অন্বেষা বৰা
দীঘল বতাহ আৰু নতুন অহা মানুহ
মজুলীৰ উত্তৰ-চৰীয়া এখন নামঘৰৰ উঠানত ৰাতিপুৱা ৰোদের ছাঁয়েৰে খেলা খেলি আছিল। ধূম-গাঁথনিৰ মাজেৰে কঁকীয়াই পৰা বাতাসটো যেন অলপ দৰেই হ’ল। দেড় বছৰৰ ভিতৰত এইটো তেওঁ চাৰিমানবাৰ দেখিছে—নতুন ফিল্ম টীম আহিছে, ছবি তুলিব, আৰু কাগজ-পত্ৰত মজুলীৰ বাবে কান্দিব। কিন্তু এবাৰো সেই বাতৰি-পত্ৰৰ পৃষ্ঠাৰ সিপাৰে ওলোৱা নাছিল জোনালীৰ মাত।
জোনালী ডাঙৰকৈ নাচে, কিন্তু নামঘৰৰ ভিতৰত। তেওঁৰ হাত-ভংগীমাত সত্ৰৰ শুদ্ধতা আছে, চকুত আছে এজাক মৰম আৰু গভীৰ বিশ্বাস। সিহঁতে সদায় কয়—”জোনালীৰ হাতত যেন মাটিৰ মাত আছে।”
এইদিনা ৰিশিৰাজ আহিছিল। গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা পঢ়া শেষ কৰি বৰ্তমান এখন প্ৰাইভেট ডকুমেণ্টাৰী কোম্পানিত কাম কৰে। ইয়াৰ আগেয়ে তেওঁ মণিপুৰ, অৰুণাচল আৰু নাগালেণ্ডৰ ওপৰত ফিল্ম কৰিছে, আৰু এতিয়া তেওঁৰ আগ্ৰহ—মজুলীৰ হেৰাই যোৱা জল-সংস্কৃতি।
ফেৰীৰে আহি নদীপাৰ হোৱা ৰিশিৰাজে যেতিয়া প্ৰথমবাৰ জোনালীক নামঘৰত নাচি থকা দেখিলে, তেওঁৰ হ’ল—”এইটো মাত্ৰ এখন ক্লিপ নহয়, এইটো কিবা…অন্য এক অনুভৱ।”
নাচ শেষ হোৱাৰ পাছত তেওঁ আগবাঢ়ি গ’ল, কেমেৰা এখন হাতত।
“আপুনি জোনালী নে?”
জোনালীয়ে অলপ লাজেৰে মূৰ জুকালে।
“মই গুৱাহাটীফালিৰ, আপোনাৰ নাচ অতি আচৰিত…ইয়াৰ বিষয়ে অলপ কথা পাতিব পাৰিনে?”
জোনালীৰ চকুৰ কোণত সন্দেহ আৰু কৌতুহল। কিন্তু তেওঁ বুজি পাইছিল—এই ল’ৰা লাহে লাহে কথা কয়, একো চাপ দিয়া ধৰণৰ নহয়।
সন্ধিয়াৰ পাছত, কুঁহিপাতৰ চাহৰ লগত কথা আৰম্ভ হ’ল। ৰিশিৰাজে জোনালীৰ পৰা শুনি গ’ল—কেনেকৈ বছৰৰ অন্তত অন্তত জোখাল পৰুৱাই মাটি গিলি পেলায়, কেনেকৈ সত্ৰবোৰে কেতিয়াবা পানীত ভাহি যায়, আৰু কেনেকৈ এজনী বোৱাৰীয়ে নামঘৰৰ দায়িত্ব ল’লে সমাজৰ অলেখ চকু তেওঁৰ গাত পৰে।
“আপুনি কেতিয়াবা গুৱাহাটীত গৈছে?” ৰিশিৰাজে সুধিলে।
“নাই। গৈছো ক’ত? এই নাও, এই পথাৰতেই মোৰ সকলো আছে।”
পিছৰ পৰা বাবুল আহি থিয় দিছিল।
“জোনালী, আইতা মাতিছে।”
তেওঁৰ মাতত একো ঈর্ষা নাছিল, কিন্তু এটা অস্পষ্ট চিন্তা আছিল—এই গুৱাহাটীৰ ল’ৰাটোৱে অলপ বেছি দিন থাকিলে কিবা সলনি হ’ব নেকি?
মাটিৰ নীচৰ হাহাঁকাৰ
বেলিটো পাছেৰে পাছেৰে পৰি আছিল, যেন মজুলীৰ বুকুত এটা গধূলি আহি বসল। ৰিশিৰাজে তেওঁৰ কেমেৰা লৈ কাষৰ পুখুৰীখনত জোকাৰি থকা হাঁহবোৰৰ ছবি ল’লে। পাছফালে জোনালীৰ মাত আহিল —
“হাঁহবোৰেও জানে কেতিয়াবা বাচি থকাৰ বাবে লুকাই থাকিব লাগে। বানে আহিলেই সিহঁত পাহাৰলৈ উৰি যায়। মই ভাবো মানুহবোৰ ক’লৈ যায়?”
ৰিশিৰাজ অলপ অলপকৈ বুজি পাইছিল — জোনালীকে মাথোঁ এজন নৃত্যশিল্পী বুলি চিনিব নোৱাৰি। তেওঁ মাটি চিনি পোৱা এগৰাকী ছোৱালী, যিয়ে নাচেৰে, কণ্ঠৰে, আঙুলিৰ ভংগীমাৰে অঞ্চলটোৰ আত্মা সাঁচি ৰাখিছে।
“তুমি কেতিয়াবা ভাবা — যদি একদিন এই মাটি নাথাকে, যদি তোমাৰ নামঘৰ পানীত ভাহি যায়, তেতিয়া তুমি ক’ত থাকিবা?”
জোনালীৰ মুখখন সলনি হ’ল।
“তেতিয়া মই থাকিম…মোৰ শিষ্যসকলৰ স্মৃতিৰ মাজত, মই থাকিম গানত, নাচত, ফুলেল গন্ধত।”
এই উত্তৰটো কবলৈহে জোনালী বহুদিন বাচি আছিল যেন।
দিনবোৰ পাৰ হ’ব ধৰিলে। ৰিশিৰাজে খুন্দিমালনী নামৰ এখন সত্ৰত ফিল্ম কৰা আৰম্ভ কৰিলে। য’ত ৰাতিপুৱা ৫ বজাত ঘণ্টা বজায়, আৰু শিষ্যসকলে ভজনৰে দিন আৰম্ভ কৰে। সি সেই সমস্ত ধুনীয়া মুহূর্তবোৰ বন্দী কৰিলে — ঢোলৰ সুৰ, বকুলৰ পাতে ওলোমাই থোৱা কাপোৰ, শিশুবোৰৰ হাঁহি।
কিন্তু প্ৰত্যেক সন্ধিয়াতে সি ঘূৰি আহে জোনালীৰ ওচৰলৈ। কোনোবা দিন ওঁঠত চাহ, কোনোবা দিন হাতত বাঁহৰ টোকাৰি, আৰু কেতিয়াবা মাথোঁ মৌনতা। দুয়ো বহে পাট-মেলা উঠানত, পকা ধান গজা পথাৰৰ কাষত। ৰিশিৰাজে শুনে জোনালীৰ গল্প — তেওঁৰ আইতাৰ পৰা শিকা প্ৰথম নাচ, দেউতাৰ নামঘৰত বাজোৱা ঢোলৰ স্মৃতি, আৰু একেজন পুৰণি বন্ধু — বাবুল — যিজনে সদায় নাওখন লৈ উপস্থিত থাকে, কিন্তু কেতিয়াও মন খুলা কথা কয় নে ক’ব পাৰে, সেয়া জোনালীয়ে জানে নে?
এদিন সন্ধিয়াৰ পাচত, ফটোক্লিপ এটা দেখি ৰিশিৰাজ জোনালীক ক’লে —
“তোমাৰ চকুত এনে কিবা আছে…মই যি পাহাৰত বা উপত্যকাত ফটো লৈছো, তাতো এনে উজ্বলতা দেখা নাছিল।”
জোনালীৰ ওঁঠত এক উজ্জ্বল হাঁহি।
“তুমি বুজিছা নে? সেই উজ্বলতা মোৰ নহয়, এই মাটিৰ…এই নদীৰ। মই মাথোঁ এটা সোঁত।”
তেও সঁচাকৈয়ে বুজিছিল। কিন্তু নিজৰ ভিতৰত এটা সংঘাত আৰম্ভ হৈছিল — তেওঁ চাইছিল জোনালীক শহৰলৈ নিয়াব, তেওঁৰ নৃত্যক দৰ্শকৰ আগত উজাৰি দিয়াব, ইউটিউব চেনেলত আপলোড কৰিব, আৰু বিশ্বক জনাব — মজুলীৰ বুকুত আছে এগৰাকী অদ্ভুত নৃত্যশিল্পী।
কিন্তু জোনালী নে যাব?
