মাধুৰ্য বৰুৱা
চাঁদমাৰী গাঁওটোৰ পৰুৱা পথ, বুজ খোৱা গধূলি, আৰু মাজৰপৰা জুখা বৰষুণত দৰিছে থকা ৰঙা মাটিৰ পথ। সেই পথৰ কাষতে আছিল এখন জুৰুলি থকা, ডাঙৰ অশ্বত্থ গছ—গাঁওবাসীয়ে যাক কৈছিল “ৰূপহী গছ”। কিয়না, গছটোৰ ছাঁত প্ৰায়েই দেখা যোৱা এজনী ৰূপহী সোণোৱালী ছোৱালী, যাৰ আচল উৰে বতাহত, চকুত মেঘৰ ধোঁৱা।
গাঁওবাসী কয়, জোনাকপোহৰত সেই গছৰ ছাঁত এগৰাকী যুৱতী বহি থাকে—চুপচাপ, চকু মেলি তাক মাত্ৰ, কথা নকৰে। কেতিয়াবা হাঁহে, কেতিয়াবা কান্দে। কেতিয়াবা দেখা যায় গছটোৰ দাঁতি মাটি দিঙি হাবি-ডাঙৰ কৰি পৰিছে—সেই দাঁতিৰ মাজতেই শুনা যায় ৰুপহীৰ কণ্ঠস্বৰ, যেন ক’ব বিচাৰে—”মই ইয়াতে আছো…”
নতুন সময়ৰ যুৱক-যুৱতীয়ে এইবোৰক কল্পনা বুলি উৰুৱাই দিয়ে, কিন্তু গাঁওখনৰ বুঢ়া মানুহবোৰ আজিও ক’ব নোৱাৰে, কি হৈছে সঁচা, কি মিছা।
এদিন, অসমীয়া লোক-সাংস্কৃতিক বিষয়ত ডকুমেন্টাৰী বনাবলৈ অহা এখন গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ-দল গাঁওখনত আহিল। সেই দলেৰ নেতৃত্বত আছিল অভিনভ বৰঠাকুৰ—এক গম্ভীৰ, স্থিৰ স্বভাৱৰ ছাত্ৰ, যি কেচ-কেমেৰাত বাস্তৱ খুজে।
তেওঁ শুনিলে এই গছ আৰু তাৰ “ভূতৰ গল্প”। সহকৰ্মীসকল হাঁহিল—ভূত! একবিংশ শতিকাৰ ত্ৰিপড লৈ চলা মানুহে ভূতত বিশ্বাস কৰে?
কিন্তু অভিনভ বিশ্বাস কৰিছিল একো একোখন গল্পৰ গাঁঠি থাকে, যাৰ ফালে চাই চাব লাগে, সলনি ক’লে বুজা যায়—গল্প নহয়, ইতিহাস।
তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—এই “ৰূপহী গছ”ৰ ছাঁত কেই ৰাতি থাকিব।
তিনিয়েমা ৰাতি তেওঁ গছটোৰ ওচৰত এখন টেন্ট পাতিলে। কেমেৰাটো ৰেকৰ্ড ম’ডত থ’লে, একেটা মাইক গছটোৰ দাঁতিত লগালে।
প্ৰথম ৰাতি—নিশা ১:২৩ত কেমেৰাত দেখা গ’ল—পাতৰ শব্দ, কুঁৱৰাৰ পানীৰ তৰঙ্গ, আৰু অলপ চিয়াঁ চিয়াঁ হাঁহি।
দ্বিতীয় ৰাতি—এটা কণ্ঠ, মিঠা অথচ বিষাদেৰে ভৰা, ক’লে: “মই ইমান সহজে গুচি যাম নেকি?”
তৃতীয় ৰাতি—সরাসৰিক দৃশ্য। কেমেৰাৰ ফ্ৰেমত দেখা গ’ল—এগৰাকী যুৱতী, সেউজীয়া মেখেলা-চাদৰত, দীঘল ক’লা চুলি, দাঁতিত কিছুমান ৰুন্ধ্রৰ মাজেৰে ওলাই আহিছে। সি বহি আছে গছটোৰ দাঁতিত। চুলি ভিজা, চকু বৰষুণেৰে উজাৰি, কিন্তু মুখত হাঁহি।
আনদিনা গাঁওটোত তীব্ৰ হচচচ হৈ পৰিল।
“ফিল্মত ভূত ধৰা পৰিছে!”
অভিনভ ক’লে, “এইটা কেৱল অডিঅ’ভিজুৱেল ইফেক্ট। কিন্তু মই জানো, ই একো ধোঁৱা নহয়। কিবা এটা সত্য আছে ইয়াৰ পাছত।”
তেওঁ ঠিক কৰিলে, গাঁওখনত ৰহস্য অনুসন্ধান আৰম্ভ কৰিব।
গাঁওপতীয়াই ক’লে, “সেই গছটোত ১৯৮৩ চনত এগৰাকী ছোৱালী আত্মহত্যা কৰিছিল। নাম আছিল—ৰুপহী। বয়স—১৮ বছৰ। জ্যোতিষী বুলি নিজকে কোৱা এজন ডাঙ্গৰীয়া বেপাৰীয়ে তেওঁৰ সৈতে বিয়াৰ প্রতিশ্ৰুতি দি লুটিছিল।”
“পিচত?”
“পিচত, তেওঁ অন্য গাঁৱত বিয়া কৰি গ’ল। আৰু তাৰ পাছতে ৰুপহীয়ে গছটোৰ দাঁতিত আত্মহত্যা কৰিলে। গাঁওপতীয়া ক’লে, ‘সেইদিনা গছটোৰ পাতবোৰ অদ্ভুত ভাৱে কান্দিছিল।’”
অভিনভৰ বুকুত হিম পৰিল।
তেওঁ জানিলে—এইটো কেৱল ভূতৰ গল্প নহয়। এইটো এটা কণ্ঠস্বৰৰ খোঁজ। এক নাৰীৰ ন্যায় বিচাৰৰ ইচ্ছাৰ অভাৱৰ ফল।
তেওঁ ঠিক কৰিলে, এই গল্পক ডকুমেন্টাৰী হিচাপে আগবঢ়াব, কিন্তু উদ্দেশ্য হ’ব—ৰুপহীৰ কণ্ঠ স্বৰক স্বীকৃতি দিয়া।
***
ৰাতিপুৱা ৪টা। গাঁওখনৰ মন্দিৰত গজাৰ বাজনি আৰম্ভ হৈছে। সেউজীয়া ধোঁৱা সদৃশ কুঁৱা-সন্ধানী কুঁৱাৰ দাঁতিত এখন চৰাই বহি থকাজনক দূৰ নিবলৈ উঠিল। অভিনভ বৰঠাকুৰে আজি পঞ্চম ৰাতি গছটোৰ ওচৰত ৰাতি পাৰ কৰিছে। তেওঁৰ মূৰত এখন পাতল জৰী কাপোৰ, চকুত লালিমা। পাঁচ ৰাতিত তেওঁ নুশুলোৱাকৈ শুনিছে যি কণ্ঠস্বৰ—তাৰ মাজত যেন নিজেই হেৰুৱা হৈ গৈছে।
কিন্তু এই ৰাতি কিবা সলনি হৈছিল।
ৰাতিপুৱা ২:১১ত হঠাৎ মাইকত এটা গধুৰ নিঃশ্বাস শুনা গ’ল। তাৰ পাছতে হাঁহিৰ শব্দ। চুপচাপ হাঁহি। যেন, শিলত পুলি থকা কষ্ট হঠাৎ গলি পৰিছে।
আকৌ কণ্ঠ স্বৰ—
“তুমি শুনিছা… অভিনভ…?”
