ৰঙালী ৰাতি

সুমনা সাইকি

সূৰুযটো ধেমাজিৰ পূবপাহাৰৰ আঁৰেদি মঙহৰ দৰে গলি গৈছিল। তিৰবিৰাই উঠিছিল সোণালী পোহৰ, যিটো ধানখেতি জুৰি আগ বঢ়িছিল যেন সেউজৰ বুকুত জুইৰ ৰেখা। ৰঙালী বিহুৰ গন্ধ কেৱল দিনপঞ্জিতেই নহয় — মাটিৰ সোঁতত, বাঁহৰ জোপাত, আৰু মানুহৰ হাঁহিৰ ধ্বনীতো জীয়াই উঠিছিল। বৰপথাৰ পাহাৰৰ তলত থকা মেলাৰ মাটি জীয়াই উঠিছিল — যেন বোলবোলা মাত, ঢোল-পিপাৰ গৰ্জন আৰু ওলাই অহা কঁকালৰ হাহাকাৰৰ মাজত এটি সজীৱ কাব্য। বাঁহেৰে সাজি উঠা দোকানবোৰত গামোচাৰ চাৰুকোণীয়া বুটাম যেন ফুলে ফুলে উঠিছিল। গাঁৱৰ ছোৱালীবোৰে সেউজীয়া-ৰঙা মেখেলা-চাদৰ পিন্ধি লুকমৰা অলংকাৰৰ দৰে চকুত জ্বলি উঠিছিল। ল’ৰাবোৰে ধুতি-কুৰ্তা আৰু গামোচাৰে পিঠিত জাঁপিঁ লৈ চহকাৰ জোকত মাত লগাইছিল। গৰম তিল-পিঠা, লাৰুৰ সুবাসে শুদ্ধ হ’ব খুজিছিল বহুদিনৰ মৌনতা। আনুৰাগ আহিব বিচাৰিছিল নাছিল। বিহু মেলা মানে তাৰ বাবে জনাকীর্ণতা, মাতলীয়া আনন্দ, আৰু অতীতৰ শূন্যতা। তেওঁৰ পিতৃৰ মৃত্যুৰ পিছত এই উৎসৱটোত যোগদান কৰা মানে আছিল স্মৃতিৰে বুকু পোড়োৱা। কিন্তু বন্ধু নযনে টানি আনিছিল — “এইবাৰ দেখ্, আন কেতিয়াবা নহ’ব, নতুন কিবা এটা হ’ব।” আৰু সেই “নতুন”টো আছিল, মঞ্চৰ কাষত এক সেউজীয়া ৰঙৰ সাদৰৰ গাঁঠি সাৰিবলৈ ৰঙালী ছোৱালীৰ দৰে কিবা এজনী। ছাঁৰ মাজত, পোহৰৰ তলত, হাঁহিৰ বাহিৰে একেবাৰে মৌন। আনুৰাগৰ চকু থমকি ৰ’ল। তেওঁ জানিছিল — এই গাঁওখনত, এই কলেজখনত তেওঁ কোনোদিনো দেখা নাছিল এই লাজুক অথচ গম্ভীৰ মুখখন। ঢোলৰ শব্দে চেপি পেলাইছিল মেলাৰ ৰৌদ্ৰৰ শব্দ — আৰু সেই নীৰৱ মুহূর্তটোত, তেওঁ পাহৰি গ’ল মেলা, লোক, বন্ধুবোৰ, সকলো। কেৱল এটি দৃশ্য মূৰত থাকি গ’ল — ছাঁ আৰু পোহৰৰ মাজত থিয় থকা তিয়ঁজনী।

পাৰিনীতা নিজেও ঠিক বুজি নাপালেহি, কিয় আজি মনটো বেলেগ। বিহুৰ আবেলিৰে তেওঁ একেটা সুগন্ধ পাইছিল, কিন্তু আজি সেয়া কিয়নো বেছি অনুভূত হৈছিল। তেওঁৰ চকুত আনন্দৰ চকচকনি আছিল যদিও বুকুত আছিল এক সুৰংগৰ দৰে ফাঁক। বিহুৰ এই সময়খিনি সাধাৰণতে তেওঁৰ বাবে আছিল উৎসৱৰ — কিন্তু ডিব্ৰুগড় এৰি আহি ধেমাজিলৈ আহাৰ পিছত, এই বিহু আছিল একাকীত্বৰ। তেওঁ বিহুৰ দলেৰে অহা নতুন ছোৱালীবোৰৰ সৈতে তাল মিলাব বিচাৰিছিল, কিন্তু অন্তৰত তেওঁ আছিল ভিন্ন। যেতিয়া ঢোলৰ শব্দৰ মাজত তেওঁ আংশিক চকু উঠাই আনুৰাগক চাইছিল — মনত পৰিছিল এটা ব্যতিক্ৰমী অনুভূতি। হয়তো প্ৰেম নাছিল, কিন্তু এটি চিনাকি — যেন ক’লে, “তইও যে এই ঠাইখনৰ নহয়, মই বুজি পাওঁ।” অনুষ্ঠানৰ পাছত, তেওঁ খালি ভৰিত কেঁচা গাঁতৰ মাজেৰে ওলাই আহিছিল। ঘমেৰে ওলপা ক্লান্ত, কিন্তু চকুত এক সহজ হাঁহি। তেতিয়াই আনুৰাগ ওলাল — সৰু গামোছা এখন এগৰাকী ছোৱালীয়ে পেলাই দিছিল, সেইটো লৈ গৈ তেওঁ দিছিল পাৰিনীতাৰ হাতত। মুখে একো নক’লে। পাৰিনীতাই এক মুহূৰ্ত চাই আছিল। অজানিতে হাঁহি দিয়িছিল। আনুৰাগেও হাঁহিছিল, কিন্তু অলপ গম্ভীৰ, অলপ ঘেঁহা। এয়া সেই হাঁহি — যিটো শব্দহীন আৰু নিৰ্বাক, কিন্তু বতাহত জীয়াই থাকে।

ৰাতি দীঘল হ’ল, আকাশত জোনাকেৰে পূৰ্ণ হৈ পৰিছিল যেন ধেমাজিৰ বুকু। শিশুৰ হাঁহি, দোলনাৰ খিলখিলনি, আৰু পিঠা-পকোৱাত উন্মাদনা — সকলোকে পাতি মেলা এক সপোনৰ দৰে বুলিবলৈ ধৰিলে। ঢোলীয়া দলৰ হাত ৰঙা হ’লেও বাজা ৰ’ব ধৰিলে। আনুৰাগৰ বাবে, ই আৰু মেলা নাছিল — ই আছিল এটি দৃষ্টিৰ আশাৰ সন্ধান। নযনে গ’ল ক’লৈ জানো — বালিকা বাঁহীবাদক পিচলৈ। কিন্তু আনুৰাগ তাতেই ৰ’ল — দৃশ্যৰ কাষত, শব্দৰ আঁৰত, এবাৰ পুনৰ দেখা পোৱাৰ অপেক্ষাত। তেওঁ নাম নাজানে, ঠিকনাও নহয় — কেৱল মনত আছে চকুৰে কোৱা এটা কথাঃ “বুজিছো, তই আন এখন পৃথিৱীৰ হ’ব খুজিছ।” পাৰিনীতা জোলপান খাব লগা ঠাইত বহি আছিল — পানীৰ গিলাতো সেই মুখখন চকুত ওলাইছিল। মেলাৰ শব্দ আঁতৰি গৈছিল, গামোছাৰ আঁচলত আনুৰাগৰ হাতৰ সুৰ পৰি আছিল যেন। দুয়োৰে মনত এটা অচিন খং বাজি উঠিছিল, যেন একেটা তাল — আৰু ৰঙালী বিহুৱে সেই সুৰটোক এক নতুন পাতত লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল।