এদিন ৰিশিৰাজে সাহস কৰি সুধিলে —
“তুমি যদি মোৰ লগত গুৱাহাটীলৈ আহা, মই তোমাৰ বাবে এখন প্ৰকৃত মঞ্চ সাজিম। সেয়া তোমাৰ নাচৰ উপযুক্ত হ’ব।”
জোনালীয়ে এক মুহূর্ত চুপ থাকি ক’লে —
“তুমি গুৱাহাটীত পালে, মই মোৰ পখিলা উৰুৱাইছো বুলি ভাবিবা। কিন্তু মই জানো — মই যিখন পথাৰত প্ৰথম বেলিৰ ৰঙা দেখিছো, সেইটোৱেই মোৰ পৃথিবী। মই নাচোঁ কাৰণ মই এই মাটি ভাল পাওঁ — সেইটো যদি আঁতৰাই ল’লা, মোৰ নাচতো থাকিব নে হৃদয়?”
এই উত্তৰে ৰিশিৰাজ চুপ। সি পাহৰিব পাৰি নাছিল — বহু আগতে তেওঁ নিজৰ মাকক হেৰাইছিল, আৰু তেতিয়াই মনে মনে নিজৰ শিকড়ৰ লগত বিচ্ছিন্ন হৈছিল। আজিও তেওঁ তেওঁৰ মাতৃভূমিৰ চেহেৰা নিজৰ ভ্ৰাম্যমান কেমেৰাৰ লেন্সেৰে সন্ধান কৰে।
পিছদিনা ৰাতিপুৱা, ৰিশিৰাজ নামঘৰৰ উঠানত কোনো শব্দ নোহোৱা সময়ত জোনালীৰ পৰা বিদায় ল’বলৈ গ’ল।
তেওঁ ক’লে —
“তুমি যদি অলপ সময় পিছত আহা, মই হয়তো এই ঘৰটো পানীৰ তলত নাপাম। কিন্তু মই জানো, আমাৰ মাজত যি প্ৰতিশ্ৰুতি আছিল — সেয়া এই ৰঙা পানীৰ দৰে—পচি নাযায়।”
চকুৰ কোনে কোনে তেজ-জল মিশ্ৰিত হোৱা সময়ত বাবুল ওলাই আহিল, নাওখন লৈ সাজু। চুপচাপ থিয় হৈ থাকি তেওঁ মাত্ৰ ক’লে —
“আপোনাৰ পথটো শুভ হ’ব, হেৰা। কিন্তু জানিবা — পানী যদি বান হৈ আহে, মই জোনালীক তাত ভাঁহি যোৱা নিদিওঁ।”
হাঁহিত থকা চুপশব্দ
বতাহত পাখি উৰি গ’ল, কিন্তু চুলি খুলি থোৱা জোনালীৰ হেঁপাহ উৰি নাযায়। ৰিশিৰাজে গ’ল, লগত লৈ গ’ল কিছুমান ছবি, অলপ গীত, আৰু অপূৰ্ণ কথোপকথনৰ ধুন। জোনালী নিজৰ মাজতে ক’লে—“সেয়া হয়তো প্ৰেম আছিল। নহয়তো সেয়া মাথোঁ সময়।”
পিছৰ দিনটো দুখনি ওঁঠত চাহ আৰু চকুত এখন উদং আকাশ লৈ জোনালী বাট চাই থাকিল। নামঘৰটো আগৰ দৰে—ঢোল বজে, কণ্ঠৰে ভজন হয়, নাচ হয়, শিষ্য আহে—কিন্তু একো একোটা মুহূৰ্তত তেওঁ অনুভৱ কৰে—আজি সিহঁতক তেওঁৰ ভৰসা দিব লগা হৈছে, নিজৰ হৃদয়টো নীৰৱ কৰি। প্ৰেমে ভাঙে, কিন্তু দায়িত্বে জোৰে ধৰে।
বাবুলে বুজিছিল। সি জানিছিল—ৰিশিৰাজৰ ফুৰি যোৱা মানেই জোনালীৰ বুকুত এটা ফাঁক থকাৰ কথা। কিন্তু তেওঁ কেতিয়াও ক’ব নোৱাৰে—”মই আছোঁ” বুলি। তেওঁ ক’লে—”তুমি নামঘৰলৈ যাওঁনে? মই কালি তোমাৰ বাঁহীখনে মেলি থৈছোঁ, নাচত লগ দিবা?”
জোনালী হাঁহি দিলে। সি জানিছিল, এই হাঁহিৰ পিনে অলপ কৃতজ্ঞতা, অলপ বিসংগতি, আৰু অলপ অলেখ গভীৰতা।
“তুমি যদি নাও লৈ যাওঁ, মই কপৌ ফুলি থকা ঘৰজোপা ল’ম।”
বাবুলে হাঁহিলে।
“তুমি চাওঁতেই নাও সাজু।”
তেওঁলোকে গ’ল—পানীত। বেলিটো গামোচাৰ দৰে লহৰিয়াই পৰি আছিল। জোনালীৰ ওচৰত ৰিশিৰাজৰ কিছুমান স্মৃতি উজাই উঠিছিল—কেমেৰাৰ ক্লিক, গা-ধোৱা সুৰ, নীল পেনৰ চিঠিখন যি তেওঁ এটা পটচিত্রৰ ফাঁকে সুমুৱাই গুচি গৈছিল।
চিঠিখনত ৰিশিৰাজ লিখিছিল—
“তুমি মোৰ অশব্দ যন্ত্ৰণা, যাক মই কোনো কেমেৰাৰ ফ্ৰেমত নধৰি থ’ব বিচাৰিছোঁ। মই যদি কেতিয়াবা ঘূৰি আহোঁ, সেয়া হ’ব মাথোঁ জানিবলে—তুমি চিৰকাল মাটিৰ লগত আছা নে আকাশলৈ উৰি গ’লা।”
এই চিঠিখনক জোনালীয়ে বহুদিন সাঁচি ৰাখিছিল। পিনে পিনে পঢ়িছিল। কাৰণ এইটো ক’ব নোৱাৰিলেও সি বুজিছিল—ৰিশিৰাজ প্ৰেম কৰিছিল। প্ৰেম মানে মাথোঁ লগ থাকিব খোজা নহয়, প্ৰেম মানে কোনোবাই আপোনাৰ ওপৰত ভৰসা কৰা। সেয়াই।
তিনিমাহ পাৰ হ’ল। বানে এবাৰ ঘূৰি আহিল। মাটি বিয়লি হ’ল। নামঘৰৰ মাটিৰ তলাত জল সিঁচি পৰিল। পইচা আছিল, কিন্তু ঠিকেই নহ’ল। বহুতে চ’ৰা-চাৰি কৰিলে, কিন্তু শেষত জোনালীক সিদ্ধান্ত ল’ব লগা হ’ল—”নতুন নামঘৰ এখন উঠিব, ঠাই সলনি কৰি।”
তেওঁ ক’লে—”আজি যদি মাটি নাথাকে, মই লোকৰ ভিতৰলৈ যাম। কিন্তু সেয়া হবলৈ দিয়া সময় লাগিব।”
এই কথাবোৰ শুনি বাবুলে ক’লে—
“তুমি যদি বহু দূৰলৈ যাওঁ, মই জানো—নাও এখন ৰখা হ’ব লাগে।”
জোনালীয়ে প্ৰথমবাৰ সঁচাকৈ চাইছিল বাবুলৰ চকুত।
“তুমি সদায় এইখানতে থাকিবা নে, বাবুল?”
বাবুল সুধিলে—”এইখানে মানে কি? নদীত, নামঘৰত, তোমাৰ কাষত?”
