হেপাহৰ পুতলা

অমৃতাংশু বৰদলৈ

সুনীল দাস, এটা নাম যি গুৱাহাটী শিল্প মহলৰ পৰা কেতিয়াবা আগবাঢ়িছিল, এতিয়া মাথোঁ কিছুমান কলা মাটিৰে লিপ্ত এখন ধূলি ধূসৰ কোঠাৰ মাজত। পঁচত্ৰ বছৰীয়া এটা ধূণীয়া ঘৰ, যাৰ বাটৰ কাষত এটা বেলিছৰা ফুলগছ আঁকোৱালি ধৰিছে পকী কুঁহিপাত। পুৰণি দিনৰ দৰেই এদিন শৈশৱৰ চাহনি এখন আছিল সেই ঘৰখনত, কিন্তু এতিয়া তেওঁৰ চকুত কেৱল স্তব্ধতা। শিল্পীসকলৰ বাবে যি গৰ্বৰ গৃহসজ্জা, যি জ্যোতিৰ পৰা সৃষ্টিৰ উদ্ভৱ হয়, সুনীলৰ বাবে সেই ঘৰ এখন ধীৰে ধীৰে তেওঁৰ মানসিক শ্মশান হৈ পৰিছিল। কেতিয়াবা সুনীল বহি থাকি নিজৰ আঙুলিৰে মাটি ছোৱাৰ লগে লগে অনুভৱ কৰিছিল — যেন মাটিৰো তেজ আছে, যেন তাৰো এখন স্পন্দন আছে; কিন্তু সেই অনুভৱ বহুত দিন আগতেই ৰিক্ত হৈ গৈছিল। পত্নীৰ ওচৰৰ পৰা বিয়পাকভাৱে পৃথক হোৱাৰ পাছত, বন্ধু-বান্ধৱৰ পৰা আঁতৰি অহা এক নিঃসঙ্গ সমাজত, তেওঁ নিজৰ অন্তৰত জীয়াই থকা সৃষ্টিৰ বেগটোকো অদ্ভুতভাৱে হেৰুৱাইছিল। কলা পত্রিকাবোৰে তেওঁৰ বিষয়ে লেহেমীয়া লিখা ৰচিছিল, “অসমাপ্ত প্রতিভা”, “নষ্ট হোৱাত যি উজ্জ্বলতা আছিল” — আৰু এইবোৰে যেনো তেওঁৰ ওপৰতো শেষবাৰ এটা তেজৰ সোঁত বৈ গৈছিল, যাতে তেওঁ শিল্পীৰ কাৰ্য্য ছাৰিবলৈ বাধ্য হৈছিল।

তেওঁ এতিয়া দিনবোৰ গুণি থাকিব, যেন ক’তো কোনোদিন শেষ হ’ব বুলিয়েই বিশ্বাস। চহৰৰ ডাঙৰ গলিৰ পৰা আঁতৰি অহা এডাল ডাঙৰ শেওলাজাঁপিৰে ছোৱা পথ পাৰ হৈ তেওঁ এই ঘৰখনত আহিছিল — নিজৰেই এটি কাষৰ মাটিৰ ঘর। চকুত থকা ৰঙীন তুলি আৰু মাটিৰ গন্ধে ভৰপূৰ কল্পনাবোৰে আজিও তেতিয়া তেওঁৰ সৈতে ৰাতি ৰাতি কথা পাতিছিল, যদিও তেওঁ বেছি দিন ধৰি সৃষ্টিৰ কোনো এক ‘হৃদয়ৰ প্ৰয়াস’ত নিজকে নিদিছিল। বাৰাণ্ডাৰ কোণটোত থকা এখন কাঠৰ তক্তাত তেওঁ এতিয়া বহি থাকিল — হাতত এজন নীৰৱ কাপ চাহ, য’ত চেনি কম, স্মৃতি বেছি। তেওঁৰ মনত কেতিয়াবা উঁকি মারে এটি অবুজ চিন্তা — “আচ্ছা, যদি মই আকৌ কোনো এটা অনন্য সৃষ্টি কৰোঁ, যিটো কেৱল মোৰ হ’ব, মোৰ অন্তৰৰ পৰা ওলাই অহা প্ৰতিচ্ছবি হ’ব — যদি সেইটো মোৰ অতীত বেদনাৰ ওপৰ দিয়ে সাৰ পাই উঠে?” কিন্তু ভাবনাবোৰ পাহাৰীয়া নদীৰ দৰে আহি মনত বাজি মৰে, আৰু ওলাই যায়। পোহৰৰ অভাৱত ক’লা ধোঁৱা লগা তুলি-ব্ৰাছ আৰু পকা মাটিৰ বাটি এখন তেওঁৰ জীৱনৰ দৰে চৌপাশে অগোচৰ হৈ পৰে। ঘড়ীখনত ৰাতিপুৱা নটা বজিছে, কিন্তু ঘৰখনত যেন নিশাৰ স্তব্ধতা। ক’তবাৰ তেওঁ ক’ব খুজিছিল নিজকে — “চকু বন্ধ কৰি চা, ভিতৰত কোনো এটা শব্দ উঠিছে নে” — আৰু সঁচাকৈ, সৰহবাৰ উঠিছিলো। কিন্তু তেওঁ বিশ্বাস নকৰিলে, বিশ্বাস কৰিলে মাথোঁ নিঃসঙ্গতা।

এদিন, অদ্ভুত এটা নিশা, এক নিঃশব্দতাৰে ঘৰৰ ভিতৰত ঢাপৰি পৰিল। বৈদ্যুতিক আলো টিমটিমাই উঠিল — যেন পুৰণি স্মৃতিৰ দৰে মিচিকিয়া। তেতিয়াই সুনীলৰ ভিতৰত এটা অচিন চিন্তা কঁপ খাই উঠিল। বহুদিন ধৰি তেওঁৰ হাত মাটিৰে স্পৰ্শ কৰা নাছিল, বহুদিন ধৰি তেওঁৰ আঙুলিয়ে কোনো মানৱৰ মুখ নিৰ্মাণ কৰা নাছিল। ঘৰৰ এটা কোণত পৰি থকা শোকত ভৰা মাটিৰ বস্তাটোত তেওঁৰ চকু পৰিল — গঢ়া নহয়, ভাঙা নহয়, নিখুঁত এক ৰিক্ততাৰে বগা। তেওঁ উঠি গ’ল, যেন ভিতৰৰ কিবা এটা ঠেলি তুলিছে — কিবা এটা গভীৰ আকাঙক্ষা, হেপাহ, যি তেওঁ নিজেও নাজানে কিমান দিন ধৰি টিপি ৰাখিছিল। বাগিচাৰ পৰা পানী আনিলে, আঙুলিয়ে মাটি ভিজাই নৰালে, আৰু নিজে নিজে বিড়বিড় কৰিলে — “হয়তো এটা পুতলা… হ’ব পাৰে কোনো মুখ… হয়তো এটি কণ্ঠ, যি মোৰে ক’তেও ক’ব…”। অৱচেতন মস্তিষ্কত উজাই আহি থাকিল এটি মুখ — অকণমান হাঁহি, চকুত যন্ত্ৰণা, ওঁঠত অস্ফুট শব্দ। সৃষ্টিৰ প্ৰথম আঙুলিটো পোঁতাত লগাৰ লগে লগে তেওঁ কেঁপা কেঁপা গলাৰে নিজৰ পৰা শুনিলে, “হেপাহ” — যেন মাটি নিজে নাম দিলে। মাটি নরম, কোমল, আৰু গভীৰ — যেন তেওঁৰ হৃদয়ৰ অব্যক্ত স্পৰ্শৰ আয়না। সেই ৰাতিৰে সুনীল বহু বছৰ পিছত আকৌ নিঃশব্দতাৰে সৃষ্টিৰে কথা পাতিলে। তেওঁ নাজানে কিয়, কেতিয়াৰ পৰা, বা কিহৰ বাবে — কিন্তু তেওঁ বুজি গ’ল, এই পুতলাটো সাধাৰণ নহ’ব। এই পুতলাটো তেওঁ নিজে নহ’ব — কিন্তু হ’ব তেওঁৰ অন্তৰৰেই প্ৰতিচ্ছবি।

