবি কেনেকৈ?” নীলিম দাদাইয়ে সদায় যুক্তিত কোৱা মানুহ, কিন্তু এই ঘটনাৰ পিছত তেওঁও ক’বলৈ বাধ্য হ’ল, “এইবাৰ প্ৰমাণৰ সৈতে চৰকাৰী প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ লগত যোগাযোগ কৰাটো প্ৰয়োজন। এই সম্পদ তোৰ বাবেই নহয়, ই অসমৰ বাবেও গুৰুত্বপূৰ্ণ।” মই কাকাৰ অভিসন্ধি পিন্ধি-পিন্ধি চাইছিলোঁ, আৰু অনুভৱ কৰিলোঁ—মণিকুঠা কেৱল ইতিহাসৰ দৰ্পণ নহয়, ই স্বার্থ আৰু বিশ্বাসঘাতকৰো আয়না।

তৃতীয় দিনা নিশা, আমি গহ্বৰখন পুনৰ বন্ধ কৰি তালাচাবি লগাইছিলোঁ, কাৰণ প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগক নিৰ্দিষ্ট সময়ত অহাৰ বাবে জনোৱা হৈছিল। তাৰ মাজতে এজন অচিন ব্যক্তি ঘৰত সোমাই ফটকৰ পৰা পেছফালে গহ্বৰলৈ যাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। আমি তৎক্ষণাত ধৰিলোঁ—তেওঁ আছিল মুম্বাইৰ এজন ‘middleman’, যাক প্ৰণৱ কাকাই লগ পাইছিল। তেওঁক জিজ্ঞাসা কৰোঁতে, তেওঁ অকপটে কবলৈ ধৰিলে—“সাহেবে ক’বলে দিছিল, ইফালে যদি পেটিকাখন পাই, তেন্তে লাখ টকাকৈ ভাগ পাব।” মই স্তব্ধ। নিজৰ রক্তৰ মানুহ, পিতৃৰ ভায়েক, যি এই ঘৰৰ মুখত শপত খাইছিল, আজিৰ দিনত পেছাদাৰ চোৰৰ দৰে ঘৰৰ ইতিহাস বিক্ৰী কৰিবলৈ সাজু। সেয়ে মই সিদ্ধান্ত ল’লোঁ—আইনী পথেই হয় একমাত্ৰ উত্তৰ। প্রমাণ, চিঠি, দিনলিপি, আৰু গহৱৰ ছবি—সকলো সংৰক্ষণ কৰি মই ডিজিপুৰ প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ আধিকাৰী ড° সৰ্মাক যোগাযোগ কৰিলোঁ। তেওঁ আশ্বাস দিলে—“আপুনি সাহস কৰি চহা। ইটো কেৱল গুপ্তধনৰ কথা নহয়, ইটো সম্পূৰ্ণ ভাৰতবৰ্ষৰ এটা অলেখ হেৰাই যোৱা অধ্যায়ৰ কথা।”

–

প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ আধিকাৰী ড° সৰ্মাৰ দল মণিকুঠালৈ আহিছিল, আৰু তেওঁলোকৰ আধুনিক উপকৰণ আৰু বিশ্লেষণৰ সহায়ত গহ্বৰখনৰ গুপ্ত কক্ষবোৰ খননৰ কাম আৰম্ভ হ’ল। সীমা, নীলিম দা আৰু মই এই অভিযানত সদায় লগত আছিলোঁ। দিনৰ পৰ দিন, গহৱৰ ভিতৰত পোৱা বস্তুবোৰে এটি ধাৰাবাহিকতা উন্মোচন কৰিছিল—সেই বস্তুবোৰ ১৮শ শতিকাৰ পৰা আজিলৈকে অসমীয়া সভ্যতাৰ ইতিহাসৰ এক অমূল্য অংশ। ঢলাৰ তলৰ গহৱৰ ভিতৰত এটা বেছি গভীৰ পথ আছিল, যাক বুঢ়া ধ্ৰুৱমণিয়ে ‘সুড়ঙ্গ’ বুলি উল্লেখ কৰিছিল। সেই সুড়ঙ্গখনৰ অন্তত, দৰাজৰ বাবে গঢ়া এটা গোপন কোঠা আছিল, য’ত মণিকুঠাৰ গহ্বৰ গুপ্তধন অধিক সংৰক্ষিত আছিল। আমি প্ৰতিটো পদক্ষেপ সাৱধানে আগবঢ়াইছিলোঁ; কাৰণ বুজিছিলোঁ, এই স্থানত ইতিহাসৰ পলাশ ভাঙিলে আমাৰ হাতৰ পৰা হাতল গুচি যাব।