জোনালীয়ে অলপ হেঁপাহৰ সৈতে ক’লে—
“মই চাইছোঁ তুমি মোৰ কাষত থোৱা, কিন্তু নচালিয়েই…মই বুজিছোঁ তুমি সদায় পাইছিলা, কিন্তু কেতিয়াও মাত নোপেনালে।”
বাবুল চুপ থাকিল। তেওঁৰ চকু দুটিত পানী আছিল।
“মই ভাবিছিলোঁ…তুমি যদি কেতিয়াবা পাহৰি যাওঁ, তেতিয়াহে ক’ম। কিন্তু এতিয়া মই বুজিছোঁ—সেয়া মোৰ ভুল আছিল।”
পিছদিনা, ৰাতি এখন ফটোক্লিপ মজুলীৰ এখন পৃষ্ঠা-খবৰত ওলালে—“সত্ত্বাৰ সুৰ” নামৰ এখন ডকুমেণ্টাৰী মুম্বাইত পুৰস্কৃত হ’ল। দৰ্শকে গম্ভীৰ হৈ উঠিল—সেই নামঘৰৰ উঠান, সেই নাচ, সেই চকুপানী। আৰু তাৰ মাজতে—জোনালীৰ মুখ।
মজুলীত সেই বাতৰি আহিল বতাহৰ দৰে। কিন্তু জোনালী হাঁহি নেদিল। সি জানিছিল—ই এটা সম্মান, কিন্তু এটা স্মৃতিৰ ঘাতো। ৰিশিৰাজ, যিয়ে তেওঁক নায়কী কৰা বুলি চিন্তাই নকৰিলে, সেইসকলো ক্লিপৰ মাজত তেওঁৰ হৃদয়টো ৰাখি দিছিল।
এক সপ্তাহ পিছত, জোনালীৰ ওচৰত এখন খাম আহিল। পিনৰ ঠিকনাঃ হাতীগাঁও, গুৱাহাটী।
চিঠিত লিখা আছিল—
“তুমি যদি গুৱাহাটীত আহা, মই চাইছোঁ—এইখন নামঘৰৰ দৰে এটা মঞ্চ তোমাৰ বাবে সাজো। তুমি নাচিবা, লোকচলিচিত্ৰ হ’ব, মানুহে উচুপি উঠিব। কিন্তু যদি তুমি নাচ নকৰে, মই জানো—মই তোমাক তাতেই ভাল পাইছোঁ, য’ত তুমি সদায় মাটিত আছিলা।”
চিঠিখন হাতে ধৰি, জোনালীয়ে পিনৰ পৃষ্ঠা খুলি চাইছিল—বাবুল উঠানত পিয়াঁজ খুন্দি আছে। নামঘৰৰ গা ঘঁহা সুৰ বাজে। বাতাহে কপৌ ফুলৰ গন্ধ আনিছে।
তেওঁ নিজৰ বুকুত হাত থ’লে—
“মই নাচিম, কিন্তু এইবাৰ মোৰ সংগীত হ’ব এই মাটিৰ বুকুতে বাজি থকা বাবুলৰ হাঁহি।”
দুজন মানুহৰ মাজত এক নদী
বৰষুণ পৰিছিল দুদিন ধৰি। মাটিৰ পৰা সোঁত উঠিছিল, আকাশৰ পৰা নামিছিল এজাক মৰম আৰু বিসংগতি। কুঁৱলীজাকত নামঘৰৰ ফালে চাই থকা জোনালীয়ে চকুলৈ আঁচলটো নিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু আঁচল অচিন্তনীয় ভাবে তিতা হৈ পৰিছিল। ই মানে মাথোঁ বৰষুণৰ পানী নহয়, সেয়ে সি জানিছিল।
তেওঁ সেইদিনা ৰিশিৰাজৰ চিঠিখন ৰজগৰে উলিয়াই পুনৰ পঢ়িলে। কেতিয়াবা চিঠিৰ ভিতৰত লুকাই থাকে বহু অব্যক্ত প্ৰেম, যেন দুইজন মানুহৰ মাজত এটা নদী বৈ থাকে, যাক নাম দিয়া নাযায়, খং ওলায়, হাঁহিও ওলায়, কিন্তু সাঁতুৰি পাৰ হ’বলৈ সাহস লাগে। সেই সাহসটো জোনালীৰ ভিতৰত জন্মি আছিল, কিন্তু সময় এতিয়াও স্পষ্ট হোৱা নাছিল।
সেই দিনাই বাবুল ওলাই আহিল নামঘৰৰ দেউলীৰ পৰা। হাতত এখন বাঁহৰ কেমেৰা-গছ, যিটো সি নিজে তৈয়াৰ কৰিছিল—আধা-ডাঙৰ, আধা-শিলালিপিৰ দৰে।
“এইটো কিয়?” জোনালীয়ে সুধিলে।
“তোমাৰ নতুন নামঘৰৰ বাবে। মই ভাবিছোঁ—তুমি যদি বাহিৰলৈ যাওঁ, অন্তত এই কেমেৰা-গছত তোমাৰ কাহিনী থাকক।”
জোনালীৰ চকু অচিন্তনীয় আছিল।
“তুমি কেতিয়াবা মোৰ কাষলৈ সৰাকৈ আহিবা নে, বাবুল? সদায় সেউজীয়া ৰঙৰ লাহৰিবোৰৰ আঁৰত থাকিবা?”
বাবুল চুপ। চুপ মানে হাৰ নোহোৱা, কিন্তু শব্দৰ ভিতৰত পানী সনা। সি একে সময়তে চিনি পাইছিল—নিজৰ ভূমিকা, নিজৰ স্থান। ৰিশিৰাজ আছিল বাহিৰৰ এজন; সি আছিল অন্তৰৰ পাথেয়। কিন্তু কোনো কোনো সময়ত বাহিৰৰ মানুহেহে হৃদয়ত ঢুকি যায়, কিয়নো তেওঁয়ে সলনি আনে।
“জোনালী, মই ভাবিছোঁ মই যদি মাত নেখোলোঁ, মই মোৰ স্থান হেৰুৱাম। কিন্তু এতিয়া মই বুজিছোঁ, মই যদি মাত খোলোঁ, তোমাৰ স্বাধীনতা হেৰুৱাম।”
সেইদিনা জোনালীয়ে কোনো উত্তৰ নিদিলে। সি মাথোঁ ক’লে—
“আজি ৰাতিপুৱা মই গৈছোঁ। গুৱাহাটীত। এটা কাৰ্যসূচী আছে—‘মহিলা শিল্পীৰ মুখামুখি’। মোক মাতিছে। মই ভাবিছোঁ…গ’লোঁ। বুজিবা বাবুল, মই ঘূৰি আহিম। কিন্তু ঘূৰি আহি মই কি নি আহিম, সেয়া জানো নে?”
বাবুলে কেবল মাথোঁ হাতত কেমেৰা-গছটো ধৰি আছিল।
“তুমি যিখন লৈ যাওঁ, মই তাত ৰ’ম। তুমি যিখন এৰি যাওঁ, মই তাক পাহৰিম। তুমি ঘূৰি অহা মানেই মই আকৌ তোমাক ন-পঢ়া এখন কবিতাৰ দৰে পাম।”
সেইদিনা ৰাতিপুৱা, জল-কুঁৱৰীৰ দৰে জোনালী উঠিছিল। এজাক ধূলি আৰু দৰিদ্ৰতাৰ মাজত চকু উজুলি নিজৰ ওঁঠত লিপি লগাইছিল—নতুন ভাষা, নতুন দৃশ্যপট। গুৱাহাটীৰ হোটেল এখনত সভা আছিল—বিভিন্ন শিল্পী, নাট্যকাৰ, লেখক আৰু নৃত্যশিল্পী। সেয়া জোনালীৰ বাবে নতুন পৃথিৱী।
কিন্তু তেওঁ সকলোৰে মাজত অলপ নীৰৱ, অলপ পাহাৰ। তেওঁৰ সতে কথা পাতিছিল এক গম্ভীৰ মুখৰ মহিলা—ডক্টৰ ৰূপশ্রী।
“তুমি যদি মজুলীৰ পৰা অহা জোনালী হওঁ, তেন্তে মই বহু আগতেই তোমাৰ বিষয়ে শুনিছোঁ। তুমি কেতিয়াবা আমাৰ একাডেমীত ক্লাছ দিয়াব পাৰা। বিদেশতো গ’লা নে?”
জোনালীয়ে হাঁহি দিছিল।
“বিদেশ? মই এতিয়াও মোৰ মাটি গুটি নেদেখা গাঁওছোৱালী। মই জানো—নাচ মাটিৰে জন্মে, আৰু মাটিতেই জীয়াই থাকে।”
সন্ধিয়াত তেওঁ ৰিশিৰাজৰ লগত দেখা কৰিলে। এখন কেফে, নিঃশব্দ জোনাকত ভৰা। ৰিশিৰাজৰ চুলিত অলপ ধূলি, হাতত কফি।
“তুমি ঘূৰি আহিলা। মই ভাবিছিলোঁ তুমি নাহিবা।”
জোনালীয়ে চকু মেলি চালে।
“মই আহিছোঁ, কিন্তু মই অহাৰ আগত মই অলপ সলনি হৈছে। মই এতিয়া জানো—মই চাইছোঁ উজান, কিন্তু শিকৰি আঁতৰাই নহয়।”
ৰিশিৰাজ অলপ চুপ থাকি ক’লে—
“মই জানো তুমি কোনোদিন মোৰ হৈ নাথাকিবা, কিন্তু মই চাইছোঁ—তুমি য’ত থাকিবা, মই তোমাৰ উজানটো দেখিবলৈ পাৰো।”
চকুলোৰ মাজত সেউজীয়া দীঘল পথ আছিল। দুয়ো বুজি পাইছিল—এইটো সেই প্রেম, যি হাত ধৰে, কিন্তু টানে নাহয়। যি বুজে—শিকৰি আঁতৰালেই পখিলা উৰে, কিন্তু কোনোবাই যদি মনৰ মাজত মাটি হ’ব পাৰে, তেন্তে সেইখিনিতে তেওঁ সেউজ হৈ থাকে।
এপাহ মানে পাছত, মজুলীৰ নামঘৰত এক অনুষ্ঠান হ’ল—“নতুন নামঘৰৰ উদ্বোধন।” বাঁহী, ঢোল, গান, নাচ—সকলো। আৰু তাৰ মাজত—জোনালী। আগৰ দৰে নাচিছে, কিন্তু চকুত আছে নতুন সাহস, নতুন তেজ, নতুন অনুভৱ।
বাবুল নাওখন লৈ দুৰৈৰ পৰা চাই আছিল। চকুত হাঁহি, হাতত বাঁহৰ কেমেৰা-গছ, হৃদয়ত এখন প্ৰতিশ্ৰুতি—
“তুমি নাচা, মই চাই থাকিম। তুমি যাওঁ, মই পথ হ’ম। তুমি থমকি থাক, মই নাও হ’ম। কিন্তু যদি তুমি কেতিয়াবা কান্দা, মই সেউজ হৈ হাঁহিম।”
প্ৰতিটো ঢোলৰ মাজত এটা হৃদয়
নতুন নামঘৰৰ কাষৰ উঠানখনত ৰাতিপুৱা ৰোদেরে খেলা খেলি আছিল। শিশুবোৰ খালি ভৰিৰে চাইছিল কাঁহী-ঢোল বজোৱা মানুহজনলৈ। সেইজন বাবুল। তেওঁৰ হাতত ঢোল, বুকুত সুৰ, আৰু চকুত এক অপূৰ্ণ হাঁহি। বহু বছৰ ধৰি যি নামঘৰটোৰ গাইঘৰত কণ্ঠেৰে গীত উঠিছিল, আজিৰ দিনটোত সেই উৎসৱৰ পূৰ্ণতা যেন জোনালীৰ নাচৰ ছাঁত পৰি আছিল।
তেওঁ আজিৰ দিনটো বৰকৈ সাজ-পোছাক পিন্ধিছিল—হালধীয়া ৰঙৰ মেখেলা-চাদৰ, ওপৰত পঁজাত উকা নামঘৰটোৰ মাটিৰ ছবি, যি এদিন বানে গিলি খাইছিল। সেই ছবিখনেই আজি তেওঁৰ দেহত বহি থাকিল, যেন তেওঁ ক’ব বিচাৰিছিল—“মই মাথোঁ নাচোঁ নে? নহয়, মই স্মৃতি নচি থাকোঁ।”
পুৱাৰ অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ পাছত, ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ঘূৰি গ’ল, অতিথিসকল আহে আহে উঠান খালি কৰিলে। কিন্তু বাবুল তাতেই আছিল। নাওখন গাঁঠ খাইছিল নামঘৰৰ ওচৰৰ খাটালিত, আৰু বাবুলৰ মন গাঁঠ খাই আছিল কিছু অজান অনুভৱৰ লগত।
“বাবুল,”—পিছেৰে মাত আহিল—“তুমি যাবানে?”
