ৰূপহী পথাৰৰ অলিখিত ইতিহাস

জয়ন্তী বৰা

সূৰ্যটো আজিও আগৰ দৰে উঠে, পিঠিত গৰম মেলে, কিন্তু ১৯৪৭ চনৰ এই জুলাই মাহত গোলাঘাটৰ ৰূপহী পথাৰ যেন অলপ বেছি চুপচাপ। ৰামেশ্বৰ হাজৰিকা ৰাতিপুৱাৰে হাঁহ-বগলী উৰা পথাৰখনেদি খোজ দি গৈ থাকোতেই লক্ষ্য কৰিলে—জোনাকিৰ দৰে চকচকোৱা পানীত অলপ ধূলি মিহলি হৈ গৈছে। বতাহত যেন কোনো আশংকাৰ গন্ধ। তেওঁৰ গাৰ গামোচাটো পিঠিত জপিয়াই আছিল, কিন্তু ওঁঠত চিৰচেনেহৰ হাঁহিটো নাছিল। হাঁহিটো যে ক’ত হেৰাল—সেয়া তেওঁ নিজেই নাজানে। গাঁৱখনত আটাইতকৈ ডাঙৰ ধাননি পথাৰ তেওঁৰ; যদিও নাম-ধামতে হাজৰিকা, মনত সদায় আছিল এক কৃষকৰ পৰিচয়। ৰাতিপুৱাৰ পাখি চিঞৰ আৰু গাঁওবাসীৰ হালধীয়া কাপোৰেৰে পথাৰৰ কোণ চাফা কৰা দৃশ্যবোৰই যেন কৈছিল — “সিহঁত হ’ব পাৰে দেশভাগৰ কথা নুশুনে, কিন্তু সেই ভাগ যেতিয়া ওলাই যাব, সিহঁতেই পথাৰৰ মাজত একাকী হৈ থাকি যাব।” আচলতে কালিৰ দিনত চাৰিওফালে ক’ব খোজা মাওলানা মজহাৰৰ শিষ্যসকল আহি গাঁওখনলৈ চিঠি বিলাইছিল — “ভাৰত ভাগ হবই, আৰু মুছলমানসকলে পৃথকভাৱে থাকিবই লাগিব।” এই বাতৰিয়ে ধৰ্মৰ নামত শংকাৰ ছাঁ পেলাইছিল। তাৰ মাজতেই ৰামেশ্বৰে তেওঁৰ ঘৰলৈ উভতি গৈ উঠিল—তেওঁ জানিছিল, এইবোৰ কেবল বাতৰিয়েই নহয়; এইবোৰ পিছে পথাৰৰ দৰে, নিচেই ধীৰে ধীৰে সজীৱ হয়।

তেওঁৰ ঘৰ খনৰ সন্মুখত ওলাই আহি দাঁৰিল মাধুৰী হাজৰিকা—তেওঁৰ পত্নী। ৰঙা-কপৌৰ ওঁঠত কুঁৱলী থকা হাঁহি এটা আছিল যদিও চকু দুটা অস্থিৰ। ৰামেশ্বৰে প্ৰশ্ন নকৰি পানীৰ কুঁজাটো ধৰি ওঁঠত লগালে। খাই উঠি চাওতেই, মাধুৰীয়ে অলপ থেমে ক’লে—”হাঁৰহা বুলি আহি গৈছে ৰাতিপুৱা, গাঁৱৰ কাষৰ চাহ বাগিচাত লুটি লুটিৰে গৈছে মানুহ। বুজিবা, কেতিয়াবা ধর্মে মানুহ খায়।” ৰামেশ্বৰে মাথোঁ চকুত ধৰি থাকিল—”তই অকল মানুহ দেখি, মই পথাৰ দেখি। এই পথাৰৰ তলত আমি হালি-জোপালি, ঘাঁহ-গছ। আৰু এতিয়া সেই পথাৰটো ভাগ কৰিব বুলি ক’ব খুজিছে সিহঁত!” সেই সন্ধিয়াই তেওঁ গৈ উঠিল সঞ্জীৱ বড়াৰ ঘৰলৈ — গাঁৱৰ বিদ্যালয় শিক্ষক, যিয়ে নেপথ্যতে দেশপ্রেমৰ কথা কয়, জ্ঞান দান কৰে, আৰু কেতিয়াবা ভটিয়ালীৰে ৰাতি উঠি মাইক্ৰোফোনেৰে পঠন-পাঠনৰ আয়োজন কৰে। সঞ্জীৱই তেওঁক ধৈৰ্যেৰে শুনিলে। ক’লে, “যুদ্ধৰ আগতে কৃষকেই পথ দেখুৱাই। তই পথাৰৰ গা স্পৰ্শ কৰ, মই ছাত্ৰৰ মন।” দুয়ো একেটা কথাত একমত — “ভগৱানে ধৰ্ম দিলে, মানুহে সীমা দিলে।” সেই ৰাতি ৰামেশ্বৰে সিদ্ধান্ত ল’লে — গাঁৱৰ কিছুমান যুৱক লৈ উদ্বাস্তুসকলৰ সহায়ৰ বাবে শিবিৰ খোলিব। তেওঁৰ ‘ৰুপহী পথাৰ’ অস্থায়ী আশ্ৰয়লৈ দিয়াব—আশ্ৰয়, য’ত ধৰ্ম নাই, কেবল মানুহ।

৭৮ বছৰ পিছত, ২০২৫ চনত, দিল্লীৰ এখন পাঠাগাৰত এখন ধূলিধূসৰিত পৃষ্ঠাৰ মাজত এগৰাকী যুৱক বহি আছিল—ৰোহিত হাজৰিকা। এদিন পাঠ্যচঞ্চলতাৰ মাজতে তেওঁ এখন ডায়েৰী পায়— “সঞ্জীৱ বড়াৰ ব্যক্তিগত দৰ্শনসংগ্ৰহ – ১৯৪৭”। খুলি চোৱাৰ লগে লগে তেওঁ অনুভৱ কৰে—এই ডায়েৰী মাত্ৰ এখন পুথি নহয়; এইখন তেওঁৰ নিজৰ পৰিচয়ৰ ছাঁ। পাতত পাতত উদ্ধৃত বাণী, পুৰণি শ্লোক, আৰু কিবা এটা অতীতৰ ব্যক্তিগত হাঁহিৰ শব্দ যেন। ৰোহিত, এজন ইতিহাসৰ গৱেষক, যিয়ে সদায় বিশ্বাস কৰিছিল ইতিহাস হৈছে নথিৰ, মাটি আৰু চকুত দেখা ঢল। কিন্তু এই ডায়েৰীয়ে তেওঁৰ সেই বিশ্বাসক মূলেৰে ওলোটাই দিলে। প্ৰথম পৃষ্ঠাত আছিল এটা চুটি বাক্য — “যেতিয়া পথাৰৰ তলত মানুহ ৰ’ব, তেতিয়া কেতিয়াবা কোনোবাই সেই পথাৰ খুন্দি খুন্দি সঁচা উলিয়াব।” এইটো লিখা আছিল — “ৰামেশ্বৰ হাজৰিকা”। ৰোহিতৰ দেহৰ তলি জুৰ জুৰকৈ উঠিল। তেওঁৰ ঠাই, তেওঁৰ পৰিচয়—শতাব্দী আগৰ ৰন্ধ্ৰৰ পৰা মাটি খুঁচি ওলাই আহি আছিল। বেলেগতে, গুৱাহাটীৰ এখন তথ্যচিত্ৰৰ দল তেওঁৰ সৈতে যোগাযোগ কৰি কৈছিল—অসমৰ দেশভাগ সময়ৰ চহা দলিলৰ সন্ধানত সহযোগ দিয়াবলৈ। আৰু সেয়াই হ’ল প্ৰথম দিন—যেতিয়া ৰোহিত হাজৰিকাই নিজৰ ভিতৰৰ কৃষকৰ জিনটো জগাই তুলিলে, নিজৰ মাটিৰে মুখোমুখি হ’বলৈ মন কৰিলে—ৰুপহী পথাৰত উভতি যাবলৈ।