***

মেলাৰ পাছদিনা পুৱা ধেমাজি এবিধ সাৱতি-লোৱা নিস্তব্ধতাৰ ছাঁত ঢকঢকাই থাকিলেও, আনুৰাগৰ বুকুত যেন মৃদু ঢোল বজিছে। কলেজলৈ যোৱাৰ ৰাস্তাটো আজিৰে আগত কেতিয়াও এনেকুৱা বেলেগ নাছিল। ঘৰুৱা ধূলি, ৰঙা-ক’লা মাটিৰ ৰাস্তাটোত বাইক চলাই গৈ থাকিও তেওঁৰ মন পৰি থাকিল মেলাৰ সেই মুহূৰ্তবোৰত—চকুৰ দৃষ্টি, বতাহত ওলমি থকা চাদৰৰ কোণা, আৰু সেই গামোচা। সকলো কথা নকৰাকৈয়ে কিছুমান কথা ক’লে। কলেজত সোমাই কেঁচা চাহৰ কাপ এখন লৈছোঁতেই, কাণে এক ক্ৰমান্বয়ে উজাৰি অহা মাত শুনিলে — “এক্সকিউজ মি, তুমাৰ নামটো কি?”। চকু তুলি চালে — হʼব পাৰে কল্পনাৰ খেলা, কিন্তু ঠিক তেওঁৰ সন্মুখত তিয়ঁজনে। পাৰিনীতা। লাজতে ক’ম নোৱাৰিলে, কথা গলাত সোমাই থাকিল যেন। “আমি ক্লাচমেটেই নহয়নে?” তেওঁ আকৌ সুধিলে — মিঠা হাঁহিৰে, কিন্তু চকুৰ কোণত এটি নিৰ্বাক খেল। আনুৰাগ মিচিকিয়াই হাঁহিলে। “হয়, কিন্তু হয়তো এতিয়াই চিনাকী হ’ব লাগে।” তাতেই কথা আৰম্ভ হ’ল। ইচ্ছা নাথাকিলেও, তেওঁ দুজনে একেটা বেঞ্চত বহিল। পাঠ্যত মন দিব খুজিলেও, মন পাৰিছিল কেতিয়াও সেই মেলাৰ সন্ধ্যাত। সেয়া যে এনেকুৱা ক’ত বহি থকা গামোচাৰ ধাৰণাৰ দৰে — যত লুকাই থকা সুৰ থাকে, মাত্ৰ বুজাব পাৰিলে।

পাৰিনীতাৰ বাবে আনুৰাগৰ পৰিচয় এটি সলনি বতাহৰ দৰে আছিল। তেওঁ বহু ঠাই ঘূৰি আহিছিল, বহু চহৰ চাব লগা হৈছিল, কিন্তু ধেমাজি তেওঁক এক বিশেষ শূন্যতাৰে আৱৰি ৰাখিছিল। অনাগত বন্ধুবান্ধৱ, খঙাল আত্মীয়, আৰু সমাজৰ দৃষ্টিৰ তলত নিজৰ হাঁহিটো গুপ্ত কৰি ৰাখিছিল। কিন্তু এই ল’ৰাজন — কিবা এটা আছিল, যি সহজ, নিৰ্বাক অথচ নিজস্ব। ক্লাচৰ পাছত তেওঁ ওলাই আহিছিল লাইব্রেৰীৰ ফটোকপি মেচিনৰ ওচৰৰ চাহৰ দোকানলৈ। তাতেই আকৌ দেখা। এইবাৰ আনুৰাগ সোধিলে, “তুমি কাব্য পঢ়া নেকি?”। তেওঁ হাঁহিলে, “আহা, লৰাজনে কবিতা পঢ়ে… তোমাৰ বাচল কবিতাটো কোনটো?”। আনুৰাগ সাৱধান হৈ ক’লে — “হয়তো হেম বৰুৱাৰ ‘ৰাতিৰ ওপজা সূৰুয’।” পাৰিনীতাই মাথোঁ ক’লে — “বুজিছো।” সেয়া আছিল দ্বিতীয় সন্ধান — কথা আৰু হাঁহিৰে পিন্ধি থকা গামোচাৰ দৰে। লোকে দেখা নেপায়, কিন্তু সেই হালধীয়া-ৰঙা আঁচলে দুয়োৰে বুকুৰ ভিতৰত নিজা ঠাই পাতি ল’ব ধৰিলে। সেই সন্ধ্যাৰ অন্তত দুয়ো গোটেই সপ্তাহটোতে কেতিয়াবা লাইব্রেৰীত, কেতিয়াবা গছৰ ছাঁত, কেতিয়াবা নামঘৰ পথৰ জীৰ্ণ বেঞ্চত লগ পালেগৈ — কেতিয়াও বন্ধুত্বৰ ছাঁত, কেতিয়াও অনুচ্চাৰিত স্নেহৰ সূতাত।

ধেমাজিৰ দৰে ঠাইত, য’ত ঘাঁহো কথা কয় আৰু ওঁঠৰ হাঁহিতো সমাজে ৰূপ বুজে, তাত ইমান নিস্তব্ধ অথচ গভীৰ সঁচা অনুভৱ লুকুৱাই থকাটো সহজ কথা নহয়। নযনে একদিন সুধিলে — “তই কি প্ৰেমত পৰি গ’ল নেকি?” আনুৰাগ হঁহা নোহোৱাকৈ মাথোঁ ক’লে, “পৰিব খুজিছো, কিন্তু নামেই নকওঁ।” পাৰিনীতা গৃহলৈ উভতি গৈ ঘৰতে বেছি সময় কটাইছিল, কিন্তু মনত যে এখনি গছৰ ছাঁৰ সোঁৱৰণী, য’ত আনুৰাগ কাব্য পঢ়িছিল আৰু তেওঁ হাঁহিছিল। এনেকুৱা বন্ধুত্ব — যাক ক’ব পৰা নাযায়, কিন্তু যিটো উপলব্ধিৰে বুকু থৰকিত হয়। এজন গাভৰুৱা ছোৱালীৰ মেধা, পঢ়া-শুনা আৰু আত্মবিশ্বাসৰ সৈতে আনুৰাগৰ মৌন আত্মবিশ্বাস যেতিয়া মুখামুখি হয় — তেতিয়া ৰঙালী বিহুৰ আঁচলে এটি অচিন সন্ধিয়া বাট মেলি দিয়ে। হাঁহিৰ আঁৰত গোপন কথা থোৱা সেই দিনবোৰত তেওঁলোক বুজিবলৈ ধৰিলে — হয়তো সপোনবোৰ দুয়োৰে একেটা বাটেৰে যায়। কিন্তু সেই বাটত আগত আছে শত বাধা — সমাজ, ধৰ্ম, পৰিয়াল — যি এতিয়ালৈকে ছাঁতহে আছে।

