তোমাৰ নিমিত্তে

অৰ্ক দত্ত

তেজপুৰ চহৰৰ ৰামানন্দ চন্দ্ৰ কলেজখনৰ পৰা ওলাই অহাৰ বেলিকা আছিল। বেলিকা মানে বহুতবোৰ অনুভৱৰ লগত ওলাই অহা এটি সময়—যি সময়ত বতাহৰ ধাৰণাটো সলনি হৈ পৰে, ৰঙ বেয়া কৰি পৰে আকাশে, আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ বুকুত কোনোবাই নামহীন অনুভৱ এটি পেলাই দিয়ে। আজি কলেজৰ ফাইন আৰ্টছ ডিপাৰ্টমেন্টৰ এগজিবিশন আছিল—এইবছৰৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ আঁকা ছবি, স্কেচ, জলৰঙ, তৈলচিত্ৰ, আৰু কিছুমান অভাবনীয় ধ্যানধাৰণা। ৰিতুপৰ্ণা ইংৰাজী বিভাগৰ ছাত্ৰী, কিন্তু কেতিয়াবা কেতিয়াবা এই ধৰণৰ শিল্পৰ মাজলৈ টানি নিয়া যেন এটা গোপন শক্তি থাকে, যি সকলো যুক্তিক পৰাস্ত কৰি কিবা এটা ক’ব বিচাৰে।

তেওঁ প্ৰstellung হ’ল ছবিবোৰৰ মাজেৰে, হাতত এটা কফিৰ কাপ—যিটো বহুত ঠাণ্ডা হৈ পৰিছে এতিয়া, কিন্তু চকুৰ ভিতৰত আছে জ্বলন্ত কৌতূহল। চাউনি পৰিল এটা স্কেচত—এটা হাত, পাতল আঁচ, পেনচিলৰ কোমল ৰেখাত অংকিত, আৰু সেই হাতত ধৰা এটা চুলিৰ পৰা ওলমি থকা মুকলি বতাহৰ ৰেখা। ছবিখন ক’ব লগা যেন—এনে যেন ইয়াৰ ভিতৰত কিবা এটি কথা আছিল, হ’ব পাৰে কিবা এটি অপুৰ্ণ কথোপকথন। ছবিখনৰ তলত একো নাম নাই, কেৱল এটা টুকুৰা কাগজত লিখা, “For a girl who watches art more deeply than others.”

এনেকুৱা লেখাৰ সন্মুখীন হোৱাৰ লগে লগে ৰিতুপৰ্ণাৰ বুকু দপদপাই উঠিছিল। চকু মুদিলে, মনত চলি থাকিল—এই কথা মোকেই উদ্দেশ্য কৰি নেকি? কেতিয়াবা শিল্পৰ ভিতৰত আত্মপ্ৰকাশ লুকাই থাকে। ৰিতুপৰ্ণা যিমানেই নিজকে যুক্তিবাদী বুলি ভাবক, তেতিয়াও এই কথাবোৰ তেওঁ অগ্ৰাহ্য কৰিব নোৱাৰিলে।

তেওঁ চকু তুলিলে, ফটোটা যিজন আঁকিছে, তেওঁলৈ চাই থাকিবলৈ মন গ’ল। জনা কথা, এইজন ল’ৰাৰ নাম অভিজিৎ। এটা গম্ভীৰ, মৌন, মূৰ চুলিত অলপ বেয়া ভাব থকা ধৰণৰ ল’ৰা। কলেজত কেইবাবাৰো দেখা হৈছে, কিন্তু কোনোদিনে কথা নহ’ল। যেন সেইজনে নিজকে আটাইতকৈ বেছি লুকুৱাই ৰাখে, যেন প্ৰেম কৰাটো কোনো অপৰাধ। কেতিয়াবা লাইব্ৰেৰীত, কেতিয়াবা ফুটবল খেলত চাবলৈ আহে, কেতিয়াবা তলৰ কফিৰ দোকানত বহে। তেওঁ আৰু অভিজিতৰ মাজত কথোপকথন নহ’লেও, চকু-মেলনি বহু সময়তে হৈছিল। কিন্তু আজিৰ দৰে অনুভৱ কেতিয়াও হোৱা নাছিল।

সন্ধিয়া, কলেজৰ গেটৰ ওচৰত ৰৈ থকা অৱস্থাত ৰিতুপৰ্ণাই আকৌ দেখিলে অভিজিৎক। তেওঁ কালি পিন্ধা নীল ৰঙৰ চাদৰটো পিন্ধি, কলেজৰ সিঁড়িত বহি আছে। কাষত এখন স্কেচবুক। আৰু হাতত পেনচিল। তেওঁ উলিয়াইছিল এখন আঁচনি, এবাৰ, এবাৰকৈ আঁকি আছে এটা চকু—এটা বহুত চিনাকি চকু। ৰিতুপৰ্ণা অলপ ওচৰলৈ গ’ল। অভিজিতে মূৰ উঠাই চালে। চকুত একো কথা নাছিল, কিন্তু সেই চাউনিটোত চিনাকি লাগিল। যেন তাত নিজৰ প্রতিচ্ছবিখন দেখিলে।

“এইটো… মোৰ চকু নেকি?” সোধাতকৈ অলপ সুৰে গ’ল সেই বাক্যটো। ৰিতুপৰ্ণাই নিজৰ মুখতকৈ আগতেই কথা ওলাই গ’ল বুলি ভবা নাছিল।

অভিজিতে মিচিকিয়া হাঁহিলে। “বেছি গভীৰকৈ চাওঁ বুলি কোৱা মানুহ এজনীয়ে নজনাৰ কথা নে?” তেওঁৰ কণ্ঠত কোনো আহংকাৰ নাছিল, মাত্ৰ এটা সৰলতা।

“কেনেকৈ জানিলে মই ইমান গভীৰকৈ চাওঁ বুলি?”—ৰিতুপৰ্ণাৰ সঁচাকৈয়ে ভাব পালেহি।

“হৃদয়ত আঁকা হোৱা মানুহক চিনিব পাৰি। তুমি ছবিসকললৈ যিদৰে চালে, তাত কথাবোৰ থাকে। আৰু মই শুনি পালোঁ।” তেওঁৰ চকুত তেতিয়া অজানিত এক কোমলতা আছিল।

সেইদিনা কিবা এটা আৰম্ভ হ’ল। কোনো প্ৰস্তাব, কোনো প্ৰেমৰ কবিতা নাছিল। আছিল কেৱল দুজন মানুহ, যাৰ একোজন ৰেখাৰ মাজেৰে কথা কয়, আৰু আনজন চকুত বান্ধি ৰাখে কথাবোৰ। অভিজিত আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ মাজত তেতিয়া আৰম্ভ হ’ল নীৰৱ কথোপকথন, বুজাব নোৱাৰা আকর্ষণৰ, চকুবোৰৰ দীঘল ভাষাৰ। সেয়া শব্দৰ আৱশ্যকতা নধৰে, মাত্ৰ অনুভৱৰ ওপৰত ভিত্তি ৰাখে।

এদিন অভিজিতে তেওঁৰ এখন স্কেচ দিলে—বিহু পাৰ্বণৰ সময়, য’ত এখন বাঁহৰ ঘৰৰ সন্মুখত এটি ছোৱালী দাড়াই আছে, কাষত এটি বেহা বাজে। আৰু তাৰ তলত লেখা আছিল, “May your heart dance even in silence.”

এইবাৰ চিহ্নটো আছিল—এ.ডি.

ৰিতুপৰ্ণা হাঁহি পেলালে। আৰু ভাবিলে—হয়তো এইজনে, এই অভিজিতে, মোৰ নিচিনাকৈয়ে বুজে মোৰ নিঃশব্দ কথাবোৰ।

***

বৰষুণৰ পৰা বচিবলৈ যেতিয়া দুয়ো গছজোপাৰ তলত ৰৈছিল, ৰিতুপৰ্ণাৰ মনৰ ভিতৰত এক অনামি শব্দ উঠিছিল—এনে যেন বহুদিনৰ চিনাকি, একে লগত ঘৰ পালেগৈ যেন অনুভৱ। অভিজিতে তেতিয়া হাঁহি এটা দিলে, বহুত সৰল, যেন কোনো কৃত্ৰিমতা নাই, যেন কোনো ধেমালি নাই। এই হাঁহিৰ মাজত ৰিতুপৰ্ণাই দেখিছিল এখন পৃথিৱী—য’ত কেবল অনুভৱ, স্পৰ্শ, আৰু অলেখ অজ্ঞাত আশা।

“তুমি কেতিয়াবা পখিলা এটাৰ চিন্তা কৰা?” অভিজিতে অলপ সময়ৰ পাছত সুধিলে।

ৰিতুপৰ্ণা আচৰিত হ’ল। “মানে?”

“পখিলা। যেতিয়া ওলায়, তাৰ জীৱনটো কিমান সৰু হয়। কিন্তু সেই সময়টোৰ ভিতৰতে সেইজন এতিয়া সৰ্বাধিক ৰঙীন হ’ব খোজে। ৰঙ, সেউজ, সুন্দৰ—সেইটো শেষ সময় যেন হ’লেও সেয়া তেওঁৰ বাবে সম্পূৰ্ণ।”

ৰিতুপৰ্ণা চুপ হৈ থাকিল। “এই কথাটো তুমি কিয় কৈছা?”