অভিনভৰ গা কঁপি উঠিল। কেতিয়াবা ভয়, কেতিয়াবা বিস্ময়, কেতিয়াবা অপৰাধবোধ।
সেই কণ্ঠ স্বৰে পুনৰ ক’লে—
“তুমি যি সন্ধান বিচাৰি আহিছিলা, সেই সন্ধানতো মই আছিলোঁ। কিন্তু তুমি মোৰ প্ৰতিচ্ছবি চাবলৈ চেষ্টা কৰিছা। মই প্ৰতিচ্ছবি নহয়, মই অৰণ্যৰ সোঁত, মাটিৰ হাহাকাৰ। মই নামৰ নিচিন্ত আত্মা, যাক সকলো পাহৰি গ’ল।”
অভিনভ চকু মেলিলে, কিন্তু আগত কিবা নাছিল। কেবল সেই গছৰ দাঁতি, পাতৰ স্পন্দন, আৰু কণ্ঠস্বৰৰ মেঘ।
তেওঁ ৰেকৰ্ডিঙবোৰ নিয়া গাঁওপতীয়ালৈ গ’লে।
গাঁওপতীয়া অলপ দ্ৰুত গলত ক’লে— “তোমাৰ ফিল্মত যিজনীয়ে ক’লে—‘তুমি শুনিছা, অভিনভ…’—এইটো হ’ব পাৰে ৰূপহী আইতাই।”
“তেওঁৰ একেটা অভ্যাস আছিল—মানুহৰ নাম হাঁহি লগাই ক’ব।”
অভিনভই ক’লে—“তেওঁ আত্মহত্যা কৰিছিল… গছটোৰ দাঁতিত? কিয়?”
গাঁওপতীয়াই ক’ব বিচাৰিছিল, কিন্তু কিছু ৰখাই দিলে। পিচে ক’ব লাগিছিল, কিয়নো কাহিনীৰ শেষ হ’বলৈ আৰম্ভ হৈছে।
তেওঁ ক’লে—“সেইবেলিকা চৰকাৰী বাট-মাত্ৰা আছিল। কিন্তু গাঁওখনত অহা এটা দল আছিল—নাম-গামৰ ভদ্ৰ মানুহ। তেওঁলোকে যি কাজ কৰিছিল… সেইটো কথাত ক’ব নোৱাৰি। তাৰ মাজতেই… ৰুপহী নামৰ সেই ছোৱালী—তাৰ ওপৰত হোৱা কথা—তেওঁ সহ্য কৰিব পৰা নাছিল।
পিচত গছটোৰ ওচৰত জোলোঙাৰ পৰা ওলাই থকা দাঁতিত তেওঁ আত্মহত্যা কৰিছিল। ক’ব পাৰো, সেই দাঁত আজি পৰ্যন্ত থিয় হৈ আছে।”
গাঁওৰ ভিতৰৰ এজনা বয়োজ্যেষ্ঠ মহিলা—গায়ত্রী আইতা ক’লে— “তেওঁৰ মূৰৰ চুলিত এক পগলা সেউজীয়া ৰিবন আছিল। হাঁহি কৰিছিল, কিন্তু চকু-কান্দা আছিল। মই তাৰ গৰ্ভত থকা সন্তানেৰ বিষয়ে জানো…”
অভিনভ কঁপি উঠিল।
“তেওঁ গৰ্ভৱতী আছিল?”
“হয়। আৰু সেই বাবেই তেওঁৰ মৃত্যুক আত্মহত্যা বুলিবলৈ মই একোদিনো মনৰ পৰা মেনে ল’লো নে?”
অভিনভৰ হাতত থকা ক্যামেরাৰ লেন্সত একে সময়তে দুইটা দৃশ্য— ১. ৰুক্ষ গছৰ দাঁতি, জুপি থকা পাত। ২. গাঁৱৰ মানুহৰ শূন্য চকু, য’ত ভয় নাই, মাথোঁ আত্মবোধ।
তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—এই গল্প এখন ডকুমেন্টাৰী নহয়, এক যাত্ৰা—সোঁৱৰণিৰ মাজেদি এক সত্য উদঘাটন।
***
চন্দ্ৰবিন্দুৰ দৰে ওলমি থকা গাঁওখনৰ সন্ধ্যা। মাটিৰ ধুলিৰে দগ্ধ পথ, বাঁহৰ চৌপাল, আৰু হাতিজোঁটত বহি থকা বুঢ়া মানুহৰ কথা। অভিনভ বৰঠাকুৰে আজি ৰাতি গছটোৰ ওচৰত বহা নাই—তেওঁ গাঁওখনৰ পৰা পুৱাই ওলাই গৈছিল গৈত্রী আইতাৰ কাকতি নগৰৰ ভায়েকৰ ঘৰলৈ।
কাৰণ, তেওঁ জানিবলৈ চাইছিল—যদি ৰূপহী নামৰ সেই ছোৱালী আত্মহত্যা নকৰি হত্যা কৰা হৈছিল, তেন্তে সেই হত্যাৰ সৈতে জড়িত লোক ক’ত?
তেওঁ গম পালেগৈ গৈত্রী আইতাৰ ভাই—হেমন্ত কাকাটি—সেই সময়ত গাঁওৰ ল’ৰা আছিল, যিজনে প্ৰথম ৰুপহীৰ মৃতদেহ গছটোৰ দাঁতিত উলংগ অৱস্থাত পাইছিল।
হেমন্ত কাকাটি আজি ৭১ বছৰৰ, কিন্তু চকু আৰু স্মৃতি দুভয়ো চকু পানীৰ দৰে।
তেওঁ ক’লে—
“সেইদিনা আমি পুৱা গৈছিলোঁ গছত গা ধুবলৈ। বেলি ওলোৱা নাই। আৰু তাৰপিছতেই মই দেখিলোঁ, পাতৰ মাজৰ পৰা এখন হাত ওলাই আছে। মোৰ বুকু খহি পৰিছিল। মই আগবাঢ়ি গলোঁ। দেখি… চকুত পানী। আজিও।”
তেওঁ থমকি থাকিল। পিছে অভিনভ ততদিনে তাৰ ফোনত আগৰ কণ্ঠস্বৰটো প্লে কৰিছিল—
“তুমি শুনিছা… অভিনভ?”
হেমন্ত চকু বন্ধ কৰি ক’লে— “এইটো… এইটো সেইটো। মই চিনোঁ। ই ৰুপহী।”
“আপুনি চিনেন কিয়?”
“কিয়নো মই তাৰ লগত সপোন দেখিছিলোঁ। মই তাৰ জীৱনৰ শেষজনা বন্ধু আছিলোঁ। সেয়া মোক ক’বলে আহিছিল, মই বাচাব নোৱাৰিলোঁ।”
অভিনভ লাহে লাহে ফাইল খুলিবলৈ ধৰিলে। পুৰণি প্রেস কাটিং, ১৯৮৩ চনৰ গুৱাহাটী সংবাদ। এখন সংবাদপত্ৰৰ শিৰোনাম—
“স্থানীয় ছাত্ৰীৰ আত্মহনন: যৌন নিপীড়নৰ অভিযোগ?”
তেওঁ মনত পেলালে গাঁওপতীয়াই কোৱা “জ্যোতিষী” লোকটোৰ কথা—তেওঁ আছিল ডিব্ৰুগড়ৰ এগৰাকী ধনাঢ্য ব্যক্তি, নাম—গৌৰাং বৰদলৈ। সেয়া বৰ্তমান চাহ বাগিচাৰ মালিক।
অভিনভ ক’লে—“হেমন্ত কাকা, আপুনি মোক য’ত সেই লোকৰ নাম আছিল, কিবা লিখিত বা অভিযোগ—সেইবোৰ দিব পাৰে?”