***

ৰেল ষ্টেচনৰ আশে-পাশে বগা ধোঁৱাৰ কুণ্ডলী পাক খাই উঠিছিল, যেন ষ্টীম ইঞ্জিনটোৱে অশ্রুবোৰ লুকুৱাই লৈ হাঁহিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে। ১৯৪৭ চনৰ আগষ্ট মাহত অসম-বাংলাদেশ সীমান্তৰ ওচৰত থকা এখন সৰু ষ্টেচন—চিলাবাৰী। ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাই যুৱকসকলৰ এটা দলেৰে বাট চাই আছে। “দেওবাৰ ৰাতিপুৱা ১০টা ৰে ভাৰতীয় পক্ষৰ ৰেলগাড়ী আহিব”—এইটো আছিল তেওঁলোকৰ জানিব পৰা তথ্য। শ শ উদ্বাস্তু—কিছু লোকে কাপোৰৰ পোটলী কাঁধত লৈছে, কিছুৰ কোলাত শিশুৰ দেহ, আৰু কিছুমানৰ ওচৰত কেবল এটি কাঠৰ বাকচ। টিকিট নাছিল, নাম নাছিল, ঠিকনা নাছিল—শুধু এখন দেশ ভাগ হৈছে বুলি তেওঁলোকক কোৱা হৈছিল, আৰু তেওঁলোকৰ ঠাইটো এতিয়া পাকিস্তান বুলি ঘোষণা কৰা হৈছে। ৰেলগাড়ীখন আহিল, কিন্তু কোনো হাঁহি বা উল্লাস নেৰা নিদিল—সুদীর্ঘ রক্তাক্ত যাত্ৰাৰ এটি কাণ্ড মাথোঁ। গাড়ীৰ ভিতৰত আছিল দৃষ্টিহীন এজন বৃদ্ধ, এজন গর্ভবতী মহিলা যিয়ে সৰ্বস্ব হেৰুৱাই অচেতন অৱস্থাত পৰি আছিল, আৰু এজন ৭ বছৰীয়া ল’ৰা—যিয়ে মাথোঁ কৈ আছিল, “মা… মা… মা ক’ত?” তেও যেন ঠিক ভৱিষ্যৎ আগবঢ়াই ক’লে—এই দেশত কোনোপিনে মানুহৰ ওপৰত মানুহৰ পৰিচয় থাকিব নোৱাৰিব। ৰামেশ্বৰৰ চকুত অশ্ৰু আহিল, কিন্তু সেই অশ্ৰু ব্ৰষ্ট হোৱাৰ আগতেই তেওঁক মাত দিলে সঞ্জীৱ বড়াই—”জ্বলি থকা বগী এটা ৰাণীপুখুৰীৰ ওচৰত পৰি আছে, মানুহ নোচিনাকি। তই যাব পাৰিবানে?”

তেওঁ দৌৰি গ’ল। ৰাণীপুখুৰীৰ ওচৰত দেখা পালে ৰেলৰ এক বগী—সেউজীয়া ৰঙৰ সৰুকৈ জুইৰ দাগ লাগি থকা। ভিতৰত ৪টা মৃতদেহ—কোনো মহিলাৰ মুখ একেবাৰে বিকৃত, কোনোবাৰ তেজত চোবোৱা শিশুৰ কাপোৰ। সঞ্জীৱে কোমৰত টঙা পানীৰ জারখন লৈ মৃতদেহবোৰ ঢাকি দিলে, আৰু হাঁপধৰা গলাৰে ক’লে, “আমি যুদ্ধ কৰা নাই, কিন্তু আমাৰ ওপৰত যুদ্ধ খালিছে।” সন্ধিয়া সময়ত ৰেলগাড়ীৰ শেষ ধ্বনিৰ সৈতে পোনে পোনে পাঁচগৰাকী উদ্বাস্তুক লৈ গাঁওত ঘূৰি আহিল। মাধুৰী হাজৰিকা সেইপিনে ওলাই আহি এক গৰ্ভৱতী মহিলাক সহায় কৰিলে—তেওঁৰ দেহ আছিল ৰক্তাক্ত, কিন্তু সজাগ। উজনিতেই মাত কৰিলে, “মা… মোৰ পেটত জীয়াৰীজনী বাঁচি আছে, কিন্তু মই বাঁচিম নে নহয়…?” মাধুৰীয়ে ওঁঠত আঙুলি দিলে, মাত পিচাৰি গ’লে—“তুমি বাঁচিবা, তোমাৰ জীয়াৰীও বাঁচিব।” সেইজনী মহিলা ৰাতি এখন গৰম ঢাপৰ তলত বিছনাত থাকি শেষ নিশ্বাস লৈছিল। আৰু জীয়াৰী সন্তানজনী—মাধুৰীয়ে নিজৰ গৰ্ভৰ পুত্ৰ হেৰুৱাই পোৱা যন্ত্ৰণাৰ মাজতেই ল’ৰা হ’ব বুলি আশী পালে। সেই শিশুটিৰ নাম দিলে—”আশা”।