জোনালীৰ মাত।
তেওঁ ওফাতেই থিয় আছিল, চকু মেলি চাই আছিল।
“নাওখন উঠাই লৈ যাওঁ?”
বাবুল সুধিলে, যদিও তেওঁ জানিছিল সেয়া মাত্ৰ বাহানা।
“নাও নহয়, অলপ কথা ক’ব খুজিছোঁ,”—জোনালীয়ে ক’লে।
বাবুলে ঢোলখন খুলি কাষলৈ থ’লে।
“তুমি সদায় কথা পাতিবা বুলি ভাবিছোঁ, কিন্তু সদায় মাথোঁ হাঁহিবা। আজি কিয় এই কথা?”
জোনালীৰ মুখখন এতিয়া অলপ গম্ভীৰ।
“মই চিৰদিন হেঁপাহ কৰিছিলোঁ—এই মাটি, এই নামঘৰ, এই নদী, এই ঢোলৰ মাজত মই এদিন থিয় হৈ ক’ব পাৰিম—‘মই আছোঁ।’”
সেয়ে আজি ক’লে।
“আৰু তাৰ মাজত তুমি আছিলা। মোৰ প্ৰতি তোমাৰ নিৰ্বাচনবোৰ—অস্ফুট, কিন্তু গভীৰ।”
বাবুলৰ ওঁঠত এখন পতাৰ দৰে কম্পমান হাঁহি।
“তুমি নাচোতে মই ঢোল বজাও, তুমি কথা পাতোতে মই চুপ থাকো—এইবোৰে ময়ো চিনাকি হৈ উঠিছোঁ।”
“এই প্ৰতিটো ঢোলৰ শব্দৰ মাজত মই তোমাক অনুভৱ কৰোঁ। মই ভাবিছোঁ, তুমি মোৰ ওচৰত সদায় আছিলা, কিন্তু মই তোমাক কেতিয়াও মাতিবলৈ সাহস নকৰিলোঁ।”
“মই তেনেই আছিলোঁ। তুমি নোচিনিলেও মই তোমাৰ গাঁওটোৰ নাও আছিলোঁ। তুমি যদি ঢৌ, মই তাত বৈ থাকিলোঁ।”
এক মুহূর্ত চুপ। মাটিৰ পাতে গৰম পৰিছে, আৰু দুজনৰ মাজত এফাল পানী থিয় হৈ আছে—নাথাকিলেও যেন আছে।
“মই ভাবিছোঁ, বাবুল…এদিন মই গুৱাহাটীলৈ আহিম, পুৰা অনুষ্ঠানৰ সৈতে, আৰু মই চাওঁ—তুমি মোৰ লগত হওঁ। ঢোলত নহয়, মঞ্চৰ কাষত। তোমাৰ নাম থাকক, মোৰ সংগীতকাৰ হিচাপে।”
এইবাৰ বাবুল কিছু নক’লে। তেওঁ মাথোঁ আগবাঢ়ি আহি জোনালীৰ হাতখন ধৰি ক’লে—
“মই তোমাৰ সংগীতত থাকিম, কিন্তু মই কেতিয়াও তাতে শব্দ হ’ম নোৱাৰোঁ। মই অলপ গভীৰ সোঁত, তুমি বতাহ…তোমাৰ ৰঙা ওঁঠত কেতিয়াবা মোৰ নাম থাকিলেই চলিব।”
জোনালীৰ চকুত চকুলোৰ টোপোলা উঠিল।
“তুমি যদি একো নকওঁ, মই জানিম…এই নাওখনেই আছিল মোৰ ভালপোৱা। আৰু এই নাওখনেই মোক হেপাঁহেৰে আগুৱাই নিছিল।”
তেওঁ দুয়ো নামঘৰৰ ওচৰত ৰৈ থাকিল—জোনাকী পূৰ্ণ, নদী শান্ত।
পিছদিনা ৰাতিপুৱা, ৰিশিৰাজ পুনৰ আহিল—এটাকৈ দল-টল নাথাকে, মাত্ৰ নিজেই।
তেওঁ আহি কলে—
“মই চিঠিত লিখিছিলোঁ—তুমি যদি কোনোদিন গুৱাহাটী আহা, মই তোমাৰ বাবে মঞ্চ সাজিম। কিন্তু এতিয়া মই ভাবিছোঁ—তুমি য’ত আছা, সেইখিনিও মঞ্চ। মই অলপ অলপকৈ বুজিছোঁ—এইটো মাথোঁ ডকুমেণ্টাৰী নহয়, এইটো জীৱনৰ এক ধ্বনি।”
জোনালীয়ে হাঁহি দিলে।
“তুমি আহিছা, ইটোয়েই যথেষ্ট। কিন্তু মই এতিয়া মাথোঁ ৰং উঠোৱা ওঁঠ ন’হয়, মই এতিয়া এটি যুঁজ কৰা গাওঁৰ অংশ। মই তুমি দিয়া সেই ‘কেমেৰা গছ’টোৰ দৰে—জলত গোজ খাই থকা, কিন্তু সজীৱ।”
তেওঁলোকৰ মাজত আজিও সেই নদী আছিল। প্ৰেমৰ দৰে, নিৰব কিন্তু গভীৰ।
সন্ধিয়াত জোনালী নামঘৰৰ মাচাল লৈ ওলাইছিল। শিশুবোৰ গীত গাই আছিল—
“বতাহ বোৱে সুৰ, ঢোল বাজে হিয়াৰ ধ্বনি…
মাটি হ’ব মন, প্ৰেম হ’ব নদী।”
বাবুল দূৰৰ পৰা ঢোল বজাই আছিল, আৰু ৰিশিৰাজ কেমেৰা চলাই আছিল।
আৰু জোনালী?