সুড়ঙ্গখনৰ ভিতৰত প্ৰায় ২০ ফুট ডাঙৰ এটা ধাতুৰ বাকচ পোৱা গ’ল। বাকচখন চাবিৰ ঘোৰণিৰ লগত অলপ বেলেগ ৰূপে তৈয়াৰী আছিল, যেন কোনো বিশেষ গোপনীয়তা ৰক্ষা কৰা হ’ল। বাকচখন খোলাৰ পিছত আমি দেখিলোঁ, একাধিক সোনালী আৰু ব্ৰঞ্জৰ মূৰ্তি, পুৰণি হাতলিপি পুস্তিকা আৰু এটা অতি পুৰণি বিৰল মানচিত্ৰ, য’ত চিহ্নিত আছিল প্ৰাচীন কামৰূপ ৰাজ্যৰ সীমা। বিশেষকৈ হাতলিপি পুস্তিকাখন সম্পূৰ্ণ অসমীয়া ভাষাত লিখা আছিল, য’ত ধ্ৰুৱমণিয়ে নিজৰ জীৱনৰ কাহিনী আৰু সংগ্ৰহ কৰা বস্তুৰ বিবৰণ দিছিল। পুস্তিকাখনত উল্লেখ আছিল, “এই ধন আমাৰ জাতিৰ গৌৰৱ। ইয়াক এৰিব নোৱাৰি। মই মোৰ প্ৰজন্মৰ পাছত থকা বংশধৰক আহ্বান জনাইছোঁ, এই গুপ্ত সম্পদৰ সঠিক মূল্যবোধ বুজিবলৈ।”

বাকচখনৰ লগতে গহৱৰ এক কোণত আছিল এখন সৰু পৰিসৰৰ মাটিৰ মডেল, য’ত মণিকুঠাৰ সম্পূৰ্ণ আকাৰ সেউজীয়া চপলপৰা আৰু গছ-গছনিৰ সৈতে পৰিস্ফুট। আমি লক্ষ্য কৰিলোঁ যে, মডেলটোৰ ভিতৰত এটা সৰু গুপ্ত গলি প্ৰতীকীভাৱে চকুত পৰিছিল। সেই গলিখন ধ্ৰুৱমণিৰ দিনলিপিত উল্লেখিত গোপন সুড়ঙ্গৰ পথ আছিল। ড° সৰ্মাই ক’লে, “এইটো এইবিলাক বস্তুৰ ইতিহাস আৰু প্ৰসংগৰ গুৰুত্বক অধিক বুজাবলৈ এটা চৰ্চিত পথ। ধ্ৰুৱমণিয়ে নিঃসন্দেহে ভাবিছিল, এই তথ্যসমূহ কোনোদিন ধ্বংস নোহোৱা হৈ বংশধৰলৈ পৰিসৰ পোৱাৰ বাবে।” আমি সততে অনুভৱ কৰিলোঁ যে, সময়ৰ লগত মণিকুঠাই মাথোঁ এখন ঘৰ নহয়, ইতিহাস আৰু সাহসিকতাৰ প্ৰতীক হিচাপে জীৱন্ত হৈ আছে।

সন্ধিয়া নামি আহিল আৰু গহৱৰ মাজত মৃদু বাতাহ বগা বগা আলোকেৰে উজ্জ্বল হ’ব ধৰিল। মই, সীমা আৰু নীলিমে কঁপা কঁপা হাতত হাত ধৰি উঠিলোঁ আৰু সিদ্ধান্ত ল’লোঁ, মণিকুঠাৰ এই গুপ্ত সম্পদক ভৱিষ্যতে সমগ্ৰ অসম আৰু ভাৰতবৰ্ষৰ লগতে বিশ্বৰ আগত পোহৰলৈ অনাৰ বাবে বেছি বেছি ভাৰসাম্যপূৰ্ণ আৰু সতৰ্কভাৱে সুৰক্ষিত কৰা হ’ব। এই গুপ্তধন কেৱল ধন নহয়, ই আমাৰ সুঁতি, সংস্কৃতি আৰু আত্মসত্তাৰ অংশ।