৭৮ বছৰ পিছত, ২০২৫ চনত, মীৰা বড়া এখন ৰেকৰ্ডিং টিম লৈ আশুগাঁওত এখন পুৰণি উদ্বাস্তু কলনিত যাত্ৰা কৰে। লক্ষ্য—সেই সময়ৰ জীৱন্ত সাক্ষীৰ সন্ধান। সন্মুখত বহি থকা ৮৫ বছৰীয়া ৰহিমা খাটুন ক’বলৈ আৰম্ভ কৰে—”আমি আগতে চিলাহাটীত আছিলো, তেতিয়া ঘৰৰ আগত পাক-ঘাট, পিছে… দেশ ভাগ হ’ল আৰু আমি গাওঁ এৰি আহিলোঁ।” মীৰাই সুধিলে, “আপুনি কোনোদিনো সঞ্জীৱ বড়া নামৰ কোনো শিক্ষকক দেখিছিল?” বৃদ্ধাই মাথোঁ চকুৰ কোণত হাঁহি দি ক’লে—“তেওঁ কেতিয়াবা ৰাতি বিদ্যালয়লৈ পঢ়াবলৈ আহিছিল। কিন্তু মই আৰু এটা কথা জনাও… মই এজনীক দেখিছিলো—এজন ডাঙৰ কৃষক, ধানখেতিত লৰা-ছোৱালীবোৰৰ হাত ধৰি হাঁহি হাঁহি চলি ফুৰা। তেওঁ মোৰ জীৱনৰ প্ৰথম নায়ক আছিল। নাম নাজানো, কিন্তু মোৰ ঘৰৰ ওচৰত ওলাই যোৱা ৰেলৰ বগীত মৃতদেহ সজাই, কাপোৰেৰে ঢাকি আছিল।” মীৰা ৰেকৰ্ডিং বন্ধ কৰিলে, চকুত থকা পানীটো সৰি আহিল—সেই বর্ণনাই ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ ছাঁ এঁকিলে। আনহাতে, ৰোহিত হাজৰিকা এখন অনলাইন পঞ্জীয়নত তেওঁলোকৰ ভূমিৰ তথ্য চাওঁতে দেখা পায়—ৰূপহী পথাৰৰ একাংশ বৰ্তমানে এখন কংক্ৰিটৰ কাৰখানাৰ নামত আছে। কিন্তু অধিক আশ্চৰ্যজনক কথা হ’ল—তেওঁৰ পৰিয়ালৰ নাম হাজৰিকা আছিল যদিও, তেওঁৰ জন্ম নথিত পিতৃৰ নাম অজানা। মাতৃৰ নাম—“আশা”। সেই মুহূর্ততেই তেওঁ বুজি উঠিল—তেওঁৰ আত্ম-পরিচয়, জন্ম, সকলো দস্তাবেজ হ’ল এখন দলিল—যি পথাৰৰ তলত খুঁটি গাঁঠিছিল মানুহ।

***

গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ মুখৰ পৰা উজাই গৈ থকা ডিঙলিপুখুৰীৰ কাষৰখনেই আছিল ৰাজহ বিষয়া সত্যপ্ৰকাশ বেজবৰুৱাৰ কাৰ্যালয়। এদিন পুৱা, ৰোহিত হাজৰিকাই নিজৰ ভূসম্পত্তি আৰু পৰিচয়ৰ ভিত্তি বিচাৰি তেওঁৰ দৰজাৰ ওপৰত খটখটাইছিল। ঘৰৰ ভিতৰত বেজবৰুৱা মুখ গম্ভীৰ কৰি সংবাদপত্ৰখনত পঢ়ি আছিল—”নতুন ভূমি সংহতি আঁচনিৰ অধীনত কোম্পানীৰ নামত কিতাপ অন্তৰ্ভুক্ত”—এই খবৰে তেওঁৰ মনৰ ভিতৰ জ্বলন্ত বিষটো যেন তীব্ৰ কৰিলে। ৰোহিত ক’লে, “সাৰ, মই বিশ্বাস কৰোঁ যে মোৰ পূৰ্বপুৰুষৰ ধাননি পথাৰটোৰ ওপৰত আজিও আমাৰ অধিকাৰ আছে। নথিপত্ৰ দেখি আপোনাৰ সহায় বিচাৰিছোঁ।” সত্যপ্ৰকাশ ৰেকৰ্ড ফাইল ঘূৰাই চালে, আৰু এজন কথামুৰীয়া বিষয়া হিচাপে প্ৰথাগত ভঙীত ক’লে, “ইয়াৰ ইতিহাসটো জটিল, হাজৰিকা। এই নামটো এতিয়া প্ৰমাণ সাপেক্ষ। পঞ্জীয়নত হাজৰিকা নামটো আশাৰ নিচিনাকৈ মুছি দিয়া হৈছে, আৰু তেওঁৰ সন্তানৰ অভিভাবক নাম শূন্য।” ৰোহিত হতবাক হ’ল। তেওঁৰ চকুত ধৰি ধৰি ক’লে—“মই নিজে ডকুমেণ্টছ লৈ অহা আশাৰ নাতি। মোৰ ঘৰ হৈ উঠা শিশুৰ দেহত লুকাই থকা কাহিনীৰ দাবী আছে।” সত্যপ্ৰকাশ অলপ থমকি থাকি ক’লে, “এই পথাৰত পুৱা জোনাক উঠিছিল, জানো? সেই পথাৰটোৰ তলত কিবা এটা আছে, যিটো মই নিজেও উলিয়াব নোৱাৰো। কিন্তু বিশ্বাস কৰোঁ, জোনাকী সময়ত বহুজন কোৱা শুনিছোঁ—‘আহা… পথাৰৰ মাজত মানুহৰ মাত’।”

তাৰেই পাছদিনা, ৰোহিত মীৰা বড়াৰ লগত ফটিকছৰীত থকা হৰিপ্ৰসাদ ভূঞাৰ ঘৰলৈ গ’ল। সন্মুখত থকা ছিমেণ্টৰ ব্ৰেঞ্চত বহি থকা ৮৪ বছৰীয়া হৰিপ্ৰসাদ, তেওঁৰ শৰীৰ ক্ষয়প্রাপ্ত হলেও চকু এখন একজোৰ উজ্বল ইতিহাস। তেওঁ কৈছিল—“সঞ্জীৱ বড়া আছিল মোৰ শিক্ষক। মই ১২ বছৰ বয়সত তেওঁক গছত বান্ধি কান্ধে কান্ধে ধৰ্মৰ মিছা ৰোষত কান্দি থকা দেখি আছিলোঁ।” তেওঁ নিজৰ জৰ্জৰিত হাতৰে এখন খুন্দা পুৰণি খাতা ওলিয়ালে। পাত খুলি এটা চিঠি দিলে—”এই চিঠিখন সঞ্জীৱ বড়াই শেষবাৰৰ বাবে লিখিছিল ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ বাবেই। কিন্তু ৰামেশ্বৰ… সেই দাঙ্গাতেই… উভতি নাহিল।” চিঠিখনত লিখা আছিল—”বন্ধু, আমাৰ যাত্ৰা দেশত নহয়, মানুহত। মই নাজানো তুমি ক’লৈ গিলা, কিন্তু যদি আমাৰ পথাৰৰ তলৰ শস্যত কেতিয়াবা একেটা মাত শুনা যায়, জানিবা—মই আৰু তুমি মিলি এগৰাকী নতুন সন্তান সৃষ্টি কৰিছো—যি সন্তানে নিজেই সেই পথাৰৰ ইতিহাস উন্মোচন কৰিব।” ৰোহিত আৰু মীৰা স্তব্ধ হৈ আছিল। তেওঁলোক জানিছিল—এই চিঠিখন মাত্ৰ কাগজ নহয়; এইটো এক ভাষাহীন বন্ধুত্বৰ প্ৰতীক, যি যুগ পাৰ হৈ অহা সন্তানৰ হাতত পৰিছে। আৰু ৰাতিপুৱাত, মীৰা তেওঁৰ কেমেৰাৰ স্ক্ৰীনৰ ফ্রেমটো ঠিক কৰি ক’লে—“এইখনেই হ’ব আমাৰ তথ্যচিত্ৰৰ প্ৰথম দৃশ্য — এগৰাকী ল’ৰাই তেওঁৰ পৰিচয় বিচাৰি বতাহৰ সোঁতত পথাৰখনৰ মাজত সোমাই গ’ল।”