তেওঁ হেঁপাহেৰে ঘূৰি চাইছিল—দুজন মানুহ, দুটা পথ, আৰু মাথোঁ এটা প্ৰতিশ্ৰুতি—
“যি পানী ৰঙা হয়, সেয়াই বুকুৰ ঘাম আৰু চকুৰ জলৰ মিলন।”
মনৰ মাজত সোঁত
শৰতৰ আকাশ যেন কেশৰীয়া শাড়ীৰ পটত ফুলা কপৌ। মজুলীৰ বুকুত বৰষুণ নাই, কিন্তু বতাহৰ মাজত এখন বিৰহৰ ধুন বাজিছে। নামঘৰৰ ওচৰৰ আমগছজোপা, যাৰ ছাঁত বহি জোনালীয়ে বহু দিন নিজৰ নাচৰ খচৰা সাজিছিল, আজিও তেনে ছাঁ দিছে। কেৱল, আজি ছাঁৰ তলত একা জোনালী নহয়—তেওঁৰ কাষত আছে এক মেঘলা মন, অলপ বিশ্বাস, আৰু অলপ বিসংগতি।
বাবুল আজি দিনটো নাও লৈ নদীত। যাতায়ত কৰা নতুন যাত্ৰীৰ লগত কথা পাতি, খবৰ লবলৈ গৈছিল—”তলৰপৰা বান আহিব নেকি?” নদীৰ সোঁত আজিকালি দুৰ্ভাৱনাৰ দৰে—মুখেৰে ক’ব নোৱাৰে, কিন্তু বুকুৰ তলত লুকুৱাই ৰাখে।
পিছফালে, জোনালীয়ে নামঘৰত নতুন বাচিক নৃত্যৰ শিক্ষাৰম্ভ কৰিছে। তেখেতে তেওঁক সহায় কৰি থকা এগৰাকী গুৱাহাটীৰ নাট্যকর্মী—মীনা, যিজনে জোনালীৰ কৃতিত্বৰ বিষয়ে শুনি তেওঁক অনুৰোধ কৰিছিল—“জোনালী, এটা নাটকত তুমি নাচাৰ পাৰত, য’ত চৰাই একাত্ৰী হয়, আৰু নদীৰে প্ৰেম কৰে। কিবা যেন তোমাৰ জীৱনৰ দৰে।”
জোনালী প্রথমতে সংকোচত আছিল। “মই মোৰ নামঘৰৰ পৰা নাচ শিকিছো, নাটকত যাওঁ মানে কি? মঞ্চৰ ভাষা মোৰ নহয়।”
কিন্তু মীনা ক’লে, “তুমি যদি তোমাৰ নাচৰে কথা কব পাৰা, সেয়াই নাটক। কেতিয়াবা চুপ থাকিও কোৱা হয়।”
সেই নাটকৰ নাম হ’ল—“জলৰ বুকুত নাচা পখিলা”।
জোনালী তাত এজনা বাউল চৰাইৰ ভুমিকাত—যিজনে নদীৰ মাজত নাচে, আৰু শেষত বুজে—নদী বুলি যাক ধৰি থাকিছিল, সেয়া প্ৰেমৰ দৰে এক সোঁত।
এই নাটক গুৱাহাটীত মঞ্চস্থ হ’ব—অসম নাট্য উত্সৱত। নামঘৰৰ শিষ্যসকলে কলে, “আপুনি যাওঁ, আমাৰ গর্ব হ’ব।”
বাবুলে কলে নে?
তেওঁ মাত নক’লে, কিন্তু নামঘৰৰ ওচৰৰ বাঁহীৰ গছত নিজে বান্ধি দিছিল এখন আঁচল—লাল-শেৱালী ফুলৰ দৰে ৰঙা। যেন ক’ব খুজিছিল—“মই নকৰোঁ মাত, কিন্তু মই ৰঙেৰে জনাম।”
তেওঁক বিদায় দিয়াৰ দিনা ৰিশিৰাজ আহিল—বোকামাৰ পথ পাৰ হৈ।
“তুমি নাচিব—মঞ্চত, আলোচনাত, নিজত। মই ভাবিছোঁ—তুমি কেতিয়াবা ফুৰিব, আৰু তুমিয়ে হ’বা সেই নদী।”
জোনালী ৰিশিৰাজলৈ চাই হাঁহি দিলে—“তুমি কেমেৰাত ৰাখা—মই কেতিয়াবা হেৰুৱাই পেলাম যেন লাগিলে, মোক তাতে উলিয়াই আনিবা।”
গুৱাহাটীৰ উত্সৱ আৰম্ভ হ’ল। নাটক মঞ্চস্থ হ’ল। আলোচক, সমালোচক, দর্শক—সকলোৰে মাজত, জোনালীৰ নৃত্য যেন শ্বাস হৈ উঠিল। যেতিয়া তেওঁ পাখি-চৰাই ৰূপে মঞ্চত শেষ নাচখন কৰিলে—”নদীৰ ওচৰত শেষ বাৰ খোজ পেলোৱাৰ আগত…”—তেতিয়া শালীন হ’ল আকাশ।
পিছদিনা সংবাদপত্ৰত শিৰোনাম আছিল—
“নদীৰ পিনে উৰা – মজুলীৰ জোনালীৰ পখিলা-নৃত্য উত্সৱত ত্ৰিমাত্ৰিক প্ৰেমৰ ছবি সৃষ্টি কৰিলে।”
পিনে মোবাইলটো বাজি উঠিল—বাবুলৰ মেছেজ:
“তুমি নদীৰ পিনে উৰা দিছা। মই পাৰত বহি হাঁহিছোঁ।”
এইখন মেছেজত জোনালীৰ বুকু পানীত পৰিল। তেওঁ জানে, কথাবোৰ সৰল, কিন্তু শব্দবোৰৰ আঁৰত আছে এটা জীৱন—যিটো কেতিয়াও তেওঁৰ সৈতে মঞ্চত উঠিব নোৱাৰে, কিন্তু প্ৰতিটো পইচালিৰ পাছফালে বাজি থাকে।
তেওঁ সেই ৰাতি অলপ অলপকৈ নিজৰ কামিজৰ আঁচলত মাটিৰ গন্ধ লৈ শুই পৰিল।
গুৱাহাটী হয়তো তেওঁক সাধাৰণতকৈ বেছি মাতিব পাৰে, কিন্তু মাটি—সেয়া মাথোঁ মাটিতেই বাজে।
পিছে পৰদিনা, নাট্যসংস্থাৰ পৰা আহিল এখন নিমন্ত্ৰণ—“আপোনাৰ নৃত্যই দিল্লীৰ নৃত্য মহোৎসৱলৈ নিৰ্বাচিত হৈছে। তিনিদিনীয়া অনুষ্ঠান। আপুনি যাবনে?”
জোনালীৰ হাত কঁপিলে। সি পাহৰিব পৰা নাছিল—পিছফালে নামঘৰৰ শিষ্যসকল, বাবুলৰ ঢোল, আৰু ৰিশিৰাজৰ কেমেৰা।
তেওঁ ক’লে, “মই যাব, কিন্তু মোৰ লগত ল’ম মাটিৰ টুকুৰা। মই য’ত যাওঁ, মোৰ নদী সংগী হ’ব লাগিব।”
সেই দিনা ৰাতি, বাবুলে নদীৰ দাঁতিত বহি আছিল। নাওখন বান্ধি থৈ, বুকুত এখন পুৰণি নামঘৰৰ ছবি।
তেওঁ সপোনত দেখিলে—এজনী ছোৱালী মঞ্চত উৰিছে, পাখি হোৱা নাই, কিন্তু সোঁত হোৱা। আৰু সোঁতত আছে তেখেত নিজে, যেন দিয়া পানী বুলি ক’ব পৰা এক প্ৰেম।
মাটি যেতিয়া চিঠি হয়
মহোৎসৱৰ মঞ্চত পা দিয়া মানেই মাথোঁ উজান নে? নহয়। জোনালীৰ বাবে ই মানে আছিল—নিজক পুনৰ চিনাকি কৰোৱা। মঞ্চ এখনত নৃত্য কৰাৰ সময়ত তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল—তেওঁ মাথোঁ এক শিল্পী নহয়, তেওঁ এজনী সাক্ষী—এজনী যিয়ে নিজৰ মাটি, নদী, লোকসাহিত্য আৰু ঘামক সংগীতৰ ৰূপত আগবঢ়াইছিল।
দিল্লীৰ মঞ্চখন বিশাল। আলো আৰু শব্দেৰে ভৰা। সেয়া নামঘৰৰ নিঃশব্দ পবিত্ৰতাৰ বিপৰীত। কিন্তু জোনালীয়ে তাৰ মাজতে নিজৰ ঠাই বিচাৰি ললে। তেওঁ যেতিয়া মঞ্চত নাচিলে—ভঙীমাত কপৌ ফুলৰ ওঁঠ, সুৰত বাউল, ভাওনাৰ ভাৱ, ঢোলৰ বাজত বাবুলৰ স্পৰ্শ—তেতিয়া দর্শকে মাথোঁ প্ৰশংসা কৰিলে নহয়, কিছুমানে চকু মোহৰালে।
উৎসৱৰ শেষ দিনা তেওঁক এখন ফটো-প্ৰদৰ্শনীৰ বাবে আমন্ত্ৰণ জনোৱা হ’ল। তাত ‘মজুলীৰ মুখ’ শীৰ্ষক অংশত তেওঁৰ এখন ছবি আছিল—নামঘৰৰ ওচৰত ৰং-তুলি লৈ ঠিয়, বুকুত হাত, দুচকুত আকাশ।
ছবিখনৰ তলত নাম আছিল—“JONALI: The Dance of Soil” — ফটোত ক্ৰেডিট RISHIRAJ DAS।
তেওঁ ছবিখনত দীঘলকৈ চাই থাকিল। যেন সেই সময়খিনি আকৌ উভতি আহিল—নাওখন, বেলি, বাঁহীৰ সুৰ, চাহৰ কাপত থকাৰ সময়, বাবুলৰ চুপশব্দ… আৰু সেই প্ৰথম লগ।
পিনে মাত আহিল—
“তুমি এতিয়া ফটোলৈহে চাওঁ নে, মোৰ ফালে চোৱা নাই।”
ৰিশিৰাজ।
তেওঁ থিয় আছিল পিছফালে, চকুত হাঁহি আৰু ওঁঠত ক’ৰবাৰ পৰা আনা সুৰ।
“মই ভাবিছিলোঁ—তুমি উজানত গৈ থাকিবা, মই পাৰত থাকিম। কিন্তু মইয়ো অলপ সোঁত হব খুজিছোঁ এতিয়া।”
জোনালীয়ে হাঁহি দিলে।
“তুমি সোঁত হোৱা মানেই মই উজান যাব লাগে—সেয়া কি নিয়ম?”