অভিজিতে চাহকাপটোত শেষ চুমুক দিছিল। “মই ভাবো, আমাৰ বহু কথাই, বহু প্ৰেমেই, হ’ব পাৰে এটা পখিলাৰ দৰে হয়। অল্প সময়, কিন্তু তাৰ মাজতেই সকলোৰে অন্তৰৰ পূৰ্ণতা থাকে।”

তেওঁ বুজা নুবুজা হৈ হাঁহিলে। “এইটা কথা নে এটা সাবধানবাণী?”

“এইটো এটা অজানিতে কৈ দিয়া কথা, য’ত মই জানো—তুমি মোৰ অনুভৱবোৰ বুজিবা।”

সেইদিনাৰ পৰা, সেই পখিলা কথোপকথনৰ পৰা, যেন সময়বোৰ একেলগে উৰি ফুৰিবলৈ ধৰিলে। কলেজৰ ৰুটিনবোৰত অলপ অলপকৈ গা মিলালে দুয়োজনে। ৰিতুপৰ্ণাৰ ক্লাছ শেষ হ’লে, অভিজিত লাইব্ৰেৰীত বহি থাকে। ৰিতুপৰ্ণাই চকু মেলিলে, অভিজিত বাহিৰত ৰৈ থাকে। অথচ, কোনোদিনে কোৱাৰ কথা নহ’ল যে, “আহা, কফি খাওঁ”, অথবা “বহো বাৰাণ্ডাত অলপ সময়।” সেইবোৰ হয় ইষ্টাগ্ৰামত, আৰু ইষ্টাগ্ৰামৰ দৰে ভালপোৱা আছিল নেকি তেওঁলোকৰ?

এদিন, অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাৰ ডেক্সত এটা খাম ৰাখি গৈছিল। ভিতৰত এখন স্কেচ। এবিধ পাখি, খোলা, উৰা মাৰি আছে। আৰু তলত লিখা—“কেতিয়াবা মনটো যেতিয়া উৰিব খুজে, তেতিয়াই তুমি চিনিব পাৰা তুমি কাৰ নিমিত্তে।”

সেইদিনা ৰিতুপৰ্ণাই প্ৰথমবাৰৰ বাবে অনুভৱ কৰিলে—এই অনুভৱৰ পৰা পলাই নোৱাৰি। আৰু হয়তো পলাব নালাগে।

কিন্তু পৃথিৱী সদায় নীৰৱ থাকিব নোৱাৰে। এটা সময়ত সকলো কথা ক’ব খুজে, আৰু কথাবোৰে সবিশেষৰ বালিচৰলৈ উৰি যায়। আৰু তেনে এক দিনেই আহিল।

অভিজিতে জনালে—তেওঁ ডেলি যাম। এগৰাকী চেন্নাইৰ কলা গ্যালেৰীৰ কিউৰেটৰে তেওঁৰ আঁকা দেখা পাইছিল। নিমন্ত্ৰণ আহিছিল, তিনিমাহৰ এক ৰেসিডেন্সি প্ৰোগ্ৰাম। তেওঁ যাবই লাগিব।

ৰিতুপৰ্ণাৰ বুকুত যেন জোৰেৰে ঢৌ উঠিল। কথা নক’লে, বহুত সময় চুপ থাকিল। মনত চলি থাকিল—তেওঁ গ’লেই, কি হ’ব? সেই সিঁড়ি, সেই কফি, সেই চকু-মেলনি…সকলোৱে কি সেমেকা হৈ থাকিব?

“তুমি যোৱা উচিত,” ৰিতুপৰ্ণাই শেষত ক’লে।

“আৰু তুমি?” অভিজিতে সুধিলে।

“মই…মই তোমাক আঁকিছোঁ মোৰ মনত, অভিজিৎ। সেই আঁকা কোনো ছবিৰ ফ্রেমত সোমোৱা নাই, কিন্তু ই কেতিয়াও মোছা নহ’ব।”

অভিজিতে তাক চাই থাকিল, বহু ক্ষণ। যেন চকুৰ ভিতৰত থকা আবেগবোৰ ভাষাত নোপোৱাকৈ, কেৱল স্পৰ্শ কৰি থাকিল। “মই জানো, তুমি নোৱাৰিবা ভাবিব। কিন্তু মোৰ বাবে এই সময়বোৰ, তোমাৰ সৈতে, সেই বাৰাণ্ডা, সেই বৰষুণ—এইবোৰ মোৰ আঁকাতকৈ বেছি সত্য।”

“আৰু সেই সত্যটো, তুমি ল’বা লগা হ’ব, কণ্ঠস্থ কৰি। মই হ’ব পাৰো নাই, কিন্তু তুমি হ’বা।”

তেওঁ বিদায় নিলে। ডেলি গ’ল। চহৰখন তাৰপৰা অলপ অলপকৈ ফাঁকা হ’ল ৰিতুপৰ্ণাৰ বাবে। কলেজৰ শেষ মাহ, পিছত ইণ্টাৰ্নশ্বিপ। দুচকুত জল, হাতে বৰষুণ, আৰু একেটা মোবাইলত বহু হোৱাৰ, বহু নোৱাৰাৰ খবৰ।

অভিজিতে চিঠি পঠিয়ায়। স্কেচ পঠিয়ায়। ফোনত কম কথা, কিন্তু মেলত দীঘল লাইন—“আজি নতুন এটা স্কেচ কৰিলোঁ, য’ত মই তোমাক আঁকিছোঁ এটা আকাশত জুইপাখিৰ দৰে।”

এদিন ৰিতুপৰ্ণাই মেল খুলি পালে এখন পেইন্টিং—তেওঁৰে মুখ, আকাশৰ তলত, কেশবৰ্ণত পূৰ্ণিমাৰ পোহৰ, আৰু চকু দুটা উজলি আছে। তলত লিখা—“এই তোমাৰ নিমিত্তে।”

তেতিয়া বুজি পালেহি—এইটো কেৱল পখিলাৰ সময় নহয়, এইটো বতাহত উৰা শব্দৰ সময়, আৰু সেই শব্দবোৰে এক সময়ত ঘৰলৈ ফিৰি আহে।

***

অভিজিত গ’ল আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ জীৱনত যেন এক বিশেষ নিঃশব্দতা পাক লৈছিল। চহৰৰ কোলাহলৰ মাজতো তেওঁ নিজকে কিবা এটাৰ পৰা আঁতৰ অনুভৱ কৰিছিল। কলেজৰ পৰা উভতি অহাৰ সময়ত, সোঁৱৰণিবোৰে তাকে আগতীয়া কৰি ৰাখিছিল—সেই সিঁড়িত বহি থকা মুহূৰ্তবোৰ, দুইজনৰ চকু-মেলনি, কোনো শব্দ নক’ৰকৈ জীৱনটো একেলগে অনুভৱ কৰাৰ সময়বোৰ। এতিয়া তেওঁ জানে, প্ৰেমবোৰ সদায় হাত ধৰি নহয়, কেতিয়াবা একেলগে থাকিও, দূৰত্বৰ মাজেৰে বহু গভীৰ হৈ থাকে।

ডেলিৰ পৰা অহা প্ৰথম চিঠিখন আহিছিল নীল খামত। অভিজিতে নিজৰ আঁকা এখন ছবি লগত পঠাইছিল—এটা খালী ৰেলৱে প্লেটফৰ্ম, য’ত দুজন মানুহৰ ছাঁয়াহে দেখা গৈছে, কিন্তু মুখ নাই, চিহ্ন নাই। যেন এই দুয়োজনেই তেওঁ আৰু ৰিতুপৰ্ণা। তলত লিখা—“I waited in silence, hoping your shadow would wait too.”

চিঠিখন ৰিতুপৰ্ণাই বহুবাৰ পঢ়িছিল। শব্দবোৰ যেন কণ্ঠত সোমাই গৈছিল, হিয়ালিত সুৰ তুলিছিল। তাৰপাছত আহিছিল দ্বিতীয় খন চিঠি—এইবাৰ একেবাৰে সংক্ষিপ্ত। কেৱল এটা বাক্য—“বুজিছোঁ, দূৰত্বে কেতিয়াবা নিকটতাৰ নতুন ব্যাখ্যা দিয়ে।” লগত আছিল এটা জুইপাখিৰ ছবি—ৰঙেৰে পৰিপূৰ্ণ, যেন দিপদিপোৱা জোনাকিবোৰ সেই পাখিত খুন্দা খাইছে।

এইসময়ত, ৰিতুপৰ্ণাৰ কলেজ জীৱন শেষ হোৱাৰ দিশে আগবাঢ়িছিল। ছেমিষ্টাৰ ফাইনেল, প্ৰজেক্ট জমা, বিদায় অনুষ্ঠান—সকলোবোৰ কিছুমান কৰ্ম, যি অভিজিত নথকাৰ কাৰণে ক্ৰমান্বয়ে অক্সিজেনহীন যেন অনুভৱ হৈছিল। প্ৰত্যেকখন ফটোত অভিজিতৰ অনুপস্থিতি ৰিতুপৰ্ণাৰ মনত অভাবৰ ৰূপ ল’লে। বন্ধু-বান্ধৱীয়ে সুধিলে—“অভিজিতৰ লগত তোমাৰ কি হ’ল? চিটি পঠিয়াই?” তেওঁহে মাথোঁ হাঁহি এডাল দিছিল। যেন কোনো গোপন চিঠিৰ পাঠক—যাৰ অন্তৰগাঁঠি কেবল তেওঁহে জানে।