আৰু পথাৰ… ৰূপহী পথাৰ। ১৯৪৭ চনৰ সেই পথাৰখন এতিয়া জংলি ঘাঁহ আৰু কংক্ৰিটৰ প্ৰান্তৰ মাজত ঘূৰি উঠিছে, যেন শতাব্দীৰ স্তব্ধতা একেলগে উজাৰি দিছে। সেইদিনা সন্ধিয়া ৰোহিত আৰু মীৰা বটগছত বহি আছিল—জাহ্নবী নদীৰ আগছোৱা ধুমুহাৰ দৰে বাতাসে নিজৰ সৈতে লৈ আহিছিল পাত-গন্ধৰ লগত থকা এটি মাটিৰ সুবাস। মাটিখনত কিবা আছিল—কিবা অতীতৰ দাগ। ৰোহিত জিভাৰে কাষৰ মাটিখন অলপ চুই ক’লে—”এই জাগাটোৰ তলত মৰম পতা আছিল, আত্মত্যাগ পতা আছিল। আমাৰ পৰিচয় মাত্ৰ এটা নাম নহয়—এটা কাহিনী।” মীৰাই ছাঁ-আলোকত চাব খুজি ক’লে—”ইয়াতে তুমি ডাঙৰ হোৱা নে?” ৰোহিত চকুপানী গোপন কৰি হাঁহিলে, “সোধাতকৈ আমি শুনিছোঁ। আমি জন্ম লোৱাৰ আগতে কাহিনীখন আৰম্ভ হৈছিল।”
তেতিয়া অজানিতে বাতাহৰ সোঁতে মাটিৰ তলৰ পৰা যেন কিবা এটি শব্দ আহিল—আজি বতাহ উভতি আহিছে, কিয়নো পথাৰৰ তলত সঁচা সজাগ হৈছে।

***

১৯৪৭ চনৰ শেষ মাহ, বৰষুণৰ পাছৰ এখন গা ধোৱা আকাশ, কিন্তু ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ হৃদয়ত যেন লাগিছে জুই। পুৱাই যেতিয়া তেওঁ পথাৰখন চাৰি ফালে খোজ দি ফুৰিছিল, তেওঁ দেখিলে—উপনিৱেশৰ শোষণ পিছে এখন ন-দেশৰ সংকীর্ণতাৰ পৰা অলপো ভিন্ন নহয়। মাটি খনৰ ওপৰত ভাঙি পৰা ধানগছবোৰৰ মাজত তেওঁ সাৱটে সাৱটে আগবাঢ়িছিল, যেন তেওঁ খুজি আছিল কিবা… কিবা এটা শেষ সিদ্ধান্ত। সন্ন্যাসীৰ দৰে মাথোঁ গামোচা এখন লৈ ওলাই পৰা এইজন কৃষক আজিও নুবুজে, কিয় মানুহে মানুহক ভাগ দিব খোজে। যেতিয়া সঞ্জীৱ বড়া তেওঁৰ ওচৰ পালেগৈ, তেওঁ ক’লে, “মই মোৰ পথাৰ এৰি গৈছোঁ, সঞ্জীৱ। মই ইমান মাহে শস্য ফলোৱা এই পথাৰখন এতিয়া জাতি-ধৰ্মেৰে বিভক্ত হ’বলৈ ধৰিছে। মই নাচাওঁ, এই পথাৰৰ মাজত কেতিয়াও দাঙি উঠক ঘাঁহ—যি ঘাঁহৰ গা দাঙি চাব নোৱাৰিলে, তেতিয়া জাতিয়ে দেহ ভাঙে।” সঞ্জীৱে প্ৰত্যুত্তৰ দিলে—“পথাৰৰ মাজত তই যা, ৰামেশ্বৰ। যি যি গোট খুজি আহিছে, তেওঁলোকক ঠাই দে। তোৰ মৰমে পথাৰৰ দাগ বাচি ৰাখিব।” সেইদিনা দুয়ো আগবাঢ়ি পথাৰখনখনৰ মাজমজিয়াল অংশত এখন অস্থায়ী আশ্ৰয় শিবিৰ বনালে—ধাননি আৰু বেতৰ পাতৰে বনোৱা এটি অস্থায়ী ঘর। ঘৰৰ চাৰিওফালে কেবাজন উদ্বাস্তু—সকলোৰে চকুত আকৰ্ষা, হৃদয়ত আশংকা। পথাৰৰ ওপৰত উঠি ৰামেশ্বৰে শেষবাৰৰ দৰে চাই ক’লে—”যদি মই নাথাকো, মাটি থাকক। যদি মোৰ নাম মুছি দিয়া হয়, মোৰ কাৰ্যবোৰ যেন থকাটো জানান দিয়ে।” আৰু সেই নিশাই তেওঁ সেই শিবিৰত ৰৈ গ’ল, য’ত আগন্তুক দাঙ্গাত কিছুমান অজ্ঞাত অপৰাধীৰ গুলীত সঞ্জীৱ বড়া গুৰুতৰভাৱে আঘাতপ্ৰাপ্ত হ’ল, আৰু ৰামেশ্বৰে গুলীৰ বিপৰীতে মানুহৰ গাত পৰি তেওঁৰ আত্মা দিছিল।