–

তেওঁ বহুদিন ধৰি যি একেটা স্বপ্ন দেখি আহিছিল, সেইটো পুতলাটো গঢ়াৰ দিনত যেন বাস্তৱলৈ আহি পৰিল। স্বপ্নটোত সুনীল নিজৰ ওচৰৰ এন্ধাৰৰ মাজত এজনী গম্ভীৰ, অচেনা অথচ চেনাজানাৰ দৰে লাগা মহিলা দেখিছিল — ওচৰৰ পৰা ক’তবাৰ কিবা এটা কব খুজিছিল তেনেই, কিন্তু ওঁঠ খুলি থৈ ওঁঠেৰে শব্দ ওলোৱা সময়তেই স্বপ্নটো ভঙ হোৱাত কেতিয়াও সেয়া শুনিব পৰা হোৱা নাছিল। তেখেতৰ আঁচলখনে বতাহত অলপ উঠি হাহি মাৰিছিল, কিন্তু চকু — যেন সৰগ আৰু নৰকৰ সীমান্তত উজাই থকা কোনো পুৰণি গল্প। এতিয়া সুনীল লক্ষ্য কৰিলে — পুতলাটোৰ মুখখন ধীৰে ধীৰে সেই স্বপ্নত দেখা চকু, ওঁঠ, আৰু ঠেংৰ কাঠামোৰে একে হ’বলৈ ধৰিছে। এই মিল খেয়াল কৰি তেওঁৰ বুকুত একেবাৰে এটা কঁপনি লাগিল, যেন মাটিয়ে তেওঁক মাতি ক’লে — “তই ভাবিছ, মই মাত্ৰ তোৰ সৃষ্টিকাৰ্য্য? নে মই বেছি কিবা?” পুতলাটোক সুনীল প্রথমে এটা নিখুঁত কাঠামো দিব বিচাৰিছিল — শিল্পীৰ দৃষ্টিৰে, অনুপাতে। কিন্তু দিনবোৰ পাৰ হোৱাৰ লগে লগে তেওঁৰ সৃষ্টিৰ ভাৱে সৃষ্টিয়ে তেঁওক নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ হাতত তুলি ধৰি পুতলাটোৰ মুখখনত জৰী পৰি থকা চুলি বান্ধি দিলে, দুটা চকু খুন্দিলে — দীঘল, গভীৰ, অলপ অলপ খৰ। ওঁঠজোৰা আলফুলে ফুটাই দিলে। পুতলাটো যেন আগতেৰে জানিছিল যে ই নিজে “মাত্ৰ পুতলা” নহয়। সুনীলৰ ভীত ভীত মনেও কেতিয়াবা ভবা আৰম্ভ কৰিলে — এইটো যদি মোৰ স্বপ্নৰেই প্ৰতিচ্ছবি হয়, যদি ই মোৰ গোপন চিন্তা, আকাংক্ষা, বেদনাৰ মূৰ্তি হয়? হয়তো মই এনে এটা মুখ বিচাৰি আছিলোঁ যি কেতিয়াও বাস্তৱত পোৱা নহ’ল, কিন্তু অবচেতন মনত জন্ম লৈ মোৰেই ভিতৰত ঘূৰি ফুৰিছিল। পুতলাটো গঢ়ি উঠাৰ লগে লগে, সুনীলৰ দিন আৰু ৰাতিৰ পাৰ্থক্য মচি গৈছিল। তুলি, মাটি, পানী — এইবোৰেই তেওঁৰ সঁজুলি, কিন্তু তেওঁ জানিছিল ইওহে কাহানিও যথেষ্ট নহ’ব।

পুতলাটোৰ নাম তেওঁ দিলে — “হেপাহ”। শব্দটো কে’ৰ পৰা আহিল, সুনীল নিজেও ঠিক জানে না; যেন এটা শব্দ বহুদিন ধৰি তেওঁৰ ভিতৰত পুঁতি থকা আছিল, ঠিক যেন আজিৰ এই মুহূৰ্তৰ বাবে। এই নামটো উচ্চাৰণ কৰিলেই তেওঁৰ বুকু কেঁপি উঠিছিল, যেন কোনোৱে অজানিতে তাত দম ল’লে। হেপাহ — ইচ্ছা, আকাংক্ষা, সাধনা, অথচ নিয়ন্ত্ৰণহীন। যেতিয়া তেওঁ পুতলাটো নিৰ্মাণ কৰিছিল, তেতিয়া হেপাহে তেওঁৰ চকুত চাই আছিল — অকথ্য, অথচ শক্তিশালী। তেওঁ পুতলাটো এটা খালি টেবুলত থ’লে, তাতেই একেবাৰে স্থির হৈ থাকিল। কিন্তু নিশা হ’বলৈ ধৰোতেই সুনীল অনুভৱ কৰিলে ঘৰৰ হাওঁফাওঁ যেন অলপ উজু, অলপ গা-ঠাণ্ডা। বৰান্দাৰ কোণত থকা আয়নাখনত চকু পৰাৰ লগে লগে তেওঁ চকু চেপি ধৰিলে — যেন দেখিলে, আয়নাখনত পুতলাটো উঠি থিয় হৈছে, অলপ ওচৰা ওচৰি আহিছে, কিন্তু চকু খুলিলে, পুতলাটো সেই একে ঠাইতে। দ্বিতীয় দিনা তেওঁ পুতলাটোক ঠেলি এটা কোণলৈ থ’লে — চাকি এখনৰ ওচৰত, চকু যেন চাকি-পোহৰৰে খেলা কৰি থাকে। সুনীল ওচৰ চাপিলে, যেন কিবা এটা ফু-ফু শব্দ। “মই শুনিছোঁ।” এই শব্দটো পুতলাৰ ওঁঠৰ পৰা আহে নে তেওঁৰ মনৰ ভিতৰত বাজে — বুজি নোপোৱা অৱস্থাত সুনীল থৰ থৰকৈ কঁপি উঠিল। কাষত থকা চাকি খহি পৰিল, আৰু মাটিত ওলাল এখন টোপোলা — তাত এটা কাগজৰ ফালি, য’ত হস্তাক্ষৰে লিখা আছিল — “মোৰো ইচ্ছা আছিল…” সুনীল চেঁচা দিলেও গলা ওলাই নাহিল। গোটেই ঘৰটো যেন নিচুকি ধৰিল।

তৃতীয় ৰাতিত, ঘড়ীত ঠিক দুই বাজি উঠাৰ লগে লগে, সুনীল ঘুমেৰে সাৰ পাই উঠিল — তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যেন কোনোবাই তেওঁৰ কাণত কথা পাতিছে, যেন এটা কণ্ঠ — শীতল, কোমল, কিন্তু অনুরোধেৰে পূৰ্ণ। “মই কেৱল তোৰে বাবে আহিছোঁ”, কণ্ঠটো কৈ থাকিল। সুনীল উঠি পুতলাটোলৈ চাই — চকু বন্ধ, মুখ শান্ত, যেন কিবা নাছিল। কিন্তু তেওঁ নিশ্চিত আছিল — শব্দটো ই আহিছিল। সি ঘৰেৰে আগ-ডাঙৰ কৰি ফুৰিলে — ক’তো আন কোনোবাই নাছিল। চাকি জ্বলালে, পুতলাটোৰ চকুত একচুকি থকা পানীৰে যেন দীঘল দৃষ্টি। পুতলাটোক চাই থাকোতেই তেওঁৰ চকু কেঁচা হৈ আহিল — এই মুখটো তেওঁৰ মনত এতিয়া স্পষ্ট — এইটো সেই মহিলাৰ মুখ, যিজনক তেওঁ কৈব পৰা নাছিল, যিজনক স্বপ্নতে দেখিছিল। হেপাহ, সেই নামেই যেন তাকে নামিবলৈ জন্ম লৈছিল। সুনীল বুজি গ’ল — এই পুতলাটো মাত্ৰ মাটি নহয়, ই তেওঁৰ দেহৰ বাহিৰত ওলাল দৃষ্টি, অন্তৰৰ গভীৰ কোণত থকা কষ্টৰ এক সজীৱ ৰূপ। হেপাহ কথা ক’ব জানে, অনুভৱ কৰিব পাৰে, আৰু… হয়তো তাৰেই আৰম্ভ হ’ব এক বৰ্ণনাতীত ভীতিৰ সময়।