হেমন্ত সঁহাৰি দিলে। তেওঁ এটা পুৰণি খাম উলিয়াই দিল—আছে এজন সাংবাদিকক লিখা এক অপ্ৰকাশিত চিঠি, য’ত ৰুপহীৰ নাম, অৱস্থা, আৰু গৌৰাং বৰদলৈৰ সম্পৰ্কৰ কথা স্পষ্ট কৈ লিখা।
“কিন্তু…” হেমন্ত থমকি ক’লে, “সেই সাংবাদিক, বিমল দত্ত—তেওঁ পৰদিনাই উধাও হ’ল।”
অভিনভৰ মুখ গম্ভীৰ। তেওঁৰ ডকুমেন্টাৰী এতিয়া এক চলচ্চিত্ৰ নহয়—এইটো এখন ছদ্মবেশী হত্যা-কাণ্ডৰ সত্যকথা।
তেওঁ স্থিৰ কৰিলে, তেওঁৰ দলৰ অন্যসকলৰ লগত এইবোৰ আলোচনা কৰিব। কিন্তু চমুতে তেওঁ এটা সিদ্ধান্ত লৈ ফেলিলে—এই সত্যৰ বিচাৰ, কেৱল ক্যামেরাৰ ফ্লাশেৰে নহয়, লাগে সত্যৰ উচ্চাৰণ।
তেওঁ গাঁওলৈ উভতি আহি গছটোৰ ওচৰত বহিল। ৰাতি ১২টা।
তেওঁ ক’লে—“ৰুপহী, যদি তুমি শুনিছা—মই তোমাৰ কথা জনাব বিচাৰো। মই আপোনাৰ কণ্ঠ ছটিয়াব বিচাৰো, যাতে যিসকল তোমাক যন্ত্ৰণা দিছিল, তেওঁলোকে জানে—তুমি চুপ হৈ নাথাকিবা।”
পাছৰ পৰা এচেৰেঙা ধোঁৱা আহিল। হাওঁফাওঁ বতাহ। পাতৰ কঁপনি।
চকুৰ আগত আকৌ দেখা গ’ল সেই ৰূপহী—হাঁহি থকা মুখ, কিন্তু চকুত বান।
“তুমি বুজিছা… অভিনভ। এতিয়া মোক সহায় কৰিব পাৰা। মোক শেষপৰ্যন্ত জানিবলৈ দিয়া—মই আত্মহত্যা কৰিছো, নে মোক হত্যা কৰা হৈছিল?”
***
চন্দ্ৰমালিনী নদীৰ পাৰত, দৰঙৰ ভিতৰত এটা খুটা দিয়া পথ আছে। সি গছৰ আঁৰত হেৰোৱা পথ, য’ত সাঁঝত পাখি উৰে আৰু কুকুৰ কান্দে। সেই পথৰ শেষত আছিল এখন পুরণি পুৰণি শ্মশান, য’ত গাঁওবাসীয়ে প্ৰায় নাযায়। সেয়া “জীয়াৰ শ্মশান” বুলি জনাজাত। কিয়নো সেই ঠাইত একবাৰ এজন গৰ্ভৱতী ছোৱালী দাহ হৈছিল—অপঘাতত নহয়, জীয়াই থাকোতে।
অভিনভ জানিছিল, তেওঁৰ অনুসন্ধানক বাধা দিব চাৰিওফালে এক অদৃশ্য শক্তি আছে। পিছে সত্য বিচাৰি সি সোঁতত নামিছে।
তেওঁ গাঁওপতীয়াৰ সৈতে গৈছিল শ্মশানলৈ। হাতত টৰ্চ, কেমেৰাৰ সৈতে গাঁওপতীয়াৰ পুতেক দীপেনো। বাতাস থমকি আছে। যেন কোনো কাৰণে সিহঁতৰ গতি চাবলৈ অদৃশ্য চকু এজোৰে চাই আছে।
শ্মশানত পুৱা ৫টা। সিহঁতে গৈ পেলালে এটি পৰিত্যক্ত অস্থি ঘৰত। তাৰ ভিতৰত থকা দেওলত কালি লগা হাতৰ ছপা। দীপেন ক’লে— “এই ছপা বাৰম্বাৰ দেখা গৈছে। গাঁওত মানুহ ক’লে, এইটো যেতিয়াই কাষছোৱা ছোৱালী আহে—তেতিয়াই ওলাব। একেধৰণৰ হাঁহি শুনা যায়।”
অভিনভ টেপ-ৰেকৰ্ডাৰ অন কৰিলে। বাতাসৰ মাজত লাহে লাহে বাজিল হাঁহি। গাঁওপতীয়াই চকু মেলিলে—
“এইটো সেই হাঁহি। মই চিনো। এইটো সেই হাঁহি, যিয়ে যন্ত্ৰণাকো সুন্দৰ কৰি তোলে। মই ক’ব পাৰো, ই তেওঁৰেই…”
হঠাৎ ৰেকৰ্ডাৰ অফ হৈ গ’ল। অভিনভৰ বুকু গৰম হৈ আহিল। তেওঁৰ কণ্ঠ কঁপিলে— “আপোনালোকে কেতিয়াবা চেষ্টা কৰিছিল জানিবলৈ—তেওঁ দাহৰ আগতে জীৱিত আছিল নে নহয়?”
গাঁওপতীয়াই ক’লে— “আমি চেষ্টা কৰিছিলোঁ। কিন্তু সেইসময়ত স্থানীয় বিধায়ক জনৰ পৰা নিৰ্দেশ আছিল—এই ঘটনাক আত্মহত্যা হিচাপে বন্ধ কৰক। থানাৰ OC তেতিয়া আছিল ৰতন বৰা—তেওঁ সকলো লিখি দিছিল যেন ৰুপহী আত্মহত্যা কৰিছে।”
“তেন্তে এইটো হত্যাকাণ্ড?”
“হয়।”
অভিনভ অচিন্ত্যভাৱে ক’লে—“তেন্তে এই দাহ—এই শ্মশান—এই গছ—সকলো একে ঘটনার অভিজ্ঞান?”
গাঁওপতীয়াই মূৰ হিলাই দিলে।
“তেওঁক জীয়াই দাহ কৰা হৈছিল। তেওঁৰ দেহত চিঞৰ শুনিছিল আমি। কিন্তু বিধায়কৰ কাৰণে একো ক’ব পৰা নাছিলোঁ। সেই নিশা বৰষুণ আছিল। আৰু পৰদিনাৰ পৰা সেই গছত হাঁহি শুনা যায়।”
অভিনভ কেমেৰাৰ ফ্ৰেমটো বন্ধ কৰি চকু মুদিলে। তেওঁৰ ভৱিষ্যৎ ফিল্ম এখন ডকুমেন্টাৰী নহয়—এক ন্যায়ৰ অভিযান।
“আপোনালোকে সাক্ষী দিব পাৰিব?”