ৰিশিৰাজ ক’লে,
“নিয়ম নাই, কিন্তু সপোন আছে। তুমি যদি মাটি হওঁ, মই সেই মাটিত কেমেৰা পুঁতি ছবিয়াব খুজো।”
দুয়ো এজনৰ ফালে চাই থাকিল—উৎসৱৰ মাজত, বতাহৰ মাজত, আৰু শব্দৰ মাজত।
তেওঁলোকৰ কথোপকথনৰ সময়তে, মজুলীত বাবুল ঘূৰি আহিছিল নদীৰ দাঁতিৰ পৰা। আজিও নামঘৰৰ উঠানত গীত বাজে। কিন্তু আজি তেওঁ ঢোল নুবজালে। আজি তেওঁ নামঘৰৰ ওচৰত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সৈতে বাঁহীৰ সুৰ বাজাইছিল।
এগৰাকী শিশুৱে সুধিলে,
“বাবুল ককা, আপুনি জোনালী দিদাক মিছ কৰে?”
বাবুল চুপ আছিল।
“মিছ কৰা মানে কি? মই তেওঁৰ মাটিত আছোঁ, তেওঁ সোঁত; মই নদী, তেওঁ বতাহ। ভালপোৱা মানে মাত দিয়াৰ প্রয়োজন নাথাকে।”
সন্ধিয়া, নামঘৰৰ ওচৰত জোনাকী পোহৰত তেওঁ লিখা এখন চিঠি লৈ গৈ নামঘৰৰ দেউলীত ৰাখিলে।
চিঠিখনত আছিল—
“জোনালী,
তুমি আজি বহু দূৰত। কিন্তু মই জানো—তুমি মাটিত থকা নৃত্য। মই ঢোল নহয়, মই তাত বাজি থকা শ্বাস। তুমি যেতিয়া পাখি, মই পথ। তুমি যেতিয়া বান, মই পাৰত ৰোৱা গছ।
তুমি সুখী হওঁ। মই চুপ হৈ হাঁহিম।”
তেওঁ চিঠিখন ওলমাই ৰখা বাঁহীৰ কাষত থ’লে। যেন প্ৰতিটো সুৰত তেওঁ নিজে দিয়া প্ৰতিশ্ৰুতি ৰখাৰ চেষ্টা কৰিছিল।
ইফালে, দিল্লীৰ শেষ ৰাতি, জোনালীয়ে তেওঁৰ হোটেলত বহি মাটিৰ টুকুৰাজন হাতে লৈছিল—নামঘৰৰ ধূলি, নদীৰ শিল, আৰু কপৌ ফুলৰ শুকান পাঁপৰাজন।
“মই এইবোৰ ল’ম গুৱাহাটীত। মঞ্চ সাজিম, কিন্তু মাটি পাহৰিম নে?”
তেও জানিছিল—তেওঁ গুৱাহাটী বা দিল্লীত থাকিলেও, বাবুল সেই নামঘৰত ঢোল বাজাই থাকিব, আৰু ৰিশিৰাজ কেমেৰা ল’ই ফালে ফালে ফুৰিব, তেওঁক সন্ধান কৰিবলৈ।
পিছে, এক ৰাতি তেওঁৰ মোবাইলত এখন ফটো আহিল—নামঘৰৰ নতুন সিংদৰটোৰ ওচৰত কিবা এখন কাগজ।
বাবুলে চিঠিখন তুলি ছবি পঠাইছিল, তলত এখন মেছেজ—
“তুমি যদি মাটিৰ প্ৰতিশ্ৰুতি হওঁ, মই তোমাৰ নামঘৰৰ সুৰ।”
জোনালীয়ে চকু বন্ধ কৰিলে। হৃদয়ত এখন নদী বৈ গ’ল।
যে ফুল খুলি থাকে চিঠিৰ বুকুত
নতুন বছৰৰ প্ৰথম বতাহত ফুলে জোপাই উঠিছে নামঘৰৰ ওচৰত। নদীৰ সোঁত অলপ অলপকৈ গভীৰ হৈছে। আৰু তাৰ মাজতে জোনালী—এজনী শিল্পী, এগৰাকী শিক্ষিকা, এখন পাহাৰৰ দৰে ধৈৰ্য্য থকা মানুহ—গুৱাহাটীলৈ উভতি অহাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল।
এইবাৰ কোনো মঞ্চ বা মহোৎসৱৰ নিমন্ত্ৰণত নহয়—এটি ব্যক্তিগত কাৰণত। তেওঁ চায়ছিল—নতুন স্কুল, নতুন নামঘৰ, আৰু শিশু-বয়সৰ পৰা লোকনৃত্য শিক্ষাৰ নতুন পথ। মাটিৰ সোঁতক সৰুৰে পৰাই চিনাই দিয়াৰ সংকল্পত জোনালীয়ে এখন কনিষ্ঠ নৃত্য একাডেমী খুলাৰ চিন্তা কৰিলে। নাম: ‘নদীৰ বুকুত নাচা’।
প্ৰথম দিনা যেতিয়া তেওঁ একাডেমীৰ পৰা ওলাইছিল, এজন মানুহ পথাৰত ৰৈ আছিল—বুকুত কেমেৰা, ওঁঠত হাঁহি। ৰিশিৰাজ।
“তুমি ঘূৰি আহা বুলি জানিছিলোঁ,” সি ক’লে।
“মই ভাবিছোঁ তোমাৰ আঁৰৰ পখিলাটোৰ পাখি মই চিনে,”
জোনালীয়ে হাঁহি দিলে।
“এইবাৰ মই উৰুৱাব, কিন্তু তলত তিয়ঁন থাকিব। মাটিৰ পাখি উৰে, কিন্তু পাহৰিব নোৱাৰি কোন ঠাইৰ বতাহত ওলমি আছিল।”
সিহঁতৰ মাজত যিমানেই আলোচনাৰ থেঁত পৰে, সিমানেই স্পষ্ট হয়—এই প্ৰেম পূৰ্ণ নহয়, কিন্তু পবিত্ৰ। জোনালীয়ে বুজি পাইছিল—ৰিশিৰাজ তেওঁৰ প্ৰেমত, কিন্তু তেওঁক ধৰি ৰাখিব বিচাৰে নে? নহয়। সি মাথোঁ লগ থাকিব বিচাৰে—দূৰত, শ্ৰদ্ধাৰে।
পিনে, মজুলীত বাবুল নামঘৰৰ কাষৰ বাঁহজোপাত নতুন ঢোল মাৰি আছিল। এইবাৰ কেতিয়াবা চুপ, কেতিয়াবা গম্ভীৰ। শিষ্যসকলে কয়—“বাবুল ককাই, আপোনাৰ ঢোলত জোনালী দিদাৰ মাত শুনা যায়।”
বাবুল হাঁহি দিয়ে, মাথোঁ কয়—“মই কোনোদিন মাত দিয়া শিকো নাই। কিন্তু মই মাত শুনিব শিকিছোঁ।”
এদিন পুৱা, নদীত জোনালীয়ে নিজৰ নতুন একাডেমীৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সৈতে প্ৰাকৃতিক দৃশ্যৰ ফটো তুলিবলৈ গৈছিল। বুকুত কপৌ ফুলৰ এটি টিপ, ওঁঠত নদীৰ দৰে হাঁহি।
তেতিয়াই তেওঁৰ চকুলৈ পৰিল—নাওখন এখন, গা-ঘঁহা পানীৰ মাজত।
নাওখনত এজনমানুহ, লম্বা চুলি, গামোচা ওলমি থকা বুকু, আৰু চকুত পুথি-পঢ়া শ্লোকৰ দীপ্তি।
বাবুল।
তেওঁ ক’লে—
“তুমি ঘূৰি আহিছা, জানিছিলোঁ। এই নাওখনতো জানিছিল। নাওয়ে নাজানে গাঁওটোৰ পথ, কিন্তু চকুৰে চায়।”
জোনালীয়ে ওলাই আহি ওফাত থিয় হ’ল।
“মই তোমাক মাতিবলৈ সাহস নকৰিলোঁ। কিন্তু মই মোৰ হিয়াখন খুলি ৰখা আছিলোঁ—জানিবা, তাৰ মাজত সদায় তুমি আছিলা।”
বাবুল ক’লে—
“তুমি গ’লাহি মানে মই হেৰালোঁ বুলি নাপালোঁ। মই জানো—যি নদীৰ সোঁত ডাঙৰ হয়, সেইখিনি তাৰ মাটিৰো আকাৰ।”