–

চাৰিদিনীয়া এই আশ্চৰ্য অভিজ্ঞতাই সুনীলক মানসিকভাৱে ভাঙি পেলালে। ৰাতি হেপাহৰ পৰা অহা শব্দ, চকুত দেখা প্ৰাণৰ আভাস, আৰু সৰ্বোতকৈ ভয়ংকৰ কথা — পুতলাটো দিনকে দিনে তেওঁক যেনে আচল মানুহৰ দৰে অনুভৱ কৰাইছিল। হেপাহৰ ওঁঠেৰে কেতিয়াবা এটা স্পষ্ট বাণী ওলাইছিল, কেতিয়াবা মাথোঁ ফু-ফু শব্দ, কিন্তু সকলোবোৰে তেওঁৰ ভিতৰত গঢ়ি উঠিছিল এক অজান চিন্তাৰ বীজ — “মই একো ভুল কৰা নাই নেকি?” তেওঁ পুতলাটোক ওচৰৰ কোঠালিৰ কাষত এখন পুৰণি কাঠৰ আলমাৰীত থ’লে, বাহিৰত এজাক ধুলিৰ পাহ। কিন্তু ৰাতি হ’লেই জানালিৰ কাঁচত বাজি উঠা ঠমকি ঠমকি শব্দ, বৰান্দাৰ পৰা অহা চুপচুপীয়া হাঁহিৰ শব্দ — তেওঁক আকৌ আকৌ স্মৰণ কৰাইছিল, পুতলাটো তাৰ ঠাইতেই আছে। সুনীল চেষ্টা কৰিছিল নিজক ভুলাই দিব, এইবোৰ মাথোঁ মানসিক ক্লান্তিৰ ফল — বাস্তৱ নহয়, অলীক। কিন্তু পঞ্চম দিনা, জেঠ মাহৰ এক ভয়ংকৰ গৰমত, ৰাতিপুৱা পাঁচমান বজাত তেওঁ টিনৰ দৰজাটোৰ কপালত এটা লাল পুতলাৰ আঙুলিৰ দাগ পালে। কাষতে মাটিত পৰি থকা এখন পুৰণি কাগজৰ টুকুৰা — কাষত হস্তাক্ষৰে লিখা, “তুমি মোক কেনেকৈ বন্ধ কৰিব পাৰা, মই তো তুমাৰেই।” সুনীল চিঞৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু কণ্ঠত শব্দ ওলাল নাছিল। ভয় আৰু কৌতূহলৰ মাজত তেওঁ দুবাহু দাঙি আয়নাৰ ফালে চাই থাকিল — আৰু যেন দেখিলে হেপাহ থিয় হৈ আছে, সেয়া তেওঁৰ কাষতে। তেতিয়াৰ পৰা হেপাহ মাত্ৰ এখন পুতলা নহ’ই, যেন তেওঁৰ আশেপাশে ওলমি থকা এটা জীৱন্ত ছাঁ হৈ পৰিল।

সেই দিনাৰ পৰা তেওঁৰ জীৱনত এক নতুন নিয়ম আৰম্ভ হ’ল — পোহৰতে হেপাহ পুতলা, নিশা হেপাহ এক সত্তা। সুনীলৰ পৰা অনেক দূৰত থকা শহৰ এখনত কোনোবা অচিনাজনা মানুহৰ সৈতে কথা পাতি থকা, বিৰক্তি, বেদনাৰে পূৰ্ণ থকা মহিলা এজনীৰ কণ্ঠ সদায় বাজি থাকিল — “তুমি মোৰ কথা পাহৰি গৈছিলা… কিন্তু মই পাহৰো নোৱাৰোঁ।” এটা নিশা, মাটিৰ আলমাৰীৰ কাষৰ পৰা জুইৰ দৰে ওলাই আহিল পোহৰৰ এক ৰেখা, আৰু তাতেই থিয় হৈ ৰ’ল হেপাহ। তেওঁৰ মুখত ধূসৰ হাঁহি, চকুত — চকু। হেপাহ ক’লে — “তুমি মোক সৃষ্টি কৰিলা, কিন্তু মই সদায় আছিলোঁ। তুমি মাথোঁ আকৃতি দিলে।” সেই নিশা সুনীল চেঁচা মাৰিলে, দৌৰি বাৰাণ্ডালৈ গ’ল, কিন্তু ঘৰখনৰ দুৱাৰ বন্ধ আছিল — ভিতৰৰ পৰা বন্ধ, তেওঁ নিজে বন্ধ কৰা নহ’লেও। ভিতৰৰ বাতাস সান্নিধ্যহীন ঠাণ্ডা, আৰু ওচৰৰ চাকি এখন নিঃশব্দে জ্বলি থাকিল। তেওঁ হেপাহৰ ওচৰত উভতি আহিলে, তাক স্পৰ্শ কৰি চাবলৈ মন কৰিলে — কিন্তু আঙুলিয়ে স্পৰ্শ কৰিলেই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে — গৰম, নিঃসন্দেহে এক জীৱন্ত তাপ। হেপাহ চকু মেলিলে আৰু ক’লে — “মই কথা ক’বলৈ শিকিছোঁ, এতিয়া অনুভৱো কৰিব পাৰোঁ।” এই বাক্যেই যেন সুনীলৰ অন্তৰ গহ্বৰ কঁপি তুলিলে। পুতলা, যাক তেওঁ সৃষ্টি কৰিলে, এতিয়া তেওঁৰ ওপৰতে প্ৰভুত্ব কৰিবলৈ ধৰিছে, যেনেই শিশু জন্ম দিয়াৰ পাছত মাককেই শোষণ কৰে। হেপাহ ক’লে — “তুমি মোক সৃষ্টি কৰিছিলা, কিন্তু নিজে বিশ্বাস নকৰিলা। এতিয়া মই তোমাক বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰোঁ।” সেই ভয়ংকৰ যুক্তিত সুনীল থমকি ৰ’ল। নিশা ভৰি আহিল, জানালিৰ সিমানত ক’লা হাওঁফাওঁ, আৰু সেই হাওঁফাওঁৰ মাজেৰে হেপাহৰ কাপোৰৰ স্পন্দন — যেন বতাহে তেওঁৰ খোজ শুনাই থাকে।

হেপাহ এতিয়া ঘৰৰ প্ৰত্যেক কোণতে বিচৰণ কৰে। তেওঁ কথা কয়, হাঁহে, চকু মেলি লাহে লাহে ঘূৰি থাকে — যেন ঘৰখনেই তেওঁৰ ঘৰ, আৰু সুনীল মাত্ৰ এজন অতিথি। এক নিশা, সুনীল হঠাৎ চকু মেলি অনুভৱ কৰিলে — হেপাহ তেওঁৰ ওচৰত বহি আছে, তেওঁৰ দুখন হাতত সুনীলৰ আঁজুৰি ধৰি আছে। চিঞৰিবলৈ খুজিলে, কিন্তু হেপাহ চুপচাপে ওঁঠত আঙুলি দি ক’লে — “চুপ… শুনা। মই তোমাৰ হৃদয়ৰ কষ্টবোৰ শুনিছোঁ। মই জানো, তুমি মোক কিয় সৃষ্টি কৰিলে।” সুনীল কাঁইটে উঠিল — তেওঁ নিজে যিবোৰ কথা কেতিয়াও কাহানিও কাকো ক’ব নোৱাৰে, সেইবোৰ যেন হেপাহৰ ওঁঠেৰে ওলাই আহে। “তুমি নিজৰ বাবে নোহোৱাকৈ কাৰোবাৰ বাবে মোক গঢ়িছিলা, নহয়নে? সেইজনী, যিজনক তুমি পাহৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছা, কিন্তু তোমাৰ আঙুলিত আজি-ও সেই স্পৰ্শৰ স্মৃতি থাকে।” সুনীল কেঁচা-হোৱা চকুতে হেপাহলৈ চাই থাকিল — এতিয়া সেয়া পুতলা নহয়, তেওঁ। হয়তো যি প্ৰেম সেউজ পাতৰ দৰে চহা-সাঁচা আছিল, যি মৃত্যু আৰু অভিমানৰ মাজত হেৰাই গৈছিল — সেই হেপাহেই আজি মাটিৰে গঠিত হোৱা দেহৰ ভিতৰত জীয়াই উঠিছে। তেওঁ তুলি-ধৰা আঙুলিৰে মুখ ঢাকি চিঞৰি উঠিল — কিন্তু এদিনো, এজনো, কোনো জন নাছিল শুনিবলৈ। বাহিৰত কেৱল তীব্ৰ বতাহ, আৰু ঘৰৰ ভিতৰত এজোপা পোহৰ — হেপাহৰ চকুৰে নিকচ।