“আমি দিব। কিন্তু আপুনি চকু মেলি চালক। ইয়াত ধন-ক্ষমতা আছে। আপুনি যদি এইবোৰ প্ৰকাশ কৰে—আপোনাৰ বিপদ হব পাৰে।”
তেওঁ ক’লে—“সেই বিপদ মই বুজিছো। কিন্তু যিটো মৃতা হাঁহিছে—তেওঁক মই নীৰৱ থৈ দিব নোৱাৰো।”
শ্মশানৰ পৰা ওলাই আহি অভিনভ একোচুৱা গছত বহিল। বতাহ চলি আছিল।
একেলগে ঘাইকৈ পাতৰ শব্দ হ’ল, যেন কোনোবাই হাঁহি হাঁহি ক’বলৈ চেষ্টা কৰিছে।
“মই অগ্নিৰ মাজেৰে উঠিছিলোঁ—জীয়াই।”
“মোক দাহ কৰা হৈছিল, কাৰণ মই অন্তঃসত্ত্বা আছিলোঁ।”
“তেওঁলোকে মোৰ তেজ মাটি ধুই পেলালে, কিন্তু মই এই গছত থাকি চাওঁ—তেওঁলোকে জীৱিত আছে।”
চকুত পানী লৈ অভিনভ ক’লে—“মই প্ৰতিজ্ঞা কৰোঁ—তেওঁলোকক বিচাৰলৈ আনিম। মই তোমাক শেষত মুক্তি দিম।”
***
জীৱনৰ এন্ধাৰ পথৰ পৰা যেতিয়া ক’ৰবাত সৰু দীঘল পোহৰ আহে, সেয়া কেৱল ৰহণ নহয়, সেইটো হৈ উঠে প্ৰশ্ন। অভিনভ বৰঠাকুৰৰ ক্ষেত্ৰত এইটো তেনেকুৱা এক প্ৰশ্নৰ সন্ধিক্ষণ।
চন্দ্ৰবিন্দুৰ পৰা গুৱাহাটীলৈ উভতি অহাৰ পথটো অভিনভৰ বাবে সহজ নহ’ল। তেওঁৰ মনত আছিল সেই কণ্ঠস্বৰ, হাঁহি, অশ্ৰু আৰু দাহ। তেওঁৰ কেমেৰাত বন্দী হৈ আছিল এক কথন—যিটো কোনো সময়তে এনেদৰে বন্দী কৰা হোৱা নাছিল।
গুৱাহাটী গৈ তেওঁ প্ৰথমেই যোগাযোগ কৰিলে এজন সংবাদিক বন্ধুৰ সৈতে—পবন দত্ত। পবনে আগতে কেইবাটাও অনুসন্ধানমূলক প্ৰচাৰ কৰিছিল, আৰু তেওঁ জনাজাত আছিল তেওঁৰ সাহসী লেখনীৰ বাবে।
অভিনভ ক’লে— “মই এখন ডকুমেন্টাৰী বানাম। কিন্তু ই এক ষড়যন্ত্ৰৰ ইতিহাস। আৰু মই চাওঁ, তুমি এইটোত অংশ লোৱা।”
পবনে সকলো শুনি ক’ব পৰা একেটা কথা— “এইটো যদি ঠিক হয়, তেন্তে তুমি এক ব্ৰহ্মাণ্ডৰ বিৰুদ্ধে যুদ্ধ চলাইছা।”
অভিনভ থমকি থাকিল। কিন্তু তেওঁ মনস্থিৰ কৰি লৈছে। তেওঁ এই সত্যক ঢাকি ৰাখিব নোৱাৰে।
পবনে সহায় কৰিলে তেওঁৰ সব তথ্য সংগ্ৰহ, আৰু সেই সময়তে তেওঁলোক যোগাযোগ কৰিলে এজন অবসৰপ্ৰাপ্ত আৰক্ষী বিষয়া—হেমন্ত দত্তৰ সৈতে।
হেমন্ত দত্ত আছিল সেইসময়ৰ ডিব্ৰুগড় জিলাৰ সহকাৰী আৰক্ষী অধীক্ষক। তেওঁ ক’লে—
“মই সেই কেচটোত সোমাইছিলোঁ। কিন্তু উচ্চ পৰ্যায়ৰ পৰা চাপ আহিছিল। ৰুপহী নামৰ ছোৱালীটোৰ সৈতে সেয়া কি ঘটিছিল, তাৰ কিছুমান তথ্য মোৰ হাতত আছিল। কিন্তু মই সদায় মোৰ ফাইলখন সুৰক্ষিত ৰাখিছোঁ।”
তেওঁ তেওঁলোকক এখন ধূসৰ খাম দিলে। তাৰ ভিতৰত আছিল—
১. ৰুপহীৰ মৃত্যুৰ সময়ত চিকিৎসকৰ মূল প্ৰতিবেদন (জীয়াই থাকোতে দাহ হোৱা)। ২. গৌৰাং বৰদলৈৰ সৈতে তাৰ মোবাইলৰ কল ৰেকৰ্ড। ৩. স্থানীয় বিধায়ক হৃষীকেশ কাকটীৰ নিৰ্দেশ দিয়া এক হাতে লিখা পত্র—য’ত লেখা—“মোৰ স্বাৰ্থত, এইটো আত্মহত্যা বুলি বন্ধ কৰক। চাই যে কাগজত একো নাহে।”
অভিনভৰ চকু পানীলৈ ভৰি উঠিল। সেয়া আছিল যেন সেই হাঁহি কণ্ঠটো, জ্বলা ছাঁটোৰ মাজৰ পৰা সুধি উঠা—“তুমি মোক জানিবা, নহয়?”
গাঁওলৈ উভতি অহাৰ আগতে, অভিনভ পবনক লগত লৈ গ’ল বিধায়ক হৃষীকেশ কাকটীৰ ঘৰলৈ। এতিয়া সি অবসৰত, কিন্তু তেওঁ চুবুৰীয়া অঞ্চলত হেনো ঈশ্বৰৰ দৰে পূজনীয়।
তেওঁলোক অনুমতি নোহোৱাকৈ প্ৰৱেশ কৰিলে। পবনে কেমেৰা অন কৰিলে। অভিনভ ক’লে— “আপুনি কি ৰুপহীক জীয়াই থাকোতে দাহ কৰিবলৈ নিৰ্দেশ দিছিল?”
হৃষীকেশ থমকি থাকিল। তেওঁ চকু মেৰেই হাঁহি দিলে— “সেই কথাবোৰ ৩০ বছৰৰ আগৰ। এতিয়া আপোনালোকে এইবোৰ উলিয়াই কি লাভ?”
অভিনভ ক’লে—“যিয়ে মৰাৰ পাছতো হাঁহি দিয়ে, সি নিশ্চয় এতিয়াও বিচাৰ বিচাৰে।”
হৃষীকেশ উঠি গ’ল। তাৰ পিচত তেওঁৰ বডিগাৰ্ড আহি অভিনভক থিয় হ’বলৈ কলে। পবনে ক’লে—“সঁচা প্ৰকাশ হবই। আপুনি মুখ বন্ধ ৰাখিলেও, মই লিখিম।”
হৃষীকেশ পাহি গৈ গ’ল।
তেওঁলোক ওলাই আহিল। সেই নিশা অভিনভ গাঁওলৈ উভতি গ’ল। তেওঁ গৈ পালে গছটোৰ ওচৰত। ঠাণ্ডা বতাহ। পাতৰ ছাঁ। চকুৰ আগত আকৌ ৰুপহী। সিহঁতৰ মাজত নীৰৱতা।
অভিনভ ক’লে—“তোমাৰ দুঃখ লিখা হৈছে। এতিয়া মই ই সৰ্বত্ৰ ছটিয়াম।”
ৰুপহী হাঁহিলে। তাৰ চকুত বান, কিন্তু হাঁহি আছিল যেন—মুক্তিৰ।
গাঁওবাসীয়ে ক’লে—“সেইদিনা প্ৰথম বাৰ গছটোৰ ছাঁ সোনালী হ’ল, কিন্তু শীত নাহিল।”
***
চন্দ্ৰমালিনীৰ উপত্যকাত হেমন্ত আহিছিল। পাতজৰা গছবোৰৰ মাজেৰে গাঁওখনৰ সকলো পথেই যেন অচিনাকী হৈ পৰিছে। এই সময়তে অভিনভ আৰু পবন আকৌ আহি উপস্থিত হ’ল।
তেওঁলোকৰ বাবে এতিয়া কাহিনীৰ লক্ষ্য আছিল—তেওঁলোক যাক বিশ্বাস কৰিছিল সেই ‘সাক্ষী’সকলৰ মুখত লুকাই থকা মুখোশ আঁতৰোৱা।
পৰ্বতীয়া ঠাণ্ডা বতাহত গাঁওপতীয়াৰ ঘৰ আগৰ দৰে জোনাকীয়া নহ’ল। তেওঁ অসুস্থ আছিল, আৰু দীপেন বিছনাত শুই আছিল।
অভিনভ ক’লে— “আপুনি কৈছিল, আপুনি সাক্ষী দিব। এতিয়া সময় আহিছে। পত্রিকাৰ মুকলি প্ৰকাশ আগতিয়াকৈ মই বিচাৰো আপোনাৰ বক্তব্য ভিডিঅ’ত থাকক।”
গাঁওপতীয়াই থৰ লাগিল। দীঘল নিঃশ্বাস এটাই ওলাই গ’ল।
“সঁচা ক’বলৈ… মই ভয় খাওঁ। সেই সময়ত মই কিছু নকৰিবলৈ বাধ্য হৈছিলোঁ। কিন্তু মই যি দেখিছিলোঁ, সেইটো মনৰ পৰা আঁতৰাই নিদিবা।”
“আপুনি ক’ত আছিল সেই নিশা?”
