ৰাহুল ৰাজখোৱা
১
গুৱাহাটীৰ ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰত অৱস্থিত এখন পুৰণি চাহ দোকান, যাৰ নাম “নীলা পৰীয়া”, বহু বছৰৰ পৰা অগত্যা চলি থকা এটা ঠাই আছিল—এনেকুৱা ঠাই, য’ত লোকে ব্যস্ত দিনৰ মাজত অলপ সময় থমকি লয়, এখন বেনামী চাহৰ কাপত কামৰে লুকাই থকা শান্তিৰ সন্ধান কৰে, আৰু আঁতৰত থকাৰ বাহানাৰে সোঁৱৰণী এটাৰ পৰা পালাই ফুৰে; এই দোকানখনৰ মালিক আছিল অৰ্কজ্যোতি বৰা—এজন প্ৰাক্তন ইংৰাজী অনার্স পঢ়া, যিজনে চাকৰি নাপাই আৰু দেউতাৰ দোকানটো সামৰি থকাৰ দায়িত্ব ল’লে, যদিও তেওঁৰ মূৰত সদায় উকিঝুকি মাৰিছিল ডিঙিত ওলমি থকা বিবিধ অধ্যয়ন আৰু মানুহজনৰ মনৰ গোপন কোণ বিচাৰাৰ আকাঙ্ক্ষা; কিন্তু জীৱন যেন কেতিয়াও তেওঁৰ বাবে কোনো নাটকৰ ধৰণ লোৱা নাছিল, যত পৰিৱৰ্তন অতি গম্ভীৰ, অথচ সময়ৰ পৃষ্ঠাত অলিখা হৈয়ে থাকিলেও পিছে এদিন, একেবাৰে নিৰৱ পুৱাত, যেতিয়া চাহ দোকানখন মাত্ৰ খুলিব খুলি ধৰিছে আৰু অৰ্কজ্যোতি তেলত সঁতলোৱা সমোসাৰ বাকচ সাজি আছে, ঠিক তেতিয়াহে দোকানখনৰ দুৱাৰেদি প্ৰবেশ কৰে এজন অদ্ভুত বৃদ্ধ—পকাই যোৱা চুলি, এটি মলিন ধূতি, আঁতৰত পৰি থকা বহল ডাঙৰ চকু, আৰু কঁপনি খোৱা মাতত তেওঁ ক’লে: “মই এটা চাহ খাব পাৰোঁ নেকি, আৰু হেঁতেন, আপোনাৰ কোনো চামুচ বা ধাতুৰ বস্তু থাকিলে দিব?”—অৰ্কজ্যোতি অলপ আচৰিত হলেও মৃদু হাঁহিৰে চাহ এটা আগবঢ়ায় আৰু চামুচ এখন ধৰে, যাৰ পাছত বৃদ্ধজনে সেয়ে হাতত লৈ চকু বুজি ক’বলৈ ধৰিলে—“তুমি অলপ দিনত তোমাৰ দোকানৰ নতুন ৰঙ দেখিবা, কিন্তু মনত ৰাখিবা, তোমাৰ সন্মুখত এটা বাট আহি আছে, যিটো গধূলি বা পুৱা ক’ত বগা বতাহ বয়—তুমি বিচাৰি ল’ব লাগিব”—এই কথা শুনি অৰ্কজ্যোতি অলপ চকু সঁপিয়াই উঠিলেও, বিষয়টো আগ বঢ়ালে; কিন্তু সত্যৰ অদ্ভুত সূচনা তেতিয়াহে হ’ল যেতিয়া সেইদিনাৰ পাচদিনমানৰ ভিতৰতে এখন বহুজনপ্ৰিয় লোকেল টিভি চেনেলৰ ফিচাৰ ৰিপৰ্ট আহে, য’ত এখন দোকানৰ সমুখত ভিৰ, আৰু গুৱাহাটীৰ বহু মানুহ আহি ক’ব ধৰিলে—“সেয়াই সেই বৰুৱা ভাই, যিজনে ক’লে যে মোৰ ঘৰত এতিয়া কিবা সলনি হ’ব, আৰু দুদিনৰ পাছত মই চাকৰি পালোঁ!”—এইখিনি শুনি যেন এক জ্বলা উশাহ চিটিকি পৰে চহৰখনত; “নীলা পৰীয়া” দোকানখন এখন অলৌকিক মন্দিৰৰ দৰে পৰিণত হ’ব ধৰিলে, আৰু সেই বৃদ্ধ—নিজকে পণ্ডিত গুণেশ্বৰ বুলি কোৱা—এজন অলৌকিক ভাগ্যদৰ্শী হৈ পৰে; মানুহ আহে, দাঁৰে, চামুচ লয়, আৰু তেওঁৰ মুখৰ পৰা ওলোৱা কথা যেন অলপতে ভাগ্যৰ কাহিনী হৈ উঠে—এজন শিক্ষকে পায় স্থানান্তৰ, এজন ছাত্ৰে পায় স্কলাৰশ্বিপ, আৰু এজন যুৱতীয়ে বিশ্বাস কৰে যে তেওঁৰ জীৱনত অহা ছাঁই-বগা বেলি কেৱল গুণেশ্বৰাই আগত কৈছিল; আৰু এই সকলোৰে মাজত অৰ্কজ্যোতি হ’ব ধৰিলে দ্বিধাৰ শিকলি—তেওঁ বিশ্বাস কৰিবনে, নে এইবোৰ কেৱল মানসিক প্ৰভাৱ?—তেওঁ লুকাই থকা খাতাত দিনবোৰৰ লগত লগত ৰেকৰ্ড ৰাখে, য’ত গুণেশ্বৰৰ ক’ৰ কথা সত্য, কোনটো পিণ্ড বিচৰা ধোঁৱা—কিন্তু গুৱাহাটীৰ ছাঁই-কুঁৱলীয়া পাৰত, ভাগ্য যেন বৰ্ণচঙা হৈ চকু-চকু ঘূৰি থকা সময়ত, চাহ, চামুচ, আৰু অলৌকিকতাৰ এই ত্ৰিভুজ এখন চহৰক বিশ্বাস আৰু সন্দেহৰ মাজত আন্ধাৰত টানি নিয়াৰ পথ চলাই দিলে—এবিধ গল্পৰ আৰম্ভণি য’ত সাধাৰণ মানুহৰ ভিতৰতে অলৌকিকতা ওলমি থাকে, আৰু এক তীব্ৰ দোলা আহে—এই সকলো ঘটনাৰ মূলত ঠিক ক’ত আছে?—বৃদ্ধজন? মানুহৰ বিশ্বাস? নে ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ছাঁয়ে ওলমি থকা অতীত?
২
নিৰৱে আৰম্ভ হোৱা যাত্ৰা এতিয়া হঠাৎ এক মুকলি মঞ্চত পৰিণত হৈছে, আৰু “নীলা পৰীয়া” চাহ দোকানখন যেন অদ্ভুত অলৌকিকতাৰে মোড় খাই গৈছে—পূৰ্বে এই ঠাইত বহি চাহ খোৱা লোকসকলৰ মুখত ছাঁ আছিল, অৱশিষ্ট গছৰ পাতেৰে ঢকা ঘৰ-জীৱনৰ ক্লান্তি; এতিয়া সেই সকল মুখত আশাৰ পোহৰ, মনত প্ৰশ্ন আৰু হাতত ধাতুৰ চামুচ, যেন সকলো বিশ্বাস আৰু প্ৰাপ্তিৰ আৰম্ভণি হ’ল এই আধা-পুৰণি দোকানটোৰ ভিতৰত বহি থকা, ঢকা জপ-মালা পৰা, সৰু কঁপনি মাতৰ গুণেশ্বৰৰ মুখৰ পৰা ওলোৱা শব্দবোৰে; সামাজিক মাধ্যমত ভাইৰেল হৈ থকা ভিডিঅ’ত দেখা গৈছে—“এই বৃদ্ধজন মোৰ মৰমৰ ছোৱালীৰ বিয়াৰ কথা আগতেই কৈছিল, আৰু আজি তেওঁ বিয়া পাতিছে!” “মই তেওঁৰ পৰা শুনিছিলোঁ যে মোৰ মাকে ভাল হ’ব, আৰু আজি তেওঁ চাকি ধৰিছে”—এইধৰণৰ মন্তব্যৰে বগাই থকা ছ’চিয়েল মিডিয়াই গুণেশ্বৰৰ চেহেৰা অদ্ভুতভাৱে ঈশ্বৰীয় কৰি তুলিছে; অথচ এই প্ৰচাৰৰ আঁৰত, অৰ্কজ্যোতিয়ে চুপে চুপে লক্ষ্য ৰাখি আছে—তেওঁ নিজৰ ডায়েৰীত লিখিছে: “১) অহা লোকৰ বয়স—১৬-৭০+, ২) ৰোগ, বিবাহ, পৰীক্ষা, বিচ্ছেদ, নিজৰ ঘৰ—সকলো কথাৰ ভাগ্য ক’ব পাৰিছে, ৩) ৭০% কেসত অদ্ভুতভাবে সত্য” —এই লেখনিৰ মাজত তেওঁৰ নিজা সন্দেহ আৰু বিশ্লেষণৰ মন বাট চাই আছে; আৰু ঠিক এই সন্দেহৰ মাজতে এখন বেয়া ঘটনাই দোকানখনৰ চকুৰপাতেৰে বৈদ্যুতিক স্পাৰ্কৰ দৰে চকিত কৰে—এজন মধ্যবয়স্ক ব্যক্তিয়ে দোকানৰ গেটৰ আগত কান্দি কান্দি ক’লে: “মই গুণেশ্বৰক বিশ্বাস কৰি মোক কোৱা কথা অনুসৰি মাইনাতে টকা লগালোঁ, কিন্তু সকলো হেৰুৱালোঁ! এই লোকটো ঠগ”—এই অভিযোগত অলপ সময়ৰ বাবে যেন গুৱাহাটী চহৰৰ বিশ্বাস-প্ৰাসাদ খহি পৰে, আৰু মানুহৰ মাজত শংকা দেখা দিয়ে; কিন্তু তাৰ পাছতেই অৱশিষ্ট ৯০ জনে এই লোকক উলটি নিন্দা কৰে, আৰু কয়: “ভাগ্য মানে বিশ্বাস, আৰু বিশ্বাস মানে গুণেশ্বৰ”—এই স্পষ্ট বিভাজনে চহৰখনত বিশ্বাস আৰু সন্দেহৰ মাজত এখন অদৃশ্য যুঁজ আৰম্ভ কৰে।