এদিন ৰাতিপুৱা, যেতিয়া বেলি ফুটি উঠা সূৰুযটো এবাৰ চকুত পৰি গ’ল, ৰিতুপৰ্ণাই সিদ্ধান্ত ল’লে—তেওঁ অভিজিতলৈ চিঠি লিখিব। একেবাৰে কাগজত, হাতৰ লেখা, যেন এই যুগৰ স্মাৰ্ট স্ক্ৰিনৰ মাজত এক অনভ্যস্ত কোমলতা।

“প্ৰিয় অভিজিৎ,” তেওঁ আৰম্ভ কৰিছিল। “তুমি যেতিয়া গৈছিলা, মই ভাবিছিলো সময় কেতিয়াবা তোক মোৰ পৰা আঁতৰাই নিয়েই ল’ব। কিন্তু আজি, আজি মই জানো, সময়েই মোক তোৰ ওচৰলৈ অনাৰ প্ৰয়াস কৰি আছে। মই তোক কেতিয়াও কোৱা নাছিলো, মোৰ কাষত তোৰ সেই নিঃশব্দ উপস্থিতিটো কিমান বেছি আছিল। কেতিয়াবা মই ৰাতি শুই থকা সময়ত, মনে মনে তোৰ আঁকা চিন্তা কৰোঁ—তোৰ ৰেখাবোৰ, তোৰ আঁচনি, যেন এইবোৰ মোৰ অভ্যন্তৰৰো অংশ। মোৰ বুকুত তই এৰি থৈ গৈছিস এটা কল্পনাৰ কাগজ—যিটোত মই প্ৰতি নিশা ন-নতুন আঁচ পেলাওঁ। তই কোৱা সেই পখিলা, সেয়া এতিয়া মোৰ বুকুৰ ভিতৰত উৰি ফুৰে। আৰু এই চিঠিটো, তই কেতিয়াবা পঢ়িবি—মই জানো।”

চিঠিখন কুৰিয়াৰে পঠিয়াইছিল। এখন অদ্ভুত ৰোমাঞ্চেৰে দিনবোৰ কটিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ মোবাইলত কল নকৰিলে, মেছেজ নপঠাইলে। যেন সেই চিঠিখনৰ ওজন কেতিয়াবা অলপ আধুনিকতা উৰাই নেয়। আৰু ঠিক তিনিদিন পাছত, আহিল উত্তৰ।

অভিজিতে ক’লে—“তোৰ চিঠিখনত মই মোৰ হৃদয় বিচাৰি পালোঁ। তুমি যিটো শব্দৰে মোক ব্যাখ্যা কৰিলা, সেই শব্দবোৰ মই কোনোদিনে আঁকিব নোৱাৰিলো। তই মোৰ আঁকাৰ সীমা পাৰ হ’ল। মোৰ শিল্পৰ ভগ্নাংশৰ মাজত তই পূৰ্ণতাৰ দৰে। মই জানো—মোৰ যাত্ৰা, মোৰ ছবি, সকলোতেই এতিয়া তই থাক। জানিছ, চেন্নাইৰ কিউৰেটৰগৰাকীয়ে কৈছিল, মই যি আঁকিছোঁ, তাত এটা অচিন স্মৃতিৰ বিষাদ আছে। মই তাৰ উত্তৰত কৈছিলোঁ—‘সেয়া মোৰ অন্তৰৰ পৰা অহা এক অনুলিখন। যিটো ব্যক্তিয়ে মোৰ বুকুৰ শব্দ বুজে, সেয়া এই বিষাদকো প্ৰেম কৰি উঠিব।’ তই সেইজনী।”

এইবাৰ, সেই চিঠিখনত এখন টিকট পঠিওছিল। ডেলিৰ এখন আৰ্ট গেলাৰী—“The Paper Sky” নামৰ এক্সিবিশনত অভিজিতৰ এগৰাকী শিল্পী হিচাপে অংশগ্ৰহণ। তলত লিখা—“তোমাৰ নিমিত্তে আঁকিছিলোঁ, এতিয়া তোমাক লাগে আঁকাটোক সমাপ্ত কৰি দিবলৈ। আহিবা, ৰিতু।”

বুকুৰ ভিতৰত বাজি উঠিল এক ধ্বনি—নহয় বাজনাৰ, নহয় শব্দৰ, নহয় সংগীতৰ—এইটো সেই অনুভৱৰ ধ্বনি, যি ক্ৰমশঃ চিঞৰি ক’লে—“হয়, এই প্রেমটো সত্য।”

***

ডেলিৰ সেই চিঠি আহাৰ দিনটোত ৰিতুপৰ্ণা বহুতপৰ দিনৰ পাছত নিজৰ বুকুখন দপদপাই উঠা অনুভৱ কৰিছিল। অভিজিতৰ এই নিমন্ত্ৰণ, সেই ‘The Paper Sky’ নামৰ এগজিবিশন, যেন নিজৰ জীৱনৰ এখন আঁচনি হৈ পৰিল। সৰু সৰু ফটো ফ্ৰেমৰ ভিতৰত থকা স্মৃতিৰ দৰে, তেওঁৰ মনত উজলি উঠিল—সেই সিঁড়িত বহি থকা দিন, পখিলাৰ কথা, স্কেচখনৰ তলত লেখা অতল বাক্যবোৰ। আৰু এইবাৰ, তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—তেওঁ যাব, যাব অভিজিতৰ কাষলৈ, যাব শিল্পৰ মাজত থকা প্ৰেমটোক জীৱনৰ ভাষা দিয়াৰ বাবে।

ডেলি—চহৰখনৰ নামটো শুনিলেই বুকুৰ ভিতৰত এক তীব্ৰ আগ্ৰহ জাগে, যেন এই চহৰটো নিজেই এক বৃহৎ কেঞ্চাছ, য’ত হৰুৱাই দিয়ে মানুহক, কিন্তু আকৌ নবনেৰে বিচাৰি পায় নিজক। ৰিতুপৰ্ণাই যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে। এখন ৰেলগাড়ীৰ সিটত বহি, তেওঁ চাব খোজে বহুত কথা—বাহিৰৰ দৃশ্যবোৰ, সহযাত্ৰীৰ মুখবোৰ, আৰু ভিতৰৰ সেই অলেখ স্মৃতিৰ চিঠি।

তিনিদিনৰ যাত্ৰাৰ পাছত ৰিতুপৰ্ণা উপনীত হ’ল চন্দনী চকত এখন হোষ্টেলত। মনত আছিল—এদিন, অভিজিতে এই স্থানটো লৈ তেওঁক বৰ্ণনা কৰিছিল, “ইয়াত ৰাতিপুৱা জুইপাখি উৰি ফুৰে, আৰু সন্ধিয়া ওলায় শব্দহীন মানুহ। শিল্পীৰ বাবে আদৰ্শ চহৰ।”

তেওঁ অকলশৰীয়া, কিন্তু একোলোকে অলপো ভয় লগা নাছিল। শিল্পে যেতিয়া হাত ধৰে, মানুহ একেলগেই যায়। আৰু সেই হাতটো এতিয়া অভিজিতৰ।

এগজিবিশনৰ দিন। ডেলিৰ এখন প্ৰসিদ্ধ গ্যালেৰীত লগ পালে অভিজিতক। অভিজিতে পিন্ধিছিল এটা ৰঙচঙীয়া কুৰ্তা, চকুত পূৰ্ণিমাৰ নিচিনা জোনাক, আৰু হাঁহিত সেই চিনাকি কোমলতা। বহুদিনৰ পাছত দুয়ো মুখামুখি। কোনো হঠাৎ কোবাত, কোনো নাটকীয়তা নাছিল, মাত্ৰ চকুবোৰত আছিল নিৰ্ভৰযোগ্যতা।

“আহিলা?”—অভিজিতে শুধিল।

“তোমাৰ আঁকাবোৰে মোক মাতিছিল। ময়ো পালোঁ সিহঁতক,”—ৰিতুপৰ্ণাই ক’লে।

গোটেই গ্যালেৰীখনত তেতিয়া চুপচাপ থকা যেন একো শব্দৰ প্ৰয়োজনেই নাছিল। চোৱাইছিল, অনুভৱাইছিল, আৰু বুকুত বোকোচা লৈ হাঁহিছিল। ছবিসমূহৰ মাজত এবিধ ৰঙৰ পৰিভাষা আছিল—বাৰণী, পাণ্ডুলিপি, বিমূর্ততাবোৰে তেখেতৰ যন্ত্ৰনাক সাৰথি কৰিছিল। এগৰাকী পৰিদৰ্শকে ৰিতুপৰ্ণাৰ কাষত থিয় হৈ ক’লে, “এই ছবিবোৰত এক বিশেষ নাৰী প্ৰতিচ্ছবি আছে, যাক সকলো পেইণ্টিংত দেখা যায়। আপুনি কি চিনে?”