পূববৰ্ষাৰ পিচত ২০২৫ চনত, মীৰা আৰু ৰোহিত পথাৰখনত উভতি আহিল। মাটিৰ ওপৰত এখন কংক্ৰিটৰ বহুতল উঠাৰ আধাখিনি কাম বন্ধ হৈ আছিল—সাবেক আদালতৰ স্থগিতাদেশৰ বাবে। ৰোহিত এখন ধূলিধূসৰিত নক্সা লৈ চাই আছিল, য’ত চুবুৰীয়া ৰূম খনখন এখন খনাই কৈছিল—“এই জাগা, সেই পুৰণি পথাৰ। বহুদিন আগত লোকে ক’লে—এইখিনিত মানুহ পুতা হৈছিল। কিন্তু আদালতত কাগজেই শেষ কথা।” মীৰা এক্সকেভেশ্যনৰ চালকজনক ক’লে—“আপুনি অলপ ওপৰত খুঁচি চাব পাৰিবনে? নিচেই নম্রভাৱে।” খুঁচৰিটো আৰম্ভ হ’ল। প্ৰায় তিনিটা ফুট গভীৰতাত, মাটি এটাৰ মাজত ধূসৰ ৰঙৰ এক অংশ উলিয়াই আহিল—মানুহৰ দেহ! অস্থি! আৰু তেওঁৰ কাষত থকা এখন ক্ষয়গ্ৰস্ত ধাতুৰ ৰিং—পৰিচয় পোৱা নগ’ল, কিন্তু মাটিৰ ওপৰত পোৱা এখন চিঠিৰ আধাখিনি পাতত লিখা আছিল—“…যদি মই নাথাকো, মোৰ পথাৰৰ নাম নুশুনা, মোৰ উদ্যম চিনি পোৱা যাব।” ৰোহিত এইটো পাই একেবাৰেই স্তব্ধ হৈ পৰিল। তেওঁৰ দেউতাৰ মুখত শুনা পুৰণি গল্পবোৰ এখন মানচিত্ৰত পৰিণত হ’ল—সেই পুৰণি নদী, সেই বটগছ, আৰু সেয়া… এই পথাৰ। সেই সময়ত আদালতৰ এক উন্মুক্ত পঞ্জীয়নত পোৱা তথ্যৰ আধাৰত নিশ্চিত হ’ল—এইখিনিত পোৱা অস্থি হ’ল ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ। মাটিখন এক মৰ্মান্তিক ত্যাগৰ নীৰৱ সাক্ষী আছিল।

তেওঁলোকে পিছে ঘূৰি যাবলৈ মন কৰিলে নে? নহয়। ৰোহিত আৰু মীৰা ৰাজহ বিভাগ, মিডিয়া, আৰু জনসাধাৰণৰ সহায়ত এখন আবেদন আগবঢ়ালে—এই পথাৰখনক “জাতীয় জনস্মৃতি ক্ষেত্ৰ” হিচাপে ঘোষণা দিয়াৰ বাবে। চৰকাৰে তদন্ত গঠন কৰিলে, আৰু মাটিৰ তলৰ নথিপত্ৰ, মৃতদেহ, চিঠিৰ প্ৰতিলিপি—সকলো গঁথি এক ঐতিহাসিক প্ৰতিবেদন বনালে। সেই সন্ধিয়াই মীৰা দাড়াই ক’লে—“পথাৰৰ মাটি নচিনে কেৱল লাহে-লাহে গিলি লয়; কিন্তু যি পথাৰে প্ৰেমেৰে মৃত্যু সজাই, সেই মাটি কেতিয়াও চুপ থাকিব নোৱাৰে।” ৰোহিত এদিন তাৰিখ এটা লিখি ৰাখিলে—”সেপ্টেম্বৰ ৫, ২০২৫ — যেতিয়া মাটি কথা ক’লে।” হৰিপ্ৰসাদ ভূঞাৰ লগত মিলা হ’ল পুনৰ, যিয়ে হাঁহি দিলে—”মই ভাবিছিলোঁ, এই পথাৰৰ নাম হ’ব ইতিহাস। কিন্তু আজি জানিছোঁ, এইখন হৈছে আত্মত্যাগৰ কণ্ঠ।” শেষ শ্বটে মাটিৰ ওপৰত ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ গামোচাটো পিন্ধা এটি কাঠৰ প্ৰস্তৰ প্ৰতিমূৰ্তি—তলত খোদাই কৰা নাম—”এজন কৃষকৰ নাম নাথাকিলেও তেওঁৰ মাটি কথা কয়।”

***

পথাৰৰ পচিম দিশে পূৰ্বৰ জুইত পুৰি যোৱা শিবিৰটোৰ অৱশিষ্টত দণ্ডায়মান এখন পাথৰৰ খুন্দা চৌকি — সেয়েই আছিল সেইজন ব্যক্তিৰ স্মৃতি-চিহ্ন, যিজনে নাম এৰিলে, মাটি এৰিলে, কিন্তু ত্যাগ নেৰালে। ৰোহিত হাজৰিকা সেইখিনিত বহি থকা সময়ত নিজকে পাহৰি গৈছিল। মাটিৰে কথা পাতি কিবা শব্দ শুনিবলৈ বিচাৰিছিল। গৰম বতাহত যেন অশান্ত ধ্বনি উঠিছিল—বিগত সময়ৰ পোহৰত নিজে চিনাকি হোৱাৰ এক আকুলতা। তাৰ মাজতেই ওলাই আহিল সত্যপ্ৰকাশ বেজবৰুৱা। তেওঁ পাহৰা হাঁহি এখনৰে ক’লে, “তুমি সত্য, ৰোহিত। মাটি কথা কয় — আৰু তুমিই সেই কণ্ঠ।” তেওঁ নিজৰ হাতত এটা পুৰণি জৰ্নাল ধৰি আছিল—১৯৫৫ চনৰ শেষ পক্ষত ৰেজিষ্ট্ৰি নথিভুক্ত নোহোৱা, মুছি থোৱা নামৰ শাৰী—”আশা হাজৰিকা আৰু অজ্ঞাত অভিভাৱক”। ৰোহিত ধৰি থাকিল সেই জৰ্নাল। পাত উলটাই এটা নাম পালে — “ইমতিয়াজ খান (পাকিস্তানৰ মোলভীবাজারৰ উদ্বাস্তু)” — নামটো কিয় উল্লেখ আছে সেয়া বুজি নোপাওঁতেই বেজবৰুৱাই ক’লে, “ইমতিয়াজ আছিল আশাৰ দেউতা — মানে তোমাৰ পূৰ্বপুৰুষ পাকিস্তানৰ আছিল। তেওঁ মাধুৰীৰ তত্ত্বাৱধানত সন্তানজনী আশাক গোপনে অসমত থৈ গ’ল। সেই সন্তান তুমি।” ৰোহিত এক মুহূৰ্তৰ বাবে স্থিৰ হ’ল — তেওঁৰ হাজৰিকা নাম, অসমৰ কৃষক পৰম্পৰা, সকলো যদি এখন সহানুভূতিৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ কৰিছিল, তেন্তে তেওঁৰ পৰিচয় কোন?