–

ড° সৰ্মাৰ প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ অনুসন্ধান সম্পূৰ্ণ হোৱাৰ পাছত, মণিকুঠাৰ নিচৰ গহৱৰ পৰা উলিওৱা প্ৰত্যেকটা বস্তুৰ নিবন্ধন আৰম্ভ হ’ল। দিনকেইটা ধৰি মণিকুঠা হৈ পৰিল এখন জীৱন্ত ইতিহাসৰ কক্ষ—য’ত প্ৰতিদিনে কোনোবা এটা নতুন বস্তুৰ সত্য উন্মোচিত হৈছিল। বস্তুবোৰৰ ভিতৰত আছিল ১৮৫০ চনৰ ইংৰাজ-প্ৰস্তুত কাৰ্তুজ, পুৰণি অসমীয়াত লিখা হস্তলিপি, পৰ্যাপ্ত ব্ৰঞ্জৰ বিগ্ৰহ আৰু একেটা থলীত সোনাৰ দহটাকৈ কণিকা, যি স্পষ্টকৈ ইংলেণ্ডৰ কোনো কৰ্তৃপক্ষৰ মুখমোহাৰ সৈতে খোদিত। যেতিয়া তেওঁলোক এইবোৰ দৰ্শনীয় বস্তুৰ উৎস আৰু সংগ্ৰহকৰ নাম পুছিলে, মই গৌৰৱৰ সৈতে ধ্ৰুৱমণিৰ নাম উচাৰি ক’লোঁ—”ধ্ৰুৱমণি বৰুৱা, মোৰ বংশধৰ, যিজনে ইংৰাজ শাসনৰ সময়ত সাহসেৰে এই সকলোবোৰ দেশৰ বাবে ৰক্ষা কৰি থৈ গৈছিল।” ড° সৰ্মা আৰু তেওঁৰ দলে মাথোঁ স্তব্ধ হৈ শুনিছিল, যেন শতাব্দীৰ পৰা চাপি ৰখা এক কাহিনী এই মুহূৰ্ততেই উন্মোচন হৈ গ’ল। মণিকুঠা যেন নিজৰ মুখেৰে আখ্যান কৈ উঠিছিল—এজন লোকৰ, যি ইতিহাসৰ ঠাইত নিজৰ পদচিহ্ন ৰাখি গৈছিল, কিন্তু যাক ভূষিত কৰা হোৱা নাছিল।

চূড়ান্ত অনুসন্ধানৰ অন্তত, ৰাজ্য চৰকাৰে মণিকুঠাৰ সেই অংশটো, য’ত গহ্বৰ আৰু সুড়ঙ্গ আছিল, সংৰক্ষণৰ উদ্দেশ্যে ‘অসম ঐতিহাসিক সম্পদ আইন’ অনুসৰি ৰাষ্ট্ৰীয় সংগ্ৰহস্থল হিচাপে ঘোষণা কৰিলে। ড° সৰ্মাৰ পৰামৰ্শত মণিকুঠাৰ ভিতৰত এটা ক্ষুদ্ৰ ‘উন্মুক্ত গৱেষণা-কেন্দ্ৰ’ স্থাপন হ’ল, য’ত ছাত্ৰ, গৱেষক আৰু ইতিহাস-আসক্তসকলে অহা-বসা কৰি এইবোৰ সংগ্ৰহ অধ্যয়ন কৰিব পাৰিব। সেই দিনটোত আমি—মই, সীমা আৰু নীলিম—একেলগে বহি আছিলোঁ ঘৰৰ উঠোনত, জোনাকিপোহৰত। সীমাই অলপ সময় নীৰৱ থাকি ক’লে, “ৰূপম, তই কেৱল এটা গুপ্তধন উদ্ধাৰ কৰা নাই। তই এটা লোকক সঠিক ইতিহাসৰ ভিতৰত স্থান দিছিলি।” মই মূৰ নুৰাই হাঁহিলোঁ। ধ্ৰুৱমণিৰ নাম এতিয়া কেৱল আমাৰ চিঠিত বা কল্পনাত সীমাবদ্ধ নহয়, সেই নাম এতিয়া এখন নামফলকত খোদিত, যিটো মণিকুঠাৰ গেটে লাগি আছে—“Manikuttha Heritage Site: The Legacy of Dhruwomoni Barua.”