অন্যফালে, গুণেশ্বৰৰ নিজা আচৰণ—অদ্ভুতভাৱে নিৰাসক্ত; তেওঁ জনসমাগম চাই হাঁহি দিয়ে, কিন্তু কেতিয়াও কোনো দম্ভ নকৰে, কেতিয়াও ক’বলৈ চেষ্টা নকৰে যে তেওঁ ঈশ্বৰ বা গুণী; তেওঁ যেন মাথোঁ এটা আয়না, য’ত মানুহে নিজৰ ইচ্ছা আৰু আশাৰ ৰূপ দেখিবলৈ পায়, আৰু সেই আয়নাৰ পিছফালে কি আছে, সেয়া মাথোঁ অলপমাত্ৰ লোকহে চিনাকি—তেওঁ চুপচাপ ক’লে, “মই ভাগ্য নিদিওঁ, মাথোঁ দেখুৱাওঁ”; এই কথাটোৱে অধিক মানুহক আকৰ্ষণ কৰে, যেন তেওঁ কোনো আত্মাৰ দৃষ্টিৰ পৰা কথা কয়—এনেকুৱা সময়তে এক নতুন ঘটনা ঘটে—এজন যুৱকে আহে আৰু কয়, “মই এতিয়ালৈকে জীৱনত কেতিয়াও ভাগ্যত বিশ্বাস কৰা নাছিলোঁ, কিন্তু গুণেশ্বৰৰ ক’বলা মতে মোৰ দেউতাৰ অপাৰেশ্বন সফল হ’ল”—এই ঘটনাই পুনৰ বিশ্বাসৰ ঢৌ উত্থাপন কৰে; এনে সময়ত গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এটি সমাজতত্ত্ব বিভাগৰ ছাত্ৰসকলে এখন ক্ষুদ্ৰ গৱেষণাৰ কথা ভাবে—“মানুহ কিয় এই গুণেশ্বৰক ঈশ্বৰ ভাৱে?” আৰু এই প্ৰশ্নই নতুন আলোচনাৰ সূচনা কৰে—সংবাদ, বিজ্ঞানী, আৰু স্থানীয় চিন্তাশীলসকলৰ মাজত মতভেদ জন্মে; কেৱল অৰ্কজ্যোতি—দোকানৰ ভিতৰত থকা এজন অনিচ্ছায় অংশ লোৱা নায়ক, যি নিজে সুধি উঠে: “এই সকলো সত্য, নে কেৱল মনৰ খেলা?”—গুণেশ্বৰ কোন? কি তেওঁৰ উৎস? আৰু ইয়াৰ অন্ত কি হ’ব?—এই সন্দেহবোৰে চাহৰ গন্ধৰ মাজতে গুৱাহাটীৰ বায়ুৰে ঘূৰি ফুৰে, যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতৰ মাজত কোনো এটা দীৰ্ঘ ছাঁ ক্ৰমে ঠাই ল’ই আছে, যি হয়তো বুজাব পাৰিব নালাগে, কিন্তু স্পৰ্শ কৰি যায় সকলোৰে আত্মা।
৩
অৰ্কজ্যোতিয়ে গুণেশ্বৰক অহা-যোৱা মানুহৰ সৈতে দৰ্শনৰ সময়ত সততে লক্ষ্য কৰি থাকিলেও, তেওঁৰ গভীৰ মনত এটা প্রশ্ন দিনক দিনে ডাঙৰ হ’ব ধৰিলে—এই সকলো কথা গুণেশ্বৰে কেনেকৈ জানে? তেওঁ কি মানুহৰ মুখৰ অভিব্যক্তি, শ্বাসৰ গতিবিধি, হাতৰ কঁপনি বা চকুৰ পাতৰ আকাৰ চাই কিবা পঢ়ে? নে সেয়া কেবল অলৌকিকতা বুলি বুজিবলৈ লৈ আমাৰ মানসিক অলসতা? এই চিন্তাৰে তেওঁ নিজৰ এটি ডায়েৰী খুলিলে, য’ত প্রত্যেক দিন গুণেশ্বৰ ক’ত বহিল, কোন আহিল, কি ক’লে, কি উত্তৰ দিলে, আৰু তাৰ ফল কি ঘটিল—সকলো লিখি ৰাখিলে। কেইজনমান লোকৰ ঘটনাৰ বাস্তবতাই অলৌকিক, যেন হঠাৎ ভাগ্য গুণেশ্বৰক সহায় কৰে—যেনে এজন অটো-চালক, যিয়ে ক’লে “গুণেশ্বৰে কৈছিল আজি মোৰ হাতত এক গধূলি চকু পেলাব”—বিকেলত তেওঁৰ অটোত এজন সম্পাদক উঠিল আৰু তেওঁক নিজস্ব ডেলিভাৰী বাহিনীৰ বাবে নিযুক্তি দিল; কিন্তু অলপতে দেখা যায়, কেইটামান ঘটনা কেবল বিশ্বাসৰ ফল—এজন ছাত্ৰে ক’লে গুণেশ্বৰে কৈছিল “তুমি পাশ হ’বা”, আৰু সেয়া শুনি তেওঁ তীব্ৰ অধ্যয়ন কৰিলে, যাৰ ফলত তেখেতে সফল হ’ল; অৰ্কজ্যোতিয়ে বুজিলে—এইবোৰ প্ৰফেচি (prophecy) নহয়, এক প্ৰকাৰৰ “সেল্ফ-ফুলফিলিং ব্লেফ” (self-fulfilling belief), য’ত বিশ্বাসেই জীৱনৰ দিশ বেলেগ কৰে; কিন্তু ইয়াৰ মাজত এটা ঘটনা চাগে তীব্ৰ ৰূপত তেওঁৰ মনত ধাক্কা মাৰে—গুণেশ্বৰে এজন কম্পিউটাৰ ইঞ্জিনিয়াৰৰ বিষয়ে ক’লে: “আজি সন্ধিয়া তোমাৰ ওপৰত গৰম ৰঙৰ পৰা এটা বিপদ আহিব”—বিকেলত সেইজন ইঞ্জিনিয়াৰ চলন্ত বাসত এখন পিক-আপ ভেনৰ লগত ধাক্কা খায়, আৰু সেই গাড়ীখনৰ বডি আছিল তীব্ৰ কমলা ৰঙৰ; এই ঘটনাই অৰ্কজ্যোতিক ভাবিবলৈ বাধ্য কৰে: “এইবোৰ সৰল মানসিক বুজাবুজিৰ সীমা পাৰ কৰিল নেকি?”
এই সন্দেহৰ পৰিস্ফুট মুহূর্ততে চহৰখনৰ ভিতৰত এজন বুদ্ধিজীৱী শিক্ষক এগৰাকী ব্যক্তিত্বৰ ব্লগত এটা প্ৰবন্ধ প্ৰকাশ কৰে: “ভগৱান নে ঠগ—গুণেশ্বৰ নামৰ মানুহজনৰ অলৌকিক শ্ৰেণীবদ্ধ বিশ্লেষণ”, য’ত তেওঁ গুণেশ্বৰৰ কথা কেইটাৰ খণ্ডন কৰে, তেওঁৰ ভিতৰত থকা সম্ভাৱ্য মাইক্রো-এক্সপ্ৰেছন চেনেহ কৰা ক্ষমতা বা প্ৰাচীন ঠগী-বিদ্যাৰ ধৰণত তুলনা কৰে; এই প্ৰবন্ধত তেওঁ কয়—“লোকসকল অলপ ভাল কথা শুনিলে বিশ্বাস কৰে, আৰু ভয়ৰ কথা শুনিলে আতংকিত হয়; আৰু দুইটোতে বিশ্বাস জন্মে”—এই ধাৰণাই কিছু অংশ মানুহৰ মনত গুণেশ্বৰ সন্দেহৰ বীজ পুতি দিয়ে; কিন্তু তাৰ ঠিক বিপৰীতে সংবাদ মাধ্যম, চহৰৰ এগৰাকী সাংবাদিক (ৰজীন শইকীয়া), গুণেশ্বৰৰ ওপৰত এখন ডকুমেন্টাৰী বনাবলৈ আগ্ৰহ প্ৰকাশ কৰে, আৰু দোকানখনৰ আগত ক্যামেরা, ছাউণ্ড বুম, আৰু আলোৰে এখন এখন অলৌকিক নাট্য-মঞ্চ যেন সাজি উঠে; দোকানখন আৰু গুণেশ্বৰ এতিয়া কেৱল পবিত্ৰতা নহয়, চহৰীয় উপচৰা সংস্কৃতিৰ কেন্দ্রবিন্দু; এই সকলোবোৰৰ মাজত, অৰ্কজ্যোতি নিজকে ভীষণ বিভক্ত অনুভৱ কৰে—তেওঁ জানে সকলো কাহিনীৰ ভিত্তিত যুক্তি আছে, কিন্তু মাজে মাজে গুণেশ্বৰৰ চকুত দেখিবলৈ পায় এটা গভীৰ গাম্ভীৰ্য, যিটো জানো “সত্যৰ ছাঁ”, নে এটা বহুতো অলপ-মাত্ৰ বিকৃত প্ৰত্যভিজ্ঞান?