ঘূৰণি খোৱা সেই পৰিচয়ৰ বিপৰীতে মাটিখনে একে কথা ক’লে — “তই মই, মই তই।” মাটিত ৰহিমা খাটুনৰ পঢ়া চিঠি এখন পোৱা গ’ল, য’ত লিখা আছিল — “জীৱনত ভিন্ন পথ থাকিব পাৰে, কিন্তু আমি সকলোৰে গা লাগি থাকোঁ, যেন পথাৰত লতাই লতাই উঠে গধূলি। আমাৰ নাম আলাদা হলেও, আমাৰ মাটি একে।” এই চিঠি পঢ়ি ৰোহিতৰ বুকুৰ মাজত এখন উথপথ। তেওঁ হঠাৎ অনুভৱ কৰিলে — তেওঁ হাজৰিকা নহ’লেও, তেওঁ পথাৰৰ সন্তান। তেওঁ ইতিহাসৰ নাম নহয়, কাহিনীটোৰ প্ৰমাণ। মাটিৰ তলৰ পৰা পোৱা এখন ধাতুৰ বাকচৰ ভিতৰত পোৱা গ’ল এগৰাকী দেৱদূতাক আকোৱা, চিৰুতাত লিখা কবিতা — “মোৰ নাম নাথাকিলেও, মই আছিলোঁ। তই যদি শুনিছ, মই তাৰেই ছাঁ। মই যদি নাই, তই মোৰ আভাস।” চাৰিওফালে গধূলিৰ ছাঁ যেন আঁচল তানি আহি ৰোহিতক ঢাকি ধৰিছিল। মীৰাই কেমেৰাৰ লেন্স জোড় দি ক’লে—“এইটো নোহোৱা মানুহবোৰৰ পোহৰৰ সন্ধান, জানো?”

তথ্যচিত্ৰটো সম্পূৰ্ণ হ’ল। গুৱাহাটীৰ এগৰাকী নতুন চলচ্চিত্ৰ গৱেষক মীৰা বড়াৰ হাতত কেমেৰা, আৰু ৰোহিত হাজৰিকাৰ কণ্ঠেৰে কথন—“এইটো মাত্ৰ ইতিহাসৰ কথা নহয়; এইটো ত্যাগ, আতংক, আৰু পৰিচয়ৰ যুদ্ধ। মই হাজৰিকা নহ’লেও মই এই মাটিৰ সন্তান। মই পাকিস্তানৰ ইমতিয়াজৰ ৰক্ত হ’ব পাৰে, কিন্তু মই অসমীয়া পথাৰৰ দগা।” সংবাদমাধ্যম উত্তাল হ’ল — এখন ‘অসমীয়া ভূমিপুত্ৰ’ নামৰ তথ্যচিত্ৰ প্ৰিমিয়াৰত ৰাতি উপচাই পৰে গুৱাহাটী শ্ৰীমন্ত শংকৰদেৱ কলাক্ষেত্ৰ। লোকজনে ক’লে, “পথাৰৰ তলত মানুহ পুতা, সেয়া জানিছিলোঁ। কিন্তু সেই মানুহবোৰেই আমাৰ নিজৰ বুলি ভাবোঁ, কেতিয়াবা ভাবিছিলোঁ নে?” প্ৰিমিয়াৰৰ অন্তত সত্যপ্ৰকাশ নিজেই সংবাদমাধ্যমত কৈছিল—“মই আদালতত দাখিল কৰা প্ৰতিবেদনত উল্লেখ কৰিছোঁ—এই মাটি হ’ব এখন জনস্মৃতি ক্ষেত্ৰ। যি সন্তান বংশৰ নহয়, তেওঁ ইতিহাসৰ সন্তান।” আৰু সেইদিনা পথাৰখনত এখন অস্থায়ী সোঁৱৰণী ফলক ৰখা হ’ল — “আভাস আৰু ছাঁয়াৰ মাজত জন্ম লোৱা সকলৰ বাবে”।

***

পথাৰৰ পশ্চিম প্ৰান্তত এখন খোন্দা ইটাৰ দেৱালত আঙুলিৰে কোচাই লিখা আছিল কিছুমান শব্দ—একেবাৰেই অস্পষ্ট, যেন সময়ে নিজেই সেই লিপি খাই নিবলৈ ওলাইছিল। এইটো পোৱা গ’ল মাটি খুঁচৰি তোলা লগে লগে, যেতিয়া তদন্তকাৰী দল গাঁৱৰ এজন পুৰণি ঠিকা মজুৰৰ পৰা শুনিলে—”সেইদিনা শেষ নিশা এটা পাগলী দেইখিলোঁ। সি আঙুলিৰে মাটিত কিবা লিখি আছিল, ক’লে—‘মই কোৱাৰ পৰা নিজক ৰক্ষা কৰিব নোৱাৰোঁ’।” পাগলীবোৰৰ কথা সাধাৰণতে লোকৰ মনত নথকিলেও, সেই জনী আছিল আশাৰ মাতৃ—মাধুৰী হাজৰিকা। যিজনে নিজে সন্তান হেৰুৱাই এজন উদ্বাস্তু শিশুক গলত টঙা কৰা খণ্ডিত জাতিৰ ছাঁৰেৰে ল’লে—তেওঁ অশান্তি, পৰিচয় আৰু যুদ্ধৰ মাজত নিজৰ চকু মাটিলৈ নমাই লিখি গৈছিল এক কবিতা —
“পথাৰ যেতিয়া ৰোৱা নুশুনে,
তেতিয়া মই হাঁহিৰে লিখোঁ,
নাম নথকা সন্তানৰ বাবে।”
এই লাইনবোৰ মাটি খুঁচৰি ওলাই আহিছিল, যেন এক গুপ্ত মেঘৰ খোজ, যি দুখ-ভয়ৰ ভিতৰৰ পৰা কবিতা হৈ ওলাইছিল। মাটিখন যেন শব্দেৰে কান্দিছিল, আৰু সেই কান্দোনৰ ধ্বনি আছিল মাধুৰীৰ চিহ্নহীন কবিতা।

ৰোহিত হাজৰিকাই সেই শব্দবোৰ চুই চুই পঢ়িছিল, যেন কিছুমান অদৃশ্য অক্ষৰ নিজৰ বুকুৰ ভিতৰত টুকে দিছিল। তেওঁৰ ওচৰত থিয় হৈ থকা মীৰাই অলপ থমকি ক’লে—“এইবোৰ শব্দ নহয়, এইবোৰ এক বংশৰ হেঁপাহ।” সেই শব্দবোৰৰ অনুবাদ কৰি তেওঁলোকে তথ্যচিত্ৰখনৰ অন্তিম দৃশ্যত এটা ব্যাকগ্রাউণ্ড ভইচ হিচাপে ব্যৱহাৰ কৰিলে। পৃষ্ঠাপটত আছিল এবিধ পথাৰ, য’ত শস্য নাই, মানুহ নাই, কিন্তু জোনাক উঠিছে—শব্দৰ মাজত এচুটি বাতাহ। তথ্যচিত্ৰটোৰ নাম হ’ল—“পথাৰ আৰু নামবিহীনজনী”। ৰোহিত আৰু মীৰাৰ এই কামত বহুতজন অসমীয়া মানুহে নিজৰ বিচৰা শিকড় উলিয়াই পালে। কিবা এটা পাহৰিছিল যেন সমাজটোৱে — তাৰ পূৰ্বপ্ৰজন্মৰ কাহিনী, তাৰ নীৰৱ আত্মত্যাগ। তথ্যচিত্ৰ মুক্তিৰ পাছতে বহু বুঢ়া-গাভৰু মানুহ আহি ৰোহিতৰ হাত ধৰি ক’লে—“মইও আছিলোঁ সেই ৰেলগাড়ীত।” “মোৰো নাম মচি দিয়া হৈছিল।” “মইয়ে দেখিছিলোঁ সেই কৃষকক।” কবিতাটো এখন খণ্ডিত ইতিহাসৰ পূৰ্ণ বৃত্তি হ’ল—যি মাটিয়ে লিখিছিল, আজিও লোকে পঢ়ি আছে।

গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইতিহাস বিভাগে সিদ্ধান্ত ল’লে—“ৰূপহী পথাৰ অধ্যয়ন কেন্দ্ৰ” গঠন কৰা হ’ব। আৰু প্ৰথম পাঠ হ’ল—”অসম-বাংলাদেশ সীমান্তত স্মৃতি আৰু স্বত্বাধিকাৰৰ সমাজমনস্তত্ত্ব”। সেই পাঠত প্ৰথম অতিথি বক্তা আছিল ৰোহিত হাজৰিকা। তেওঁ মাইক লৈ ক’লে—“মই জন্ম লৈছিলোঁ এখন পথাৰত, য’ত নাম আছিল অজ্ঞাত, মাতৃ আছিল আশাৰ দৰে নামহীন, কিন্তু আজি মই কবিতা হৈ কথা পাতিছোঁ। মই কোনো দেশৰ সীমান্তৰ সন্তান নহয়—মই মাটিৰ সন্তান।” তেওঁ কবিতাটোৰ শেষ খণ্ড পঢ়ি শুনালে—
“মই ছাঁ আছিলোঁ,
আভাস হৈছিলোঁ,
এদিন মাটিয়ে মোক নাম দিল —
আজি মই ইতিহাস।”
ক্লাসৰ পিছত এজন ছাত্র আহি ক’লে—“ছাৰ, আপোনাৰ গল্প শুনি মই মোৰ দেউতাৰ ঘৰলৈ উভতি যাব খুজিছোঁ। শুনিছোঁ, মোৰ দেউতাও দাঙ্গাৰ সময়ত ৰেলগাড়ীৰে পালেহি।”
ৰোহিত হাঁহিলে—“পথাৰ ঘূৰি আহে, ছাঁয়াও ঘূৰে। জোনাক কিন্তু চিৰকাল এখানেই।”

***

কলকাতা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ এক সেমিনাৰত ৰোহিত হাজৰিকা দণ্ডায়মান আছিল—তার ওচৰত বহি থকা ছাত্রছাত্রীসকলৰ দুচকুত এক অনুপম বিস্ময়। স্লাইডত চলি আছিলো “Partition and Memory Politics in Northeast” — কিন্তু ৰোহিতৰ মুখত এখন পাণ্ডুলিপিৰ ভাৱ, কণ্ঠত এক লাহে লাহে দংশন। “মই নিজে জন্ম লৈছিলোঁ এটা সীমান্তৰ খবৰ নহোৱা শিবিৰত—যিকোনো চৰকাৰী দলিলত মোৰ দেউতাৰ নাম আছিল শূন্য, মাতৃ আছিল এটা কাগজৰ খণ্ড।” অডিটৰিয়ামত স্তব্ধতা। “আমাৰ দেশত দেশ ভাগৰ পংক্তি পঢ়োৱা হয়, কিন্তু সেই পংক্তিৰ মাজত জীৱনবোৰ কেনেকৈ ভাগ পায়—সেয়া কেৱল ছিন্নমূল হোৱাসকলেহে জানে।” এই কথা শুনি বহুজন হাত তালি দিছিল, কিন্তু এজন মণিপুৰী ছাত্ৰ—অৰুন জয়ছিং—নিভৃতে ওলাই আহি তেওঁক ক’লে—“আপোনাৰ কথা শুনি মোৰ দেউতাৰ মুখ মন পৰিল। তেওঁও দেশভাগৰ পিচত সীমান্ত পাৰি আহিছিল। ঘৰত সকলো গ’ল, তেওঁক কেৱল এটা নাম এৰিছিল।” ৰোহিত তেওঁৰ বুকুত হাত দি ক’লে—“সেই নামটো আছিল দেশ।” ছিন্নমূলসকলৰ দেশ থাকিব পাৰে নে? থাকিব পাৰে। তেওঁলোকৰ দেশ হ’ল সেই স্মৃতি, সেই মাটি, সেই সন্তান—যিয়ে পৰিচয় নথকাও মানে দিয়ে।

আহোমপুৰাণৰ পাতত লিখা নহয়, কিন্তু এই যুগত নতুন এক বংশ বঢ়ি উঠিছে—তেওঁলোকে যাৰ কোনো মুল, কোনো ঠাই, কোনো চৰকাৰী নথি নাই—তেওঁলোকে পথাৰৰ সন্তান। ২০২৫ চনৰ শেষ মাহত অসমৰ ভিতৰত “Borderless Identity Archives” নামত এটি বিশেষ উদ্যোগ আৰম্ভ হয়—যাৰ তলত ছিন্নমূলসকলৰ আত্মকথা, স্বাক্ষ্য, আৰু চিঠিপত্ৰ সংগ্ৰহ কৰা হয়। মীৰা বড়াৰ নেতৃত্বত এজন দল নগাঁৱৰ ঘাট অঞ্চলত এক বৃদ্ধা মহিলাক লগ পায়—নাম দিয়া হ’ল “কাহিনীবুঢ়ী”। তেওঁ হাতত এটা থলুৱাত লুকাই ৰখা চিঠিবোৰ দেখুৱাই ক’লে—“এইবোৰ মই ৭৫ বছৰে ৰাখি আছোঁ। কোনোবাই লিখিছিল—‘মই পাক-পাটৰ মাজত এজনক লৈ পালোহি, কিন্তু তেওঁ মোৰ নহয়, তোমাৰ’।” চিঠিখনত কোনো নাম নাছিল, কোনো ঠিকনাও নহয়—মাত্ৰ শস্য ৰঙা মাটিৰ গন্ধ আছিল।
এইবোৰ সংগ্ৰহ কৰি “স্মৃতি-সংগ্ৰহালয়”ত সংৰক্ষণ কৰা হ’ল, য’ত লোকে আজি ৰেহাই পায় নিজৰ শিকড় সন্ধানত। ৰোহিত হাজৰিকাই বিশেষ কথন দিছিল—“নাম যেতিয়া থকাটো শেষ হয়, তেতিয়া কাহিনী হ’লেই দেশ আৰম্ভ হয়।”