“মই আছিলোঁ গছটোৰ ওচৰত। মই দেখিছিলোঁ যেতিয়া তিনিগৰাকী লোক—এজন ডাঙৰ চাদা কাপোৰ পিন্ধা, এজন হালধীয়া ক’ৰ্ট পিন্ধা, আৰু এজন বুট পিন্ধা—সিহঁতে টানি লৈ গৈছিল ৰুপহীক। তেতিয়া তেওঁৰ পেটত আছিল ৮ মাহৰ গৰ্ভ। হাঁহি হাঁহি ক’লে—‘মোক মৰাব পাৰা, কিন্তু শিশুটি বাচিব।’”
অভিনভ পবনলৈ চাই মৃদু কণ্ঠে ক’লে— “এই বিবৃতিৰে আমি গণসঞ্চাৰ মাধ্যমত এক প্ৰচণ্ড তোলপাৰ কৰিব পাৰোঁ।”
অভিনভ আৰু পবনে ঘৰ এৰি ওলাই গৈ দৃঢ় সংকল্প কৰিলে—“এইখন এখন মুখোশৰ সমাজ, কিন্তু মুখোশ আঁতৰোৱা আমাৰ দায়িত্ব।”
তেওঁলোক গুৱাহাটীৰ সাংবাদিক সভা আহ্বান কৰিলে। মঞ্চত অভিনভ কেমেৰাৰ সন্মুখত ঘোষণা কৰিলে—
“এই মোৰ দলিল—এই গছ, এই গাঁও, এই ছাঁ—এইবোৰ প্ৰমাণ যে এটা ছোৱালীক দাহ কৰা হৈছিল জীয়াই থাকোতে। নাম আছিল—ৰুপহী।”
বহু পত্র-পত্রিকাই সেই কাহিনী প্ৰকাশ কৰিলে। কিন্তু তাৰ পাছত আৰম্ভ হ’ল মুখোশবোৰৰ আঁতৰোৱাটোৰ যুদ্ধ।
প্ৰথমে সন্ধান পোৱা গ’ল গৌৰাং বৰদলৈ। তেওঁ এতিয়া এজন সফল উদ্যোগপতি। তেওঁজন গোপন কথোপকথনত ক’লে— “মই আছিলোঁ। কিন্তু মই সেই সময়ত বাচি থাকিবলৈ নিৰ্বাচন কৰিছিলোঁ। মই জানিছিলোঁ সেই সন্তান মোৰ। কিন্তু মই সমাজৰ ভয় খাই পিছুৱাইছিলোঁ।”
সেয়া এটা বিছাৰ-মুহূর্ত। পবনে প্ৰবন্ধ লিখিলে—“মুখোশ, যিয়ে শুধুমাত্র পিন্ধা নহয়—সেয়া হৃদয়ৰ অন্তৰত লুকাই থকা কাপুৰুষতা।”
এদিন নিশা, অভিনভ আকৌ গছটোৰ ওচৰত গৈছিল।
চান আছিল। পাতৰ মাজেৰে সোনালী ছাঁ। চকু খুলি আছিল। ৰুপহী।
“তুমি মুখোশ খুলি দিলে।”
অভিনভ হাঁহি দিলে—“হয়, কিন্তু সমাজত মুখোশবোৰো মুখৰ দৰে সজীৱ। আৰু সিহঁত ফিৰে।”
ৰুপহী মৃদু হাঁহিল। “মোৰ সত্য যদি আপোনাৰ বাবে এক চলচিত্র হয়, তেন্তে এইটো যেন হয়—মুক্তিৰ নামত এটি আগুন।”
***
শীত পৰিছে। গাওঁখনত কুঁৱলি নামিছে। পাহাৰৰ কোলাত থকা ভাটিটোৰ ওপৰত যেন কিছুমান অচিনাকী ভয়ৰ ছাঁ পৰিছে। সেই বেলিকালি অভিনভ আৰু পবন দুজনেহে উপস্থিত আছিল সেই বিখ্যাত ৰুপহী গছটোৰ ছাঁৰ তলত।
পুৱাই পবনে অভিনভক সুধিছিল—“তুমি অনুভৱ কৰিছা, গতকাল ৰাতিৰ পৰা যেন কেউজন আমাৰ ওপৰত নজৰ ৰাখিছে?”
অভিনভ সহসা উত্তৰ নিদিলে। তেওঁ কেবল ৰঙা চোখেৰে দূৰত চালে।
সেই দিনা ৰাতিপুৱা গাওঁলৈ আহি উপস্থিত হ’ল এজন অচিনাকী। ক’লা কোঁচা চাদৰ, মূৰত টুপী, চকুত চশমা—যেন গা ধৰা যায়। তেওঁ গাওঁৰ হেমন্ত দত্তৰ ঘৰ পালে।
“মোৰ নাম অভয়। মই দিল্লীৰ পুৰাতন নথিপত্ৰ সংৰক্ষণ দফতৰত কাম কৰোঁ। আপোনালোকৰ বিষয়টো… বিশেষ আগ্ৰহৰ।”
হেমন্ত দত্ত আঁতৰাই নোৱাৰে। পত্রিকাখনত ইতিমধ্যেই পবনৰ প্ৰতিবেদন ছপা হৈছে।
“আপুনি গাঁওলৈ কি উদ্দেশ্যে?”
“মোৰ কাষত কিছুমান নথিপত্ৰ আছে যি আপোনালোক জানে নো—মই জানো। আৰু আপোনালোকৰ ওপৰত নজৰ ৰাখিব লাগিব। কাৰণ, এই কাহিনীৰ অন্ত নাই।”— ক’লে অভয়।
পবনে অভয়ক লৈ আহিলে অভিনভৰ ওচৰলৈ।
অভিনভ ক’লে—“আপুনি যদি এই কাহিনীৰ সহানুভূতিক, তেন্তে আপোনাক ক’তকৈ আৰম্ভ কৰিব লাগিব সেয়া জানিবলৈ লাগে।”
অভয় মুচকি হাঁহিলে। তেওঁ তেওঁৰ বেগৰ পৰা উলিয়ালে এখন কাগজ—১৯৯১ চনৰ চুবুৰীয়া থানাৰ এজাহাৰ, য’ত উল্লেখ আছে—
‘নবীন নাৰায়ণ নামৰ এজন ছাত্ৰ গছৰ ওচৰত নিখোজ। ৰাতিপুৱা উভতি আহি ক’লে—এক ছাঁ ওচৰত হাঁহি শুনিছিল। কিন্তু কোনো শৰীৰ দেখা নাছিল।’
অভিনভ চকু ডাঙৰ কৰিলে— “সেইটো তেতিয়া মই হাইস্কুলত আছিলোঁ। আমি সেয়া গাওঁৰ গুজব বুলি ভাবিছিলোঁ।”
অভয় ক’লে—“এই গছ, এই ছাঁ, এই স্থান—এইবোৰ এক প্ৰকৃতিৰ ভিন্ন স্থিতি। আপোনালোক যাক অশরীৰী বুলি ভাবি আছিল, সেয়া হয়তো সঁচা, কিন্তু সময়ে তেওঁৰ ৰেহাই নিদিছে।”
তেতিয়া অভিনভ আৰু অভয় দুজনৰ মাজত হোৱা কথোপকথন এক নতুন বৌদ্ধিক যুদ্ধলৈ ধাবিত হ’ল—আধ্যাত্মিকতাৰ, ৰাজনীতিৰ, আৰু ইতিহাসৰ সংযোগস্থলত।
“আপুনি কি ভাবেনে—ৰুপহী বৰ্তমানৰ অংশ?”