দিনবোৰে গতি লয়, গুণেশ্বৰ নতুন কথা কয়—এবাৰ এজন মানুহৰ বিষয়ে কয়, “তুমি নিজকে হেৰুৱা বুলি ভাবিছা, কিন্তু আপোনাৰ ভিতৰত দুখন চোখৰ পৰা এটা জ্যোতি ওলাব”—এজন কোলাহলত ভৰা চাকৰিৰ পৰা ইস্তফা দি ফটোগ্ৰাফাৰ হয় আৰু বিখ্যাত হয়; আন এজন বয়স্ক মহিলাৰ বিষয়ে কয়—“তোমাৰ এদিন হ’ব, যি দিন তোমাৰ পুৰণি মৰমীয়াক পুনৰ দেখিবা”, আৰু দুই সপ্তাহৰ পাছত তেওঁ নিজৰ ৫০ বছৰৰ আগৰ বান্ধবীৰ সৈতে ৰেলগাড়ীত দেখা পায়; এনে কাহিনী এতিয়া অহৰহ শুনা যায়, আৰু গুৱাহাটীৰ সাধাৰণ জনতাৰ মাজত গুণেশ্বৰ এটা বিশ্বাস, আশা আৰু অচিনাক্ত শক্তিৰ পৰিচয় হৈ পৰে—অথচ সেই বিশ্বাসৰ আঁৰৰ যুক্তি, তাৰ অস্থায়িত্ব, আৰু এক প্ৰকাৰৰ অদৃশ্য প্ৰভাৱক ৰৈ থকা অৱস্থাই অৰ্কজ্যোতিক সকলোতকৈ বেছি ভাবাই তোলে; তেওঁৰ মনত এটাই প্ৰশ্ন চকু-মুখত বাজি উঠে—“বিশ্বাসেই যদি অলৌকিকতাৰ আধাৰ হয়, তেন্তে অলৌকিকতা নে বিশ্বাস, কোনটো আগ?”—এই দৰ্শনৰ মাজত গুৱাহাটীৰ বায়ুত যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতটোৰ বিপৰীত এক নতুন সোঁত সৃষ্টিৰ সংকেত দিয়ে, য’ত মানুহে নিজৰ সত্য বিচাৰি বাহিৰত গুণেশ্বৰক চায়, কিন্তু অন্তৰত অলপ অলপকৈ নিজৰ বিশ্বাসৰ আয়নাতেই নিজকে চিনিবলৈ আৰম্ভ কৰে।
৪
চহৰখনৰ ভিতৰত অলৌকিক বিশ্বাস আৰু বৈজ্ঞানিক সন্দেহৰ মাজত যখন অস্পষ্ট দোমোহা বতাহ বই থাকে, তেতিয়াহে অৰ্কজ্যোতিয়ে নিজৰ সন্দেহক এক গৱেষণাৰ ৰূপ দিব বিচাৰে—তেওঁ ভাবিলে, গুণেশ্বৰক যদি সত্যৰ পটভূমিৰ পৰা বিচাৰি পোৱা যায়, তেন্তে হয়তো এই সকলো নাটকৰ মূলতো জানিব পৰা যাব; সেয়েহে তেওঁ গুণেশ্বৰৰ এটা এটা কথা মনত ৰাখি তেওঁৰ ভাষাৰ ধাৰা, উচ্চাৰণৰ ধৰণ, স্থানীয় শব্দৰ ব্যৱহাৰ আদি বিশ্লেষণ কৰে, আৰু অনুমান কৰে যে গুণেশ্বৰ অসমৰ উচ্চপৰ্বতৰ অঞ্চল, বিশেষকৈ উত্তৰ অসমৰ ক’লা গামোছা-ঘৰীয়া পৰিবেশৰ লোক হ’ব পাৰে—এই অনুমানক পকা কৰিবলৈ তেওঁ এক পুৰণি অধ্যাপক-বন্ধুক ধেমাজি জিলা পঢ়িবলৈ ওলাই যোৱা সময়ত লগ ধৰিলে, যিজন অতীততে সাধনা-যোগ-বিষয়ত বহু আগ্ৰহী আছিল; সেই অধ্যাপকে এজন অদ্ভুত কথা কয়—“তুমি গুণেশ্বৰ বুলি কোৱা মানুহজনৰ দৰে এজন ১৯৮৪ চনত আছিল, নাম আছিল গুণেশ, জনশ্ৰুতিত তান্ত্ৰিক, কিন্তু সেই বছৰৰ পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিত তেখেত গাঁও এটাই ভয়ানক অগ্নিকাণ্ডৰ মাজত পলাই গৈছিল… আৰু তাৰ পাছত কেতিয়াও দেখা পোৱা নগ’ল”—এই কথাই অৰ্কজ্যোতিক বিদ্যুৎৰ দৰে বিদ্ধ কৰে—গুণেশ্বৰ মানে যদি গুণেশ, তেন্তে তেওঁ সদ্যপুণা হৈ অহা কোনো আত্মা? নে এজন আত্ম-উদ্ধাৰৰ পথত অহা এজন সাধক? সোধা-পাতি কৰি, অৰ্কজ্যোতিয়ে পায় এটি পুৰণি মন্দিৰত থকা এক ছবি—তাত দেখা যায় গুণেশ নামৰ এজন পকাই থকা লোকে চকু মুদা অৱস্থাত বহি আছে… আৰু সেই মুখ গুণেশ্বৰৰে একে! এই সন্ধান অৰ্কজ্যোতিক দাঙি তোলে বিশ্বাসৰ গভীৰ গোলকধাঁধাত, য’ত সেউজীয়া পাতেৰে ওলমি থকা সত্য গছ এখনৰ দৰে, তাৰ ডালেই মূৰ।
চহৰলৈ ঘূৰি অহাৰ সময়ত অৰ্কজ্যোতিয়ে নিজৰ ভেতৰৰ বৈজ্ঞানিক সত্তাৰ সৈতে যুঁজ চলায়—তেওঁ গুণেশ্বৰক পুথিগত মানসিক অসুখ বা ডেলিউজনেল ভিজন হিচাপে ব্যাখ্যা দিব বিচাৰিলে, কিন্তু তেখেতৰ মুখত তেতিয়া শুনা এডাল বাক্য তাৰ ভিতৰৰ যুক্তিক হেলাই পেলায়: “পাহাৰৰ মাজে এদিন মই চাইছিলোঁ—জীৱন কোনো সময়ত অৱশেষ নহয়, মাথোঁ ৰূপান্তৰ”—এই কথা শুনি অৰ্কজ্যোতি চকু মুদে, কিয়নো সেই বাক্যটো একেবাৰে তেনেই, যিটো তেওঁ ধেমাজিত শুনি আহিছিল—এক তান্ত্ৰিক বংশৰ বচন হিচাপে; অৱশ্যে তেওঁ গুণেশ্বৰৰ সন্মুখত এই গাঁও-বিষয়ে কেতিয়াও উল্লেখ নকৰে, কেৱল গোপনে তেওঁক চাৰিওফালে লক্ষ্য কৰে—তেওঁ দেখিলে গুণেশ্বৰৰ হাতত থকা আঙুৰিতো ১৯৮০ দশকৰ এটা ৰেচিপিৰে তৈয়াৰ কৰা; এই সকলো সন্ধানত গুৱাহাটীৰ ৰাজহুৱা জনতাৰ মাজত গুণেশ্বৰ এতিয়া পুৰোহিত, মনোবিজ্ঞানী আৰু তান্ত্ৰিকৰ সংমিশ্ৰণৰ ৰূপত ভাসি উঠে, আৰু তেওঁৰ নামত এখন Facebook page খোলা হয়—“পণ্ডিত গুণেশ্বৰ – ভাগ্যদৰ্শনৰ দীপ্তি”, য’ত প্ৰত্যেক দিন হাজার-হাজাৰ কমেন্ট: “মোৰ চাকৰিৰ বাবে আপোনাৰ আশীৰ্বাদ চাওঁ”, “মোৰ গৰু হেৰাল, অনুগ্ৰহ কৰি ক’বা”—মানুহৰ বিশ্বাস যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুত গজা কুঁহিপাত; অথচ এই সকলোৰে মাজতে, এখন অজান আশংকাৰ ছাঁ গুৱাহাটীৰ বতাহত ক্ৰমে ঘনীভূত হ’ব ধৰিছে।
এক গৰম বিকেলত গুণেশ্বৰ এবাৰ দোকানত বেছি সময় থাকি কোনোবাই অহাৰ আগতে অৰ্কজ্যোতিক মৃদুস্বৰে ক’লে—“তুমি মোৰ বিষয়ে অলপ বেছি জানিবা, কেতিয়াবা সেয়া তোমাৰ পথ হ’ব”—এই কথা শুনি যেন অৰ্কজ্যোতিৰ বুকুৰ ভিতৰত এটা কাঁপনি উঠিল; তেওঁ বুজিলে, গুণেশ্বৰ হয়তো তেওঁৰ সন্ধানটো জানে, হয়তো তেওঁ মানুহৰ মন পঢ়াৰ সক্ষমতা ৰাখে, বা হয়তো তেওঁ চাইছে, এই যুৱকজন যেন তেওঁৰ পুৰণি পথ অনুসৰণ কৰে—এই সম্ভাৱনাই অৰ্কজ্যোতিক অলপ পিছলৈ ঠেলি দিয়ে; সেয়া হ’লেও, গুৱাহাটী চহৰৰ ভিতৰত অলপ-অলপকৈ দুটা দিশে লোকচোৱা আৰম্ভ হয়—এবিধ বিশ্বাসৰ দিশত, আনবিধ সন্দেহৰ পিণ্ডলৈ; আৰু তাৰ মাজত অৰ্কজ্যোতি যেন এখন দুপদেৰে ফাট মাৰি থকা দলিচা—অলৌকিকতাৰ ধাৰণাৰ ভিতৰত ৰৈ থকা এক সাধাৰণ, বিজ্ঞান-অনুগামী যুৱক, যিজন তেওঁৰ নিজৰ সত্য বিচাৰিছে, যি হয়তো গুণেশ্বৰ, নয়তো তেওঁৰ পেছৰ ছাঁ; কিন্তু সেই সন্ধানত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰ যেন ক্ৰমে অন্ধকাৰ হৈ পৰে—য’ত নীল চাহৰ বাষ্পত ওলমি থাকে অচিন শক্তিৰ নীৰৱ সংকেত, আৰু বেলি মাৰি গৈ থকাৰ আগতেই প্ৰত্যেক বিশ্বাস যেন এটা নতুন বতৰ বয়, যিটো সন্ধান হ’ব আৰু হয়তো, এক দিনত, কোনো এজন মেধাবী সন্ধানকাৰীক লৈ যাব অলৌকিকতাৰ মূৰত।