***

মাঘ মাহৰ মিঠা ৰ’দত নামঘৰলৈ যোৱা সেউজীয়া পথখন সকলোৰে বাবে সাধাৰণ, কিন্তু আনুৰাগৰ বাবে ই এখন চৰাইৰ দৰে — মুক্ত, অথচ অজান। সেইদিনা কলেজৰ পাঠ শেষ হোৱাৰ পাছত পাৰিনীতা অলপ বেছি সময় থাকিবলৈ ক’লে। “মই নামঘৰলৈ অলপ যাব খুজিছো—কিতাপ এখন ঘূৰাই দিব লাগিব।” আনুৰাগ অলপ ভবা-ভবিত থাকি হাঁহিলে, “মই পাহৰিছো হয়তো, নামঘৰৰ কিতাপপুথিও তোমাৰ বন্ধু।” তেওঁলোকে সংগী হোৱা মুহূর্তটোৱে কোনো বিশেষ প্ৰসঙ্গ নতুলিলেও, যেন দুইটা মন ইতিমধ্যে সংগীতৰ তালে সংগ লাগাইছিল। পথটো সেউজীয়া ধানৰ পথাৰতেদি গৈছিল। বাঁহৰ জোপাৰ ছাঁৰ মাজেৰে বতাহ বোৱাত পাৰিনীতাৰ চুলিতে আলসুৱা তৰঙ্গ উঠিছিল, আনুৰাগে চকু আঁতৰাব খুজিলেও, তাক পাহৰি থকাৰ বাহানাৰে হাঁহি এটা দি মাটিৰ দিশে চাই থাকিল। পাৰিনীতাই অলপ চুপ থাকি ক’লে, “মোৰ ঘৰত সকলো জানে, মই আন ঠাইৰ বুলি। এই বিহু, এই কলেজ—সকলো নতুন।” আনুৰাগে তাৰ মাজৰে এটা ব্যথা অনুভৱ কৰিলে, যিটো একেবাৰে তেওঁৰো আছিল। “ম‍ই এতিয়ালৈকে এই ঠাইখনক নিজৰ বুলি ক’ব পৰা নাই,” তেওঁ অলপ শব্দ গিলি ক’লে। তেওঁলোকে বুজিলে—নতুন ঠাইত থকা মানুহে কোনোবাই ‘মই তোমাক বুজিছো’ বুলি ক’লে, সেই কথা বেয়া নহয়, মুক্তি হয়।

পথখন দীঘল, কিন্তু সেই দিনা যেন সোনকালে নামি গ’ল। ৰাস্তা দুপাশে পাহাৰৰ কোঙা পাথৰ, পাৰ হৈ গৈছিল ছাঁ আৰু পোহৰৰ খেলত। নামঘৰৰ ঘৰৰ ওচৰত বহা বেঞ্চখনত বহি তেওঁলোকে চাহ খালে—এতিয়া তেওঁলোকৰ মাজত একো আনক প্ৰমাণ কৰিবলৈ থকা নাছিল। পাৰিনীতাই বিৰতি ভঙি কৰি সুধিলে, “তুমি কবিতা লিখা নেকি?” আনুৰাগ কিছু সময় চুপ থাকি ক’লে, “হয়তো… লিখো, কিন্তু নিজৰ বুলি ক’ব নোৱাৰোঁ।” পাৰিনীতাই মাথোঁ মিচিকিয়াই হাঁহিলে, “নিজৰ যি অনুভৱ—সেইটো লিখা। তাতে অন্য কোনো বৈজ্ঞানিক নিয়ম লাগে নে?” তাৰ পাছত আনুৰাগে তেওঁৰ খাতা এখনৰ কথা ক’ল—য’ত সি কবিতা, ভাবনা আৰু কেতবোৰ অপূৰ্ণ কথাৰে ভৰা এটা পৃথিৱী ৰাখে। পাৰিনীতাৰ চকুত জ্বলি উঠিল—“তুমি মোক এটা কবিতা লিখি দিবা নেকি?” আনুৰাগে সলমলি ক’লে, “সঁচাকৈয়ো বিচাৰা নে?” পাৰিনীতাই ক’লে, “তোমাৰ লেখা পঢ়ি মই তোমাক বেছি চিনিম। তুমি কথা কম, কিন্তু ভিতৰটো গম্ভীৰ। মই সেই গামোছাৰ লুকোৱা চেনীচোন চাব বিচাৰো।”

সন্ধ্যা নামি আহিল। আকাশৰ ছাঁ গাঢ় হ’ব ধৰিলে। নামঘৰৰ ওচৰৰ দীঘল বটগছখনৰ ছাঁত পাৰিনীতা তাৰ ব্যাগটো সাজি থাকিল। তেওঁ ওলাই যাবলৈ সাজু হ’ল, কিন্তু যাওঁতে চকুত থমকি ৰ’ল। আনুৰাগে বিৰক্ত নোহোৱাকৈ ক’লে, “অকল গাওঁ বা কলেজ নহয়—সপোনবোৰো যদি ধেমাজিৰ মাটিত সাৰি থোৱা হয়, তেন্তে সিহঁতক সহায়েৰী লাগে। মই সহায় কৰিব খুজোঁ।” পাৰিনীতাই অলপ চকু নামাই হাঁহিলে, “তুমি জানানে, মই প্ৰেমত পৰাৰ ভয় খাওঁ?” আনুৰাগে হাঁহি ক’লে, “ম‍ই নাজানো, কিন্তু মই ভয় খোৱা মানুহৰ কাষতে থাকিব খুজোঁ।” সেই হাঁহিত পোহৰ আছিল, সেই কথা-চুপত অকপটতা আছিল। তেওঁলোকৰ মাজত আন কোনো বাহানা নাছিল—নামঘৰৰ বাট সেই দিনা দুখন মনৰ ভিতৰৰ পথ খুলি দিলে।