ৰিতুপৰ্ণাই মাথোঁ মিচিকিয়াই হাঁহিলে। “চিনো, বহু আগৰ পৰাই। কিন্তু তেওঁ হয়তো মোৰো পৰা লুকাই আছিল কিছুমান সময়।”

সন্ধিয়া, গ্যালেৰীৰ এক কোণত অভিজিতে বুজি পালেহি—এই মুহূৰ্তটো কেৱল এগজিবিশনৰ নহয়, ই তেওঁলোকৰ জীৱনৰ এখন খোলা কিতাপ। তেওঁ ৰিতুপৰ্ণাৰ হাতত এটা খাম দিলে। ভিতৰত এখন স্কেচ—তেওঁলোক দুয়ো, কপালত বতাহৰ স্পৰ্শ, আৰু ওচৰ চাপি থকা আঙুলিবোৰ।

তলত লিখা—“মই এতিয়া জানো, আঁকিব পাৰো নামহীন সপোন। কিন্তু সপোনখন পূৰ্ণ হয় তোমাৰ স্পৰ্শত।”

সেই নিশা চন্দনী চকত হাঁহি হাঁহি হেঁপাহবোৰ গলিল। অলপ বাৰিষাৰ গন্ধ আছিল বতাহত, অলপ শব্দৰ ওজন, আৰু সেই বোৰত আছিল বহু অলেখ অনুভৱৰ মিহলি সুৰ।

ৰাতিপুৱাৰ ৰাস্তাবোৰ জোনাকৰ দৰে পোহৰাল। ৰিতুপৰ্ণাই অভিজিতক ক’লে, “মই ভাবিছিলো—এই সকলোবোৰ কল্পনা, কিন্তু আজিৰ দিনটোত মোৰ ভ্ৰমবোৰো তোমাৰ সৈতে সঁচা।”

অভিজিতে ক’লে, “জীৱন কেতিয়াবা বৰ লাজুক হয়। আমাৰ যেন একে সময়ত বহুত কথা ক’বৰ ইচ্ছা, কিন্তু আমি নক’লো, বেলেগে ক’লে। তথাপিও, শেষত যদি দুটা কলম একে কাগজত লিখে, তেন্তে সেইটো সেউজীয়া কাহিনী।”

গলিল সময়, গলিল নীৰৱতা, কিন্তু থকা ৰ’ল দুজনমানুহ—একেটা অনুভৱৰ টানত, আঁচনিৰ মাজেৰে জীৱনৰ মানে বিচাৰি ফুৰা। আৰু সেই মানে—তেওঁলোক একেলগে গঢ়ি তুলিব।

***

সেইদিনাৰ পাছৰ দিনবোৰ যেন ক্ৰমান্বয়ে ৰঙীন কাগজৰ দৰে চাগে। অভিজিত আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ মাজত এতিয়া কোনো দূৰত্ব নাছিল—নাথাকিলেও সেইদৰে অনুভৱ হোৱাৰ কাৰণ আছিল। তেওঁলোকে জানিলে, যি অনুভৱে দূৰত্বৰ সীমা পাৰ কৰি আপোনজনক স্পৰ্শ কৰিব পাৰে, সেই অনুভৱ—প্ৰেম। ডেলিৰ কেইদিনা কটাবই লাগিল ৰিতুপৰ্ণাৰ। কেতিয়াবা অভিজিতৰ গ্যালেৰীৰ কোণত বহি তেওঁ আঁকা দেখা, কেতিয়াবা সন্ধিয়াৰ ঠাণ্ডা বতাহত তেওঁলোকৰ মাজত হোৱা গভীৰ কথা-বতৰা, কেতিয়াবা মাথোঁ চুপচাপে কফিৰ কাপে মুখ দিয়া। কথাবোৰে হয়তো প্ৰেমৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিছিল, কিন্তু সেয়া কেতিয়াও নাটকীয়তাৰে পূৰ্ণ হোৱা কথা নহয়। এই প্ৰেম, যেন টানটান বৈচিত্র্যময়তা নোহোৱাকৈয়ে আপোন।

এদিন গোটেই দিনটোত অভিজিতে কোনো ছবি নাআঁকি মাথোঁ ৰিতুপৰ্ণাৰ ফটো তুলি ফুৰিছিল। “এইবোৰ মোৰ এটা নতুন প্রজেক্ট,” অভিজিতে কৈছিল। “তোৰ সাৰ্থকতা—তোৰ হাঁহি, তোৰ চকু, তোৰ অলপ বেয়া লগা অভিমান—এইবোৰ আঁকিব পৰা নাই, কিন্তু কেমেৰাই ধৰি পেলাব পাৰে। মই ভাবিছোঁ, এই ছবিবোৰৰে এটা সিরিজ কৰিম—‘The Woman Who Held the Sky.’”

ৰিতুপৰ্ণাই অলপ লাজ পালে। “মই নে আকাশ ধৰা মানুহ?”—হাঁহি এটাৰে ক’লে।

“তই নাজানিবি,” অভিজিতে চকুত চকু থোৱা সৰলতা লৈ ক’লে। “তই মোৰ আঁচনিৰ সীমাৰ বাহিৰে। মই যেতিয়ালৈ ফ্ৰেমত আঁকি আঁকি ক্লান্ত হ’লো, তই আকৌ দেখা দিলি নতুন ৰূপত। তুমি যেন ফ্রেম ভাঙা বাস্তৱ।”

সেই দিনা দুয়ো লোধী গাৰ্ডেনলৈ গ’ল—বিকেলৰ পৰা ৰাতিলৈ, মানুহৰ কোলাহলৰ ভিতৰতো দুজনেই যেন নিজৰ পৃথিৱীখন গঢ়ি তুলিছিল। পিকনিক মেটত বহি, ৰিতুপৰ্ণাই অভিজিতৰ আঁকা বই চাই থাকিল, আৰু হঠাৎ মাত লগালে, “এই ছবিখনত মই আছোঁ, ঠিকনে?”

অভিজিতে এটা বিমূর্ত চিত্ৰ দেখুৱাইছিল। সেউজ, নীলা আৰু কমলাৰ অস্পষ্ট মিহলি; মাজমজিয়াত কিছু ৰেখা, যেন নদীৰ পাৰ, কিছু প্ৰসাৰিত পাখি।

“ইয়াতেই মই?”—ৰিতুপৰ্ণাই পুনৰ সুধিলে।

“অৱশ্যে। এই ছবিখনত তুমি নাই বুলি ক’লে, ছবি খনে অৰ্থহীন হৈ পৰে। ইয়াৰ প্ৰতিটো ৰংত, প্ৰতিটো স্পৰ্শত তুমি আছা। তই হয়তো দেখা নাপালি, কিন্তু মই অনুভৱ কৰোঁ।”

চুপ থাকিল ৰিতুপৰ্ণা। অভিজিতৰ কথা যেন কবিতাৰ দৰে বুকুত পৰি থাকে। কেতিয়াবা মানুহে কোনো বিশেষ সময়ত কোনো বিশেষ লোকক লগ পায়—এইটো সৌভাগ্য, নতুবা কপালৰ খেলা। কিন্তু ৰিতুপৰ্ণা এতিয়া জানে—এইবোৰ কপালৰ নহয়, সিদ্ধান্তৰ ফল। তেওঁ নিৰ্বাচন কৰিছিল অভিজিতক বুজিবলৈ, অভিজিতে নিৰ্বাচন কৰিছিল অনুভৱৰ গভীৰতা।

সন্ধিয়া ওলাই আহিল লোধী গাৰ্ডেনৰ লেম্পপ’ষ্টবোৰত পোহৰ। বতাহত সৰু পাতবোৰ উৰি আছিল, একোটা পাত যেন কোনো কবিতাৰ শব্দ, যাক পঢ়িবলৈ দুয়ো মন দি চাই থাকে।

অভিজিতে হাতত ধৰি ৰখা এখন খালি কাগজ ৰিতুপৰ্ণাৰ হাতত দিলে।

“এইটো কি?”—তেওঁ সুধিলে।

“এইটো পৃথিৱীখন। মোৰ আঁকাতকৈ বেছি মুক্ত। আমি এইখনত আমি দুজনকে আঁকি তুলিম। তই লিখ, মই আঁকিম।”

ৰিতুপৰ্ণাই সেই খালি কাগজখন লৈ, অলপ সময় চুপচাপ থাকিল। যেন বৰষুণ নামাৰ পূৰ্বৰ নিৰৱতা। তেতিয়া তেওঁ নিজৰ কলম খুলি লিখিলে, “এই পৃথিৱীখনত মই তোমাক মই বুলি আঁকিব খোজো। আৰু নিজৰ প্ৰতিটো সপোনত তোক সঁপাই দিম।”

অভিজিতে চকুত চকু মেলি থাকিল। কোনো শব্দ নক’লে। মাত্ৰ কাগজখন নিজৰ বুকুৰ সন্মুখত থৈ ক’লে, “এইবোৰ আমি একেলগে আগবঢ়াম। আৰু এই পৃথিৱীখন আমাৰ হ’ব।”

সেই ৰাতিটো, চহৰখনৰ মাজত বহি থকা সেই ডাঙৰ উদ্যানৰ এটি কোণত, দুজন মানুহে নিজৰ পৃথিৱী গঢ়ি ল’লে—য’ত শব্দ নাছিল, কিন্তু মূৰ্তি আছিল। য’ত কোনো আগন্তুকৰ অনধিকার প্রবেশ নাই, য’ত কেৱল স্পৰ্শৰ অৰ্থ আছিল।