তাৰ পিছত গুৱাহাটীৰ “সাহিত্য উৎসৱ ২০২৫”ত পঢ়া হৈছিল ৰোহিত হাজৰিকাৰ আত্মজীৱনীমূলক স্মৃতিকথা — “ছিন্নমূলৰ দেশ”। প্ৰথমে অকল পঞ্চাশ কপি ছপা হৈছিল—চাৰিদিনৰ ভিতৰত শেষ। দ্বিতীয় সংস্কৰণত মাত্ৰ পৃষ্ঠা ৪৫ৰ নিচেই হ’ল বৃহত্তম আলোচনাৰ কেন্দ্ৰ — য’ত তেওঁ লিখিছিল:
“যিদৰে জোলোঙা গছৰ শিপা নাই,
তেনে মোৰো শিপা নাছিল।
কিন্তু মই জলন্ত আছিলোঁ।
কাৰণ মোৰ নাম আছিল
এক খন পথাৰৰ বুকু।”
এই কবিতা পঢ়ি বহু পাঠকৰ নীৰৱতা ফুটি কান্দোনত পৰিণত হৈছিল। অসমীয়া, বাঙালি, মণিপুৰী, মিজো—সকলোতেই একে কথা আছিল—তেওঁলোকো নিজকে দেখিলে সেই শিশুটোৰ দেহত—যাৰ জন্ম হৈছিল নাম নথকাকৈ, কিন্তু ইতিহাসৰ বুকুত। আৰু শেষ পাতত ৰোহিত লিখিছিল—“যদি কোনো দিন মই পুথিখন কোনো ঠাইত থ’ব লাগিল, মই শুধ্ৰাই দিম—এইটো সাহিত্য নহয়, এইটো জীৱন। আৰু ছিন্নমূলবোৰে যিমানেই পাৰ হওক, তেওঁলোকে সকলো দেশৰ ভাষাতে এজন কৃষকৰ কথা কয়।”

***

২০২৫ চনৰ দীপাৱলীৰ নিশা, পথাৰখনৰ চূড়ান্ত অংশখনত জ্বলিছিল শতাধিক মাটিৰ দীপ। নীল আকাশখনত পূৰ্ণিমাৰ জোনে দীপ্তি দিছিল, যেন সময় নিজেই ছাঁ হ’ল। ৰোহিত হাজৰিকাই দীপজ্বলা অনুষ্ঠানখনত তেওঁৰ মাতৃ আশাৰ নামত এখন সোঁৱৰণী ফলক উন্মোচন কৰিলে। তাতে লেখা আছিল —
“আশা — এজন উদ্বাস্তুৰ বুকুৰ পোহৰ।
তেওঁ মাটিৰে কথা পাতিছিল,
এদিন সেই মাটিয়েই দেশ হৈ উঠিছিল।”
লোকসকল ভটভটাই উঠিছিল। এক বিষাদ-বিহ্বল আনন্দৰ মাজত বহুজন কান্দিছিল — কোনোবাই তেওঁলোকৰ নাম হেৰুওৱাৰ কাহিনী, কোনোবাই নাম পোৱাৰ অপেক্ষা। অনুষ্ঠানে নৃত্যগীত বা মাইক-স্পীচত সীমাবদ্ধ নহ’ল — সেই ৰাতি পথাৰখনলৈ আহিছিল চিলাহাটী, ঢেকীয়াজুলিৰ পৰা মজদুৰ, বেনাপোলৰ পৰা যাত্ৰা কৰা বৃদ্ধা, আৰু হাটিলঙৰ পৰা এজন ছাত্ৰ—সকলোৰে ওচৰত আছিল এটা একেটা প্রশ্ন—“কোন আমি?”
সেই উত্তৰ আছিল: “আমি পথাৰৰ সন্তান।”
আৰু তেনে সন্তানৰ কোনোখন দেশ নাই, কিন্তু তেওঁলোকৰ আছে এটা জাতি — স্মৃতিৰ জাতি।

প্ৰথমবাৰৰ বাবে চৰকাৰে ঘোষণা কৰিলে—”ৰূপহী পথাৰ”ক অসম চৰকাৰৰ “স্মৃতি-ভূমি” হিচাপে স্বীকৃতি দিয়া হ’ল। আৰু তাৰপাছতে উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ বিদ্যালয়ত এটা নতুন অধ্যায় সংযোজিত হ’ল — “দেশভাগৰ অসমীয়া অধ্যায়”। এই পাঠ্যবইত পঠোৱা হ’ব রোহিত হাজৰিকাৰ মাক আশাৰ কথা, মাধুৰীৰ কবিতা, ৰামেশ্বৰ হাজৰিকাৰ আত্মবিসর্জন, আৰু সঞ্জীৱ বড়াৰ শিক্ষা-সপোন।
ইতিহাসত নাম নথকা মানুহবোৰৰ মুখেৰে নাম পালে অসম — আৰু সেই নাম আছিল প্ৰেম, আত্মত্যাগ, আৰু চিহ্নহীনতা।
এই পাঠ্যত কোৱাৰ পৰা ইতিহাস আৰম্ভ হ’ল — “যিজন লোক নিজৰ নাম মচি দিয়ে, তেওঁ নিজেই হয় এটা জাতি”।
স্মৃতিৰ ওপৰত গঢ় খোৱা এই জাতিত কোনো ধৰ্ম, ভাষা, ন্যাশনেল আইডি কাৰ্ড লাগেন — এই জাতিৰ সদস্য হ’ব পাৰে যিকোনো ছিন্নমূল, যিকোনো নামবিহীন সন্তান, যিকোনো প্ৰেমিক, যিয়ে মাটিৰে কথা পাতিছে।

উপন্যাসটোৰ অন্তত দেখা যায় — এখন নতুন ৰেলগাড়ী, “স্মৃতি এক্সপ্ৰেছ”, যি পথাৰৰ দাঁতি লৈ ঘূৰি যায় মাটিৰে কথা পতা স্থানসমূহত। গাড়ীখনত বহি থকা এজন শিশু মাকে সুধে — “মা, এইবোৰ মানুহৰ কোন আছিল?”
মাতৃ হাঁহি মাৰি কয় — “এইবোৰেই আছিল অসমীয়া, এইবোৰেই আছিল দেশ।”
পৃষ্ঠাপটত বাজি থাকে সেই কবিতাখন —
“পথাৰত মই লিখিছিলোঁ,
যদি কেতিয়াবা মোৰ নাম উৰে যায়,
তুমি মোৰ চিহ্ন চাবা বাতাহত,
মই নাম নহয়, মই স্মৃতি।”

—

[সমাপ্ত]