৫
গুৱাহাটী চহৰৰ মাজমজিয়াত এখন চাহ দোকান আৰু এজন বৃদ্ধক কেন্দ্ৰ কৰি হোৱা বিশ্বাসৰ ঢৌ এতিয়া এটা তীব্ৰ সুঁতিৰ দৰে চহৰখনৰ মন-মগজু মাৰি ফুৰিছে—আনকি সামাজিক মাধ্যমৰ ভাইৰেল ভিডিঅ’, প্ৰতিদিনে আগন্তুকসকলৰ ভিৰ, আৰু সংবাদপত্ৰত ‘ভাগ্যৰ ঋষি’ নামেৰে খবৰ প্ৰকাশ হোৱাৰ পাছত গুণেশ্বৰ নামটো কেৱল অলৌকিক পৰিচয় নহয়, যেনে তেওঁ এখন চলন্ত মন্দিৰ, জনতাৰ আশা-নিরাশাৰ চৌপাশে ঘূৰি থকা এক উদ্ভট প্ৰহেলিকা; কিন্তু এই বিশ্বাসৰ ছাঁত অজান বিপদৰ গন্ধ আহিবলৈ ধৰিছে—কিয়নো কিছুদিন ধৰি কেইটামান অস্বাভাৱিক ঘটনা ঘটিছে যিবোৰৰ ব্যাখ্যা কেৱল ভাগ্যৰ দ্বাৰা কৰা প্ৰায় অসম্ভৱ; প্ৰথমতে এজন মহিলা যিজনে নিজৰ বিবাহবিচ্ছেদৰ বিষয়ে গুণেশ্বৰৰ পৰা আশ্বাস বিচাৰিছিল, তেওঁ আত্মহত্যা কৰিলে; দ্বিতীয়তে এজন যুৱক যাক গুণেশ্বৰে “জীৱনত এটা মোক্ষম সফলতা”ৰ কথা ক’লে, তেওঁ এটা বেআইনী অনলাইন জুৱাত কোটি টকা লগাই দেউলীয়া হ’ল; এই ঘটনা দুটাই সংবাদপত্ৰ আৰু সংবাদ মাধ্যমত গুণেশ্বৰক লৈ বিতণ্ডাৰ সূচনা কৰিলে—গণমাধ্যমে সোধিলে, “এই ব্যক্তি ঈশ্বৰ নে ঠগ?” “অলৌকিকতা নে মনোবৈজ্ঞানিক খেল?” আৰু এইখিনি হোৱাৰ লগে লগে এজন শিক্ষিত, কটাক্ষশীল, বিজ্ঞানমনস্ক সাহিত্যিক ড° চন্দন বৰা এখন ওপেন চেলুনত (public debate) ক’লে, “গুণেশ্বৰ অসমৰ প্ৰথম আধুনিক ঠগ, যিয়ে মানুহৰ মনৰ ঘৰুৱা কোঠালিত সোমাই নিজৰ ভগৱানী কাৰ্ড খেলিছে”; এনে মন্তব্যে জনতাৰ মাজত দুটা ভিন্ন শিবিৰ সৃষ্টি কৰিলে—এজন শিবিৰ গুণেশ্বৰৰ উপাসক, যিয়ে তেওঁক ঈশ্বৰৰ দূত বুলি মানে, আৰু আন এজন সন্দেহপ্ৰবণ বিশ্লেষক, যিয়ে তেওঁক মানে এক চতুৰ প্ৰবঞ্চক।
এই ছাঁয়াৰ ছাঁত চাহ দোকানখনত গম্ভীৰতা দেখা দিলে, অৰ্কজ্যোতিয়ে দিনে দিনে মানুহক চিনি থাকিলেও তেওঁলোকৰ বিশ্বাসৰ ছাঁবোৰ পৃথক কৰি ধৰা কঠিন হৈ পৰিল; কিয়নো মুঠতে জনতাৰ মনত এখন কথাই দৃঢ় হ’ব ধৰিলে—“বিশ্বাস যদি অন্তৰৰ পৰা হয়, তেন্তে তাত যুক্তি-প্রযুক্তিৰ স্থান নাই”; অৰ্কজ্যোতিয়ে বহুদিন ধৰি লুকাই থকা নিজস্ব খাতা এখনৰ পৃষ্ঠাত লিখি ৰখা আছিল—“গুণেশ্বৰ: অলৌকিক ব্যক্তি নে চতুৰ বুজাবুজিৰ খেলুৱৈ?”—এই প্রশ্নৰ ভিতৰতৰে তেওঁ ঠিক কৰিলে এখন পুথি লিখিব, য’ত তেওঁ চাইছিল বিজ্ঞান, মনোবিজ্ঞান, সামাজিক পৰিবেশ আৰু ভাষাতত্ত্বৰ ভিন্ন দৃষ্টিৰ পৰা গুণেশ্বৰক ব্যাখ্যা দিব; তেওঁ চৰকাৰী পুথিভঁৰাল আৰু গুপ্ত নথিপত্ৰৰ মাজত খনন কৰি গুণেশ নামৰ ব্যক্তি এজন ১৯৮৪ চনত ‘ঘটনাজনকভাৱে নিখোজ’ হোৱা বুলি এখন এফ আই আৰৰ সন্ধান পায়, যিয়ে তেওঁৰ সন্দেহত এক সেউজী দীপ্তি যোগায়—এই তথ্যৰ সহায়ত অৰ্কজ্যোতি সন্দেহ কৰে যে হয় গুণেশ্বৰ সেই গুণেশেই, নহয় তেওঁক উদ্দেশ্যপূৰ্ণভাৱে সৃষ্টি কৰা হৈছে; এই চিন্তা আৰু তীব্ৰ হয় যেতিয়া গুণেশ্বৰে চাহ দোকানখনত এজন ডেকা ছাত্ৰক উদ্দেশ্য কৰি ক’লে—“তুমি যি স্বপ্ন দেখা নাই, সেয়াই হ’ব তোমাৰ সত্য”—আৰু সেই ডেকা ছাত্ৰ জনে দুদিনৰ ভিতৰতে চিটি লৈ আত্মহত্যা কৰে; জনতাৰ চকুত এতিয়া ভয় আৰু বিশ্বাসে সমানে কঁপনি মাৰে—এনে অবস্থাত গুণেশ্বৰৰ কথাসকল প্ৰফেচি নে অভিশাপ?
এই পৰিস্থিতিত এটা অজান দিশৰ পৰা ঢাপলি আনে একজন মধ্যপ্ৰাচ্যৰ পৰা উভতি অহা ৰহস্যময় মানুহ—ড° নীলেশ হাজৰিকা, এজন মনোবৈজ্ঞানিক আৰু চেতনাৰ ওপৰত বহু বছৰ গৱেষণা কৰা অধ্যাপক; তেওঁ গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ত এখন মুক্ত বক্তৃতাত গুণেশ্বৰক লৈ কয়, “এইজন ব্যক্তি হয়তো এক ‘সংগ্ৰহিত চেতনা’ৰ বাহক, যিয়ে অজান অভিজ্ঞতা আৰু মগজুৰ সঞ্চিত ছাঁবোৰৰে লগত লগত মানুহৰ মনৰ আৱেগ পঢ়িবলৈ সক্ষম হৈছে”—তেওঁ কৈছে, ই ‘সামূহিক বিশ্বাস’ (collective belief) আৰু ‘প্লেছিব’ (placebo)-ৰ সংমিশ্ৰণ, য’ত মানুহে বিশ্বাস কৰি নিজৰ ভাগ্য নিজৰ হাতেৰে গঢ়ে; এই বক্তব্যে অলপ বিস্ময় আনিলেও গুণেশ্বৰ সন্দেহৰ ফালৰ পৰা সামান্য মুক্তি লাভ কৰে—জনসাধাৰণৰ মাজত পুনৰ পুনৰ বিশ্বাসৰ ঢৌ উঠি উঠে; কিন্তু অৰ্কজ্যোতি এতিয়া কোনো সিদ্ধান্ত লৈ থাকিব নোৱাৰে, কিয়নো গুণেশ্বৰক চাই থাকোতেই তেওঁৰ চকুত এক অদ্ভুত শান্তি থাকে, যেন তেওঁ এই সকলো নাটকৰ পৰা একেবাৰে অনাসক্ত—তেওঁৰ আচৰণ, মুখৰ ব্যাখ্যা, বা দৈহিক উত্তেজনাৰ অভাৱ সকলোয়ে এই কথা স্পষ্ট কৰে—তেওঁ কোনো প্ৰত্যুত্তর দিয়া বা নিজকে প্ৰমাণ কৰাৰ প্ৰয়োজন অনুভৱ নকৰে; আৰু তাৰ ফলত, অদ্ভুতভাৱে, সেই নীৰৱতাৰ মাজতেই সৃষ্ট হয় এটা অলৌকিক প্ৰতিধ্বনি, যিটো ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পানীত ওলমি থাকে, নীল বতাহেৰে চহৰখনৰ বুকুত এক অজান গল্প লিখে—ভগৱান নে ভূত, সেয়া সময়হে কৈ দিব।
৬