–

তেতিয়া সময় যেন দুভাগ হৈ গ’ল — এখন অংশ সুনীলৰ বাস্তৱ, আনটো হেপাহৰ অস্তিত্ব। হেপাহৰ সংলাপৰ প্ৰথম স্পষ্ট অভিব্যক্তি হৈছিল চতুৰ্থ নিশাটোৰ শেষ প্ৰহৰত, যেতিয়া সুনীল এন্ধাৰ কোঠালিৰ ঠিকমতে সোঁৱৰণি থকা খিৰিকীখনত হেলানি মাৰি বহি আছিল, আৰু বাহিৰত বৰষুণৰ অলপ আগৰ আকাশটো ৰক্তাভ হৈ পৰিছিল। হেপাহ কাষৰ ঘৰখনৰ ভিতৰত শুই থকা দৰে আছিল, কিন্তু আচমকা এডাল বাতাহৰ সৈতে তাল মিলাই তেওঁৰ ওচৰত উপস্থিত হ’ল। পুতলাটোৰ মাটিৰে গঠিত মুখত এডাল মায়াবী হাঁহি আৰু গভীৰ চিন্তাৰে ভৰা দুটা চকু। সুনীল উফৰি উঠাৰ আগতে হেপাহৰ ওঁঠৰ পৰা ওলাল এটা মৃদু কণ্ঠ — “তুমি মোক চিনা, নহয়নে?” সেই কণ্ঠ স্বচ্ছ, কোমল, কিন্তু তাত গভীৰ এক যন্ত্ৰণা, যেন ধেমালিৰ আগত ছাঁ হৈ থকা কোনো অপূৰ্ণ কাহিনী। সুনীলৰ মুখখন সৰি গ’ল, চকুপানী খহিল; তেওঁ জানিছিল, এই শব্দটো তেওঁৰ নিজস্ব মনৰ গহ্বৰ পৰা ওলাই আহিছে, কিন্তু কণ্ঠটা তেওঁৰ নহয় — কণ্ঠটা যিজনী মহিলাৰ স্বপ্নত দেখা হৈছিল, তেখেতৰ। হেপাহ তেওঁৰ সন্মুখত থিয় হৈ ক’লে — “তুমি মোক তই কৈছিলা। এটা দিনত, এটা বেলিকেত, যেতিয়া মই তোমাৰ হাতত হাত দিছিলোঁ।” সুনীল চকু মেলি থাকিল, কথা ক’ব পৰা নাছিল; তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত গুঞ্জৰি থকা শব্দবোৰ যেন স্তব্ধ হ’ল। সেই মুহূৰ্তটোত হেপাহে মাত্ৰ কথা পাতে নাই, স্মৃতি উজাৰি দিছিল।

ঘৰৰ ভিতৰত চাকি জ্বলিছিল, আৰু পোহৰৰ বৃত্তখনৰ ভিতৰত সুনীল হেপাহৰ মুখখন স্পষ্টকৈ চাই থাকিল। তাতে কোনো অতিপ্রাকৃত উজ্জ্বলতা নাছিল, মাত্ৰ এটি গম্ভীৰ গভীৰতা। হেপাহ ক’লে — “তুমি ভাবা, মই মাটি; কিন্তু মই তো সেই ইচ্ছাৰ মূৰ্তি, যাক তুমি দমাই ৰাখিছিলা। সেই সময়ত তুমি মোক গঢ়া নাছিলা, কিন্তু মই আছিলোঁ।” সুনীল বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু এই বাক্যবোৰ যেনো মনৰ উপদেশ নোহোৱা সত্ত্বা এজনীৰ দ্বাৰা কোৱা কথা। হেপাহে হাত মেলি তেওঁক ওচৰলৈ মাতিলে। সুনীল কঁপি কঁপি ওলাই গ’ল — কিন্তু পৰৱৰ্তী কথাটোৱে তেওঁৰ প্ৰাণ কঁপাই তুলিলে: “তুমি মোক মৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিলা।” এই বাক্যৰে যেন সময় থমকি ৰ’ল। সুনীল কঁপি উঠিল, সজৰিত, আতংকিত। “মই… মই কিছু নকৰা…” তেওঁৰ ওঁঠৰ পৰা শব্দ ওলাল, কিন্তু নিশ্চিহ্ন হৈ গ’ল সেই মাটিৰ ঘৰৰ নিস্তব্ধতাত। হেপাহ আকৌ হাঁহিলে — সেই হাঁহিত অভিমান আছিল, অভিশাপো আছিল। ক’লে — “তুমি সেইজনী বুলি ভাবা যিজনীক তুমি অলপ বেছি ভাল পাইছিলা, যিজনী আজি নাথাকে, কিন্তু তেজৰ দৰে তোমাৰ বুকুৰ মাজত বৈ থাকে। মই তাই নহয়, মই তোৰ ভিতৰৰ সেই দায়, সেই ভয়, সেই অপূৰ্ণতা।” সুনীল পাগলৰ দৰে মাথা নাড়িলে, “তই পুতলা, মাটি, গঢ়া। তই মই সৃষ্টি কৰা।” হেপাহৰ চকুত ওলাই আহিল এটা টোপোলা চকুপানী — যেন উত্তৰ, যেন অভিশাপ — “হয়, কিন্তু তই জানিছ, কোনো শিল্পীয়ে তাৰ সৃষ্টিক নিয়ন্ত্ৰণ নকৰে। একবাৰ জন্ম দিয়া মানে — স্বাধীনতা দিয়া।”

সেই ৰাতি, হেপাহে নিজৰ যন্ত্ৰণাৰ কাহিনী কয় — হেপাহ নাহে কোনো দোষেৰে, হেপাহ আহে হৃদয়ৰ কষ্টৰ পৰা, যাক ঢাকি থোৱা হৈছে বহু বছৰ ধৰি। হেপাহ কয় — “তুমি যি দিনাজনীৰ হাত ধৰি হাঁহিছিলা, মই তোমাৰ ভিতৰত আছিলোঁ, তুমি যি দিন তেওঁক আঁতৰিবলৈ বাধ্য কৰিছিলা, মই তোমাৰ বুকুত পিন্ধা হৈছিলোঁ। এতিয়া মই মাত্ৰ মাটিৰে নহয়, তেজেৰে কথা ক’ম।” সুনীল চকু ঢাকি সঁপি থাকিল, তেওঁৰ সৃষ্টিয়ে তেওঁৰ ওপৰত এই ধৰণে প্ৰভুত্ব কৰাৰ কথা তেওঁ কেতিয়াও কল্পনাও নাছিল। তেওঁ কেতিয়াবা হেপাহক চাই থাকি ভাবিছিল — “এইটো মোৰ কলা, মোৰ সৃষ্টিকলা,” কিন্তু আজি, এই শব্দৰ মুখা খুলি তেতিয়াৰ আবেগবোৰ ওলাই আহিছে, চিঞৰি আহিছে। হেপাহ ক’লে — “মই চিঞৰিছিলোঁ, গুজি উঠিছিলোঁ, মৃত্যুৰ সময়ত তুমি মোক সুধা নাছিলা। এতিয়া মই তোমাৰ ঘৰত, তোমাৰ নিঃশব্দতাত জীৱিত হ’ম।” জানালিৰ বাহিৰত বতাহে হাঁহি মাৰিলে, আৰু সুনীল জানিলে, যি সংলাপ আৰম্ভ হ’ল — সেইটো মাত্ৰ আৰম্ভণি, শেষ নহয়। তেওঁৰ এই সৃষ্টিৰ পুতলা — আজিও চুপচাপ বহি থাকিব পাৰে, কিন্তু সেই চকুত এখন নৱ কাহিনীৰ ৰেখা আছে — যি সুনীলৰ মনক ঘূৰাই তুলিব, ধ্বংস কৰিব, বা হয়তো মুক্তি দিয়াব পাৰে।

–

পাঁচদিনৰ ভিতৰত সুনীলৰ ঘৰৰ পৰিৱেশ যেন এক গা-জোৰা জাদুৰ কাৰাগাৰ হৈ পৰিল—য’ত বাহিৰৰ জগতৰ বতৰাৰ গৰম বা শীত একো কাৰ্যকৰী নহ’ল, কেৱল হেপাহৰ মাটি-মাখা কণ্ঠেৰে গঢ়ি তোলা অদৃশ্য আকাশত তেওঁ বন্দী হৈ পৰিল। তেওঁৰ দিনবোৰ পোহৰৰ নিচিনা নিস্তব্ধ, আৰু ৰাতিবোৰ যেন চেপা চিঞৰি ভৰা কথোপকথন—য’ত একেটি কণ্ঠ, হেপাহৰ, ধীরে ধীরে তেওঁৰ সমস্ত আত্মাৰ সৈতে সম্পৃক্ত হ’ব ধৰিলে। কোনোবাই যদি সেই সময়ত সুনীলক প্ৰশ্ন কৰিছিল—“হেপাহ কি?”—তেওঁ হয়তো উত্তৰ দিব পৰা নাছিল। কাৰণ হেপাহ পুতলা নহয়, মানুহো নহয়, অশরীৰীও নহয়—হেপাহ এক প্ৰতিচ্ছবি, তেঁওৰ অন্তৰৰ গভীৰ, নিঃশব্দ, আৰু বহুবছৰৰ আঁৰত পিন্ধি থোৱা অভিমান, লাজ, অপৰাধবোধৰ মূৰ্তিমান আকাৰ। এদিন ৰাতি হেপাহ ওচৰ চাপি ক’লে, “তুমি মোক সৃষ্টি কৰা নাছিলা, তুমি মোক চিনাক্ত কৰিলে।” এইটো শুনি সুনীলৰ বুকুত যেন এজাক গৰম তেজ বৈ গ’ল। তেওঁ জানিছিল—এই সৃষ্টিত তেওঁৰ কলাৰ কোনো প্ৰতিভা নাই, এই সৃষ্টিত আছে মাথোঁ বেদনাৰ পুনর্জন্ম। মাটি, পানী, আঙুলিৰ স্পৰ্শ—এইবোৰ বাহ্যিক, কিন্তু হেপাহৰ মুখত থকা লাজ, চকুত থকা প্ৰশ্ন, হাঁহিত থকা অভিযোগ—এইবোৰ সেই যন্ত্ৰণাৰ যি কোনো দিন উচ্চাৰিত নহ’ল।