“সেই অংশ যি নীৰৱ। কিন্তু নীৰৱতা এক অৱস্থা নহয়, ই এক প্রতিবাদ।”— ক’লে অভয়।
পিছদিনা পুৱা গছটোৰ ছাঁত দেখিবলৈ পোৱা গ’ল ৰং-চঙা কাপোৰত এগৰাকী মহিলা—চকুত লাল টিপ, মুখত হাঁহি।
সেয়া আছিল… ৰুপহী।
কিন্তু এইবাৰ তেওঁজনে হাঁহি মাৰি ক’লে— “মই আহিছোঁ। আজি কোনো বাতাস নাথাকিলেও, মই তোমালোকৰ বুকুত হ’ব লাগিব। শীত উৰুৱাই, মই চিৰদিন হ’ব।”
অভিনভ উভতি চাই, ফুলি উঠা পাতত শুনিল—হাঁহি।
***
শীত পূৰ্ণ গাঁওখনত এবাৰ আকৌ এটা গুজব ফুটি উঠিল। ৰাতিপুৱা পুৱতি ভাত খাই ওলাই অহা কালি বুঢ়ীয়ে দেখিছিল—গছটোৰ তলত থকা মাটিত জুইৰ ছাঁ। গাঁওবাসীয়ে ভয় পাই চিঞৰি উঠিছিল।
পবনে কেমেৰা লৈ উপস্থিত হ’ল। অভিনভ নিজৰ ডায়েৰীখন ল’লে।
“এই আগুন কেনেকৈ সম্ভৱ?”—পবনে সুধিলে।
অভিনভ ক’বলৈ ওলাল—“আগুন আমাৰ বিশ্বাস, ধূলি আমাৰ বিস্মৃতি। দুয়োটাই সঁচা।”
এই সময়ত অভয় আকৌ দেখা দিলে। তেওঁৰ মুখত চিন্তা।
“মই সঁচাকৈ ভয় খাইছোঁ। এই আগুন কোনো দৈৱিক নিদান নহয়, ই এজন মানুহৰ সৃষ্টি।”
“মানে?”—অভিনভ সুধিলে।
“মই সন্ধান পোৱা এটী চিঠি দেখুৱাওঁ।” অভয় এখন পুৰণি চিঠি উলিয়ালে।
লিখা আছিল—
“যদি এই সত্যবোৰ জাহে, মই আহিম। মই আনিম আগুন। মই ধূলিৰ মাজেৰে হাঁহিম। মই সেই ছাঁ। মই, মাধৱ।”
পবন চকু ডাঙৰ কৰিলে।
“মাধৱ মানে—সেই কিশোৰ, যিজনে নিজে আগুন ধৰিছিল?”
অভিনভ স্মৃতি ঘূৰাই ক’লে—“মই পাঠশালাৰ পুৰণি অনুশীলনী কিতাপত পঢ়িছিলোঁ। মাধৱ আছিল এজন সাধাৰণ ছাত্ৰ, কিন্তু তেওঁ মানসিকভাৱে বিধ্বস্ত হৈছিল। তেওঁৰ প্ৰেমিকা আছিল… ৰুপহী। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল, গাঁওয়ে যি কৰিলে, তাৰ প্ৰতিশোধ ল’ব লাগিব।”
সেই নিশা গছটোৰ তলত গাঁওবাসীয়ে দেখিলে—ধুমুহা, জুই, আৰু ধূলি।
“তেওঁ আহিছে”—বুলিলে কালি বুঢ়ীয়ে। “তেওঁ ওলাইছে ধূলিৰে। আগুনৰ ছাঁত।”
সেই ছাঁ, যি ইমান বছৰ ধৰি মাথোঁ হাঁহি আছিল, এতিয়া ক’লা ধোঁৱাৰ ভৰত ওলাই আহিছে।
অভিনভ আৰু অভয় গছটোৰ ওচৰলৈ গৈ দেখা পালে—এজন তেজেৰে পিচলসা মানুহ মাটিত পৰি আছে। মুখত হাঁহি। কাণৰ তলত তেজ। হাতত এটা মাটিৰ পাত্ৰ—তাত কিছুমান জুই।
“মাধৱ?”—অভিনভ কঁপি ক’লে।
সেই মুখ হালধীয়া। চকু মেলি মৃদু গলে—
“মই আহিছোঁ। মই খুজিছোঁ তেওঁৰ ছাঁ। তেওঁ যে জীয়াই আছে সেই গছৰ পাতত, হাঁহিত, ধূলিত।”
এনেদৰে গাঁওত জুই লাগিল। কিন্তু সেই জুই খাই নিলে মাথোঁ কিছুমান ধূলি—কিয়নো আগুনে আগত কোনো হৃদয় বাচে নে নে, সেয়া নিৰ্ভৰ কৰে সঁচাৰ ওপৰত।
অভিনভ লিখিলে—
“আগুন কেতিয়াবা দাহৰ নহয়, সেয়া হ’ল প্ৰতিশোধ, যি ধূলিত থাকিলেও, এদিন কাঁইট হৈ ওলাই আহে। সেইদিনা আমি মাথোঁ নীৰৱ থকাতো পাপ। তেন্তে মই লিখিছোঁ—‘মই সাক্ষী।’”
***
সেই ৰাতিটো গাঁওবাসীৰ বাবে অলৌকিক। কালি বুঢ়ীৰ কণ্ঠত হঠাৎ ভিন্নতা দেখা গ’ল—যেন শতাব্দীৰ গভীৰতা লগা এক মৃদু ধ্বনি।
“মই আছিলোঁ। মই জানোঁ। মই সাক্ষী।”
অভিনভ আৰু পবনে তেওঁৰ ওচৰত বহি কণ্ঠধ্বনিটোক ৰেকৰ্ড কৰিবলৈ মাইক অন কৰিলে। অভয় পিছফালে চুপচাপ আছিল, তেওঁৰ চকু এতিয়া মাটিৰ পৰা গছৰ ওপৰত।
কালি বুঢ়ীয়ে ক’লে—
“সেই নিশা ৰুপহীৰ গলাৰ হাঁহি আৰু কান্দোন একেলগে শুনা গৈছিল। তেওঁ ক’লে—‘তেওঁ মোক মৰাব পাৰিব, কিন্তু মোৰ সন্তাক নহয়।’
তেতিয়া মই লগত আছিলোঁ। লুকাই চাইছিলোঁ। মই এজনী দেউতাকক দেখিছিলোঁ—চকুত চকু পৰিছিল। তেওঁ আছিল দীপু হাজৰিকা—মোৰ লগৰ শ্ৰেষ্ঠবন্ধু, কিন্তু সেই ৰাতি মোৰ হিয়া চিঞৰাই গ’ল। মই ক’লে নাছিলোঁ, কিয়নো মই ভয় খাইছিলোঁ।”
অভিনভ কণ্ঠত কঠোৰতা লৈ ক’লে—
“আপুনি এতিয়া সঁচা ক’ব পাৰে। সেইজন দেউতাকক বিচাৰে।”
“তেওঁ আজি কালি বৰপেটাত থাকে। নাম সলনি কৰিছে—মণিকান্ত বৰুৱা।”
এই তথ্যৰ পিচত অভয় গাড়ীত উঠি আহিল। তেওঁ নিজেই জানিছিল, এই অভিযানৰ অন্তত কিবা এক চূড়ান্ত ঘাত লগা আছে।
দুইদিনৰ ভিতৰত, পবন আৰু অভিনভ বৰপেটালৈ গ’ল। এজনা বৃদ্ধ মানুহ, চকুত গভীৰ দৃষ্টি, ডাঙৰ দাড়ি। তেওঁ হালধীয়া সোয়েটাৰ পিন্ধি বহি আছিল এখন বাগিচাৰ মাজত।
“আপোনাৰ নাম মণিকান্ত?”
“হয়।”
“আপুনি দীপু হাজৰিকা?”
তেওঁ অল্প হাঁহিলে। ক’লে—
“তেওঁ মোৰ অতীত, মই তেওঁৰ আত্মা।”
“আপুনি সেই ৰাতি কি কৰিছিল?”