তেওঁলোকে জানিলে—এই খালি কাগজখনত প্ৰতিদিনেই আঁকি তুলিব লাগিব কিবা এটা, লিখি যাব লাগিব অনুভৱৰ ৰেখা। কিন্তু যিমান দিন একেলগে থাকে, তেতিয়ালৈকে পৃথিৱীখন পূৰ্ণ হ’ব।

***

ডেলিত কটাই থকা সেই কেইটামাহ যেন কোনো এক গুপ্ত আশীৰ্বাদৰ দৰে আছিল। অভিজিত আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ মাজত এনে এক প্ৰকৃতি-ঘনিষ্ঠ সংযোগ গঢ়ি উঠিছিল যাৰ কোনো তাত্ত্বিক সংজ্ঞা নাই, কোনো সংজ্ঞাপত্রত সেয়া আঁকি দিব নোৱাৰি। গোটেই ডেলি যেন ৰাতি-দিনে তেওঁলোকৰ অনুপস্থিত শব্দবোৰৰ সাক্ষী হৈ পৰিছিল। চাওঁতে চাওঁতে, অভিজিতৰ ৰেসিডেন্সি প্ৰোগ্ৰামৰ শেষ মাহ আহি উপস্থিত হ’ল। আৰু সেই দিনটোৰ পাছত দুয়ো জনক নিজৰ পৃথিৱীলৈ উভতি যাব লাগিব। সেই ভাবনাটোৱে ৰিতুপৰ্ণাৰ বুকুৰ ভিতৰত নিৰব নিঃশব্দতাৰে একোটা অলেখ কুঁহিপাতৰ দৰে কম্পন তুলিছিল।

এদিন, অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাক লৈ গৈছিল চামুলিপুৰা অঞ্চলৰ এখন চুপচাপ চাহৰ দোকানত—’কাগজী কাপে চাহ’। দোকানখনত কোনো মিউজিক নাছিল, কেৱল চাহৰ বাষ্প আৰু জানালিৰ বাহিৰৰ সেউজীয়া ডালবোৰে প্ৰেমত জপিয়াই ফুৰিছিল। সেইখিনিতে বহি থকা অৱস্থাত অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাৰ হাতত এটা ডায়েৰী দিলে।

“এইটো কি?” ৰিতুপৰ্ণাই অলপ আচৰিত সুৰত সুধিলে।

“তোৰ বাবে লিখা। মই এই কেইমাহত, প্ৰতিদিন এপেজ লিখিছোঁ। ছবিও আঁকিছোঁ। এইবোৰ তোৰ বাবে। এনে সময় আহিব, যেতিয়া মই বুলিবলৈ নোৱাৰিম, মাত্ৰ এইখিনিতে সকলো থাকিব।”

ডায়েৰীখন মেলি প্ৰথম পৃষ্ঠাত আছিল একে সেই পখিলাৰ স্কেচটো—যি পখিলাৰ কথা তেওঁ প্ৰথম আলাপত কৈছিল। তলত লিখা—“You are the flutter that never fades.”

ৰিতুপৰ্ণাই শব্দ উলিয়াব নোৱাৰিলে। তেওঁৰ চকুত বগা কুঁহিপাতৰ দৰে কিবা এটি ভাঁহি উঠিল। তেওঁ জানে, এইটো মাথোঁ এখন ডায়েৰী নহয়—এইটো নিজৰ হোৱাৰ, বুজাৰ, আৰু সংৰক্ষণ কৰাৰ এক অমূল্য দলিল।

“মই তোমাৰ বাবে কেতিয়াও কবিতা লিখিব নোৱাৰিলোঁ। কিন্তু মই ছবি আঁকি তোমাক বুজাইছিলোঁ। এতিয়া এই ডায়েৰীখন মই তোৰ বুকুত ৰাখিছোঁ। যেন তই জানিস—মই কিমান স্পষ্টকৈ বুজিছোঁ তোক।”

ৰিতুপৰ্ণাই মুখত হাঁহি আনিলে, কিন্তু কণ্ঠত কিবা এটা দলিয়াই থোৱা দুখৰ সুৰ আছিল। “আৰু এতিয়া—ইতি, অভিজিৎ?”

“নাই। ইতি নহয়। ই অক্ষৰ। আমি মাথোঁ কাগজৰ ফাঁকেৰে ক’বলৈ শিকিছোঁ। এতিয়াও বহু বাক্য বাকি আছে।”

ডেলিৰ শেষ দিনটোত, তেওঁলোকে গ’ল হুমায়ুনৰ সমাধিলৈ। এইবাৰ, কেতিয়াবা লগ ধৰা হাতখন, কেতিয়াবা নীলা আকাশলৈ চাই থকা দুটা মানুহ, যেন সময়টো থমকি ৰৈছিল। অভিজিতে মাটিত বহি এটা স্কেচ কৰি থাকিল—একটা গগনচুম্বী গম্বুজ, আৰু তাৰ তলত দাঁড়াই থকা দুইটো ছাঁয়া। আৰু তলত লিখা—“স্মৃতিৰ ভিতৰেও গঢ়ি তোলা যায় ভবিষ্যৎ।”

তেওঁলোকৰ শেষ সংলাপ কোৱা হ’ল সেই স্থানে, এখন শস্যনিৱৰ্তন বতাহত। অভিজিতে ক’লে, “মই জানো, তই যিয়েই হওঁ, য’তেই যাওঁ, তই মোৰ মনত থাকিবা। মোৰ প্ৰতিটো আঁচনিত, প্ৰতিটো ছাঁয়াত।”

ৰিতুপৰ্ণাই মাথোঁ ক’লে, “যদি কেতিয়াবা কোনো গছৰ ওচৰত বহি, মোৰ কথা ভাবিছ, জানিবি—মই ওচৰতে আছোঁ। মোৰ শব্দত নহ’ব পাৰে, কিন্তু মই হ’ম পাতত।”

তেওঁ বাট লৈ ধৰিলে নিজৰ নিজৰ দিশলৈ, কিন্তু হৃদয় এটাই আছিল—একেলগে লিখা এখন আকৰ্ষণৰ কবিতা।

উভতি আহাৰ পাছত, ৰিতুপৰ্ণাই সেই ডায়েৰীখন কণ্ঠৰ সৈতে পঠিবলৈ ধৰিলে। প্ৰতিদিনে এখন পৃষ্ঠা, এটা ছবি, এটা ভাব। সেইবোৰৰ মাজেৰে তেওঁ নিজৰ অভিজিতক পুনৰ চিনিবলৈ ধৰিলে—একজন শিল্পী, এজন চুপচাপ প্ৰেমিক, আৰু এজন নীৰৱ কবি। বতৰ সলনি হ’ল, কিন্তু অনুভৱৰ গন্ধ নাছিল কোনোদিনো বেয়া।

এদিন সন্ধিয়া, ৰিতুপৰ্ণাৰ মোবাইলত এটা মেছেজ আহিল—“তই ঠিকেই ক’ছিলি, গছৰ ওচৰত বহি আছিলোঁ। তই আছিলি পাতত। আৰু মই আকাশলৈ চাই হাঁহিলোঁ।”

সেইদিনাৰ পৰা ৰিতুপৰ্ণাই বুজি পালেহি—প্ৰেম হ’ল কুঁহিপাত, যি বুকুৰ আঁচনিত পেলি থ’ব লাগে, আগতীয়া নুমাব লাগে, আৰু কেতিয়াবা, সেই কুঁহিপাতেই ফুল হৈ উঠে।

***

শীতৰ প্ৰাৰম্ভিক সেই সন্ধিয়াৰ পুৱাত ৰিতুপৰ্ণা বহি আছিল নিজৰ বেলকনীত। হাতত কাপ চাহ, আৰু ওপজা ৰ’দৰ নরম কুঁচি-কুঁচি পোহৰ গালৰ ওপৰত তিয়াই গৈছিল যেন অভিজিতৰ আঁকা ৰেখাবোৰে স্পৰ্শ কৰিছে। তেওঁ অভ্যাস কৰি পেলাইছিল—প্ৰতিদিনৰ পুৱা, ডায়েৰীখনৰ এখন পৃষ্ঠা খুলি পঢ়া, আৰু তাৰ পৰা এটি অনুভৱ বুকুত থোৱা। যেন অভিজিতৰ প্ৰতি স্নেহৰ এক ব্যক্তিগত পূজা। চাহৰ কাপটোত ধোঁৱা উঠি থাকে, বুকুত স্মৃতিৰ কুঁহিপাত।

দিনবোৰ অলপ ব্যস্ত আছিল। তেওঁ এতিয়া এখন পঢ়োৱা কোচিং চেন্টাৰত ইংৰাজী সাহিত্য শিকায়। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ মাজত তেওঁ জনপ্ৰিয়, কিন্তু কোনোদিনেই তেওঁ সকলো প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিব পৰা নাই—বিশেষকৈ, “মেম, লাভ কি ৰিয়েল?”—এই ধৰণৰ প্ৰশ্নবোৰ। তেওঁ মাথোঁ হাঁহি দিয়ে, যেন উত্তৰটো আছে তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত, কিন্তু শব্দৰ আগত আঁতৰ হৈ থাকে।