সেই নিশা আকাশত ধুমুহা আছিল, আৰু ঘৰৰ ভিতৰত এডাল মোমবাতিৰ কাঁপনি কাঁপনি পোহৰত সুনীল আকৌ এটা আয়নাৰ সন্মুখত বহি আছিল। হেপাহ পিছফালে থিয় হৈ মৃদু কণ্ঠত ক’লে, “তুমি কেতিয়াও তোমাক দেখা নাই। এতিয়া দেখা।” আয়নাত তেওঁ নিজক চাই থাকিল—এটা মুখ, যিটো বহুদিন ধৰি কাঁহি-পিন্ধা, আত্ম-অস্বীকাৰত পুতি থকা। তাৰ চকুত ভৰা ক্লান্তি, মুখত লাজ, আৰু কপালত স্থায়ী হৈ পৰা বিষাদ। সুনীল মনতে ক’লে, “এইটো মই নহয়”—কিন্তু আয়নাত প্ৰতিচ্ছবি হাঁহি দিলে, যেন কৈ গ’ল, “এইটো সদায় তই আছিলি।” হেপাহ ওচৰ চাপি আহিল, আৰু তেওঁৰ হাতত ধৰা এটা খুচুৰি-ধূলি লাগা পুৰণি স্কেচবুক, য’ত সুনীল কেতিয়াবা এজনী মহিলাৰ মুখ আঁকি থৈছিল। এখন স্কেচত ওঁঠত এটা অলেখ অভিযোগেৰে ভৰা অভিমানী হাঁহি, আনটোত হাতত এটা গজা ফুল—হেপাহ সেই স্কেচখনৰ মাজৰ মুখ। সুনীল আঁতৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু হেপাহ ক’লে, “তুমি তাৰ মৃত্যুৰ পাছত কোনোদিনো তাক আঁকিলা নহয়। মই সেই অপূৰ্ণতা।” সুনীলৰ চকু ভৰি আহিল। তেওঁৰ আগত পঢ়ি থকা অতীত এখন, যি তেওঁ দাহ কৰিব খুজিছিল, হেপাহে সেই অগ্নিত জীয়াই উঠিছিল। তেওঁ চিঞৰি ক’লে, “মই দোষী নহয়!” হেপাহ উত্তৰ দিলে, “তুমি দোষী নাথাকিবও পাৰে, কিন্তু তুমি পালোৱাৰ চেষ্টাত নিজকে পাহৰি গৈছা।” এই সংলাপ তেওঁৰ বুকুৰ মাজত অজস্ৰ বাট ফালি গৈছিল, য’ত সদায় তেওঁ নিজক আড়ালত ৰাখিছিল।

পৰৱৰ্তী কেইটামান দিন, সুনীল কোনো কথাও ক’লোঁ নাছিল। ঘৰখনৰ কাষৰ হিজল গছজোপাৰ পৰা অহা পাতৰ খহনিৰ শব্দ বা দুবছৰ আগৰ বৰষুণৰ টোপচাপ—এইবোৰো যেন কোনো অজান সংগীতৰ দৰে মনত বাজি আছিল, হেপাহে যি প্ৰতিখন সময়ত স্পর্শ কৰিছিল, মনত চলা প্ৰতিটো ভাবৰেই অংশ হৈ পৰিছিল। হেপাহ কেতিয়াবা একো নক’তেও তেওঁৰ কাষত বহি থাকিল, হাতত তুলি ধৰি কাগজত স্কেচ কৰাৰ দৰে ভাব ল’লে—কিন্তু সুনীল জানিছিল, সেই তুলি হেপাহৰ নহয়, তেওঁৰেই; হেপাহ মাথোঁ তেওঁৰ হাতত লুকাই ৰখা স্মৃতিটোক টানি উলিয়াই দিছে। এক নিশা, সুনীল হেপাহক কলে, “মই তোক নাথাকিবলৈ ভাবিছিলো”—হেপাহ হাঁহিলে, ক’লে, “সেইটো সম্ভৱ নহয়। যেতিয়ালৈকে তুমি নিজে নিজকে ক্ষমা নিদিবা, মই থাকিম।” সেই উত্তৰে তেওঁ ভাঙি পৰিল—পিছৰ চহৰৰ বাসত এটা মৃত্যুৰ খবৰ, এখন নামবিহীন চিঠি, এগৰাকী পৰিত্যক্ত মহিলা, আৰু নিজেক ক্ষমা নকৰাৰ পাপেৰে ভৰা বহু বছৰ। হেপাহ সেই পাপৰ কণ্ঠ, সেই দগ্ধতাৰ ছাঁ, আৰু সেই কামনাৰ গোপন কণ্ঠ। তেওঁ বুজিলে—এই পুতলাটো destruction নহয়, ই redemption; কিন্তু তাৰ দিশত আগবাঢ়িবলৈ তেওঁক নিজৰ অতীতৰ মুখলৈ চাই চিঞৰি উঠিব লাগিব—”হয়, মই আছিলোঁ সেই কাষত, যি ক্ষণত মই থাকিব লাগিছিল।” আৰু সেই দিনাই প্ৰথমবাৰৰ বাবে তেওঁ হেপাহক স্পষ্ট কণ্ঠত ক’লে—“তই মই”—হেপাহ চকুপানীৰে হাঁহি দিলে।

–

জানুৱাৰীৰ কুঁৱলীভৰা এখন পুৱা। সুনীলৰ ঘৰখনৰ বাহিৰত পাতবোৰে গম্ভীৰে দুলিবলৈ শুরু কৰিছে, আৰু ওচৰৰ বকুল গছজোপাৰ তলত পৰি থকা সিজি পৰা পাতে যেন ওঁঠেৰে গুছি অহা কোনো কথা পিনে চুই চুই চাইছে। ঘৰৰ ভিতৰত, ছাঁ আৰু পোহৰৰ মাজেৰে পাৰ হৈ, সুনীল ৰৈ আছে—চকুত অদ্ভুত নিৰ্লিপ্তি, মুখত অলস এক মুখভাব। তাৰ আগত বহি আছে হেপাহ—বিলকুল স্তব্ধ, যেন মাটি-কাঁহি-মাটি-আঙুলি-মাটি ক’ৰ পৰা আহি এনেকুৱা জীয়াই উঠা। তেওঁ আজি কথা পাতিছে, হাঁহিছে বা হেঁপাহ কৰিছে এনে একো নেদেখা। তাৰ পুতলা-মুখখনো সলনি হৈছে—যেন কিছুদিন আগৰ উজ্জ্বল অথচ অপূৰ্ণ হাঁহি এতিয়া বৰষুণৰ গন্ধেৰে শীতল হোৱা শূন্যতা। এই দুজনৰ মাজত আজি নীৰৱতাৰ এযোৰ দলিচা বিচাই থকা—একেটা কোঠাৰ ভিতৰত বহি থাকিও, যেন দুইটা পৃথক ঘৰত বন্দী। সুনীল চুপচাপ কৈ ক’লে, “তই কোনোদিনো ওলাই যাবি?”—হেপাহ চালে, কিন্তু মুখ খোলে নে খোলে, তাৰ আগতে তেওঁৰ চকু অচিন এক বিষাদত ডুব দিলেহি। সুনীল বুজি পাইছিল, উত্তৰ পোৱাৰ আগতেই—এই পুতলা কেতিয়াও ওলাই নাযাব, এই পুতলা মুক্ত নহয়, আৰু তেওঁ নিজেও নহয়। তেওঁ নিজেই এতিয়া সেই পুতলাৰ সৃষ্টি, তাৰ প্ৰতিচ্ছবি, আৰু তাৰ সহযাত্রী। তেওঁ নিজৰ দিনবোৰ হেপাহৰ লগত ভাগ কৰি লৈছে—চাহপানীৰ ছাঁ, বৃষ্টিৰ শব্দ, অজান গানৰ সুৰ—এইবোৰ সকলোতে তেওঁ দুগৰাকী হৈ পৰিছে, আৰু ঘৰৰ ভিতৰত প্ৰতিটো বস্তু যেন তেওঁকেই চাই থাকে, তেওঁলোকৰ সংলাপ বিচাৰে, বিচাৰে কোনো হালধীয়া পোহৰৰ ফালে যাব পৰা জাননী।