প্ৰণৱ কাকাৰ বিষয়ে চৰকাৰী তদন্তৰ অন্তত উগ্ৰ আইনী ব্যৱস্থা গ্ৰহণ কৰা হ’ল। তেওঁৰ বিশ্বাসঘাতকতা যিহেতু গুপ্তসম্পত্তি চোৰাং ব্যৱসায়ৰ সৈতে সম্পৃক্ত আছিল, সেইবাবে তেওঁৰ ওপৰত গুৰুতৰ অভিযোগ দাখিল কৰা হ’ল। এই ঘটনাই মণিকুঠাৰ ইতিহাসত দুটা দিশ স্পষ্ট কৰিলে—এটা ধাৰা যি উৎসৰ্গা আৰু ৰক্ষাৰ, আনটো স্বাৰ্থ আৰু বিক্ৰিৰ। আৰু মই সেই সন্ধিয়াত, ধ্ৰুৱমণিৰ দিনলিপিখন পুনৰ এখন কাগজৰ ছাঁতত বহি উলিয়াই চোৱোঁতে অনুভৱ কৰিছিলোঁ—ইতিহাস মাথোঁ পুথিত নহয়, ই জীৱন্ত হৈ থাকে হৃদয়ত, যদি কোনোবাই তাক বুজিবলৈ আগ্ৰহী হয়। মই দিনলিপিখন বন্ধ কৰোঁতে ক’ব পাৰিছিলোঁ—“ধ্ৰুৱমণি, তোমাৰ সম্পদ এতিয়া ৰক্ষা হৈছেগৈ। তোমাৰ বংশধৰ তোমাৰ কাহিনী পুনৰ লিখিছে, আৰু তাৰে আভাস আজিও এই মণিকুঠাৰ ইটাবোৰে বহন কৰি আছে।”

–

মণিকুঠাৰ ভিতৰতে স্থাপন হোৱা ঐতিহাসিক গৱেষণা-কেন্দ্ৰখনৰ উদ্বোধন অনুষ্ঠিত হোৱাৰ দিনা, ঘৰখনৰ উঠোন, যি একসময় দেউলীয়া আৰু নিৰ্জন আছিল, তাত আজিৰে দিনটোত যেন নতুন প্ৰাণৰ সঞ্চাৰ হৈছিল। ৰাজ্যৰ মুখ্যমন্ত্ৰী, প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ উচ্চ অধিকাৰী, গৱেষকসকল, সংবাদ মাধ্যম আৰু কালি বজাৰৰ ওচৰৰ পুৰণি পৰিসৰৰ বহু মানুহ আহি উপস্থিত হৈছিল। মোৰ হাতত আছিল ধ্ৰুৱমণিৰ মূল দিনলিপিখন আৰু সেই কাপোৰ বান্ধি থকা পিতলৰ মূৰ্তিখন, যিটো প্ৰথমে গহৱৰ মুখত উলিয়াইছিলোঁ। অনুষ্ঠান আৰম্ভ হোৱাৰ আগতে মই অলপ সময় লৈ উঠোনখনৰ কাষৰ গছবোৰৰ ছাঁত বহি ধৰিছিলোঁ—কেতিয়াবা অতীতলৈ চাইছিলোঁ, কেতিয়াবা বৰ্তমানলৈ। সীমা ওলাই আহি অলপ মুচকি হাঁহিলে, ক’লে, “জানো, তোৰ ওপৰত ধ্ৰুৱমণিৰ আত্মাই গর্ব কৰিছে।” মই হাঁহি উত্তৰ দিলোঁ—”হয়তো। হয়তো তেওঁ সদায় এই দিনটোৰ অপেক্ষাত আছিল।” আমাৰ কথোপকথনৰ মাজতেই মাইক’ফোনৰ পৰা ঘোষণা হ’ল—“এতিয়া ড° সৰ্মা আৰু উদ্ধাৰকাৰী ৰূপম বৰুৱাৰ হাতত মণিকুঠা ঐতিহাসিক কেন্দ্ৰৰ প্ৰদৰ্শনশালাৰ দ্বাৰ উন্মোচন কৰা হ’ব।”