জোনালীয়ে হাতত এখন কাগজ দিলে—একাদেমীৰ নিমন্ত্ৰণ পত্ৰ।
“এইখন মোৰ প্ৰথম অনুষ্ঠান। মই চাইছোঁ, তুমি ঢোল বজোৱা। মাথোঁ বাদ্যকাৰ হিচাপে নহয়, মোৰ গাঁৱৰ প্ৰতিনিধি হিচাপে।”
বাবুল সেই কাগজখন ল’লে। চকু মেলি পঢ়ি থাকিল, যেন শব্দবোৰৰ মাজত বহি আছে কপৌ ফুল।
“মই যাব, কিন্তু তোমাৰ ওচৰত বাজিম নহয়, তোমাৰ সংগত বাজিম।”
সেই অনুষ্ঠানৰ দিনা—গুৱাহাটী মিউজিক কলেজৰ হ’লত গগণবিদাৰ শব্দ—ঢোল, বাঁহী, আৰু জোনালীৰ নাচ।
অতিথিসকল চুপচাপ।
এক শৰণাৰ্থীৰ দৰে ওলমি থকা শিল্পৰ প্ৰতি হাতত হাত।
মন্ত্ৰীসকল, সাহিত্যিক, সাংবাদিক—সকলোলে লিখিলে—“জোনালী আহিছে, আৰু তেওঁৰ লগত আহিছে অসমৰ বুকুৰ ধ্বনি।”
পিছে, সেই অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ পিছত, ৰিশিৰাজে চুপে চুপে ওলাই গৈছিল। তেওঁ মাত নক’লে, মাত্ৰ এটা চিঠি এৰি গৈছিল—একাদেমীৰ বুকৰ চুপচাপ কোণত।
চিঠিখনত আছিল—
“জোনালী,
মই জানো তুমি মোৰ নহ’বা, কিন্তু মই তোমাৰ নৃত্যত ৰ’ম। তুমি যে ফুল খুলি থাকিব চিঠিৰ বুকুত, মই সেই চিঠিৰ কাগজ হব খুজোঁ।
তুমি বাৰে বাৰে প্ৰেমক পুৰাণৰ দৰে বুজা। কিন্তু মই জানো—তুমি ভালপোৱা যিটো, তাক বুজিবলৈ জন্ম হোৱা নাযায়, তাৰ লগত বাঁচিবলৈ জন্ম ল’ব লাগে।
ঘূৰি আহিবা। অথবা মই আহিম। কিন্তু প্ৰতিটো ঢোলত মই শুনিম—তুমি হাঁহিছা।”
চিঠিখনৰ শেষত কেবল এটা শব্দ—“সোঁত।”
সেই শব্দটোতে জোনালীয়ে হাত থ’লে—তেওঁৰ বুকুত আৰু কোনো প্ৰশ্ন নাছিল। কেৱল উত্তৰ আছিল—প্ৰেম মানে ৰখা নহয়, মুক্তি। আৰু মুক্তিৰ বুকুত নাম লেখা—বাবুল।
নদীৰ সোঁত, ঢোলৰ মাত
শীতকালৰ শেষত মাটি কঁপে, যেন গোপনে উকিও মাৰে বসন্ত। মজুলীত পাতত পাতত সেউজী, আৰু নামঘৰৰ পথাৰত কপৌ ফুলে বুকু ভৰাই উঠিছে। জোনালীৰ গুৱাহাটীৰ একাডেমী এতিয়া অতি ব্যস্ত—”নদীৰ বুকুত নাচা” নামৰ অনুষ্ঠানটোত অসমৰ নানা গাঁওৰ শিশুৰা অংশ লব, আৰু তাৰ গানে, ঢোলত, নৃত্যত থাকিব মাটিৰ গন্ধ।
জোনালীয়ে বাবুলক পঠোৱা নিমন্ত্ৰণ পত্রত কৈছিল—”এই অনুষ্ঠানত মই আৰু তুমি একেলগে নাচিম। মই ভংগীমাত, তুমি সুৰত। মই যদি চকুত কথা কওঁ, তুমি বাজত কওঁ।”
বাবুলে পত্রখন পঢ়ি সৰু কোঁচত ৰাখিছিল। সি আজি এতিয়া বহুত সলনি হৈছে, কিন্তু ভিতৰৰ নীৰৱতা সলনি হোৱা নাই। তেওঁ বৰদিনত ভাঙি নোপৰা মানুহ, কিন্তু তাৰ মানে এই নহয় যে সি নুবুজে।
সেই ৰাতিত, নামঘৰৰ ওচৰত দীঘল খুন্দা বাতি এখন জ্বলি আছিল। শিষ্যসকলে গীত গাই থাকিলে—
“নামৰ তলে বাজে সুৰ, মাটিৰ মাজত জোনাকীৰ পখিলা,
নদীৰ সোঁতত থকা প্ৰেম, চুপে চুপে উঠে ঢোলৰ মাত।”
বাবুল ঢোলটো মাটিত থৈ বাঁহৰ খুন্তি এৰিলে। চিঠিখন উঠাই আঁচলত বান্ধি, সি গুৱাহাটীৰ ফালে ৰওঁ বুলি সিদ্ধান্ত ল’লে—কিন্তু নিমন্ত্ৰণত নহয়, উজনিৰ অভিলাষত নহয়, মাত্ৰ সেই নাৰীজনীৰ হিয়াৰ সুৰত সঁপিবলৈ।
গুৱাহাটীত অনুষ্ঠান আৰম্ভ হ’ল। মঞ্চত জোনালীৰ সৈতে নাট্যকাৰ, সংগীতজ্ঞ, শিকাৰ আৰু কলাকুশলীৰ জাঁপিয়াই অৱতৰণ। তেখেত জোনালীয়ে যি নৃত্য আয়োজনা কৰিছিল, তাৰ নাম “মাটি, সোঁত আৰু মই”—এক এটি আধা-কবিতা, আধা-নৃত্য, য’ত মাটিৰ সোঁতক লৈ উঠে এজন নাৰী, যি জীৱনৰ বাটেৰে আগবাঢ়ে।
বহু উৎসাহী আছিল। ৰিশিৰাজো উপস্থিত। তেওঁ নিজৰ নতুন ডকুমেণ্টাৰীৰ বাবে কেমেৰা লৈ বহিছিল, কিন্তু কেমেৰাৰ পৰা অধিক চকুত তুলি ল’ব লাগিছিল—কিয়নো জোনালীৰ চকুত সি দেখিছিল এনে এক বোৰ মাটিৰ গভীৰতা, যি যিকোনো দৰ্শকৰ দৃষ্টি চুই যায়।
জোনালীৰ প্ৰথম ভংগীমাতেই মঞ্চ স্তব্ধ। হাতৰ মূভমেণ্ট, ওঁঠৰ কোমলতা, আৰু মাটি ছোৱাৰ দৰে পায়ৰ শব্দ—এক মুহূর্তলৈ অডিটোৰিয়াম এখন গাঁও হৈ পৰিল, য’ত বান আহে, আৰু উজান গীত বাজে।
ঠিক তেতিয়াই, ঢোলৰ প্ৰথম জোৰালো শব্দটো বাজিল—কিন্তু সেয়া সাধাৰণ শব্দ নহয়। ই তাৰ পেছাত থকা বুকুৰ ধ্বনি আছিল।
অডিটোৰিয়ামত জোনালীয়ে অলপ অলপকৈ চকু তুলিল, আৰু দেখিলে—বাবুল।
বাবুল ঢোল বজাই আছে, কিন্তু চাবলৈ চকু মেলিছে মাথোঁ জোনালীৰ ফালে। যেন ক’ব খুজিছে—“এইটো মাথোঁ সংগীত নহয়, মই তোমাক ক’ব বিচাৰিছিলোঁ বহুদিনৰ আগৰ সুৰটো।”
সেই মুহূর্তটোত জোনালীয়ে মঞ্চত থিয় হৈ শব্দৰ সৈতে উজান গ’ল। প্ৰেম, যি নামত কোৱা নাযায়, কিন্তু স্পষ্ট সোঁতেৰে মনৰ মাজেৰে বৈ যায়।
তেওঁৰ হাত, ভংগীমা, চকু—সকলো বাবুলৰ ঢোলত সংগ দিছিল। যেন দুয়ো শব্দ আৰু ছাঁৰ মাজত, মাত আৰু চুপৰ মাজত, মাটি আৰু উৰণিৰ মাজত এখন ঘূৰণি গঢ়ি তুলিছিল।
আৰু ৰিশিৰাজ?