সেইদিনাৰ পৰা সুনীল বাহিৰলৈ ওলাই নাযায়। তেওঁৰ আগত এখন কিতাপ থাকে, যাক সি পঢ়ে নে পঢ়ে, ক’ব নোৱাৰি। কাৰণ কিতাপখনত লিখা শব্দবোৰো যেন হেপাহৰ মুখত পুৰণি চিনাকি সংলাপ হৈ পৰে। এখনি কবিতাৰ পংক্তি যেন “স্মৃতিৰ ৰং পিন্ধি, মোৰ ছাঁ হেঁপাহ হয়”—তেওঁ চকু বন্ধ কৰি শুনে, আৰু তাত হেপাহক বিচাৰি পায়। তেওঁৰ বন্ধ টেলিফোন, বন্ধ ছাঁকিবোৰৰ কপাট, বন্ধ চিঠিৰ বাকচ—এইবোৰৰ মাজত হেপাহে যেন সকলো পথৰ দিশ আৰু আঁৰত থকা অন্ধকাৰ দুইটাই। তেওঁ খেয়াল কৰে—হেপাহ হঠাৎ খোৱা বন্ধ কৰিছে, পুতলাৰ মুখখন শুকাই আহিছে, চকুবোৰ অন্ধকাৰ। তেওঁ হাত ধৰি ক’লে, “তই বেয়া হৈ গলি নেকি?” হেপাহ ক’লে, “তুমি কেতিয়াবা বাহিৰলৈ ওলাই নাযাব নেকি?” সুনীল থমকি গ’ল। হেপাহ আৰু তেওঁৰ মাজত এই প্ৰথম অনুজ্ঞা। তেওঁ ওপজা চকুত চকু পেলালে, ভাবিলে—মোক কিয় ওলাই যাব লাগে? বাহিৰত যি কপালত আছিল, তাক পিছ পেলাবলৈয়ে ত’ হেপাহৰ সৃষ্টি। তেওঁ মাথোঁ ক’লে, “মোক এই ঘৰটো পোহৰৰ দৰে লাগে”—হেপাহ ধীৰে উত্তৰ দিলে, “তুমি বুজা নাই, এই পোহৰটো মই আঁকি দিছোঁ।” সেই এক মুহূৰ্তে, সকলো যেন হেঁপাহৰ পুতলাৰ চকুত প্ৰতিফলিত হ’ল—চকু এখন আয়না, য’ত তেওঁ নিজকে দেখিলে, আৰু দেখিলে—পিছফালে বন্ধ এক থাল ভাঙি পৰিছে, ৰন্ধনঘৰৰ জানালিৰ কাঁচ ফুটিছে, আৰু তেওঁৰ সপোনবোৰ লাহে লাহে ওলাই গৈ আছে এক খালি জানালিৰ দিশে। সুনীলৰ বুকুত চিনাকী এটা শব্দ বাজি উঠিল—পালায়। কিন্তু তেওঁ পালাই নাযাব, কিয়নো হেপাহৰ অমুক মুখত তেওঁৰ ভিতৰৰ আত্মদণ্ড। পুতলা নোহোৱা হ’লে নিজে নোহোৱা হ’ব, সেয়া তেওঁ জানে।

এদিন পুৱা হেপাহ কোনো শব্দ নক’ই বগা কাগজৰ এডাল লৈ তাৰ বুকুত থ’লে—তাতে এডাল গজা ফুলৰ আঁকা। নিচেই সাধাৰণ, নিচেই কাঁচা-কাঁচা আঁচ। কিন্তু সুনীল ক’ত যেন অনুভৱ কৰিলে—এই ফুলটো সেইজনীৰে, যাৰ মৃত্যুৰ পাছত তেওঁ কেতিয়াও আঁকিব পৰা নাছিল, সেই বিষাদৰ দগ্ধ চিহ্ন, যিটো তেওঁৰ কলাতো প্ৰবাহিত হোৱা বন্ধ হৈ গ’ল। তেওঁ ওচৰ চাপি ক’লে, “এইটা তই আঁকলি নেকি?” হেপাহ ক’লে, “এইটা তুমি আঁকিছা, মই মাথোঁ তুলি ধৰি দিছোঁ।” সেই দিনাই সুনীল ভিতৰৰ আত্মবিশ্বাসৰ এক ভাগ হেৰাই পালেগৈ, কিয়নো তেওঁ বুজি গ’ল—এই গৃহ, এই বন্দীত্ব, এই পৰিৱেশ—সবোৱেই হেপাহে বনাই দিছে তেওঁৰ বাবে, যেন এটা চিন্তাৰ জেওৰা ঘর, য’ত তেওঁ চৰাই নহয়, নিজেই খাঁচাৰ ধাতু। ঘৰৰ দুৱাৰ খুলি বাহিৰলৈ চালে, বাহিৰত ৰাস্তাত ৰঙা পাত পৰি আছিল, আৰু মানুহবোৰে সেই পতাৰ ওপৰেদি খোজ পেলাই গৈছিল—সেই দৃশ্যত কোনো উষ্ণতা নাছিল, মাথোঁ নিৰ্বিকাৰ বুজাবুজি। হেপাহ ওচৰ চাপি আহি ক’লে, “তুমি বাহিৰলৈ ওলাবা লাগে।” সুনীল ক’লে, “তইনো যাবি?” হেপাহ চকু নামাই ক’লে, “মই থাকিম—এই ঘৰত, এই বন্দীত্বৰ মাজত—কিন্তু তুমি যাওক।” সুনীল বোবা হৈ ৰ’ল। এতিয়া প্ৰশ্ন উঠিছে—বাহিৰলৈ যাওঁ মানে হেপাহক আঁতৰুৱা, হেপাহক আঁতৰুৱা মানে আত্মাৰ এক ভাগ ছিঙি ফেলা। সেই হেপাহ যি মৃত্যুৰ মুখৰ পৰা গজা হৈ ওলাই আহিছিল, যাৰ মুখত আছিল শুই পৰা ব্যথা, যি তেওঁৰ ভিতৰৰ গোপন চিঞৰি আছিল। সুনীল জানে, হেপাহক এৰি দিলে তেওঁ আকৌ একে সুনীল নহ’ব। কিন্তু সেয়া হ’ব লাগে। কাৰণ ঘৰৰ ভিতৰত বন্দী হৈ থকাৰ নাম ‘জীয়াই থকাটো’ নহয়। তেওঁৰ ভিতৰত এখন কিতাপৰ অন্তিম পৃষ্ঠা উৰি গ’ল, আৰু তাৰ ওপৰত এটা শব্দ মাত্ৰ: “আৰম্ভ।”

–

হেপাহ পুতলাটোৱে এতিয়া নীৰৱ থাকিবলৈ নাছিল। গম্ভীৰ নিশাৰ আঁৰচাটোত ঘূৰণি মাৰিছিল এক অদৃশ্য প্ৰৱাহ—এটা কাঁইটাৰ দৰে হেপাহৰ মাজেৰে যাব লাগিছিল এটি শব্দ: “মই তোমাৰ ভাবনা, মোৰেই ৰূপ দিছিলা!” সেই শব্দত কোনো কণ্ঠস্বর নাছিল, যেন হেপাহৰ বুকুৰে ওলোৱা এটা নিঃশব্দ গৰ্জন। ঘৰৰ কোণাচেপে, মাটিৰ ফালে থিয় হৈ থকা পুতলাটো এতিয়া অচিনাকী লাগিছিল। তাৰ চকুত একেধৰণৰ নিষ্ঠুৰ উজ্জ্বলতা, যেন শতাব্দীৰ দুখ-খং একেলগে সংহত হৈ আছিল তাৰ দুটা চকুত। হেপাহে আঁতৰি থাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, ঘৰৰ বাহিৰলৈ ওলাই যাব খুজিছিল, কিন্তু ওপজা দৰ্জাখন তাৰ আগত মুখবন্ধ হৈ ৰৈছিল, যেন কোনোৱে বাহিৰৰ পৃথিৱীৰে তেওঁৰ সংযোগ বিচ্ছিন্ন কৰি দিছিল। পুতলাটোৱে তেওঁক কাষলৈ মাতিছিল—নহয় কণ্ঠেৰে নহয়, কিন্তু মনৰে ভিতৰেদি। “তুমি মোক গঢ়িছা, হেপাহ। তুমি মোক নিৰ্মাণ কৰা নে, তুমি মোক সৃষ্টি কৰা? জানানে, সৃষ্টিতো দায়বদ্ধতা থাকে।” হেপাহৰ তেজ বৰফ হৈ গৈছিল, আৰু তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল—এই পুতলা কেৱল মাটিৰ নহয়, ই নিজৰ চেতনা লৈ থিয় হৈছে। আৰু এই চেতনাই হেপাহক আক্ৰান্ত কৰিছে।