চহৰখনত গুণেশ্বৰ সন্দেহ আৰু বিশ্বাসৰ দুভয় সোঁতৰ মাজত বহি থকা অৱস্থাতেই, এক সন্ধ্যাৰ গম্ভীৰতালৈ পৰে যেন অলৌকিকতা নতুন ৰূপত হাজিৰ হয়—ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পৰা কিছুমান লোক ক’ব ধৰিলে, “দোকানখনৰ ওচৰৰ বুৰঞ্জীৰ গছটোৰ ছাঁত ৰাতিপুৱাই গুণেশ্বৰ একো নক’ই বহি থাকে, আৰু যেন তেওঁৰ মুখৰ ফালে বতাহেৰে কোনো শব্দ অহা দেখা যায়”—এই বিৱৰণ প্ৰথম শুনি অৰ্কজ্যোতি বিশ্বাস নকৰিলে, কিন্তু নিজে গোপনে দুদিন পৰ্যবেক্ষণ কৰি দেখিলে, গুণেশ্বৰ পুৱতি বেলিৰ আঁচনিৰে দোকান খোলাৰ আগতেই গছটোৰ তলত বহি থাকে, চকু মুদা অৱস্থাত, আৰু তেওঁৰ ওচৰৰ পৰা এক ফিসফিসীয়া শব্দ যেন বতাহেৰে ওলাই থাকে—“প্ৰতিচ্ছায়া নাই, কেৱল বেজাৰ” “শূন্য চাহ-কাপেই ভাগ্যৰ পাহি”—এইসব অস্পষ্ট বাক্য শুনি যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ জুই পানীৰ নিচিনা গম্ভীৰতা লাগে; অৰ্কজ্যোতি সিদ্ধান্ত লয়—এইজন মানুহক সহজকৈ ব্যাখ্যা কৰাটো সহজ নহ’ব, তেওঁ হয়তো কেৱল মানুহ নহয়; সেইদিনা পুৱাই গুণেশ্বৰে এবাৰ ক’লে—“বিষন্ন সময় এদিন বগা হ’ব, কিন্তু তাৰ আগত তুমি শব্দহীনতা শুনিব লাগিব”—এই বাক্য অৰ্কজ্যোতিক মৰ্মাহত কৰি তোলে, কিয়নো ঠিক তাৰ পিছৰ দিনা তেওঁৰ মাকে হৃদ্ৰোগে আক্ৰান্ত হয় আৰু কথা ক’ব নোৱাৰে; এই ঘটনাই তেওঁৰ ভিতৰৰ যুক্তিক হেলাই পেলায়, আৰু তেওঁ অন্তৰ্ভেদ কৰে—গুণেশ্বৰে হয়তো মানুহৰ হৃদয়ৰ গম্ভীৰ স্পন্দন, অপৰিষ্কৃত শংকা আৰু অনাগত বিপৰ্যয় চিনি পাব পাৰিছে; তেওঁ অতীতৰ পুৰাণ পঢ়ি জানে, “মৌনতাৰ পৰা অহা শব্দেই আচল ঈশ্বৰীয় বার্তা”, আৰু গুণেশ্বৰ যেন এই মৌনতাৰ ওচৰলৈ মানুহক নিয়া এখন নীল শিপা—য’ত শব্দ নাই, মাথোঁ ছাঁ আৰু অনুভৱ।
এই সময়ত গুৱাহাটীত এটা সৰু ঘটনা একেবাৰে বিস্ফোৰণৰ দৰে ব্যাপক হৈ পৰে—এজন সাংবাদিক, যিয়ে গুণেশ্বৰ সন্দেহত ডকুমেন্টাৰী বনাইছিল, হঠাৎ গুম হৈ যায়; তেওঁৰ শেষ অবস্থান আছিল দোকানখনৰ ওচৰ, আৰু তেওঁৰ ফটোত দেখা গৈছে গুণেশ্বৰৰ সৈতে এক মৃদু কথা-বাৰ্তাৰ সময়; এই নিখোঁজ ঘটনাই পুনৰ এক সঁকিয়নি দিয়ে—মিডিয়া চেঁচামেচি কৰে, “গুণেশ্বৰ অপহৰণত জড়িত নেকি?” “সত্য গোপন কৰিবলৈ ষড়যন্ত্র?”—অথচ দোকানখনৰ আগত ভক্তৰ ভিৰ বাঢ়ি যায়; অদ্ভুতভাৱে, গুণেশ্বৰে নীৰৱতা পালন কৰে, কোনো কথা নকৰে, সাংবাদিক নিখোঁজৰ বিষয়ে কোনো মন্তব্য নকৰে—অৰুন্ধতী নামৰ এজনী সংবাদকর্মীয়ে, যিয়ে অতীতত আন্ধাৰ বোৰ খনন কৰি সত্য উলিয়াই আনি ছোৱালীবোৰৰ বাবে প্ৰতিষ্ঠা লাভ কৰিছিল, সেই গুম হোৱা সাংবাদিকটোৰ ভগ্নী হিচাপে ঘটনাটো ল’বলৈ ওলাই আহে; তেওঁ চাহ দোকানত গুণেশ্বৰক সোধে, “আপুনি তেওঁৰ সৈতে শেষ কি ক’লে?” গুণেশ্বৰ শুধুমাত্র চুপ থাকে, মাথোঁ এটা কথা কয়—“শব্দৰে কোৱা সকলো সত্য নহয়, কেতিয়াবা চুপতকৈ বেছি কঠিন কিছু নাথাকে”—এই উত্তৰ অৰুন্ধতীক হতবাক কৰিলেও তেওঁ ৰিপ’ৰ্ট কৰাটো নাছৰে; কিন্তু তেতিয়ালৈকে চহৰৰ ভিতৰত জনতা বিভক্ত হয়—একাংশ ভাবে গুণেশ্বৰে এই গুম কৰি অলৌকিক খং প্ৰকাশ কৰিছে, আন অংশ ভাবে, “গুৰু গুণেশ্বৰ কোনেওকো ক্ষতি নকৰে, কেৱল আগন্তুক সময় দেখুৱায়”; এই উত্তপ্ত মতভেদৰ মাজত অৰ্কজ্যোতি নিজে আপোন মনত স্থিৰ কৰে—এই ঘটনাৰ পেছত কোনো অতিপ্ৰাকৃতিক সত্য নাই, কিন্তু গুণেশ্বৰ এনেকুৱা শক্তিৰে ঘেৰি আছে, যি সহজ যুক্তিৰে ব্যাখ্যা নকৰে; তেওঁ সন্দেহ কৰে, ই হয়তো এক তীব্ৰ প্ৰাচীন শস্ত্ৰ, মনৰ তলদেশৰ মায়াজাল—অথবা গুণেশ্বৰে নিজৰ জানো ইচ্ছাৰে সময়ৰ সীমা পাৰ হৈছে?
এই সময়ত, গুৱাহাটীৰ এক ঘন কুঁৱলীয়াই ৰাতি এখন অদ্ভুত দিশ লৈ যায়—দোকানখনৰ সামিয়ানাৰ ওপৰত ডাঙৰ ছাঁ ওলায়, যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁততে হঠাৎ এক অচিন নামৰ পোহৰ আহে; গুণেশ্বৰ তাৰ চাৰিওফালে বহা মানুহক চকু বন্ধ কৰিবলৈ কয়, আৰু মাত্ৰ এটি বাক্য উচ্চাৰণ কৰে—“চকুৰে দেখা ভাগ্য হৈছে তোমালোকৰ ঈশ্বৰ, এতিয়া কান্ধত থকা পিঠিত অনুভৱ কৰা সত্যই তোমালোকৰ বাস্তৱ”—এই বাক্য শুনি কিছুমান মানুহ কান্দিবলৈ ধৰিলে, কিছুমান নিশ্চুপ হৈ চকু মুদিলে, আৰু এই এক সন্ধ্যাত, সেই নিখোঁজ সাংবাদিকটোৰ ফোন এজন ক্লান্ত পকেটমেনৰ হাতত সোমায়—ফোনটোত এখন ভিডিঅ’ থাকে, য’ত দেখা যায় গুণেশ্বৰৰ মুখ, আৰু পিছফালে এজন মানুহ চকু মুদা হৈ ক’লে—“মই হেৰালোঁ, কিয়নো মই ক’ব খুজিলোঁ”—এই ভিডিঅ’ কাকো দেখুৱাব পৰা নগ’ল, কিয়নো ফোনটো পুৱা উজান সোঁতে ধৰি গৈছিল; আৰু এইদিনা, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰত বসন্তৰ প্ৰথমপৰাৰ বতাহেৰে এটা সাৰ্বজনীন সঁকিয়নি বাজে—গুণেশ্বৰ কেৱল এজন মানুহ নহয়, হয়তো এজন দৰ্শন, হয়তো এজন সময়-চেতনা বহন কৰা আত্মা, অথবা হয়তো কেৱল এটা প্ৰতিচ্ছবি, যাৰ মাজেৰে মানুহে নিজৰ অন্তৰৰ শব্দ শুনে; আৰু এই শব্দই হ’ল সেই “ছেঁচা শব্দ”, যি অলপ অলপকৈ ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুৰে ওলাই এক বিশ্বাসৰ নতুন অধ্যায় আৰম্ভ কৰে—য’ত প্ৰশ্নৰ উত্তৰ নাথাকে, কিন্তু উত্তৰৰ অপেক্ষা বিশ্বাসৰ দৰে শুদ্ধ।
৭
মাঘৰ শেষখন দিনত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পুৰণি চাহ দোকানখনৰ ওচৰত অকস্মাৎ পৰিৱর্তন অনুভৱ হ’ল—গুণেশ্বৰ এতিয়া সাধাৰণতা এৰি এক নীৰৱ অনুপস্থিতিৰে নিজৰ দৰ্শন স্থগিত ৰখাৰ ঘোষণা কৰিলে, যদিও সেয়া কোনো সংবাদপত্ৰ বা মাইক্ৰোফোনেৰে নহয়, মাথোঁ দোকানখনত লিখা এটা এটা সৰু কাগজত: “এতিয়া তোমালোকক নিজকে পঢ়িব লাগিব”; এই বাক্য দেখিলেই মানুহে দুটাকৈ বিভক্ত অনুভৱ কৰে—এজনে ভাবে গুণেশ্বৰ গ’ল, এজনে ভাবে তেওঁ পূৰ্ণ হ’ল; অৱশ্যে অৰ্কজ্যোতি জানে—এই নীৰৱতা মাত্ৰ সলনি হোৱাৰ সূচনা, নহয় অন্ত; তেওঁ যিদৰে অতীতৰ নথিপত্ৰ, ডায়েৰী, আৰু বিজ্ঞানমনস্ক বিশ্লেষণৰ সহায় লৈ গুণেশ্বৰক বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, এতিয়া তেওঁ অনুভৱ কৰে—এই নীৰৱতাই হ’ল গুণেশ্বৰ; কিয়নো গুণেশ্বৰ সদায় হাঁহি