মই প্ৰদৰ্শনশালাৰ মূল দেউলীৰ ফালে আগবাঢ়োঁতে মনত পৰিছিল সেই সুড়ঙ্গখন, সেই কোদালৰ প্ৰথম খুন্দ, সেই গহৱৰ শীতলতা। দেউলীৰ খুন্দা খুলি মোৰ হাতত ধৰা কাপোৰটো খুলি, ধ্ৰুৱমণিৰ লগত সংযুক্ত প্ৰথম পিতল বিগ্ৰহখন টেবুলত থ’লোঁ। লগতে এখন বগা ফলকত খোদিত হ’ল—“এই স্থানত ১৮৬৩ চনত ধ্ৰুৱমণি বৰুৱাই সংগ্ৰহ কৰা গুপ্ত সম্পদ পুনৰ উদ্ধাৰ কৰা হ’ল ২০২৫ চনৰ ১৭ জানুৱাৰীত, তেওঁৰ বংশধৰ ৰূপম বৰুৱাৰ দ্বাৰা।” সেই মুহূর্তটো মোৰ বাবে শুধুমাত্ৰ গৌৰৱৰ নহয়, এক আত্মসমৰ্পণৰ পল মুহূর্ত আছিল। সংবাদ মাধ্যমৰ কেমেৰাৰ লেন্স মোৰ ওপৰত জ্বলি উঠিল, কিন্তু মই জানোঁ, এই আলোকে ধ্ৰুৱমণিৰ নামকেই প্ৰতিফলিত কৰিছে, মই কেৱল সঁজুলিবোৰ চলাই দিয়া এজন মাধ্যম। প্ৰত্নতত্ত্ব বিভাগৰ মুখ্য আধিকারিকে ঘোষণা কৰিলে—“এইগৰাকী যুৱকে দেখুৱাইছে, ইতিহাস উদ্ধাৰৰ দায়িত্ব মাথোঁ সংস্থা বা চৰকাৰৰ নহয়; কেতিয়াবা ব্যক্তিগত ইচ্ছাই বৃহৎ সত্যৰ দিশে আহ্বান জনায়।”

সন্ধিয়াৰ শেষ পোহৰটো লাহে লাহে মণিকুঠাৰ ওপৰত বাট দি গ’ল। অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ পিছত মানুহে ঘৰৰ পৰা ওলাই গ’লে, মই এবাৰ আকৌ গৈছিলোঁ সেই লেবুৰ গছখনৰ তললৈ, য’ৰ পৰা এই সমগ্ৰ যাত্ৰাৰ আৰম্ভ হৈছিল। গছটোৰ গা ঘঁহি ৰৈ থাকোঁতে চকুৰ আগত দেখিলোঁ সেই ধূসৰ পাথৰখন, সেই শিলৰ আঁচনিত চক্ৰৰ চিহ্ন, আৰু মনত পৰিল ধ্ৰুৱমণিৰ সেই বাক্য—”শুদ্ধ দৃষ্টিৰে যি মানুহ সময়ক চাব, সেইয়ে ধন পায়।” মই জানোঁ, ধনৰ সংজ্ঞা এতিয়া মোৰ বাবে বেলেগ—ই আৰ্থিক নহয়, ই এক বংশৰ, এক জাতিৰ আত্মপরিচয়ৰ প্ৰতীক। মই হাতত ধ্ৰুৱমণিৰ দিনলিপিখন লৈ টিপাই ধৰিলোঁ, যেন তেওঁৰ নামটো মোৰ বুকুৰ মাজত মুকলি হৈ উঠে। আৰু অন্তিমতে, মই এটা কথা বিশ্বাস কৰি হাঁহিলোঁ—মণিকুঠাৰ শেষ পৃষ্ঠাটো আদৌ শেষ নহয়। ই মাথোঁ এটি আৰম্ভণি।

—-