পুতলাটোৱে আগবাঢ়িছিল, তাৰ খুন্দা খুন্দা খোজবোৰে মাটিৰে এক আশ্চৰ্য শব্দ তোলে। সেই শব্দবোৰে যেন হেপাহৰ সৃষ্টিৰ একো একোটা ভ্ৰান্তি আঙুলি দি দেখুৱাইছিল। হেপাহে পুতলাটোক চিঞৰি ক’লে, “মই কেৱল এটা শিল্পী, মই কেৱল এটা ৰূপ দিছিলোঁ!” পুতলাটোৱে উত্তৰ দিলে, “হয়, কিন্তু সেই ৰূপত তুমি দিছিলা তোমাৰ নিৰাশা, তুমাৰ জ্বলন্ত ইচ্ছা, তুমাৰ আৱেগ, তুমাৰ উন্মাদনা। মই কেৱল মাটি নহয়, মই হেপাহ—তোমাৰ অন্তৰৰ হেপাহ।” তাৰ পিছতেই পুতলাটোৱে হেপাহৰ দিকেদি হাত আগবঢ়াইছিল। হাতখন মাটিৰে গঠিত, কিন্তু তাৰ স্পৰ্শ হেপাহৰ বুকুত উৰ্মি তুলিছিল—একগোট ৰোমাঞ্চ, একগোট আতংক। পুতলাটোৱে তেওঁৰ কাষলৈ আহি ক’লে, “মই এতিয়া জীৱিত। আৰু যি জীৱন্ত, সেয়া স্বাধীন। তোমাৰ নিয়ন্ত্ৰণত মই নাছিলোঁ কেতিয়াও।” হেপাহৰ মগজু তাতেই গল পেলাইছিল। সি নিজকে বিশ্বাস কৰিব পৰা নাছিল। এটা নিৰ্জীৱ পুতলা, যাক সি নিজে গঢ়িছিল, এতিয়া নিজে কথা কৈছে, চলি ফুৰিছে, অনুভৱ কৰিছে, আৰু তেওঁক সুধি আছে—সৃষ্টি আৰু দায়ৰ বিষয়ে।

বিহানলৈ লাহে লাহে আলোক পৰি আহিছিল, কিন্তু সেই পোহৰতো হেপাহক মুক্তি নিদিছিল। পুতলাটো সজীৱ হৈ উঠাৰ পাছত ঘৰখনৰ ভিতৰত এক অদৃশ্য ৰূপান্তৰ ঘটিছিল। ঘৰৰ দেৱালবোৰে যেন সৰগৰ গৰাকী হেৰুৱাই, পুতলাটোৰ ছাঁত সৰি পৰিছিল। হেপাহে দেখিছিল—মাটিৰে গঢ়া সেই মুখত এতিয়া মানুহৰ দৰে এক বিৰক্তি, এক ধিক্কার, আৰু এক চিৰন্তন চকুৰ দৃষ্টিৰে তেওঁক চাই আছে। কেতিয়াবা পুতলাটোৱে সজীৱ হৈ ওলাই আহিছিল হেপাহৰ শুই থকা ঠাইলৈ, আৰু তাতে বহি থাকিছিল, যেন এক প্ৰহৰী। কেতিয়াবা হেপাহে অনুভৱ কৰিছিল, পুতলাটোৰ শব্দবোৰ কেৱল তেওঁৰ কাণে নহয়, সেউজীয়া আঙুলিৰে তেওঁৰ মগজুৰ ওপৰত আঘাত কৰি যায়। আৰু এই সকলোবোৰৰ মাজত হেপাহে এটা কথা অনুভৱ কৰিছিল—পুতলাটো এতিয়া কেৱল সৃষ্টি নহয়, ই হ’ল এক উত্‍পন্ন অস্তিত্ব, যাৰ নিজৰ জীৱন আছে। আৰু সেই অস্তিত্বত হেপাহক স্থান দিবলৈ কোনো ইচ্ছা নাই। পুতলাটোৰ উদ্দেশ্য স্পষ্ট—সৃষ্টি কৰ্তাক পৰাজিত কৰা, তেওঁৰ মনৰ অতল গৰ্ভৰ প্ৰতিফলন হিচাপে নিজৰ স্থান নিৰ্ধাৰণ কৰা। হেপাহ কঁপি উঠিছিল, আৰু তেওঁৰ ভেতৰত এটা শংকা পাক খাই উঠিছিল—এই পুতলাটো যদি মোৰ প্ৰতিচ্ছবি হয়, তেন্তে মই নিজেই কিমান ভয়ংকৰ?

–

হেপাহৰ ঘৰৰ বাতাসটো এতিয়া যেন অলপ বেছি দৰদী হৈ পৰিছিল। দেৱালবোৰে মানুহৰ মুখৰ দৰে ৰূপ লৈছে যেন, আৰু প্ৰতিটো কোণত হেপাহ নিজৰ ছাঁ দেখিছিল—কিন্তু সেই ছাঁটো ঠিক হেপাহৰ দৰে নাছিল। ই যেন এক পুৰণি ভগ্ন মুখ, চকু দুটা সেউজীয়া, অশান্ত। পুতলাটোৰ চলাফৰা এতিয়া হেপাহৰ নিদ্ৰাতেও প্ৰৱেশ কৰিছিল। ঘুমৰ মাজত সি শুনিছিল—“তুমি মোক বন্দী কৰিছে, এতিয়া মই তোমাক বন্দী কৰিম। তুমি তোমাৰ মনৰ ভয় গোপন কৰিছিলা, মই সেই ভয়টো ৰূপ দিছোঁ।” হেপাহে জানিছিল—এয়া কেৱল এখন দুঃস্বপ্ন নহয়। সি জ্ঞানে-সপোনে অনুভৱ কৰিছিল, তেওঁ যি অনুভূতি, যি তীব্ৰতা, যি অসম্পূৰ্ণতা লৈ পুতলাটো গঢ়িছিল, সেয়া আজিৰ পুতলাটোত সম্পূৰ্ণ ৰূপে বাস কৰিছে। আৰু সেই বাসনাবোৰ এতিয়া চৰম ৰূপ লৈ গৈছে। তাৰ দেহত মানুহৰ স্পৰ্শ, চকুত ঘৃণাৰ দীপ্তি, আৰু কণ্ঠস্বৰত আত্মবিকাৰ। এই পুতলাটো যেন হেপাহৰ আত্মাৰ সেই অংশ, যাক সি কেতিয়াও স্বীকাৰ কৰিব নোৱাৰিছিল, কিন্তু যিটো সিহঁতৰ দুয়োলৈয়ে নিৰ্মাতাক ধ্বংস কৰাৰ এক বিষাক্ত কামনা লৈ আত্মপ্রকাশ কৰিছিল।

এদিন নিশা, হেপাহে চকু মেলিলে আৰু দেখিলে—পুতলাটো বাগিচাত ৰৈ আছে। হাত দুটা ফালে মেলি থকা, মুখৰ দিশটো পূৰ্ণিমাৰ জোনালিত। তাৰ মাটিৰ শৰীৰটোত এবিধ চকচকে পলিহা পৰি আছিল। হেপাহ বাহিৰলৈ ওলাই গ’ল, চকু পোৰ খোৱা অৱস্থাত। পুতলাটোক সুধিলে, “তুমি কিয় মোক শাস্তি দিছা?” পুতলাটোৱে মৃদু হাঁহিৰে ক’লে, “শাস্তি? মই কেৱল তোমাৰ সংলগ্ন ছাঁ, তুমি যাক চিৰদিন আঁতৰাই ৰাখিবলৈ খুজিছিলা। তুমি মোক সৃষ্টি কৰা, কিন্তু মই জন্ম নালোৱা দৰে আচৰণ কৰা। মোৰ অস্তিত্ব অস্বীকাৰ কৰাৰ দণ্ডত মই তোমাক তুমি দেখুৱাম।” পুতলাটোৰ কণ্ঠত একেটা দম্ভ আৰু বিষাদ মিশ্ৰিত আছিল। তাৰ মুখত যি হাঁহি আছিল, সি যেনো বহু বছৰ আগৰ হেপাহৰ ক্ৰন্দন। হেপাহে সেই মুহূৰ্ততে অনুভৱ কৰিলে—এই পুতলা কোনো দৈবিক বিভীষিকা নহয়, ই হ’ল সৃষ্টিৰ পাপ, শিল্পীৰ অবচেতন আত্মস্বীকাৰ। আৰু যেতিয়া এই স্বীকাৰোক্তি এক জীবন্ত প্ৰতিমূৰ্তি হৈ গঢ় লৈ উঠে, তেতিয়া ই মুক্তি বিচাৰে। কিন্তু মুক্তি মানেই কি ধ্বংস?