এদিন বেলুকাৰ পিঠিত, ক্লাছ শেষ হোৱাৰ পিছত, মোবাইলত এখন ছবি আহিল। অভিজিতে পঠাইছিল। এটা কফিৰ কাপ, কাষত এটা খালি চেয়াৰ। তলত কেমেণ্ট—“এইটো খালি, কিয়নো তই এই মুহূৰ্তত মোৰ ওচৰত নাই।” ৰিতুপৰ্ণাৰ মুখত ৰঙ উঠিল। যেন কিমান সহজ, কিন্তু কিমান গভীৰ। অভিজিতৰ মৰমবোৰ সদায় এনে—চুপচাপ, নিঃশব্দ, কিন্তু অনুপ্ৰবেশ কৰা।

সেই নিশা তেওঁ লেখিবলৈ ধৰিলে। বহুদিনৰ পাছত, তেওঁ নিজৰ বাবে লিখা আৰম্ভ কৰিলে। নাম দিল—“শব্দৰ নিচিনা ওচৰত”। প্ৰথম বাক্য—“তুমি মোৰ ওচৰত আছিলা, যেন শব্দ নাথাকিলেও মই শুনিছিলোঁ।” আৰু তেতিয়াৰ পৰা, প্ৰতিদিনে পৃষ্ঠা পৃষ্ঠা লিখিবলৈ ধৰিলে। প্ৰেমৰ দৰে কেতিয়াবা নিজকো ব্যাখ্যা কৰিব নোৱাৰা কাহিনী। তেওঁ জানিছিল, একো পাঠক নাথাকিলেও, অভিজিত জানিব। কেতিয়াবা কোনো এখন খালি কাগজো সহানুভূতি দিব পাৰে—সেই আশাতে।

বিচাৰিলে, তেওঁ কেতিয়াবা নিজকে মিছা কৈছিল। প্ৰেম মানেই একেলগে থাকিবলৈ ইচ্ছা কৰা, কিন্তু তেনে সময় অতি কম। অৱশ্যে, মনত থাকে যিজন, সেইজনেই হৈ পৰে উপস্থিত। সেইজনেই হ’ব পাৰে ওচৰত।

তিনিবছৰ পলমকৈ কটিল। তিনিবছৰ, য’ত অভিজিত আহিছিল, গৈছিল, আকৌ আহিছিল—কিন্তু স্থায়ীভাৱে কেতিয়াও তেওঁলোক একেলগে নাছিল। প্ৰতিটো দেখা-দেখিক বিদায় সন্মিলিত হৈ থকা আছিল। যেন কফিৰ কাপে চুমুক দি থাকোঁতেৰে জানিব পাৰিছিল—এইটো শেষ চুমুক। প্ৰতিটো প্ৰেম যেন এপৃষ্ঠাৰ গল্প। কিন্তু সেই পৃষ্ঠাবোৰে মিলি এখন উপন্যাস গঢ়ে।

এদিন পুৱা, এটা আশ্চৰ্যজনক কল আহিল। অভিজিত। “তই ফ্ৰী নে আজি বিয়লি?”—সৰল কণ্ঠ।

“অ’… ক্লাছ নাই। কিয়?”—অলপ আচৰিত সুৰত সুধিলে ৰিতুপৰ্ণাই।

“মই তোৰ চহৰত আছোঁ।”

“মানে?”—চকু ডাঙি উঠিল ৰিতুপৰ্ণাৰ। হৃদয় দপদপাই উঠিল।

“তই ভাবিছ কেতিয়াবা, যদি মই ঠিক তোৰ ওচৰত আহি কওঁ—‘চাও, মোৰ বুকুত পৰ্যাপ্ত স্থান আছে তোৰ বাবে। এতিয়া আমি এটাই হওঁ।’”

চুপ… বহু সময়।

তেতিয়া কণ্ঠৰ ভিতৰত অলপ কম্পন লৈ, ৰিতুপৰ্ণাই ক’লে, “তই অহা, নে মই ক’লৈ আহোঁ?”

অভিজিতে হাঁহিলে। “তই ওলাই আহ। মই কলেজৰ পুৰণি গেটৰ ওচৰত আছোঁ।”

কলেজৰ গেট। সেই স্থান, য’ত তেওঁ অভিজিতক প্ৰথম চকু মেলিছিল। য’ত ছবি দেখা হৈছিল, স্কেচৰ তলত নামহীন বাক্য পঢ়া হৈছিল। সেই স্থান, য’ত প্ৰেমৰ প্ৰথম পংক্তি লিখা হৈছিল। আজিও, তিনিবছৰ পাছত সেই স্থানটো তেতিয়াহে পুৰণি হ’ব, যেতিয়া সেই পংক্তিৰ শেষ বাক্য লিখা হ’ব।

ৰিতুপৰ্ণাই উজাই গ’ল। কুণ্ঠাহীন, শীতৰ গামোচাৰ মাজত, তেওঁৰ হৃদয় উষ্ণ আছিল। কলেজৰ গেটৰ ওচৰত অভিজিত ৰৈ আছিল—হাতত এবিধ ফ্লেম বেগ, আৰু চকুত বহু কোৱা নহোৱা গল্প।

“এইবাৰ আমি…?”—ৰিতুপৰ্ণাই সুধিলে।

“এইবাৰ আমি কেতিয়াও পৃথক নহ’ব। মই মোৰ প্ৰস্তাৱ দিম। কাগজত নহয়, স্কেচত নহয়—সঁচাকৈ।”

অভিজিতে হাতৰ বেগ খুলি এটা বক্স দিলে। খুলি চালে—এটা আঙুঠি, কিন্তু ইহঁত ধাতুৰ নহয়, এটা কাগজৰ ভিতৰত সজোৱা, যিটোত ৰিতুপৰ্ণাৰ নাম লিখা।

“এইটো তোৰে নিমিত্তে, ৰিতু। মোৰ সকলো স্কেচ, সকলো শব্দ, সকলো নীৰৱতা—তোৰে বাবে।”

***

ৰিতুপৰ্ণাৰ আঙুলিত জপিয়াই পৰা সেই কাগজৰ আঙুঠিখনে যেন সমগ্ৰ পৃথিৱীৰ ওজন একেলগে বুটলিলে। অভিজিতে যি ভাষাৰে ক’লে, “এইটো তোৰে নিমিত্তে”—সেই বাক্যটোৰ মাজত আছিল সপোন, শব্দ, আৰু অনুজ্ঞা। বিয়াৰ প্ৰস্তাৱ কেতিয়াবা বেহেশতী আভাৰ সৈতে আহে, কেতিয়াবা চকচকীয়া আঙুঠি বা বেলুনৰ সৈতে, কিন্তু আজিৰ এই মুহূর্তটো কোনো প্ৰদৰ্শন নহয়—এইটো আছিল আত্মাৰ একেৰাহ অনুভৱৰ অভিব্যক্তি। আঙুলিৰ পৰা উঠি বুকুৰ ভিতৰলৈ, সেই কাগজৰ আঙুঠিখনে স্পন্দন জগালে। যেন অভিজিতে তেওঁৰ সমস্ত ভালপোৱা এটি বৰণীয়া কাগজত আঙুলিৰ পাতেৰে মুদি দিলে।

“তই কেতিয়াও ভাবিছ, যে কোনোদিন মই হ’ব পাৰোঁ নেকি তোৰ ঘৰ?”—অভিজিতে সুধিলে, অলপ তলকৈ চাওঁতে।

ৰিতুপৰ্ণাই অলপ হাঁহি এৰি মূৰ নিনমাই ক’লে, “তই মোৰ ঘৰ আছিলি, অভি। মাথোঁ মই বহুদিন ধৰিছিলোঁ যেন ভাড়াত ল’লো।”

দুয়ো হাঁহিলে। হেঁপাহৰ মাজত এক উৎফুল্লতা আছিল। গেটৰ বাহিৰে এজাক বতাহ উৰি আহি দুয়োজনৰ কেশত খেলা কৰিছিল। সেই বতাহতে যেন বহুবছৰৰ গোপন কথা, চিঠিৰ খাম, আঁকা ৰেখাবোৰে এটাই ক’লে—“অৱশেষত।”

সন্ধিয়াৰ ৰঙ উজলিব ধৰিলে। অভিজিতে প্ৰস্তাৱ দিলে, “আহ, আহিলি যেতিয়া, চাই যা—তোৰ বাবে মোৰ নতুন স্টুডিঅ’খন সাজিছোঁ। গুৱাহাটীতেই, চানমাৰি।”

“মানে, তই গুৱাহাটীলৈ উভতিছ?”—চকুত বিস্ময়।

“হয়, আৰু ইয়াতেই থাকিম। দুডাল হাত, এবিধ চাৰক’ল, আৰু এখন কাগজ—এইবোৰেই মোৰ সকলো। মই ভাবিলোঁ, যিহেতু মই ঘৰ গঢ়িম, সেই ঘৰটো তোৰ ওচৰতেই হওঁক।”

তেওঁলোকে ওলাই গ’ল। চানমাৰি, এখন পুৰণি জীর্ণ ঘৰ, য’ত ডাঙৰ ডাঙৰ খিৰিকি আছে, আৰু তলৰ পৰাও ছাদলৈ বেলি আহে। ভাঙি পৰিছিল বৰষুণৰ জোৰত, কিন্তু তাতেই আছিল এটা নিৰ্মাণযোগ্য অনাহত। ভিতৰত মাটিত বহি অভিজিতে ক’লে, “ইয়াত ময় আঁকিম। আৰু তই হ’বি মোৰ প্রথম দর্শক, প্রতিটো ছবিৰ মাজত তোৰ মন্তব্য।”