মাতে, কিন্তু কেতিয়াও নিৰ্দেশ নিদিয়ে; তেওঁ আশা জগায়, কিন্তু দায়ৱদ্ধতা লৈ নালয়; আৰু এই ধাৰণাৰে তেওঁ গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ মনোবিজ্ঞান বিভাগত এখন গৱেষণা প্ৰবন্ধ আগবঢ়ায়—“নজৰ সঁপা নীৰৱতাৰ গীত: চাহ দোকানত অলৌকিকতাৰ মানসিক ছাঁ”; এই প্ৰবন্ধত তেওঁ লিখে—“গুণেশ্বৰ যেন এক মনৰ আয়না, য’ত মানুহে নিজৰেই আশা, ভয়, দায়িত্ব আৰু প্ৰত্যাশা চিনি পায়, আৰু সেই আয়নাৰ ছাঁৱেই তেওঁক ঈশ্বৰ, ৰহস্য অথবা ভগৱান বুলি ভাবে”; কিন্তু প্ৰবন্ধটো ছপা হোৱাৰ লগে লগে বিতণ্ডা আৰম্ভ হয়—অন্তৰ্ভুক্ত বহু লোকই অভিযোগ কৰে এই প্ৰবন্ধে গুণেশ্বৰক অপমান কৰিছে; আৰু ঠিক তেনেসময়তে, ৰাজহুৱা ভেটিত গুণেশ্বৰে পুনৰ হাজিৰ হয়, আৰু মাত্ৰ এটা বাক্য কয়—“নীৰৱতা মোৰ ভাষা, তোমালোকৰ শব্দেই মোৰ ৰূপ”।
গুৱাহাটী এতিয়া দুটাকৈ চৌহদত বিভক্ত—এটা শ্ৰেণী বিশ্বাস কৰে গুণেশ্বৰ সদায় তেওঁলোকৰ অন্তৰঙ্গ চিন্তাৰ প্ৰতিকৃতি, আন অংশে ভাবে, তেওঁ মানুহৰ মন প্ৰৱঞ্চনা কৰিবলৈ চতুৰভাৱে আত্মাৰ ৰূপ লৈছে; এই বিভাজনলৈ বেছি তীব্ৰতা যোগায় এক নতুন ঘটনা—চাহ দোকানৰ ওচৰত এখন দানবাক্স থকা দেখা যায়, য’ত মানুহে নিজৰ “সোণালী সপোন” লিখি ঢুকুৱাব পৰা যায়; গুণেশ্বৰ ক’লে, “যি বিশ্বাসেৰে তুমিয়ে মনৰ কথা দিয়া, সেই বিশ্বাসেৰে উত্তৰ আহে”—এনে কামৰ ফলস্বৰূপে এটা অবিশ্বাস্য ছবি ওলায়—সুকান্ঠ শৰ্মা নামৰ এজন দোকানীয়া, যিয়ে তেওঁৰ দানবাক্সত “মোৰ পুত্ৰ যেন পুনৰ হাঁহে” বুলি লিখিছিল, দুদিনৰ পাছত তেওঁৰ মানসিকভাৱে বিকাশহীন পুত্ৰজনে প্রথমবাৰ বাব বুলি মাত দিয়ে; আন এজনী যুৱতীয়ে লিখিছিল—“মোক যি এৰি গৈছিল, তেওঁ মোৰ কাষলৈ আহক”, আৰু চাৰি দিনৰ পিছত তেওঁৰ প্রাক্তন প্ৰেমিক ফেচবুকত আপোনাৰ সৈতে পুনৰ যোগাযোগৰ চেষ্টা কৰে; এনে ঘটনাই বিশ্বাসক উৰণি দিয়ে—দোকানখনৰ কাষত অলপতে এখন মন্দিৰৰ ৰূপত আকৃতি পায়—মানুহ আৰু শিশুৰ ভিৰ, বতাহত ধূপৰ গোন্ধ, আৰু ছাঁত ওলমি থকা দানবাক্স যেন এখন আধুনিক পূজাৰ থাপনা; অথচ গুণেশ্বৰে তাৰ মাজত, মাজমজিয়াত বহি থাকে আগৰ দৰে—হাঁহি, নীৰৱতা, আৰু অস্পষ্ট চাহ বোল; অৰ্কজ্যোতি এই দৃশ্য চাৰিওফালে চাই মৃদু হাহে—তেওঁ ভাবি উঠে: “বিশ্বাসৰ ভিতৰেই মানুহে ঈশ্বৰৰ মুখ আঁকে, আৰু গুণেশ্বৰ সেই কাগজখন মাথোঁ আগবঢ়ায়”; তেওঁ এতিয়া গুণেশ্বৰ বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা খুজি নাপায়—বুজি পায় কেৱল মানুহৰ মনৰ গভীৰ সেউজী অন্ধকাৰ, য’ত আশা থকাটোয়ে একধৰণৰ আলো।
এই সময়তে অৰ্কজ্যোতি নিজৰ ভিতৰতো এক গুপ্ত সলনি অনুভৱ কৰে—তেওঁ বিশ্বাস কৰে, গুণেশ্বৰৰ কথাবোৰ হয়তো মিথ্যা, হয়তো সত্য, কিন্তু ইমান বছৰৰ বিৰল দৃঢ়তাৰে কোৱা, যেন হাওঁফাওঁৰ দৰে নহয়; তেওঁ ভাৱে, “ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁত যেন গুণেশ্বৰৰ হৃদয়ৰ ছাঁ, য’ত বিশ্বাস আৰু সন্দেহ একেলগে বৈছে”—এই ভাবনাৰ মাজতে তেওঁ আবিষ্কাৰ কৰে, তেওঁৰ মাক, যিজনে কথা ক’ব পৰা নাছিল, এতিয়া চকুতে প্ৰশ্নৰ ছাঁ দেখুৱাবলৈ ধৰিছে, যেন তেওঁৰো ভিতৰত বিশ্বাসে কিবা তৰংগ জগাইছে; অৰ্কজ্যোতি চকু মুদে, আৰু গুণেশ্বৰৰ এটি কথাই কাণত বাজি উঠে—“নজৰে দেখা সম্ভৱ নহয়, যদি অন্তৰত শুনা নাযায়”; সেই দিনাৰ পৰা, অৰ্কজ্যোতিয়ে নীৰৱতাক অধ্যয়নৰ উপায় হিচাপে গ্ৰহণ কৰে—দোকানখনত বহে, নোযায় প্ৰশ্ন কৰিবলৈ, নোযায় উত্তৰ বিচাৰি; কেৱল বিশ্বাস কৰে, শুনে, আৰু মনৰ ভিতৰত গুণেশ্বৰৰ শিপাৰ পৰা ওলোৱা বতাহৰ দৰে অনুভৱ কৰে—য’ত শব্দ নাই, কেৱল সোঁতাৰ লগত বহি থকা আত্মা থাকে; আৰু সেই আত্মাই হয়তো গুৱাহাটী নামৰ চহৰৰ বুকুত এক অজান দিশ লৈ যাব—য’ত অলৌকিকতা আৰু বাস্তৱৰ মাজত সঁচা মানুহৰ আশা পাতনি পাতি থকে।
৮
সপোনবোৰ যিমানেই বেছি ব্যাখ্যাহীন হ’ব, সেইবোৰে তাতেই ডাঙৰ গুপ্তসংকেত বহন কৰে—এই কথাই অৰ্কজ্যোতিক তীব্ৰভাৱে স্পর্শ কৰে যেতিয়া তেওঁৰ অধ্যয়ন আৰু দিনলিপিৰ মাজত দেখা যায়—মানুহবোৰে গুণেশ্বৰৰ কথা পোৱাৰ পাছত কেৱল বাহ্যিক আশ্বাস নহয়, কিন্তু তাৰ পিছতে তেওঁলোকৰ অন্তৰগত দিশবোৰো সলনি হ’ব ধৰিছে; যেন গুণেশ্বৰৰ একো “বাচি লোৱা বাক্য” পোৱাৰ পিছতেই মানুহে নিজৰ ভিতৰৰ নিষ্ক্ৰিয়তা অতিক্ৰম কৰে, আৰু সেই বিশ্বাসৰ তৰংগত বাস্তৱক সাঁচি লয়; এই ভাবনা লৈ তেওঁ মানুহবোৰৰ ঘৰত গৈ সাক্ষাৎকাৰ আৰম্ভ কৰে—এজন বয়স্ক লোক, যিজনে নিজৰ পুত্ৰৰ সৈতে ২০ বছৰৰ বৈৰ মিটামটিৰ সম্ভাৱনা পাইছিল, তেওঁৰ চকুত চকুলোৰে ক’লে—“গুণেশ্বৰে ক’লে মই নিজেই ক্ষমা কৰিব লাগে… আৰু মই কৰিলে”—অন্যহাতে এজন অসুস্থ মহিলাই ক’লে, “তেওঁ ক’লে মৃত্যুৰ আগতে মই এটি সেউজীয়া গাভৰুক হাঁহি দিব পাৰিম”—তেওঁ আজিও দিনটো পাৰ কৰে পেটৰ বিষ লৈ, কিন্তু জীৱনত প্ৰথমবাৰ একো অভিমান নোহোৱা হাঁহিৰে এজন পৰিচয়হীন শিশুক চাহ পৰিবেশন কৰে; এই ঘটনাবোৰ কেৱল বিশ্বাস, প্ৰেৰণা, নে গভীৰ মানসিক প্ৰযুক্তি—সেয়া স্পষ্ট নহয়, কিন্তু গুৱাহাটী এখন চহৰ মাত্ৰ নহয়, এখন নিৰৱে চৰ্চিত অলৌকিক ল্যাবৰেটৰিৰ ৰূপ লৈছে; গুণেশ্বৰ নিজে একো বোল নকৰে, কেৱল বহুদিন পিচত চুপে চুপে এদিন অৰ্কজ্যোতিক চাহৰ কাপত এটা পুৰণি চিঠি দি কয়, “ইমান দিনত মই তোমাৰ অপেক্ষাত আছিলোঁ”—চিঠিখন পঢ়ি অৰ্কজ্যোতি স্তব্ধ হৈ পৰে, কিয়নো সেই চিঠিত কোৱা হ’ল—“সপোনত যি নাজানো অংক উলটি পৰে, সেয়াই বাস্তৱৰ ভিতৰখনৰ চাবিকাঠি; তুমি মোক সন্ধান কৰিছিলা, কিন্তু মই সদায় তোৰ ভিতৰত আছিলোঁ”; এই বাক্যবোৰ কোনো অলৌকিক শক্তিৰ দৰে অৰ্কজ্যোতিক অলপ মানসিক উৰ্ধ্বতা দিয়ে, যেন তেওঁৰ এক অংশ নিজকে গুণেশ্বৰলৈ আগবঢ়াইছিল, আৰু সেয়া এতিয়া গুচি গ’ল।