“মই সকলো দেখিছিলোঁ। মই সদায় বিশ্বাস কৰিছিলোঁ, এই সমাজত যি জন্ম লয়, সেয়া পৰিষ্কাৰ নহয়। মই ৰুপহীক মৰিবলৈ নিদিছিলোঁ, কিন্তু যি হল… মই সহানুভূতিত মূৰ্ছা খাই পৰিছিলোঁ।”
“আপুনি সঁচা সাক্ষী?”—অভিনভ সুধিলে।
“মই এক পৰিস্থিতিৰ সাক্ষী, য’ত সকলো নীৰৱ। সেয়া অন্ধকাৰ।”
এই সাক্ষ্যত পবনে লিখিলে—
“সাক্ষী হ’ব কঠিন। সাক্ষী হ’ব মানে হাঁহি, কান্দোন, ধূলি, আগুন, ছাঁ—সকলোৰে মাজেৰে সঁচাৰ বাবে থিয় হ’ব। আৰু সেই মুহূৰ্তত যদি কোনো হাত ধৰি উঠে—সেয়া হয় মোৰ কলম।”
পৰদিনা গছটোৰ তলত আকৌ পতা ডালেৰে ফুৰিছিল এক কোমল হাঁহি।
***
পৰদিনা পুৱাতে অভিনভৰ ঘৰৰ কাষৰ বাগিচাত এখন পুৰণি চিঠি পৰি থকা দেখা গ’ল। পাতল কাগজত অচিনাকী হাতৰ লেখা—
“সঁচা কেতিয়াও অকলশৰীয়া নহয়। তোমালোকে যি উলংঘন কৰিলে, তাৰ ফলাফল শীঘ্ৰেই পাম। মই আঁৰত আছোঁ, কিন্তু মই মৰি নাযাওঁ। মই ছাঁ হৈ থাকোঁ, পাত হৈ জীয়াওঁ।”
চিঠিখনৰ অন্তত কোনো নাম নাই। কোনো ঠিকনা নাই। কিন্তু গন্ধ আছিল—এক অতীতৰ, যি কেতিয়াও মচি নাযায়।
পবনে সেই চিঠি লৈ গ’ল স্থানীয় পুলিচৰ ওচৰলৈ। কিন্তু থানাত ৰখা ফাইলত এক অদ্ভুত তথ্য পোৱা গ’ল।
১৯৮৪ চনত ৰুপহী নামৰ এগৰাকী গাঁওকন্যাই ময়ূৰপাহাৰত আত্মহত্যা কৰিছিল বুলি ৰেকৰ্ড আছে, কিন্তু তেওঁৰ মৃতদেহ পোৱা নাছিল।
অভিনভ তেতিয়াই ক’লে— “এইটো সম্পূৰ্ণ কাহিনীৰ মূৰ। সেই পত্রই সেই মৃত্যু, সেই আত্মা, সেই প্ৰতিশোধৰ পথ আগবঢ়াইছে।”
অভয় চুপচাপ আছিল। তেওঁৰ হাতত এখন কিতাপ—“আসামত লোকবিশ্বাস আৰু আত্মাৰ চিহ্ন।” কিতাপখনৰ এখন অধ্যায়ত লিখা আছে—
“যদি কোনো আত্মাৰ অস্থিৰতা সন্তোষ পোৱা নাই, তেন্তে সেই আত্মা চিহ্নহীন চিঠি, মুখবিহীন ছবি, আৰু অব্যক্ত গানৰ মাজেৰে নিজৰ প্ৰতিচ্ছবি এঁকে।”
গাঁওত আকৌ এক গুজব—শিশু পৱন, যি পবনৰ নামৰ সৈতে মিল থকা এজন কিশোৰ, গছৰ তলত নিজে নিজৰ নাম লিখি কান্দি উঠিছে—
“মোৰ নাম মোৰ নহয়।”
অভিনভ সেইটো শুনি আগবাঢ়িল। সেই ছাত্ৰটোক ধৰি সুধিলে— “তোমাৰ নাম কোনে দিলে?”
ছাত্ৰজনে মাত্ৰ ক’লে—“হাঁহি থকা গছজনে।”
গাঁওখনৰ বৃদ্ধ-বৃদ্ধা, শিশু আৰু যুৱক—সকলোৰে মাজত ভয়, কিন্তু তাত এক আগ্ৰহো জন্মি উঠিছে। গছটো—আৰু সেই ছাঁ।
চিঠি এখন, নাম নথকা, কিন্তু গন্ধ থকা, অলপপিছতে সকলো মানুহৰ হাতত। যেন এক চেতনা বাঢ়ি আহিছে। যেন—অশরীৰী, কিন্তু বিশ্বাসযোগ্য।
অভিনভ তেওঁৰ ডায়েৰীত লিখিলে—
“যদি এক চিঠি মোৰ সমীপলৈ আহে যি নাম নাথাকে, ঠিকনা নাথাকে, কিন্তু শব্দৰ জড়তাত নূতন ভয় আছে—তেতিয়া মই জানিম, আমি সঁচা পথত আছো। কিয়নো নামবোৰে মিটাই পেলায়, কিন্তু ছাঁবোৰে চিৰকাল থাকে।”
***
পুৱাৰ বতাহত গছৰ পাতবোৰে যেতিয়া লৰিচৰিকাৰ ধ্বনি কৰে, তেতিয়া সেই শব্দবোৰ যেন কথা পাতে। অভিনভ সেইবাৰ নিশা গছটোৰ কাষত বহি থকা সময়ত এই শব্দবোৰে তেওঁৰ কাণত এটি বতৰৰ দৰে কোৱা শুনা গৈছিল—“আৰু দেৰি নহয়।”
“কোনে ক’লে?”—তেওঁ পিছে ঘূৰি চালে, কিন্তু কিবা এজনৰ ছাঁহে যেন গছৰ কাণ্ডৰ পৰা হেৰুৱি গ’ল।
পবন চঞ্চলভাৱে আহি ক’লে— “এইখন চাওক। মাত্ৰ এখন ফটো পোৱা গৈছে। ১৯৮৩ চনত ৰুপহী কোনোবা ফটোগ্ৰাফাৰে তুলি থৈছিল। কিন্তু ছবিখনৰ মাজত, পেছফালে, কোনোবা এজনৰ হাত দেখা গৈছে—এক বতাহেৰে গড়া হাত!”
অভিনভ ফটোখন ভালদৰে চাই চঞ্চল হ’ল। হাতটো বাস্তৱ নহয়। যেন বতাহেৰে গড়া এটি আঙুলিৰ মূৰ, যি মাটিৰ পাত্ৰ স্পৰ্শ কৰি আছিল।
“এইটো মানে ৰুপহীৰ লগত কোনো অশরীৰী শক্তি থাকিব পাৰে।”
গাঁওখনত নতুনকৈ হাজিৰ হ’ল এটি সাধু ওজা, নাম—পীতাম্বৰ শর্মা। তেওঁ ক’লে— “এই গছত আত্মা নাই। এই গছ হৈছে বতাহৰ হাত—আত্মাৰ বাহন। যেতিয়া মাটি কঁপে, পাত লৰে, ছাঁ পৰে—তেতিয়া জানিবা, তেওঁৰ হাত চলিছে।”
এই ওজাৰ কথা শুনি, গাঁওবাসীৰ মাজত আকৌ ভীতিৰে আক্ৰান্ত। পবনে পূৰ্বৰ কিছুমান শিশুৰ সাক্ষাৎকাৰ ল’লে। ১০ বছৰীয়া চয়ন ক’লে— “মই আকৌ আবেলি গছৰ তলত বহি আছিলোঁ। হঠাৎ বতাহ আহিল, আৰু মোৰ খাতা খুলা হৈ নিজে নিজে লিখা আৰম্ভ কৰিলে।”
খাতাখনত লিখা আছিল—
“মই উভতি আহিছোঁ, কিয়নো তোমালোকে মোক পাহৰি যোৱা বুলি ভাবিছিলা। কিন্তু মই আছিলোঁ, সকলোৰে বতাহত। তুমি চিনি পোৱা নাই, কিন্তু মই চিনি পাইছিলোঁ—তোমাৰ ভয়।”
এই শব্দবোৰ শুনি, অভয়, পবন আৰু অভিনভ গছটোৰ চাৰিওফালে বৃত্ত বনালে। মধ্যৰাত। বতাহ লাহে লাহে টান হ’ব ধৰিলে। গছটোৰ ডালবোৰ যেন কাঁপিছে।
“মই আজি সঁচা দৰ্শন কৰিবলৈ আগ্ৰহী”—অভিনভ চকু মুদি ক’লে।
গছটোৰ ছাঁ মাটিত দীঘল হ’ল। পবনে কেমেৰা অন কৰি ৰাখিলে। অভয় এজন কবিৰ দৰে মাটিত বহি লিখিবলৈ ধৰিলে।
আচমকা, বতাহৰ মাজৰ পৰা এজনী লাহে লাহে ওলাই আহিল—এক গাঢ় ক’লা চাদৰেৰে মুখ ঢকা। হাতত বতাহ। চকু এখন অচিনাকী ব্যথাৰে ভৰা।
“তুমি মোক চাবলৈ আহিছা, কিন্তু মই তুমালোকক নোচাও। মই এতিয়া বতাহৰ হাত। মই এতিয়া নীৰৱ সাক্ষী।”
অভিনভ হাঁহিলে—“তুমি ছাঁ নহয়, তুমি দীপ্তি।”
সেই আত্মাই মাত্ৰ ক’লে—“যেতিয়া সকলো হাঁহিব, তেতিয়া মই আঁতৰি যাম। তাৰ আগলৈকে, মই ছাঁ হৈ থাকিম।”
আঁধাৰত তেওঁৰ ৰূপ মিলাই গ’ল, মাথোঁ ৰৈ থাকিল পাতৰ ধ্বনি, বতাহৰ স্পৰ্শ, আৰু এখন খোলা খাতা।
***
সন্ধ্যা আহি আছে। ৰঙা আকাশত যেন গছটোৰে দেহ গলি আকাশলৈ উঠি গৈছে। পবন গছটোৰ দাঁতিত এক জীর্ণ ডালত হাত দি ক’লে—“এই গছজনে কি স্মৰণ ৰাখে?”