***

ধেমাজিৰ দৰে এষাৰ নৈপাৰ হাওঁ-চাওঁত পোহৰ আৰু ছাঁ উভয়ে দ্রুত গতিৰে সৰিছে। গাঁও এখনৰ বেলি এজোপা বেলি নহয়—গাঁও মানে হৈছে লোকৰ চাওঁ, ক’লা-ধূসৰ দৃষ্টিৰ ছাঁ, আৰু নিৰ্বাক সিদ্ধান্ত যি অহৰহে তুমুক লগপত্ৰ দিয়াৰ আগতেই বিচাৰ দিয়ে। পাৰিনীতা আৰু আনুৰাগৰ মাজত গমগমীয়া বন্ধুত্ব যেন এই সমাজৰ চকুত একেলগে হাঁহি আৰু দোষ হৈ পৰিল। কলেজত এবাৰ বন্ধুৰ লগত নামঘৰলৈ গৈ থকা পাৰিনীতাক এখন টং দোকানৰ ওচৰত এজন বৃদ্ধাৰ চকুৱে চিনিছিল — পিছদিনা তেওঁ সেই কথা উঠাইছিল নামাজৰ পৰা উভতি অহা পথাৰত। “সেই নতুন ছোৱালীজনী দেখি বেছি চলাফৰা কৰিছে। কলেজৰ নামত আহে, কিন্তু পিচত তাক কোনো ল’ৰাৰ লগত দেখা যায়।” এই কথাই গাঁওত বতাহৰ গতিত ছডিয়াই পৰিছিল, যেন বতাহতেই চকু থোৱা হৈছে, হাঁহিৰ মাজত গুপ্ত মাফ দিয়াৰ চেষ্টা। আনুৰাগৰ মাকেও এক নিশা অলপ ঘূৰাই ক’লে — “তই বৰ সময় পাৰ কৰ, ল’ৰা মানুহ… ধেমাজিৰ কথা জানিসেই, সৰু কথা ডাঙৰ হয়।”

এই সমাজত ৰঙালী মানে মাথোঁ ডান্স আৰু ঢোল নহয়—এই উৎসৱৰ ছাঁত আছে এক অদৃশ্য সংযম। আনুৰাগ নিজেও অলপ পিছাই পৰিল। পাৰিনীতাৰ লগত ক’লা-কৌচ আলোচনা কম হ’ল, তেওঁৰ গম নাথাকিলেও ফোনবোৰ অলপ অলপ কমি আহিল। পাৰিনীতাই সেইটো ধৰা পালে, কিন্তু ক’তকৈ অলপ সময় দিয়া বেছি বুজা হয়। কেতিয়াবা সি কলেজলৈ আহিও বহি থাকিল, সি উঠিলেও লগ নধৰিলে। বন্ধুসকলৰ মাজতো গপচুপ আৰম্ভ হ’ল — “সেই ছোৱালীজনী বেয়া নহয়, কিন্তু বাৰু আনুৰাগ সঁচাকৈ কিবা ভাবে নেকি?” ইফালে পাৰিনীতাৰ ঘৰতো কথা পৰিল। মাক, যিয়ে দেউতাকৰ মৃত্যুৰ পিছত হঠাৎ এক বিস্ফাৰণত জীৱনৰ দায়িত্ব ল’লে, তেওঁ ক’লে — “মানুহৰ মুখ বন্ধ কৰিব নোৱাৰো, কিন্তু তই পঢ়িবলৈ আহিছ। বাহিৰৰ কথা তোৰ ভিতৰৰ পথ নচিনাই।” পাৰিনীতাই মনত মনত ভাবিলে, এই সমাজত কাহানিও কোৱা নাযায় — কিমান মানৱৰ সত্য কথা শুনিবলৈ ইচ্ছা আছে? সেই বেলিকা একলাৰ বাহনৰে কলেজৰ পথত নামি আহোঁতে পাৰিনীতাৰ চকুত চকুপানী — অনিশ্চয়তাৰ, গোপন অভিমানৰ, আৰু অনুচ্চাৰিত প্ৰেমৰ। কিন্তু তেওঁ নিজে নিজৰ ভিতৰত এজনী ৰমণী গঢ়ি তুলিছিল, যিয়ে হাঁহিৰে সমাজৰ তীক্ষ্ণ দৃষ্টি সাঁজিব পাৰিব। আৰু সেয়া তেওঁ কৰিব খুজিছিল।

এদিন বিকেলত আনুৰাগ নামঘৰৰ ওচৰত বহি আছিল। পাৰিনীতাই সাহসিকতাৰে আহি সুধিলে, “আমি আনবোৰৰ বাবেই এতিয়া বেয়া লাগিব লাগে নেকি?” আনুৰাগ কিছু সময় চুপ থাকি ক’লে, “ম‍ই ভয় খাওঁ, পাৰি নাজানোঁ…। মই জানো মই এই সমাজৰ ঠিক কি… মোৰ কোনো শক্তিশালী পৰিয়াল নাই, কোনো গা-জ্বলা প্ৰতিবাদী কণ্ঠ নাই, মাথোঁ তোৰ মাজতে এটা শান্তি পোৱাৰ আশা আছিল।” পাৰিনীতাই তেজলাল চকুতে ক’লে — “তাৰ মানে তই ত্যাগ কৰিছ?” আনুৰাগ অলপ সময়ত মাথোঁ ক’লে — “অত সহজ নে এইবোৰ?” সেই সন্ধ্যাৰ নামনি পাহাৰ আৰু পথাৰৰ মিচিকিয়া বৰষুণত দুয়ো চুপচাপ হৈ আছিল — যেন আকাশেও প্ৰশ্ন কৰিছিল, “চিনাকি কথা আৰু সঁচা সাহসে একে নে?”
তেওঁলোকৰ মাজত কোনো বিদায় হোৱা নাছিল, কিন্তু পৰস্পৰৰ মাজত গঢ়ি থকা বাট এটাত ছাঁ পৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল।

***

ৰঙালী বিহুৰ বতাহ ধেমাজিৰ গাঁৱে-গাঁৱে উজাই আহিছে—কেতবোৰ বেলিকা যেন ঢোলৰ শব্দৰ সৈতে দেহ আৰু মন উভয়ে নাচিবলৈ ধৰিছে। খেতিৰ পথাৰত মেলা, গাঁওৰ নামঘৰত বিহুতলি আৰু সন্ধিয়া বাইনাত দুৰ্বাৰ গান। সেই দিনা পাৰিনীতা বহুত কথা ভাবি থাকিল। যিমানেই সমাজে বেয়া ক’ব, যিমানেই নিজক চাপৰ তলত পেলাব, তেওঁ জানিছিল—এই ৰাতিটো তেওঁৰ বাবে সাধাৰণ নহয়। সি সেই চিপচিপীয়া মায়াৰ মাজেৰে বিহু দেখিবলৈ নাহে, তেওঁ আহে প্ৰতিটো শব্দত আনুৰাগক বিচাৰি। তেওঁৰ মনত আছে—কয়েক সপ্তাহ আগত নামঘৰৰ বাটত আনুৰাগে কোৱা কথা, “তই ভয় খাস, কিন্তু মই তোৰ কাষত থাকিব খুজোঁ।” এতিয়া পাৰিনীতাই ভয় নাখায়। তেওঁ সেউজী মেখেলা চাদৰত সজ্জিত হৈ পকা কেঁচা গন্ধলোৱা হাঁহিৰে বিহুতলিত গৈছিল—চকুত উজ্জ্বল জ্বলা আছিল, যেন সেই মুখখন নিজেই ঘোষণা কৰিছিল—“মই আপোন।”