তেওঁ কেমেৰাটো বন্ধ কৰি ৰাখিলে। সি জানিছিল—এইটো ৰেকৰ্ড কৰাৰ নহয়। এইটো মাথোঁ অনুভৱৰ। সি পিছফালে বহি ক’লে—“এবাৰো যদি প্ৰেম চিনিব খুজিছোঁ, জোনালীৰ ভংগীমাৰ মাজত চাই লোৱা। আৰু বাবুলৰ ঢোলত শুনা।”
অনুষ্ঠান শেষ হ’ল। দৰ্শকে উজান গীত গালে। কাকতৰ শিৰোনাম—
“মাটি আৰু ঢোলত বাজিল মন”
সন্ধিয়া, জোনালীয়ে বাবুলক লগ পাই ক’লে—
“তুমি বহু দিন ঢোল বজালে, কিন্তু আজি মোৰ মন বজালে। তুমি মঞ্চলৈ উঠা মানে মই মাটিৰ ছাঁ পোৱা।”
বাবুল ক’লে—
“মই মাথোঁ তোমাৰ ওঁঠৰ নিচিনা শব্দ হ’ব বিচাৰিছোঁ। তুমি কথা পাতা, মই সংগীত হ’ম।”
ৰিশিৰাজ ওলাই আহি দুয়ো জনক ক’লে—
“আজি মই মুক্ত। মই তোমালোকৰ মাজত যি আছিল, তাক বন্দী নকৰোঁ। মই আজিৰ পিছত ফটো নোলওঁ, মই কেবছৰ আগৰ ছবিখনেই ৰাখিম—নাওখন, কপৌ ফুল, আৰু তোমালোকৰ মাজত থকা সোঁত।”
জোনালীয়ে ৰিশিৰাজৰ হাতত আঁচল এটা গুজি দিলে—
“এইটো মোৰ মাটিৰ ধূলি। তুমি য’ত যাওঁ, এইটোৱে তোমাক জানিব—তুমি কোনোদিন বহল বান নহ’বা, তুমি মাথোঁ সোঁত।”
বাবুল চুপে চুপে ক’লে—
“নাওখন এতিয়া উঠিছে, কিন্তু সোঁত সদায় ওলাই যাব। তুমি ঘূৰি আহিবা, বা মই আহিম। কিন্তু প্ৰেম মানে হ’ল—পৃথিৱীজোৰা ঢোলৰ ভিতৰত মাথোঁ এজনৰ নাম শুনা।”
যি নদী সোঁত হৈ ৰৈ থাকে
মজুলীৰ গাঁও এখনত এদিন উৰুলি বাজিছিল। কাকতৰ শিৰোনাম, সাংবাদিকৰ কলম, অথবা মঞ্চৰ আলো—এইবোৰৰ পৰা বহু দূৰত, মাটিৰ গন্ধত মগন হৈ এজনী নাৰীয়ে তেওঁৰ ঘৰলৈ ঘূৰি আহিছিল। জোনালীৰ হাতত কোনো পুরস্কাৰ নাছিল, মাত্ৰ এখন খোলা চকু আৰু বুকুতে এটা সোঁত—প্ৰেম, যাক ধৰি থোৱা নাযায়, কিন্তু যাক বুকুত বান্ধি লোৱা যায়।
নাওখন বেলেগ হৈছিল, বাবুল পলাশ ফুলৰে গাঁথনি লৈ ওলাই আহিছিল। তেওঁ জোনালীৰ ওচৰত থিয় হৈ ক’লে—
“তুমি ক’লে তুমি নাচা, মই সংগীত হ’ম। এতিয়া ক’ব পাৰা—নাচে সংগীত বিচাৰে নে সংগীতে নাচ?”
জোনালীয়ে হাঁহি দিলে—
“এইটো সেই প্ৰশ্ন, যিটো মাথোঁ প্ৰেমেৰে উতৰৰ যায়। মই চাওঁ, তুমি বাজা, মই উৰি যাওঁ, তুমি পাহৰা নাযায়।”
তেওঁলোকে নামঘৰৰ উঠানখনত বহি আছিল। ওচৰত নতুন শিশুৱে নাচ শিকি আছে, কণ্ঠেৰে গীত গাই আছে—“সোঁতেৰে যাবি, মনটোৰ মাজেৰে… ঢোলত উঠিব হিয়াৰ গীত।”
ৰিশিৰাজে বহু দূৰত বসি আছিল। সি এতিয়া ডকুমেণ্টাৰী নহয়, নিজকে দৃশ্যৰ অংশ বুলি ভাবিছিল। সি বহু কথা কবলৈ অহা, কিন্তু আঁতৰি ৰ’ল। তাৰ কণ্ঠত কোনো অভিযোগ নাছিল।
সি জানে—সেই সোঁত যাক জোনালী বাছি লৈছিল, তাক ক্ৰমে ক্ৰমে জীয়াই ৰাখিছে। আৰু সেই সোঁত মানেই—বাবুল।
সন্ধিয়া নামঘৰত এক নতুন অনুষ্ঠান অনুষ্ঠিত হ’ব। গাঁওটোৰ মানুহে জাহ হাজাৰ চামচি ৰাখি গামোচা মেলিছে। একাডেমীৰ শিশুসকলে প্ৰথমবাৰ নামঘৰৰ মঞ্চত নাচিব। জোনালী আৰু বাবুল তেওঁলোকৰ লগত থকাটো বেছিকৈ গৰ্ব কৰি অনুভৱ কৰিছে।
জোনালীয়ে বাবুলৰ ফালে চাই ক’লে—
“স্মৰণ আছে নে, সেই পাটৰ মেলাত বহি তুমি ক’লে আছিলা—‘তুমি ঢৌ, মই তাত বৈ থাকিলোঁ’?”
বাবুল চকু বন্ধ কৰি ক’লে—
“সেই কথা এতিয়াও মোৰ ঢোলত বাজে। তুমি কেতিয়াবা পাহৰি যাওঁ, কিন্তু মই জানো—মই পৰিছোঁ সেই নদীত, য’ত তুমিয়ে নাম দিলে।”
আকাশত জোনাকী উঠিছে। আৰু নামঘৰৰ জোনাকত নতুন গান বাজে। কণ্ঠে কণ্ঠ মিলাই গীত:
“জোনাকত থকা সুৰ, নাওৰ মাজত বাজে,
তুমি মোৰ সোঁত হওঁ, মই তোমাৰ নাচা ঢোল…”
অনুষ্ঠান আৰম্ভ হ’ল। শিশু সকলে নাচিলে—তেওঁলোকে নাচিলে জোনালীৰ দৰে, হাঁহিলে বাবুলৰ দৰে। নামঘৰৰ মাটিৰ তলত যেন কোনোবা এদিন ৰৈ থাকি ক’ব বিচাৰিছিল—“এই হ’ল আমাৰ সঁচা গাঁও, আৰু এই গাঁওৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”
অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ সময়ত, জোনালীয়ে আগবাঢ়ি আহি মাইকত ক’লে—
“মই বহু মঞ্চত উঠিছোঁ, বহু আলো দেখিছোঁ। কিন্তু আজি মই এটা কথা ক’ব খুজোঁ—এই নামঘৰ, এই মাটি, আৰু এই লোকেই মোৰ সংগীত। মই মাথোঁ নাচিব জানোঁ, কিন্তু মোৰ সংগীতক মুখ দিয়া নাছিলোঁ। আজি মই কওঁ—মোৰ সংগীত বাবুল। যি কেতিয়াও ক’লে নে ভালপায়, কিন্তু যিজনে সদায় জানে—ভালপোৱা মানে হাত ধৰা নহয়, হাত থাকিবলৈ দিয়া।”
অডিয়েন্স চুপ। হাওঁফাওঁ।
বাবুল মাত্ৰ ওলাই আহি ক’লে—
“আমি দুয়ো নদী, আমি দুয়ো সোঁত, কিন্তু সময় আমাৰ মাজত এখন ঢাল আছিল। আজিৰ পৰা সেই ঢাল নাই। মই কোৱা নাই, কিন্তু শুনিছা তুমি। আজিৰ পৰা মই কওঁ—মই তোমাক ভালপাওঁ, জোনালী। যেন মাটিয়ে নদীৰে কওঁ—‘তুমি যাওঁ, মই থাকিম। কিন্তু তোমাৰ সোঁতে মোৰ বুকু থাকক।’”
তেওঁলোকৰ মাজত ৰৈ থাকে এক নিৰ্বাক প্ৰেম—না-ধৰা, না-বুজোৱা, কিন্তু পূৰ্ণ।
সন্ধিয়াৰ শেষতে ৰিশিৰাজ আহি জোনালীৰ হাতত এখন খাম দিলে।
“এইখন মোৰ শেষ চিঠি। মই যাব বিদেশত—এছিয়া লোকসংস্কৃতি ডকুমেণ্টাৰী প্ৰজেক্টত। কিন্তু মই য’ত থাকোঁ, মই আপোনাৰ নামঘৰ উলাই পঠিয়াম।”
চিঠিখনত লিখা আছিল—
“তুমি ভালপোৱা মানে মই দূৰত থাকোঁ। কিন্তু মই যি ছবি তুলি থাকোঁ, তাৰ মাজত হ’ব সদায় এবিধ ৰঙা পানী—তোমাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”
চিঠিখনৰ তলত এখন ছবি আছিল—নাওখন, ঢোল, কপৌ ফুল, আৰু জোনালীৰ হাঁহি।
সেই ৰাতি মজুলীৰ ওপৰত বেলি নামিল, নামঘৰৰ কাষত গীত বন্ধ হ’ল, কিন্তু বতাহত বাজি থাকিল—
“যি নদী সোঁত হৈ ৰৈ থাকে, সেয়াই ভালপোৱা।”
জোনালীয়ে মাটিত দুচকু মেলি চাই ক’লে—
“তুমি মোৰ নদী, মই তোমাৰ পাৰত থকাটো। আমি যদি আগবাঢ়ো, আমি একেলগে যাব।”
বাবুল মাথোঁ হাঁহি দিলে। তেওঁ জানে—এই হাঁহিৰ মাজত নাই নাটক, নাই কেমেৰা, নাই দৃশ্য—আছে মাথোঁ এখন সঁচা ঘৰ। নামঘৰৰ সৈতে, নদীৰ সৈতে, আৰু এজনী নৃত্যশিল্পীৰ সৈতে।
প্ৰেম তাতে শেষ নহয়। প্ৰেমত সোঁত থাকে। আরু সোঁতত, প্ৰতিশ্ৰুতি।
সমাপ্ত