ৰিতুপৰ্ণাই চৌপাশে চাই থাকিল। ঘৰৰ খিৰিকিবোৰ খোলা, বতাহ সোমাই আহি ৰংবোৰৰ পাতত খেলি থাকে। যেন এক সামান্য স্থান, কিন্তু দুজন মানৱ হৃদয়ে তাক ভৰাই তুলিছে এক মহাবিশ্বৰ দিশে।

“এই ঘৰখনত মই আকাশ ধৰা শিকিম, অভি। তই মোৰ আঙুলিত আকাশ জপিয়াই দিলে। এতিয়া মই যেন জানো—কেনেকৈ একেটা ডাঙৰ সপোন দুইজন মানুহে একেলগে দিব পাৰি।”

সেই নিশা তেওঁলোকে বহুত সময় একেলগে কাটালে। ছবি আঁকা, ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠা উলটাই চোৱা, কফিৰ কাপত চুমুক, আৰু মৃদু হেঁপাহৰ মেলা। ৰিতুপৰ্ণাই কৈছিল, “মই ভাবিছোঁ, মোৰ নতুন লিখা শুরু কৰিম। নাম দিব—‘তোমাৰ নিমিত্তে।’ এই নামত আছে মোৰ সম্পূর্ণতা।”

“আৰু মোৰ আঁকা হব—‘তোমাৰ অন্তৰালত।’ যিটো কেতিয়াও দৃশ্যত নহয়, কিন্তু অনুভৱত সৰ্বদা থাকে।”

একদিনৰ ভিতৰতে তেওঁলোকে তেওঁলোকৰ পৰিকল্পনা সাজি পেলালে। বিবাহ, নহয় বিশাল আয়োজন। তেওঁলোকে ঠিক কৰিলে—এজন ফটোগ্ৰাফাৰ, দুজন বন্ধু, আৰু সেই কাগজৰ আঙুঠিখন থাকিলেই হ’ব। আহিব মা-বাপেক, কিন্তু কোনো পুৰাণি গীত-বাদ্য নালাগে। তারা চায়—প্ৰকৃতিৰ মাজত এজনৰ প্ৰতি এজনৰ চুপি চুপি কোৱা কথা সাক্ষ্য হৈ থাকক।

বিবাহৰ দিনটো আছিল গুৱাহাটী চহৰৰ এখন পাহাৰীয়া মন্দিৰত। পাহাৰৰ ওপৰত ৰাতিপুৱা ৰ’দ উঠা। আৰু ঠিক তেতিয়াই, অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাৰ হাতত ধৰি ক’লে, “এইটো মোৰ দেউল। আৰু তই, এই পাহাৰৰ নিচিনা স্থিৰ, নিৰৱ, আৰু মহান। মোৰ পূজাৰ অৰ্ঘ্য তোকেই।”

সেইদিনা কোনো কণ্ঠত মন্ত্র পঢ়া নাছিল, কিন্তু প্ৰেমৰ প্ৰতিটো দৃষ্টিৰ মাজত আছিল আশীৰ্বাদ। প্ৰেম—যাক কেতিয়াবা চিঠিত, কেতিয়াবা ডায়েৰীত, কেতিয়াবা কাগজৰ আঙুঠিৰ মাজেৰে উপহাৰ দিয়া হ’ল।

সন্ধিয়াত, দুয়ো স্টুডিঅ’খনত উভতি আহিল। অভিজিতে তাৰ আঙুলিৰ আঙুঠিখন চাই থাকিল—যিটো কেতিয়াও চকচকীয়া হ’ব নোৱাৰে, কিন্তু যুগ যুগ ধৰি শব্দৰ নিচিনা ওচৰত থাকিব।

“এইটোেই তোৰ সঁচা অলংকাৰ, ৰিতু। ই ধাতুৰ নহয়, কিন্তু ই মোৰ আত্মাৰ পৰা অহা।”

“মই এইটো কোনোদিনেও মচি পেলাব নোৱাৰিম। সেয়া যিদৰে তই মোক কোনোদিনো মনৰ পৰা মচি পেলাব নোৱাৰিবি।”

***

পাহাৰীয়া ৰাস্তা ডিঙি আহি বগা ফুলেৰে ভৰা এটি গছৰ তলত ৰিতুপৰ্ণা ৰৈ আছিল। সন্ধিয়াৰ বেলিকা, যেতিয়া সূৰুযৰ আঙুলিবোৰ আকাশৰ আঁচলত ডুব মাৰিবলৈ ওলাই আহে, ঠিক সেই সময়। চৌপাশত গধূলিৰ সোনালী পোহৰে ডুব দি ফুৰিছিল, আৰু পাতবোৰৰ মাজেৰে ক্ৰমশঃ ওলটি আহিছিল ক’লা-পেঁচা ছাঁয়া। সেই গছখনক অভিজিতে ক’ত ‘গধূলি ফুল গছ’—যিটো ফুল ফুলি উঠে মাথোঁ পোহৰ গলে। যেন সময়ৰ সৈতে খেলা কৰা কোনো নিঃশব্দ প্ৰেমিক। ৰিতুপৰ্ণাৰ মনৰ ভিতৰত ঠিক একে কথা বাজি আছিল—প্ৰেমো হয়তো এনেকুৱা, যিটো দিনে দেখা নাযায়, কিন্তু সন্ধিয়াৰ দীঘল ছাঁয়াত ওলাই আহে।

তেওঁ এবাৰ ওফৰ পৰা চাই ল’লে অভিজিতক—ঘৰৰ খুন্দত টাঙি দিয়া এখন কেপাছত আঁকি আছে এটা নতুন ছবি। উজলা কাগজত একেটা চকুৰ ছবি, তলত ৰঙচঙীয়া আঙুলিৰ ছাঁ, যেন কোনো শিশুৰ হাতত ধৰা ব্রাশেৰে ৰঙৰ পৰা উৰে ভালপোৱা। অভিজিতে কৈছিল, “এইটো তই। মই যতবার আঁকোঁ, নতুনকৈ চিনো।”

তেওঁলোকে বিবাহৰ পিছৰ সময়বোৰ সজাই তুলিছিল নিজৰ নিজস্ব তালে। অভিজিত স্টুডিঅ’ত ব্যস্ত থাকিছিল, ৰিতুপৰ্ণা কলেজত গৃহ-অধ্যাপিকা হিচাপে নিযুক্তি পাইছিল। কিন্তু সময়ক প্ৰতিদিন নতুনকৈ আঁকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। ৰাতিপুৱা দুয়ো একেলগে ব্ৰেকফাষ্ট, পাছত নিজৰ কামত ব্যস্ত, সন্ধিয়াত একেলগে বহি কফি, আৰু বেয়া দিনবোৰত মাথোঁ এটা হাত ধৰি থকা—এইবোৰেই তেওঁলোকৰ জীয়াৰ বাট।

এদিন, ৰিতুপৰ্ণাই অলপ কুঁকুৰ মুখ কৰি ক’লে, “তই আকৌ সেইটো ওলালি—ঘণ্টাৰ পিছত ঘণ্টা স্কেচ কৰ, আৰু মোৰ খবৰ ল’নেই। হাঁহা।”

অভিজিতে চকু মুদিলে। “মাফ কৰ, মন। তই জানো—মই যেতিয়া আঁকোঁ, মোৰ মন-প্ৰাণ আটাইতকৈ বেছি তোৰে মাজতে থাকিব খোজে। সেই ছবিবোৰত তোক মিচ কৰোঁ, আৰু ছবিৰ ভিতৰতে তোক ওলাই আহিবলৈ দিওঁ।”

“অ’! তই মানে মোৰ অবিহনেই তোক অনুভৱ কৰিছ?”—হাঁহি ৰঙেৰে মুখ উজলাই উঠিল ৰিতুপৰ্ণাৰ।

“না, মোৰ ভিতৰত এনে তোৰ প্ৰতিচ্ছবিৰ ভৰাটুকু, যিটো কেতিয়াও মচি পেলাব নোৱাৰিম।”

সেই দিনা অভিজিতে এটা কথা কৈছিল, যিটো বাক্য হৈ ৰৈ গ’ল—“তই হ’ল হৃদয়ৰ সেই বাট, যি বন্ধ হ’লে মই আঁকিব নোৱাৰিম।”

ৰাতিপুৱাৰ পৰিধানত একেটা ৰঙ পিন্ধা দুইজন মানুহ—ঘৰৰ ভিতৰত একমাত্ৰ সেউজ ৰঙৰ বটগছটো লাগি উঠিছে ডাঙৰ হৈ, যেন প্ৰেমৰ নিচিনা স্থায়ী। ৰিতুপৰ্ণাই গছটোৰ তলত বহি ক’ব খোজে—“যেতিয়া আমি বন্ধ হওঁ, এই গছ যেন সাক্ষী থাকে—আমি বহু বাৰ খুলি গৈছিলোঁ।”

দিনবোৰে আকৌ ক্ৰমশঃ বেগ পাইছিল। অভিজিতৰ এক্সিবিশন আহি পৰিল। গুৱাহাটীৰ এখন বিখ্যাত গ্যালাৰীত। শিৰোনাম—“তোমাৰ নিমিত্তে”—A Personal Retrospective। ভিতৰত দৰ্শনাৰ্থীৰ ঠেলাঠেলি। মিডিয়াৰ কেমেৰা। কেৱল রঙৰ খেলা নহয়, এটি আত্মজীৱনী যেন। প্ৰতিটো ছবিত এজনী নাৰী—সুন্দৰ নহয়, কিন্তু বাস্তৱ। তেওঁৰ চকুত কথা, হাঁহিত নীৰৱতা, মুখত জীপাল চিন্তা। আৰু সেই সকলো ছবিৰ তলত এটা নাম—“R.”