আনুৰাগ এইবাৰ বিহুত গান নক’লে। সাধাৰণতে সি মাইক ল’বলৈ আগবাঢ়ে, ঢোলৰ মাতত হৃদয় ঢাকি বোল বলে। কিন্তু এইবাৰ তেওঁ টিলাৰ ওপৰৰ জোপাৰ ওচৰত থিয় আছিল—দূৰৰ পৰা চাই আছিল। পাৰিনীতাক দেখিলে তেওঁৰ চকু সেউজীয়া ধাননি পথাৰৰ দৰে নিৰৱ হৈ পৰিল। তেওঁ জানে—এই সাহস, এই আহ্বান, এই হাঁহি—সমাজত অনেক কথা কঢ়ায়, কিন্তু পাৰিনীতাৰ চকুত সেই সাহসৰ প্ৰতিচ্ছবি আছিল। বিহুৰ গীতত ‘বৰষুণ আহিব, মন উৰিব’ বুলি গোৱা মূহূর্তত তেওঁলোকে একে সময়তে চকু মিলালে। দূৰৰ কণ্ঠে, মাইকত কোনোবাই হাঁক দি ক’লে—”আজি আনুৰাগে গান নক’ব নেকি?” বহু চকু চাইছিল তেওঁৰ দিশে, কিন্তু সি নামিল। পাৰিনীতাই দহজনীয়া দলেৰে ওচৰলৈ আহি ক’লে, “তুমি গাবা নেকি?” আনুৰাগ মিচিকিয়াই হাঁহি ক’লে—“এইবাৰ মই গাব নোৱাৰোঁ, কিন্তু গীত তোমাৰ মাজতেই বাজিছে।”

আঠাশ বছৰীয়া জীৱনৰ ভিতৰত আনুৰাগে কেতিয়াও এনে অনুভৱ নকৰে—যি অনুভৱত হৃদয়বোৰ মাজেৰে সমাজ ভাঙি সোঁত বোৱে। পাৰিনীতাই হাঁহি মাতেৰে কলে—“মই জানো তুমি ভয় পাওঁ, কিন্তু ভয়টো ভাগ দিব পাৰি।” বিহুৰ ৰাতি, ঢোলৰ শব্দ, বাঁহীৰ সুৰ, আৰু তাৰ মাজত দুজন মানুহ—যিয়ে কোনো শাৰীখনত নহয়, কিন্তু একেটা সুৰত বাজে। বিহু শেষ হয়, মানুহে ঘৰ ফুৰে। পাৰিনীতাই আনুৰাগক সুধিলে, “আজি যদি মই ক’ওঁ—আমি গাঁও এৰি, নিজৰ ঘৰ গঢ়ো, তুমি আহিবা নে?” আনুৰাগ কিছু সময় চুপ থাকি ক’লে—“ঘৰ মানে ইট-পাথৰ নহয়, মই অহা-না অহাৰ সিদ্ধান্ত তোমাৰ চকুত আছে। তুমি যদি ৰ’ব খুজা নাই, মই হাত ধৰি উঠি যাব।” তেওঁলোকৰ মাজত কোনো প্ৰতিজ্ঞা নাছিল, কোনো ঘোষণা নাছিল। কিন্তু সেই বিহুৰ ঢোলৰ তালে যি হাঁহি বাজিছিল—সেয়া আছিল হৃদয়ৰ মৌনতাৰ এক অস্পষ্ট সংগীত, যি বহু বছৰৰপৰা কোৱা হোৱা নাছিল।

***

বিহুৰ শেষ ৰাতি পাৰ হোৱাৰ লগে লগে যেন গাঁৱৰ মুখৰাজিও টোপনি গ’ল। কিন্তু পাৰিনীতাৰ হৃদয়ত যে কোলাহল আৰম্ভ হ’ল—সেইটো অশান্তিৰ নহয়, এক দৃঢ় সিদ্ধান্তৰ। তেওঁৰ কাষত আনুৰাগ আছিল, কিন্তু তেওঁ জানে—এটা সময়ত মানুহে নিজৰ জোৰতে ভৱিষ্যত ৰচিব লাগে। সেই ৰাতিয়েই তেওঁ নিজৰ বুকুত ক’বলে সাহস পেলালে—“মই থাকিম, কিন্তু ক’ত, কেনেকৈ—সেই নিৰ্বাচন মোৰ হ’ব লাগিব।” দিনৰ বেলিকা তেওঁৰ মাকে কৈছিল, “আৰু বেয়া কথা শুনিবলৈ মন নাই। এইবাৰ যদি তুমি কিবা কৰিবই খুজা, ঘৰত কৈ ক’লা—ঘৰৰ নামত নাথাকিবা।” পাৰিনীতাই পাহি-মাথোন ৰৈছিল। তেওঁৰ মাত খঙাল মাকৰ উৰুলীত পৰিছিল, কিন্তু তেওঁ ভিতৰৰ শিখালৈ হাত দি উঠিছিল। তেওঁ জানে, এদিন ঘৰৰ পৰা ওলাই যোৱাটো প্ৰেমৰ বাবে নহয়—নিজকে বাচিবলৈ হ’ব। সি মোবাইলখনত এটা কল দিলে। আনুৰাগে মাত ধৰিলে, পাৰিনীতাই মাথোঁ ক’লে—“মই যাব খুজিছোঁ, মোৰ লগত আহিবি?” আনুৰাগ অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে, “আহোঁ। কিন্তু তোমাৰ প্ৰতিটো বাট তোমাৰে হ’ব লাগিব। মই হাত ধৰি চাব খুজোঁ, নাযোৰে টানিবলৈ।”

পাৰিনীতাই তাৰপিছত এজন বান্ধবীৰ ঘৰলৈ অলপ সময় ৰ’ল। তেওঁ হালধীয়া চাদৰ এখন পিন্ধি নিজে নিজৰ সৈতে সময় কটাল। চাৰিওফালে সেয়ে ধৰ্ম, সমাজ, পৰিয়াল—এই সকলোবোৰ সপোনবোৰক বাঁধি ৰখা শিকল যেন। তেওঁ নিজকে সুধিলে—“এইবোৰক মই কিমান দিন আঁকোৱালি ধৰি থাকিম?” আনুৰাগৰ সৈতে সিঁচা কথাবোৰ মনলৈ আহি থাকিল—“ঘৰ মানে মাথোঁ চাল নোহয়… ঘৰ মানে তুমি য’ত নিরাপদ অনুভৱ কৰাঁ।” তাতে পাৰিনীতাৰ মনত হৈছিল—তেওঁ নিজৰ ঘৰ সাজিব লাগিব, য’ত তেওঁ মুখ দেখুৱাব পৰা মাত দিব পাৰিব। তেওঁ জানে—এই যাত্ৰা কঠিন হ’ব, কোলাহল হ’ব, কিন্তু এই কঠিনতাই তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰৰ জোনাক হ’ব। আৰু সেয়ে, তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—এদিন পিছত, ৰাতি তিনিবজাত, চুপচাপে ওলাই যাব।