অভিনভ কিছু নক’ই গছটোৰ ছাঁত বহি পৰিল। তেওঁৰ কাষত এখন চিঠি—তেওঁ নিজৰ কৈফিয়ৎ লিখিছে, যেন গছটোক দি যাব।
“যদি তুমি সঁচা, তুমি লিখা মোৰ স্মৃতি। মই বিশ্বাস কৰোঁ—গছৰ অন্তৰত স্মৃতি থাকে।”
চিঠিখনত কোৱা হৈছিল— “মই প্ৰথম আহিছিলোঁ ১৯৯৭ চনত, তেতিয়া এই গছত কণমানি পাত আছিল। এতিয়া সেই পাতবোৰ নাই, কিন্তু মই জানো গছজনে সেই হাঁহি আৰু কান্দোন সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিছে। সেই পাত্ৰত মোৰ বাবেও এক অংশ আছে।”
অভয় ক’লে—“মই গছটো পাহৰি পৰা নাই। মই আটাইতকৈ আগতে জানিছিলোঁ। মই দেখিছিলোঁ ৰুপহীৰ ওঁঠত হাঁহি—কিন্তু সেইটো অলপতে এক কান্দোনৰ বতাহত হেৰাই গৈছিল।”
তিনিজন—অভয়, পবন আৰু অভিনভ—গছটোৰ চাৰিওফালে বহি নিজৰ স্মৃতি ভাগ-বতৰা কৰিবলৈ ধৰিলে।
পবনে কৈছিল—“মই প্ৰায়ে ক্লাছ মিছ কৰি আহিলোঁ এই গছৰ তলত। মই বিশ্বাস কৰিছিলোঁ, ইয়াত কোনোবা শুনি থাকে।”
অভয়—“মই যেতিয়া ৰুপহীক শেষবাৰ দেখিছিলোঁ, তেতিয়া তেওঁ নিজৰ কপালত এখন আলফুলা টিপ লৈছিল। যেন নিজে নিজে কিছুমান ছবি আঁকি গৈছিল।”
অভিনভ—“মই ফটোগ্ৰাফি আৰম্ভ কৰিছিলোঁ এই গছৰ পৰা। প্ৰথম ফটোখনেই আছিল এটা ছাঁ।”
সেই মুহূৰ্ততে গছটোৰ ডালৰ পৰা খহি পৰিল এখন পুরণি টেপ ৰেকৰ্ডাৰ।
তাত এটা ৰেকৰ্ড পোৱা গৈল—“মই ৰুপহী। মই জানো মোক পাহৰিছা। কিন্তু মই পাহৰো নোৱাৰোঁ।”
গাঁওবাসীৰ ভিতৰতে এটি কিশোৰী আগবাঢ়ি আহি ক’লে—“মই নিজৰ সপোনত দেখিছোঁ এই গছ। সপোনত কোনোবা হাতত এখন টিপ, কপালত এক পৰুৱা আৰু চকুত কান্দোন।”
অভিনভ ক’লে—“গছৰ স্মৃতি যদি মানুহৰ দৰে হ’ল, তেন্তে সেই স্মৃতিৰ প্ৰতি আমাৰো দায়িত্ব আছে।”
তেওঁ লিখিলে— “গছবোৰেও দেখিছে। গছবোৰেও শুনিছে। আমি মাথোঁ ভাবিছিলোঁ, মাটি মাথোঁ প্ৰকৃতি। কিন্তু গছৰ স্মৃতি হৈছে আমাৰ আত্মাৰ আয়না।”
***
দিনটো আছিল পূৰ্ণিমা। গছটোৰ ছাঁ অস্বাভাৱিক দীঘল হৈছিল, যেন মাটি ছিঙি আকাশলৈ উঠিব খুজিছে।
অভিনভ, পবন আৰু অভয়—তিনিয়ে গছটোৰ কাষত শেষবাৰৰ বাবে বহি আছিল। তলত ফুল, ধূপ আৰু এটি পুৰণি পাত্ৰত পানী।
পবনে এটা গীত বাজাইছিল—ৰূপহী গছৰ তলত গোৱা এক জনজাতি সুৰ। সেই সুৰ বতাহৰ সৈতে মিশি গ’ল গছটোৰ পাতত, ডালত।
হঠাৎ, গছটোৰ ডালৰ পৰা এক ছাঁ উৰে আহি অভিনভৰ কাষত পৰিল—এটা হাতৰ আকাৰ, বতাহৰ দৰে, কিন্তু বহি থকা, গম্ভীৰ।
“তুমি মোক বিচাৰি পাইছা। এতিয়া মই যাওঁ।” —একটা গম্ভীৰ কণ্ঠে ক’লে।
অভিনভ সুধিলে—“তুমি কোন?”
“মই ছাঁ। মই স্মৃতি। মই ৰুপহী—যি পাহৰি যোৱা হৈছিল, কিন্তু গছজনে পাহৰে নাছিল।”
সেই ছাঁ মাটিত মিহলি হৈ গ’ল, আৰু গছটোৰ পাতবোৰ একে একে ৰঙা হৈ খহি পৰিবলৈ ধৰিলে। যেন এক বিদায়, যেন এক নিৰ্মলতা।
পবন গছটোৰ কাষত দাড়ি আছিল, তেওঁৰ চকুত চকুৰপানী।
“এই গছটো অলপ আগতে মাথোঁ এটা গছ আছিল। এতিয়া এইটো এক মেম’ৰি, এক আত্মা, এক ইতিহাস।”
অভয় গছটোৰ কাষত এটি ফলি গছে।
“নতুন পল্লব আহিছে। হয়তো নতুন কাহিনী আৰম্ভ হ’ব। কিন্তু ৰুপহীৰ ছাঁ চিৰকাল ইয়াতে থাকিব।”
চূড়ান্ত নিশাত, গছটো শান্ত। আকাশত এক শীতল জোনাকী পোহৰ।
অভিনভ ডায়েৰী বন্ধ কৰি শেষ পংক্তি লিখিলে:
“আত্মাৰ কাহিনী শেষ নহয়। মাথোঁ ছাঁ সলনি হয়।”
—