গুৱাহাটীৰ মানুহে এতিয়া গুণেশ্বৰৰ নামত ফুল দান কৰে, চান্দা সংগ্ৰহ কৰে, আনকি এজন বেবাক বাচলীয়া পুৰোহিতে গুণেশ্বৰৰ সমষ্টিগত পূজাৰ কথা কয়; এই অতিৰঞ্জিত ভক্তিৰ মাজত অৰ্কজ্যোতি চিঞৰি ক’ব খোজে—“তেওঁ কোনো ভগৱান নহয়, তেওঁ এটা প্ৰতিচ্ছবি”—কিন্তু চকু-মুখ চায় আৰু চুপ থাকে, কিয়নো তেওঁ এতিয়া বুজে—প্ৰত্যেকেই নিজৰ বিশ্বাসৰ ৰূপ নিজে গঢ়ে; এদিন পুৱা দোকানখনৰ আগত চুপচাপ বহি থকা এক বৃদ্ধা, যিজনে সদায় হাঁহি হাঁহি মানৱ সম্পৰ্কৰ বিষয়ে কয়, তেওঁ গুণেশ্বৰক সুধে, “আপোনাৰ শব্দবোৰ ক’ৰ পৰা আহে?” গুণেশ্বৰে হাঁহি মাৰি কয়—“যিখিনিতে সপোনবোৰ গুৰিচৰা হয়, তাতেই শব্দবোৰ নিজে ওলাই আহে”; এই উত্তৰ শুনি মহিলাজনীৰ চকুত অশ্রু ওলায়—হয়তো তেওঁৰ মনত পুৰণি কোনো সপোনৰ কথাই ভাহি আহে; আন দিনটোত এখন বিশেষ ঘটনা ঘটে—এজন দৃষ্টিহীন কণ্ঠশিল্পী, যিয়ে সদায় গুণেশ্বৰক ধন্যবাদ দিয়ে তেওঁক “গীতৰ শব্দ শুনিবলৈ শক্তি” দিয়া বাবে, তেওঁ দোকানখনত বহি বাজোৱা এটি গীতত ক’ব ধৰিলে—“নজৰ নাই, কিন্তু মই ছাঁ দেখিছোঁ”—এই গীত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুৰে উৰি যায়, আৰু সেই দিনাই “বেলিৰ পিছফালে থকা চিঠি” নামেৰে গুণেশ্বৰক লৈ এখন নাট্য লিখা হয়—এই নাট্যত গুণেশ্বৰ চরিত্ৰখন নোহোৱা, মাথোঁ আওতা আৰু ফালে থকা মানুহবোৰৰ আচৰণে তেওঁৰ উপস্থিতি অনুভৱ কৰায়; অৰ্কজ্যোতি নাট্যখন চাই চকু মুদে—তেওঁৰ ভিতৰৰ যুক্তিবাদী অংশ আৰু সৃষ্টিশীল অংশ দুয়ো একেটা বিন্দুত মিলি যায়, যেন তেওঁ এতিয়া জানে—গুণেশ্বৰ হ’ল মানুহৰ অন্তৰত থকা এক “পিয়াসা বিশ্বাস”, যিটো পূৰ্ণ হ’ব নোৱাৰিলে অলৌকিকতা হৈ উঠে।
এদিন গুণেশ্বৰক গভীৰভাৱে লক্ষ্য কৰি অৰ্কজ্যোতিয়ে সুধে, “আপুনি এতিয়া সন্তুষ্টনে?”—গুণেশ্বৰ মাথোঁ হাঁহে আৰু কয়, “সন্তুষ্টি হৈছে মানুহৰ শেষ প্রশ্ন, আৰু মই তাত উত্তৰ দিয়া এৰা”। এই কথা শুনি অৰ্কজ্যোতি গভীৰ নিস্তব্ধতালৈ সোমাই পৰে, কিয়নো তেওঁ জানে এই মনোজগতীয় ৰহস্য ব্যাখ্যাতীত; আৰু ঠিক সেই ৰাতিত, পুৱা গুণেশ্বৰ দোকানখনলৈ আহে নাছিল—কেৱল এটি সৰু চিঠি ৰখা আছিল, য’ত লিখা আছিল—“যেতিয়া বিশ্বাস নিজে কথা ক’ব পাৰে, তেতিয়া মোৰ প্ৰয়োজন নাথাকে”; গুৱাহাটীৰ সকলে বিষাদেৰে কথা ক’লে—“গুণেশ্বৰে গুচি গ’ল”; কিন্তু অৰ্কজ্যোতি হাঁহে—কিয়নো তেওঁ জানে গুণেশ্বৰ নাই, কিয়নো গুণেশ্বৰ এতিয়া সকলোৰে ভিতৰত; আৰু সেইদিনা ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ এদিনীয়া চাহৰ বাষ্পৰ লগত যেন উৰি যায় অলৌকিকতাৰ আধা-আধুৰা ব্যাখ্যা—থাকি থাকে কেৱল কিছু অদেখা চিঠি, অলপ বেলিৰ পিছফালে থকা কিছু শব্দ, যিবোৰ মানুহে কেতিয়াবা নিজেই অনুভৱ কৰে, আৰু তাৰ ভিতৰতে হয়তো গুণেশ্বৰ, অলৌকিকতা, আৰু “সঁচা বিশ্বাস”ৰ মুখ দেখিবলৈ পায়।
৯
গুণেশ্বৰ গুচি যোৱাৰ পাছত গুৱাহাটী চহৰটো যেন আচলতে অলপ নিঃশব্দ হৈ পৰে—সন্ধিয়াৰ পাৰত চাহৰ দোকানখন যদিও খোলা থাকে, তাৰ ওচৰত অহা মানুহবোৰৰ ভিৰ কমি আহে; এদিন যি ঠাইত বিশ্বাসৰ গৰাকী আছিল, তাতে এতিয়া কিছুমান মানুহ কেৱল চুপে চুপে বহে আৰু চকু মুদে—তেওঁলোকে আশা কৰে, হেঁপাহ কৰে, কিন্তু কেতিয়াবা নীৰৱতাতেই আংশিক সন্তুষ্ট থাকে; অৰ্কজ্যোতি, যি আগতে গুণেশ্বৰক বৈজ্ঞানিকভাৱে ব্যাখ্যা কৰিব খুজিছিল, এতিয়া তেওঁৰ দিনবোৰ কটাই নিৰৱ অধ্যয়নত—তেওঁ লিখে, খাতাত লিখে, হঠাৎ সুধে নিজকে: “বিশ্বাস যদি ভিতৰৰ শক্তিৰে উপচে উঠে, তেন্তে বাহিৰৰ অলৌকিকতা প্ৰয়োজনীয় নেকি?”—এই প্রশ্নেই তেওঁৰ চিন্তাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰে; আৰু ঠিক এই সময়তে, চহৰৰ ভিতৰত এটা অদ্ভুত গুজব ফুটি উঠে—ক’ব ধৰিল, “চাহৰ দোকানখনৰ পিছফালে এটা পাথৰৰ চৌহদত গোপন এটা কোঠা আছে, য’ত গুণেশ্বৰে এটি চাবিকাঠি ৰাখিছিল”; অদ্ভুতভাৱে, এটি শিশুৱে কথাষাৰ প্ৰথম কলে—তেওঁ চাহ খাবলৈ আহিছিল, আৰু দোকানৰ পিছফালে খেলি থাকোঁতেই ক’লে, “এতিয়াও তাৰ ঘৰটো খোলা নাই”—এই কথাই অৰ্কজ্যোতিক আগ্ৰহী কৰি তোলে; তেওঁ পিছে-পিছে যায় আৰু দেখা পায়—পাথৰৰ পৃষ্ঠত কাণৰ আকৃতিৰ দৰে ছাঁ, যাক অলপ সাৱধানে স্পৰ্শ কৰিলে এক টান শব্দ; আৰু ঠিক তাৰ মূৰত খোদিত এটা বাক্য: “সঁচা শুনা মানুহে নিজে চাবিকাঠি হয়”—এই বাক্যয়ে যেন অৰ্কজ্যোতিক মনৰ ভিতৰেদি পাৰি যায়—গুণেশ্বৰৰ এক বেলেগ প্ৰতিচ্ছবি যেন।
অৰ্কজ্যোতিয়ে সেই পাথৰখনক প্ৰায়ে পৰ্যবেক্ষণ কৰে, তাৰ ভিন্ন দিশ চালে, আৰু গুণেশ্বৰৰ পুৰণি কথাবোৰ পুনৰ স্মৰণ কৰে—“নীৰৱতা শুনিব লাগিব”—এটাৰ লগত পাথৰৰ শিলচিহ্ন মিলে; এদিন ৰাতিপুৱা, গৰাকী নাইকীয়া দোকানখনৰ পিছফালে গ’লে, গছজোপাৰ মাজত লুকাই থকা কাঠৰ এটা বাকচ পায়; তাত কোনো অলৌকিক শক্তিৰ চকুপোহৰ নাছিল, কেৱল ভিতৰত এটা পুৰণি চকী, এখন দালান, আৰু শিলৰ মূৰত খোদিত কিছুমান লিখনী—এইবোৰে স্পষ্ট কৰে, গুণেশ্বৰ বহু আগতে এই সকলো সাজি থৈ গৈছিল; অৰ্কজ্যোতিয়ে বুজে—গুণেশ্বৰৰ “চাবিকাঠি” মানে কোনো দেৱতা-দ্বাৰ নোহোৱাকৈ “সঁচা শুনিবলৈ” এটি প্ৰক্ৰিয়া, আৰু সেই শুনাৰ মাজতে থাকিব পাৰে উত্তৰ, বিশ্বাস আৰু পুনৰ্নিমাণ; পাথৰৰ ওপৰত এখন অজান শব্দৰ ৰচনাত লিখা থাকে: “জন্মে জন্মে মনৰ ঘৰৰ সৈতে লগ পালেই মানুহে ভগৱান দেখিবলৈ পায়”—এই বাক্যতেই অৰ্কজ্যোতিৰ চোখে চকু মিলায়, আৰু তেওঁ বুজে—গুণেশ্বৰৰ শেষ শিক্ষা হ’ল, সকলো উত্তৰ বাহিৰত নহয়, ভিতৰত—আৰু সেই ভিতৰত সোমাবলৈ আপোনাৰ নিজকে শুনা, চিনি পাওঁ আৰু স্বীকাৰ কৰা লাগে; সেয়া হলেই “চাবিকাঠিৰ আঁৰত থকা দুৱাৰ” খোলাৰ সম্ভাৱনা থাকে।