তেওঁ আনুৰাগত মাত দিলে। তেওঁলোকে একেলগে গুৱাহাটীৰ এক সহায়ক সংগঠনৰ সহায় লৈ এখন ৰেণ্টৰ ঘৰত উঠাৰ পৰিকল্পনা কৰিলে। পাৰিনীতাই নিজৰ ওপৰত এটা চিঠি ৰখা মাকলৈ ৰাখিলে—“মাক, মই আপোনাক দোষ দিয়া নাই। মই মাথোঁ মোৰ কাষত আপোনাৰ কথাবোৰ নুশুনা মানুহক আপোন বুলি ক’ব নোৱাৰোঁ। মই ভাল পাব খুজিছোঁ, জীৱন বাচিবলৈ বিচাৰিছোঁ। মই নিজৰ দৰে জীৱন সাজিম।” সেই চিঠিখন লিখা সময়তে তেওঁৰ চকুপানী পৰিলেও, তাৰ তলত তেওঁৰ সোৱৰ্ণাক্ষৰে লেখা আছিল—‘আপোনীয়া ছাঁৰ ভিতৰৰ সূৰুয বিচাৰিছোঁ।’ তেওঁলোকে ৰাতিপুৱা উঠি ঘৰৰ পৰা ওলাই গ’ল। বুকুত ভয়, চকুত সাহস, আৰু পথত হাতত হাত ধৰা। যাত্ৰা আৰম্ভ হ’ল। এঘণ্টাৰ ভিতৰত যি গাঁও তেওঁলোকক চিনে, সেই গাঁওতে তেওঁলোক ‘অচিন’ হৈ পৰিব। সেই ছাঁ যাত্ৰাৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাই আছিল–নিজক নতুনকৈ চিনিবলৈ সাহস কৰাটো। তেওঁলোকে ওলাই গ’ল।

***

নগৰটো গুৱাহাটী। গাঁৱৰ তুলনাত এই ঠাইটো যেন নিশব্দ হৈও কোলাহলযুক্ত। পাৰিনীতাৰ বাবে এই নগৰ এটা দুৱাৰ, যাৰ ওপৰত ‘স্বাধীনতা’ শব্দটো কোঁচ-কাঁচকৈ লিখা আছে। তেওঁলোকে এখন ডাঙৰ বস্তিৰ ওচৰত এখন সৰু ৰেণ্টৰ কোঠা ভাড়ালৈ ল’লে। এখন বিচনাৰ ঠাই, এখন চাকি, আৰু এটুখিনি খাৰসাৰী—সেইটো হ’ল তেওঁলোকৰ প্ৰথম সংসাৰ। আনুৰাগে নগৰৰ এটা বই বিপণীত চাকৰি পালে, পাৰিনীতাই এজন NGOৰ লগত স্বেচ্ছাসেৱক হিচাপে কাম আৰম্ভ কৰিলে। প্ৰথম সপ্তাহবোৰ বুকু কঁপোৱা, কিন্তু মনৰ মাজত এক গঢ়ি থকা দৃঢ়তা আছিল—“এইটো আমাৰ নিৰ্বাচিত পথ।” গাঁওৰ আঁৰ পৰা মাত অহাৰ কথা ভাবি তেওঁলোক মোবাইল নম্বৰও সলনি কৰিলে। পাৰিনীতাই কেতিয়াবা শুই শুই গাঁওটোৰ কথা ভাবি চকু বন্ধ কৰিছিল—পাহাৰৰ দাঁতি, খেতিৰ সোঁত, আৰু বিহুতলিৰ গান। কিন্তু সেই চকুপানী মুছি তেওঁ নিজকে কয়—“মই আকৌ বাচি ল’লোঁ।”

কিন্তু নগৰ জীৱন মাথোঁ পথ নাই—ই এক সংগ্ৰাম। ভাড়াৰ পইচা, চাকৰিৰ অনিশ্চয়তা, আৰু সমাজত বৈধতাৰ অভাৱ তেওঁলোকক মাজে মাজে ঠেলি ধৰিলে। কেতিয়াবা পাৰিনীতাই NGOৰ সহকৰ্মীৰ পৰা শুনিছিল—“তোমালোকে এইদৰে একেলগে আছা? বিবাহ নাই নে? সমাজত কথা হব।” সি হাঁহি মাতেৰে তৰালে—কিন্তু ভিতৰত ঘোৰা এটা জ্বলা অনুভৱ কৰিলে। আনুৰাগৰ চাকৰি স্থায়ী নহ’ল, তেওঁ দুমাহৰ ভিতৰত মেচিডা এখনত খাৰ বান্ধিবলৈ ধৰিলে। পাৰিনীতাই তেওঁক আগবঢ়ালে—“মই কাম কৰিম, তুমি লেখাপৰা শেষ কৰাঁ।” কিন্তু সমাজৰ গৰ্ভৰ পৰা অহা এই কন্ঠে তেওঁলোকৰ নতুন সংসাৰতো ধ্বনি দিলে—“সংসাৰ মানে কেতিয়াও মাথোঁ হাত ধৰা নহয়, সংসাৰ মানে সহনশীলতা।” ঘৰটোৰ বেৰীয়া দীঘল হ’লেও, ভিতৰৰ টানৰ শব্দ কেতিয়াবা কঠিন হ’বলৈ ধৰিলে। দুয়ো যেন পথ খুজি ফুৰিছে—একেলগে, কিন্তু নিজৰ নিজৰ দিশত।

এদিন ৰাতি পাৰিনীতাই আনুৰাগক সুধিলে, “তই সুখী নে?” আনুৰাগে অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে—“সুখ বুজা হোৱা নাই, কিন্তু তোৰ কাষত থাকোঁতেই লাগিছে যে মই কিছু মানে ৰাখোঁ।” পাৰিনীতাই তাৰ উত্তৰ দিলে—“আমাৰ পথটো সমাজে নহয়, আমি নিজৰ ভিতৰৰ ভয়ৰ লগত লৰিছোঁ।” নগৰেও যেন তেওঁলোকক চেলাই কৰা মাটি দিছিল—য’ত প্ৰেম, আশা, ভয়, অভিমান—সকলো একেলগে মিলি এক নতুন সংগ্ৰামৰ পৰিচয় দিছিল। বেলিকা মানুহৰ মাজত পাৰিনীতাই হাঁহি দিছিল, কিন্তু ৰাতিৰ নীৰৱতা যেন তেওঁৰ বুকুৰ মাজৰ সংগীত শুনিছিল। তেওঁ জানে, এই সংগ্ৰাম তাৰ সঁচা স্বাধীনতাৰ দিশে যাত্ৰা—যি বিহুৰ ৰাতিৰ ওঁঠৰ হাঁহিৰপৰা আৰম্ভ হৈছিল।