একজন সাংবাদিক অভিজিতক সুধিলে, “আপোনাৰ প্ৰতিটো ছবিত যেন একে মুখ। ই কাক প্ৰতিনিধিত্ব কৰে?”

অভিজিতে অলপ মিচিকিয়াই ক’লে, “ই কোনোৱেই নহয়, কিন্তু সকলো। ই মই যিজনক প্ৰেম কৰোঁ, যিজন মোৰ প্ৰতিটো ছবি আঁকিবলৈ হৃদয় দিল, যিজন কোনোদিনে মোৰ কাগজত নাই, কিন্তু অনুভৱত সৰ্বদা থাকে।”

দৰ্শনীৰ মাজত ৰিতুপৰ্ণা থিয় আছিল, চকু ভিজাই নি হাঁহি দিছিল। তেতিয়া তেওঁ বুজিছিল—প্ৰেম কেতিয়াবা পোহৰৰ ছাঁ হয়, কেতিয়াবা গধূলিৰ ফুল। সদায় দৃশ্য নহয়, কিন্তু প্ৰকৃতিৰ এক অংশ হৈ থাকে।

এদিন ৰাতিপুৱা অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাক এটা নতুন খাম দিলে। ভিতৰত এখন ছবি—তেওঁলোকে গধূলি ফুল গছত ৰৈ থকা ছবি, আঙুলিৰ পাতত ৰঙ পিন্ধা। তলত লিখা—“তই মোৰ গধূলি। যেতিয়া শব্দ নিঃশেষ, তই পোহৰ হৈ ফুটি উঠ।”

***

ডায়েৰীখনৰ শেষ পৃষ্ঠাখন খুলি ৰিতুপৰ্ণাই বহুত দিনৰ পাছত চকু মুদিলে। বাহিৰত বৰষুণ নামিছে—চুপচাপ, যেন সকলো শব্দ ধুই পেলাই অনুভৱৰ পৃষ্ঠাত মাথোঁ আঙুলিৰ স্পৰ্শ ৰাখিছে। অভিজিত ঘৰৰ ভিতৰত, বেলকিন এককোণত বহি নতুন ছবি আঁকিছে—এটা জোনাক নিদিয়া আকাশ, আৰু তলত আঙুলিৰ দৰে সোজা হোৱা এখন পথ। তেওঁৰ আঁচনিত আজি শব্দ নাই, কিন্তু ৰঙত আছে উত্তাল সঁচা অনুভৱ।

ৰিতুপৰ্ণাৰ বুকুখনত যেন আজিও সেইদিনাৰ হালধীয়া ৰোদের অনুভৱ বাজে—যেতিয়া অভিজিতে কাগজৰ আঙুঠিখন দিলে, যেতিয়া তেওঁ ক’লে, “এইটো তোমাৰ নিমিত্তে।” ইফালে এই কেইবছৰত যি কিমান ঘূৰ্ণি পাৰ কৰি আহিছিল সেইসকল দিন—আনন্দ, অভিমান, হেঁপাহ, বিৰহ—সকলো যেন মিলি এখন আখৰভৰা কিতাপ হ’ল। আৰু সেই কিতাপখনৰ শেষ পৃষ্ঠাখন, য’ত লেখা নাই, মাথোঁ ৰৈ আছিল কিবা এটা লিখা হোৱাৰ বাবে—আজি সেইখিনিতে ৰিতুপৰ্ণাই লিখিবলৈ ধৰিলে।

“তোমাৰ প্ৰেম মোৰ বাবে ডায়েৰীৰ শেষ পৃষ্ঠাখনৰ দৰে—য’ত মই প্ৰতিদিনে নিজকে খুন্দিয়াই আহিছোঁ, আৰু প্ৰতিদিনে বুজিছোঁ, তই আছ, সদায়। কেতিয়াবা দেখা নাযায়, কেতিয়াবা হাতত ধৰা নাযায়, কিন্তু তই মই লিখা প্ৰতিটো বাক্যৰ অন্তৰালত। মোৰ চকুলোৰ পাহাৰি যোৱা সন্ধিয়াবোৰত, মোৰ হঠাৎ থমকি যোৱা হাঁহিৰ মাজত, আৰু মোৰ মাটিৰ বাটেৰে খোজ দিয়া সোণালী ৰোদত—সেখানে তই আছ। মিচিকিয়াই হাঁহি, তই সদায় মোক সুধিছ—‘তই ভালনে?’ আরু মই সদায় ক’ব খোজো—‘তই নথাকিলেও মই তোৰ ভিতৰত আছোঁ।’”

অভিজিতে ৰিতুপৰ্ণাৰ ওচৰ চাপি আহি দৰদৰে তেওঁৰ হাতটো ধৰি ক’লে, “তই জানিস, তোৰ প্রতিটো কথা মোৰ আঁচনিৰ এটা অংশ। মই আজিও ছবি আঁকোঁ, কিন্তু যিবোৰ তই ক’ব নোৱাৰ, মই সেইবোৰ আঁকোঁ। মোৰ ক’লা ৰঙত যি বিষ, সেয়া তোৰ নীৰৱতাৰ আখৰ। মোৰ সেউজী ৰঙত যি আশা, সেয়া তোৰ বেলি লগা হাঁহি।”

“তই কেতিয়াবা ভাবিছ, আমি যদি কেতিয়াবা নোলাগিলোঁ হ’লে?” ৰিতুপৰ্ণাই সুধিলে, অলপ যেন শব্দ ভাঙা ভাবত।

“তই যদি নোলাগিলি, তেন্তে মই হয়তো বহু ছবি আঁকি থমকি থাকিলোঁ হেঁতেন, কিন্তু কোনোখনো ছবি সম্পূৰ্ণ নহ’লেহেঁতেন। মই জানো, তই মোৰ বুকুত সৃষ্টিৰ সেই অংশ—যিটো হঠাৎ উজলি উঠে, আৰু কয়—‘এইটো মই।’”

ঘৰৰ বহল কোঠাটোৰ মাজত তেওঁলোকে বহি আছিল। বহুত ছবিৰ মাজত এখন ফটো—তেওঁলোকৰ বিবাহৰ দিনত তোলা, য’ত ৰিতুপৰ্ণাৰ মূৰত ফুটা গধূলি ফুল, অভিজিতৰ হাতত কাগজৰ আঙুঠি। সময়ৰ লগে লগে সেই ছবিবোৰো বৰ্ধিত হ’ল—ছিঁৰা-ভাঙা পৃষ্ঠা, ভাঙি যোৱা মোমবাতি, আৰু ৰাতি ১ বজাত কফি খোৱাৰ অভ্যাস—এইবোৰ মিলি এখন সংসাৰ।

এদিন অভিজিতে নতুন এখন আঁকা তুলি দেখুৱালে। আঁচনিৰ মাজত এটি খালি চেয়াৰ। ৰিতুপৰ্ণা সুধিলে, “এইটো কোন?”

অভিজিতে হাঁহিলে। “এইটো তুমি, তুমি যেতিয়া মোৰ ওচৰত নাথাকিবা, কিন্তু মই তোক অনুভৱ কৰিম।”

“মানে?”

“তই যদি কেতিয়াবা দূৰত থাক, মই যদি কেতিয়াবা তোমাক মুখামুখি চাব নোৱাৰোঁ, সেয়া নহয় যে মই তোক পাহৰিম। মোৰ প্ৰতিটো ছবি, প্ৰতিটো ৰাতি—সকলোতে তুমি থাকিবা।”

সেই নিশা ৰিতুপৰ্ণাই লিখিলে—“তুমি মোৰ শেষ পৃষ্ঠা নহয়, তুমি মই লিখা প্ৰতিটো শব্দৰ আঁৰত থকা নিঃশব্দতা। তুমি সেই গধূলি ফুল—যি পোহৰ হ’লেই উদয় হয়, কেতিয়াও কামনা নকৰে, মাথোঁ থাকি যায়।”

দিনবোৰে যাব লাগে, জীৱনে আঁচনিত নতুন আঁচ দিবই লাগে। কিন্তু অভিজিত আৰু ৰিতুপৰ্ণাৰ কাহিনী, সেই কাগজৰ পাতবোৰত নহয়, সেই অভ্যন্তৰীক কৰুণাভৰা বাক্যত। তেওঁলোকে চাৰিওফালে অলপ পোহৰ থৈ গ’ল—আঁকাত, শব্দত, আৰু প্ৰেমত।

এখন ডায়েৰীৰ শেষ পৃষ্ঠাখনত ৰিতুপৰ্ণাই লিখিলে—

“তুমি যিদৰে আছিলা প্ৰথম ৰেখাত, মই তোমাক রাখিম শেষ বাক্যতো। মই যিদৰে ফুলি উঠিলোঁ তোমাৰ নিমিত্তে, সেই ফুল কোনোদিন শুকাব নোৱাৰে। মই তোৰেই, অভিজিৎ—একটি নীৰৱ কাগজ, য’ত তই প্ৰতিদিন শব্দ লেখ।”

শেষ