এই অভিজ্ঞতাৰ পিছত, অৰ্কজ্যোতি নিজে চাহৰ দোকানখন সামলাই ৰাখে—অৱশ্যে তেওঁ গুণেশ্বৰ নহয়, তেওঁ প্ৰকটভাৱে কোনো কথা নকয়; তেওঁ কেৱল সেই বহাগুণীয়া বেঞ্চখনতে বহে, আৰু যিজন আহে, তেওঁক চাহ দিয়ে আৰু সুধে, “আপোনাৰ মনত আজি কি শব্দ বাজি আছিল?”—মানুহবোৰ শকত হয়, চকু মুদে, আৰু অলপপিচত বহে আৰু বৰ্ণনা কৰে—কোনোবাই কয় নিজৰ শিশুক নোচিনিব পৰা কষ্টৰ কথা, আনবাই কয় এদিন সপোনত দেখা এখন অজান শিলৰ, আন এজন কয় তেওঁৰ আইৰ কান্ধত হাত দিয়া শেষ দিনটো; অৰ্কজ্যোতিয়ে সেই কথাবোৰ মনত ৰাখে, আৰু এজন অচিনাকীক বহুৱাই কৈ দিয়ে—“আপোনাৰ কথাটো হয়তো ইতিমধ্যে কোনোবাই শুনি লৈছে”—এই ভঙ্গিতেই “বিশ্বাসৰ দোকান” নতুন ৰূপে জীৱন্ত হৈ উঠে; গুণেশ্বৰ থাকে নাই, কিন্তু তেওঁৰ কথা, শিক্ষা আৰু নীৰৱতাৰ প্ৰতিচ্ছবি থাকে—ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পাতল বতাহত, চাহৰ কাপৰ তাপত, আৰু বিশ্বাসৰ সঁচা অন্তৰত; গুৱাহাটীৰ মানুহ এতিয়া জানে—যিকোনো অলৌকিকতা, যদি সেয়া সত্যৰ সৈতে সংযোগ সৃষ্টি কৰে, তেন্তে সেয়া কেৱল আশ্চৰ্য্য নহয়, ই এক প্ৰত্যয়—এক ছাঁ, এক সপোন, যিটো বহুত দিন ধৰি সুধিছিল—“সঁচা শুনিছানে?”—আৰু সেই শুনাৰ মাজতে যিকোনোজন চাবিকাঠিৰে নিজৰ দুৱাৰ মেলিব পাৰে।
১০
চহৰখনৰ কোলাহল একেধৰণে চলি থাকে, কিন্তু চাহৰ দোকানখনৰ ভিতৰখনত এখন নামহীন ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠা যেন প্ৰতিদিনে নতুনকৈ উমি উঠে—অৰ্কজ্যোতি এতিয়া কোনো দৰ্শন বা গৱেষণাৰ পিছত নাযায়, তেওঁ মাথোঁ বহে আৰু শুনে; মানুহবোৰ অহা-যোৱা কৰে, কোনোবাই নিজা কথাৰে কাপ চাহৰ সৈতে মৰম ঢালে, আন কোনোবাই মাথোঁ বহে আৰু চকু মুদে—এই সকলো কথাৰে মাজতেই এজন বৃদ্ধ কবিৰ দৰে অৰ্কজ্যোতিয়ে তাৰ চুপৰ মাজতে এক ছাঁ আঁকে; আৰু ঠিক এই সময়ত এদিন এজন ভিন্নধাৰাৰ মানুহ আহে—এজন যুৱক, যি কলিকতাৰ পৰা অহা, বলিষ্ঠ দেহ আৰু উদাস চকু; তেওঁ চাহ খাই থকা অৱস্থাতে আৰামকৈ সুধে, “আপোনালোক এতিয়াও বিশ্বাস কৰে গুণেশ্বৰ আছিল নে এজন ঠগ?”—এই কথাটো শুনিয়েই কেইজন মানুহ অলপ থৰথৰাই উঠে, কিন্তু অৰ্কজ্যোতিয়ে মাথোঁ হাঁহে আৰু ক’লে, “তেওঁ আছিল—অথচ ক’তো নাছিল”; এই যুৱকজন আগবাঢ়ি ক’লে, “মই তেওঁৰ শেষ চিঠিখন পোৱা মানুহ”—বাক্যটো যেন সোঁতৰ মাজত থৈ দিয়া এক শিলখণ্ড, সকলো কাণ তাতেই; যুৱকজনে পকেটৰ পৰা এটা জঁজাই খোৱা কাগজ ওলিয়ালে—তাত লিখা: “মানুহে মোৰ নামত বেলি চাই, কিন্তু মই কেৱল ছাঁ হৈ থাকিব খুজোঁ; সকলো যি বুলি ভাবে, মই তাৰ বিপৰীত নহয়—কিন্তু মই কোনো নাম নহয়; মই এজনা—সুধা খোজা সকলোৰে মনৰ কথাটোৰ প্ৰতিধ্বনি”; চিঠিখন পৰি সকলো নিশ্চুপ হৈ পৰে—গুণেশ্বৰ হয়তো বাস্তৱতে কোনো নাম নাছিল, কোনো ব্যক্তি নাছিল, তেওঁ মাথোঁ এজন “উপলব্ধি”, এজন অভ্যন্তৰীণ প্রশ্নৰ প্ৰতিচ্ছবি; আৰু তাৰ প্ৰমাণ যেন সেইদিনা গুৱাহাটীৰ ওপৰত নামি আহে—পুৱা আকাশত বেলিৰ সেউজীয়া আঁচলৰ মাজতে, চাহৰ দোকানখনৰ ছাঁটোৱে যেন অলপ দীঘল হয়, যেন কিবা এখন গল্প পুনৰ পাতনি মেলিবলৈ সাজু হয়।
সেই দিনাৰ পিছৰে পৰা, চাহৰ দোকানখনৰ বেঞ্চবোৰত বহা মানুহে কেতিয়াবা একেটা কথাই কয়—“তেওঁ আহিছিল, কিন্তু তেওঁ গুচি নাযায়”। অৰ্কজ্যোতি চকু মুদে আৰু নিজকে এক ডায়েৰীৰ অন্তিম পৃষ্ঠাত অনুভৱ কৰে—নাম নাই, চৰিত্ৰ নাই, কেবল অনুভৱৰ ধ্বনি; তেওঁ জানে—গুণেশ্বৰ হ’ল তাৰ দৰে বহু লোকৰ প্ৰতিচ্ছবি, যিসকলে জীৱনত অলপ আশাৰ বতাহ বিচাৰে; আৰু এই চিন্তাৰ মাজতে, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰতে, তেওঁ লিখা আৰম্ভ কৰে এখন নামহীন ডায়েৰী—কোনো যুক্তি বা তত্ত্ব নোহোৱা, কেৱল মানুহে শুনা কথাবোৰৰ সংগ্ৰহ; এই ডায়েৰীখন পঢ়ি মানুহে ক’ত গুণেশ্বৰ আছিল সেয়া নুবুজে, কিন্তু তেওঁলোক নিজক চিনি পায়—নিজৰ ভয়, আশা, অভিমান, ক্ষমা, আৰু হেঁপাহৰ ছাঁ; আৰু ঠিক সেইডাল সন্ধিয়া, যেতিয়া ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতে এখন বেলুন উৰি যায়, দোকানখনত বহা এজন শিশু ক’লে—“তেওঁ আকৌ আহিব জানো?” অৰ্কজ্যোতিয়ে হাঁহি মাৰি কৈছিল—“যেতিয়া তুমি আপোনাৰ ভিতৰত তেওঁৰ শব্দ শুনা আৰম্ভ কৰিবা, তেওঁ আহিব”—এই বাক্যই যেন চহৰখনৰ ওপৰত পৰি থকা আকাশটো অলপ নীল কৰি তোলে, যেন বাতাহেৰে কোনোবাই পুনৰ লিখি থাকে—“বিশ্বাস অলৌকিক নহয়, ই আপোনাৰেই ভিতৰৰ নামহীন ডায়েৰী।”
শেষটো এতিয়া বুজা যায়—গুণেশ্বৰ নামৰ এই গল্প, এই অলৌকিকতা, এই সন্দেহ আৰু বিশ্বাসৰ ঘূর্ণি, সকলোতেই সেয়া পঢ়া যায়—মানুহৰ মনত থাকি থকা অলপ দেউতাই, অলপ হেঁপাহেৰে গঠিত আত্মা, যিয়ে সময়ে সময়ে আত্মপ্ৰকাশ কৰে; আৰু এই আত্মাৰ নাম কোনোদিনেই গুণেশ্বৰ নহয়—ই নামহীন, প্ৰতিচ্ছবিহীন, কিন্তু সেয়াই সৰ্বশক্তিমান—সেয়াই বিশ্বাসৰ জন্মদাতা; এই বিশ্বাসেৰে, চাহৰ দোকানখন প্ৰত্যেক দিনেই নবসন্তান হয়, প্ৰতিদিনেই এজন নতুন গুণেশ্বৰ জন্ম লয়—আৰু ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ বুকুত এখন নামহীন ডায়েৰী বতাহেৰে ওলোমি থাকে।
***