***

গুৱাহাটীৰ এখন শিল্প প্ৰতিষ্ঠান NGOয়ে আয়োজন কৰা এটা ৱৰ্কশ্বপৰ বাবে পাৰিনীতা নিৰ্বাচিত হ’ল। বিষয় আছিল—”জীৱন আৰু যন্ত্ৰণা”। প্ৰথমটো দিনা সি অন্য অংশগ্ৰহণকাৰীৰ সৈতে বাচলি থকা মাত-বোল, অভিজ্ঞতা আৰু সমাজৰ লগত যুদ্ধৰ কথাবোৰ শুনি থাকিল। কিন্তু পাৰিনীতাৰ চকু একো ক’ব নোৱাৰা সেউজীয়া পাহাৰবোৰলৈ গৈ থাকিল—যি পাহাৰত বসন্তত ৰঙালী ৰাতি আহে আৰু জীৱনে চুকি পায়। তাৰ ভিতৰত এক চিনাকি ব্যথা আছিল—নিজক জনাবলৈ চোৱা আৰু সমাজে তিৰস্কাৰ কৰা সেই ব্যথা। সন্ধিয়া গুৱাহাটীৰ বটানিকেল গাৰ্ডেনত ‘Performance Night’ আছিল। সকলোকে কিবা এটা উপস্থাপন কৰিবলৈ কোৱা হৈছিল। কিছুমানে কবিতা পঢ়িলে, কিছুমানে নাটক কৰিলে, কিন্তু পাৰিনীতাই নিজে কোনো শব্দ নাচিন্তি—মাথোঁ এটা মৌনতা লৈ মঞ্চত উঠিলে।

তেওঁ এটা সৰল পৰিৱেশন কৰিলে—য’ত সি চকুত হালধীয়া গামোচা বান্ধি হাতত এখন খালি ‘পাত’ ধৰি থিয় থাকিল। তাৰ পাছত, পিছে ফালৰ পৰা অহা চিউনিৰ শব্দত সি আঁহত পৰিলে—যেন সমাজে কঢ়া থকা মাতবোৰে তেওঁৰ ওপৰত ধাৰাবাহিক আঘাত দি আছিল। একো নক’ই, সে হাঁহিৰে খালি পাতখন ফুটা কৰি মঞ্চৰ মূৰত পেলাই দিলে। দর্শকে কিছু সময় চুপ হৈ থাকিল। পিছত এটা হালধীয়া কণ্ঠ শুনা গ’ল—“এইটো কি আছিল?” আৰু অন্য কণ্ঠজনে ক’লে—“এইটো আছিল শব্দৰ আগত নীৰৱতাৰ সংগীত।” পাৰিনীতাৰ বাবে সেই মুহূৰ্তটো আছিল—নিজ চিনাকি পুনৰ ঘোষণা কৰাৰ, নিজৰ যন্ত্ৰনাক শিল্পৰ ৰূপত সমাজৰ মুখত আগবঢ়োৱাৰ। সেই নিশা তেওঁৰ ওচৰত বহুজন আহি ক’লে—“তুমি ইমান সাহসী!” কিন্তু তেওঁ ভিতৰত ভাবিলে—এই সাহস কোনো গান বা নাটকৰ নহয়, এইটো জীৱনৰ প্রতিটি দিনৰ নিৰব প্ৰতিবাদৰ সাৰ।

ওভতৰত, আনুৰাগে সেই সন্ধিয়া পাৰিনীতাক প্ৰশংসাৰে চাইছিল। তেওঁ জানে—এই প্ৰতিবাদ তেওঁৰ হৃদয়ৰ, কিন্তু সমাজৰ গালে প্ৰহাৰ। ঘৰলৈ উভতি আহি পাৰিনীতাই কলে—“আজিৰ দিনটো মোৰ বাবে বিহুৰ গান যেন আছিল। মই গলেই, শব্দ নোহোৱাকৈ।” আনুৰাগে মাত নক’ই তেওঁক গা ধৰি ক’লে—“তোৰ এই নিৰৱতা, হাজার ঢোলৰ চেয়েও অধিক বাজিছে।” পাৰিনীতাৰ চকুৰ কাষত এটা চকুপানী আহিল—কিন্তু সেই চকুপানী দুখৰ নহয়, বিজয়ৰ আছিল। সেই নিশা তেওঁ দুয়োজন সৰু পৰিসৰৰ ঘৰটোৰ একোণত বহি থাকিল, বাহিৰত বতাহ আছিল, ভিতৰত মৌনতা। কিন্তু সেই মৌনতাৰ মাজত একে সুৰ বজিছিল—“আমি আছোঁ, আমি বাজিছোঁ, যদিও শব্দ নাছিল।”

***

ধেমাজিৰ গাঁওখন যেন পাহাৰৰ সেউজী ছাঁৰ মাজত পৰি টোপনি গৈ আছিল। কিন্তু এনেদৰেই কথাবোৰ থিয় হৈ উঠে—যেতিয়া পাহাৰৰ সোঁতত কিবা এটা সলাই যায়। গাঁৱৰ বিহুতলিৰ মেলাৰ পৰাই যি কাহিনী আৰম্ভ হৈছিল, সেই কথাবোৰ আকৌ বাজিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমতে কেৱল ক’লা গুজব আছিল—“পাৰিনীতাই পলাই গ’ল, আনুৰাগৰ লগত থাকি আছে।” তাতে মাত-পিতাৰ মুখ নীচু হ’ল। তেওঁলোক দৰৱালি-ভৰালি মুখেৰে কৰ্মীৰ মাত আঁতৰাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল—“বেয়া খবৰবোৰ বাজে, আমাৰ ছোৱালী এনেকুৱা নহয়।” কিন্তু সময়ত বহুতো কথা খুন্দ খাই গাঁও ফুৰি ফুৰি বুজ লয়—যি মানে পূৰ্ণ নকৰে, সেইবোৰে বিস্ময় সৃষ্টিৰে। পাৰিনীতাৰ বিদ্যালয়ৰ এখনী জীয়াৰী শিক্ষকাই, যিজনে তেওঁক সদায় সাহস যোগাইছিল, চকু কান্দি ক’লে—“সি কেতিয়াও মাথোঁ বেয়া বেয়া নাছিল। হয়তো তেওঁ নতুন পথত গৈছে, কিন্তু নিজ হাতে।” সেই সময়তে বিহুৰ আগন্তুক বসন্তত গাঁওত এটি নতুন সৃষ্টিৰ বাতৰি আহিল—পাৰিনীতা এখন নাটকত অভিনয় কৰিছে, ‘নীৰৱ বিৰোধ’ বুলি। তাৰ ভিডিঅ’ কেইটামান হোৱাটচএপত ফুৰিবলৈ ধৰিলে। আনহাতে গাঁওৰ কিছুমান নতুন প্রজন্মই সেই ভিডিঅ’ চাই অলপ অলপ কৈ ক’লে—“চিনাকী ওঁঠ, কিন্তু নতুন ভাষা। এইটো আমাৰ নহয় নে?”

পাৰিনীতাৰ মাকে, যিয়ে প্ৰথমতে নিজৰ পাপৰ দৰে ছোৱালীৰ নাম মচি পেলাব খুজিছিল, আজি অলপ অলপকৈ কান্ধ উৰুৱাই চকুলোৰে তাক চাবলৈ ধৰিলে। আনুৰাগৰ ঘৰত জানো এদিন এজন পোৰা দেউতাকে পুতেকক ফোন দিলে—“তই যদি এইদৰে থাক, আমি তোহোৰ ওপৰত ধেমাজিৰ কথা শুনিম।” কিন্তু আনুৰাগে কেৱল ক’লে—“বাপেক, মই কিছুমান দিন নিৰুপায় হ’লো। এতিয়া মই নিজৰ পছন্দৰ মানুহৰ সৈতে আছোঁ, ভয় নাই।” সেই উত্তৰখন ঘূৰি আহিলে ঘৰলৈ—আৰু ঘৰৰ পৰা গাঁওলৈ। এনেকৈয়ে একো একো সূত্ৰত সলনি হ’ল মাতবোৰৰ ঢঙ। “পাৰিনীতা বেয়া নহয়”—এইটো ক’বলৈ গাঁওখনে দুবছৰ সময় লৈছিল। কিন্তু সেই ক’বলৈ ধৰাৰ সাহসেই নতুন কিছুমান পুৱালৈ দুৱাৰ খুলি দিলে। কেইজনমান কিশোৰীক দেখিবলৈ ধৰিলে—তেওঁলোকো নিজৰ বান্ধবীৰ সৈতে কথা পাতিছে, নিজৰ মনৰ কথা ক’চা মাতত ক’ব ধৰিছে। পাৰিনীতা তেতিয়া গাঁওখনত নাছিল, কিন্তু তেওঁৰ উপস্থিতি থিয় আছিল—ছাঁ যেন, কেতিয়াবা জোনাকৰ দৰে, কেতিয়াবা বজ্ৰপাতৰ দৰে।

নবীন বিহুতলি এখনত, এবছৰ পিছত, এগৰাকী জীয়াৰী ছাত্ৰীয়ে ‘নীৰৱ বিৰোধ’ নাটকখন অভিনয় কৰিলে। বয়স্ক গাঁওবাসীয়ে হাঁহি হাঁহি চাই থাকিল। নাটকৰ অন্তত কোনোবা জনে সুধিলে—“এই নাটকটোৰ লেখিকাজন কোন?” উত্তৰ আহিল—“পাৰিনীতা কলিতা, ধেমাজিৰেই জীয়াৰী।” গাঁৱৰ ঠাইবোৰ নীৰৱ হ’ল—কিন্তু সেই নীৰৱতাৰ মাজত এবিধ সন্মান আছিল। এদিন, সেই জীয়াৰী শিক্ষকাগৰাকীয়ে গাঁওখনৰ মন্দিৰৰ ওচৰৰ এডাল বেলিত পাৰিনীতাৰ ছবি এখন লগালে—তলত লিখা আছিল, “যি নিজৰ ৰাতিটোক ৰঙালী কৰি থৈ গ’ল।”

***

বহুবছৰৰ পিছত, সেই এন্ধাৰ কোঠাৰ পৰা ওলাই আহি, পাৰিনীতা আৰু আনুৰাগে এবাৰ পাহাৰৰ ওচৰলৈ গৈছিল—চাপৰ মেলাৰ দাঁতিত, যিখনত তেওঁলোক প্ৰথম লগ হৈছিল। সেই পথটো এতিয়া পিচ কংক্ৰিটে ঢাকি পেলাইছে, কিন্তু পাহাৰৰ ওচৰত জোনাক সিমানেই ধুনীয়া। সেই ৰাতি, দুয়োজন একেলগে বহি আছিল—হাঁহিৰে, নীৰৱতাৰ মাজত। পাৰিনীতাই ওচৰৰ গছত হাত ধৰি ক’লে, “এইটোৱেই হয়তো মোৰ সকলো ৰঙালীৰ সঁচা ৰাতি। সেই যে গান শুনিছিলোঁ—‘যি ওঁঠত মুখ নোহোৱাকৈ হাঁহি থাকে, সেই হাঁহি ৰাতি চুই যায়’।” আনুৰাগে চুপচাপ চালে। তেওঁৰ চকুত কোনো গৰুত্ব নাই, কেৱল শান্তি আছিল। তেওঁ ক’লে—“মই ভাবিছিলোঁ, একেটা দিশত যোৱা মানে একে পথ। কিন্তু এতিয়া বুজিছোঁ—পথবিলাকে বিচিন্ন হলেও, হ’ব পাৰে গন্তব্য একে।”

এই সময়ছোৱাত তেওঁলোকৰ জীৱন স্থিতিশীল হৈছে। পাৰিনীতা এতিয়া এখন নাট্যসংস্থাৰ নেতৃত্বত আছে, যি গাঁও-নগৰ একেখন মঞ্চত আনে। আনুৰাগে তেওঁৰ কণ্ঠত সংগীত ৰচে, আৰু তেওঁলোক যৌথভাৱে নতুন প্ৰজন্মৰ বাবে এক সাহসিক পাঠ আগবঢ়ায়। তেওঁলোক বিবাহ নামৰ সামাজিক সন্মতিত বাঁধ খোৱা নাই, কিন্তু তেওঁলোকৰ সংসাৰ সেয়াই—যি ইমান গভীৰ যে একে শীতৰ ৰাতিত, একে চাকি জ্বলি থাকে। তেওঁলোকৰ ঘৰটো এতিয়া পাহাৰৰ কাষত—শহৰৰ হেঁপাহ নোহোৱা, কিন্তু নিঃশব্দত জীৱন্ত। গাঁওৰ এজাক কিশোৰী ছাত্ৰী তাত নিয়মীয়াকৈ আহে—প্ৰশ্ন কৰে, গান শিকে, নিজৰ কথাবোৰ ক’লে। পাৰিনীতাই তেওঁলোকক ক’বলৈ ভাল পায়—“মই কথা কোৱা শিকিছিলোঁ, যেতিয়া মোৰ মাত নাছিল।” আৰু এই জীয়াৰী ছোৱালীবোৰে তেওঁক মাক বুলি মাতিবলৈ ধৰিছে—নিয়ে, সেয়া জিনিস গঠনৰ সূত্ৰ।

এদিন, ৰঙালী বিহুৰ সময়ত, তেওঁলোকে বিহু গান শুনি বহি আছিল। বাহিৰত জুই জ্বলিছিল, গছত ৰঙা-হালধীয়া কাগজৰ ফানুস ওলাল। পাৰিনীতাই অলপ চুপ হৈ থকা ছন্দৰ মাজত ক’লে—“এই ৰাতিটো, ই যেন শেষ নহয়। সূৰ্যাস্ত আছে, কিন্তু আঁৰত নতুন ৰঙালীৰ অপেক্ষা।” আনুৰাগে হাত ধৰি ক’লে—“আমাৰ ৰঙালী ৰাতি, প্ৰতিটো নিশা হয়। কেৱল আমাৰ মাজত, কেৱল তোৰ হাঁহিত।” আৰু তাতেই শেষ হ’ল সেই জীৱনৰ এক অধ্যায়—নতুন এক সূচনা লই। সূৰ্য মাৰিছে, কিন্তু আঁৰৰ আকাশত ৰঙা আৰু সেউজীয়া ধাৰা এখন উঠিছে—একটা ৰঙালী ৰাতিৰ, যাৰ কোনো শেষ নাই।

___