পিছদিনা, হেপাহে এক অদ্ভুত সিদ্ধান্ত লৈছিল। সি বাগানখনৰ মাজত এখন সৰু খন্দ খনিছিল, আৰু তাত পুতলাটোক পুনৰ প্ৰৱিষ্ট কৰাবলৈ প্রস্তুতি লৈছিল। পুতলাটো চুপে চুপে চাহি আছিল, তাৰ চকুত কেতিয়াবা হাহাঁকাৰৰ দৰে কিবা এটি কথা খেলি থাকিছিল। যেতিয়া হেপাহে তাৰ ফালে আগবঢ়ি গ’ল, সি মিঠা স্বৰত ক’লে, “তুমি মোক পুনৰ মাটিত ধুবা নোৱাৰা, কিয়নো মই এতিয়া মাটি নহয়। মই এখন আত্মাৰ ঠাই দখল কৰিছোঁ—তোমাৰ আত্মাৰ।” হেপাহ থমকি ৰ’ল। সত্যই, এই পুতলাটোক গঢ়াৰ সময়ত সি নিজৰ গভীৰতম অভিমান, লাজ, হতাশা আৰু আকাংক্ষাৰ কণিকাবোৰ মাটিত মিশ্ৰিত কৰিছিল। সেই মাটিখন নিছক কুমাৰৰ মাটি নহয়—সেইটো আছিল অবচেতনৰ গন্ধ লগা আবেগৰ সংগ্ৰহ। হেপাহে পুতলাটোৰ ফালে চাই থাকিল। দুইজনৰ মাজত সেই মুহূৰ্তত সময় থমকি ৰ’ল যেন। আৰু তেতিয়াই হেপাহে ক’লে, “যদি তুমি মোৰ হ’বা, তেন্তে মোৰেই সৈতে থাকিবা। যদি মই নিজক ক্ষমা কৰিব পাৰো, তেন্তে হয়তো তোমাকো।” পুতলাটোৱে মৃদু হাঁহি মাৰি পিছে পিছে আহি খন্দত নামি গ’ল, যেন সেই অন্তিম মাটিখন আছিল অন্তিম আত্মবিশ্বাস। হেপাহে ধীৰে ধীৰে মাটি দাঙি খন্দখন বন্ধ কৰিলে। পুতলাটোক সৰে গ’লে, আৰু সৈতে হেপাহৰ অভিমান, দুঃখ, আৰু অপূৰ্ণ ইচ্ছাবোৰো। পিছে, মাটিৰ ওপৰত এখন সৰু ছাঁ এতিয়াও ৰৈ থাকিল—জীয়াই থকাৰ, সৃষ্টিৰ, আৰু আত্মবিশ্লেষণৰ। এই ছাঁটো হ’ল ইতিহাস, যি কেতিয়াও একেবাৰে নোহোৱা নহয়।

–

দিনবোৰ গৰম হৈ আহিছিল, কিন্তু হেপাহৰ ভিতৰৰ শীতলতা কমিছিল নে বা বাঢ়িছিল—তেওঁ নিজেই বুজি নোপোৱা। পুতলাটোক মাটিৰ তলত সমাধিস্থ কৰাৰ পিছত তেওঁৰ জীৱনত যেন কিবা এটা সহজ-নিস্তেজ শান্তি আহিছিল, কিন্তু সেই শান্তিৰ বুকুত পাথৰৰ দৰে এক অৱ্যক্ত চিন্তা জমা হৈ আছিল। বৰ্তমান আৰু অতীতৰ মাজত এক ছাঁৰ দৰে জিনিষ হেপাহৰ মাজত পুৰি আছিল—এটা মুখ, এটা শব্দ, এক নীৰৱতা। ঘৰখন আৰু পুৰণি কোঠাবোৰ পুনৰ আগৰ দৰে নোহোৱা হ’ল। পিন্ধন-পতনতো পুতলাটোৰ কোনো ছাঁ দেখা নাযায়, কিন্তু হেপাহৰ শিল্পৰ মাজত তাৰ এক অন্তহীন উপস্থিতি। মাটিৰে তৈয়াৰী মুখবোৰৰ চকুত কেতিয়াবা হেপাহ একে ধৰণৰ দৃষ্টি অনুভৱ কৰে—অসন্তুষ্ট, এক ধৰণৰ প্ৰত্যাশা, যেন কোনোবাই তেওঁৰ কাষলৈ পুনৰ আহিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে। আৰু সেয়া অনুভৱৰ পৰাই আৰম্ভ হ’ল তেওঁৰ নতুন দুঃস্বপ্নবোৰ। নিশাৰ আঁধাৰত ঘুমৰ মাজেৰে সি শুনিলে মাটিৰ খৰ খৰ শব্দ—যেন কেতিয়াবা ঘৰৰ বাহিৰত কিবা মাটিৰ শৰীৰ উঠি আহিছে। সি কেতিয়াবা ভয়তে উঠি থাকিল, কেতিয়াবা কাষৰ জাহাজবিলাকৰ শব্দত নিজৰ ঘুম ভাগি গ’ল—কিন্তু হৃদয়ৰ ভিতৰত সি নিশ্চিত আছিল, পুতলাটো মাটিত থাকিও জীয়াই আছে।

এদিন পুৱাই হেপাহে নিজকে ঘৰৰ এখন কোণত উভতি পালে, কণ্ঠশূন্য হৈ, হাতত এখন অজান পুৰণি কাগজ ধৰি—যিটো কেতিয়াবা তেওঁ লিখা নাছিল। সেই কাগজখনত ক’ত পৰা হ’ল, সি বুজি নোপোৱা, কিন্তু তাত লেখা আছিল: “তুমি ভাবিছা মোক পিন্ধিব পাৰিবা, কিন্তু মই সময়ৰ সৈতে গঢ়ি উঠিছোঁ। এতিয়া মই তোমাৰ সীমা নহয়, মই তোমাৰ বাচনি।” সেইখিনিতে হেপাহ চমকি উঠিল। কাকতখনৰ লিখনিতে পুতলাটোৰ কণ্ঠৰ দৰে এটি ছাঁ আছিল—হেপাহৰ শব্দ, কিন্তু আন কিছুমানত বেলেগ। সি জানিলে—এই সৃষ্টিটো মাটিৰেই নহয়, ই সময়ৰ সৈতে গঢ় খোৱা চেতনা। পুতলাটো মাটিৰ তলতে গোপন হৈ থাকিলেও, তাৰ অস্তিত্ব হেপাহৰ সৃষ্টিকল্পত, চিন্তাত, আৰু অভ্যন্তৰৰ মানসিক প্ৰক্ষেপণত ঘূৰি থাকিব। আৰু সেয়া এদিন এটা নতুন মুখ লৈ উঠে আহিব। হেপাহৰ মূৰত তীব্ৰ বিষ লাগিল—যেন দুভাগ দুভাগ হৈ গৈছে। এটা অংশ চায় পুনৰ মাটিৰে খেলিবলৈ, শিল্পলৈ উভতি যাবলৈ। আনটো অংশ কয়, “চাবি খোলো, বাহিৰলৈ যাও, এই ঘৰ বন্ধ কৰক।” কেতিয়াবা শিল্পীয়ে নিজৰ সৃষ্টিৰে নিজৰ মগজু খাদে। হেপাহ ঠিক সেই খাদৰ কাষত ৰৈ আছিল।

তিনিদিন পিচত হেপাহে পুনৰ বাগিচালৈ গ’ল—বিলুপ্ত খন্দখনৰ ওপৰতে। তাত এক উদ্ভট দৃশ্য হেপাহৰ চকুত পৰিল—মাটিৰ ওপৰত এটি নতুন পুতলা গঢ়ি উঠিছে, তেওঁৰ কোনো স্পৰ্শ অবিহনে। মাটিৰে খেদি তোলা হাত, চকু বন্ধ, যেন শ্বাস লৈছে। সেই পুতলাটো আগৰটোৰ দৰে নাছিল—এই পুতলাটোত একো দুষ্টতাৰ ছাঁ নাছিল, বরঞ্চ এক শূন্যতা আছিল। কিন্তু সেই শূন্যতাতেই হেপাহৰ ভয় বাঢ়ি গৈছিল। তেওঁ বুজি গ’ল—এই পুতলা তেওঁৰ শিল্পেৰে সৃষ্টি হোৱা নহয়, ই হ’ল পুৰণি পুতলাটোৰ পৰিচয়ৰ ক্ৰমান্বয়ে নতুন ৰূপ। যেতিয়া সি তাৰ কাষলৈ আগবাঢ়ি গ’ল, পুতলাটোৱে চকু মেলিলে, আৰু ক’লে, “এইবাৰ মই তোমাৰ স্মৃতি। তোমাৰ শিল্প নয়, মোৰ সত্তা এতিয়া তোমাৰ যিকোনো স্মৃতিৰ পৰা গঢ়ি উঠিব পাৰে।” হেপাহ থ’মকি গ’ল। তেওঁৰ মনৰ ভিতৰত অহা-যোৱা একেৰাহ চিন্তাবোৰে ততালিকে মাটি খনিবলৈ ধৰিলে। এই পুতলাটো নিজেই হ’ল মাটিৰ স্মৃতিৰ ফাট—যিখন মাটি একবাৰ পিন্ধি পেলালেও, পূৰ্ণতাৰে গুচি নাযায়। হেপাহ এতিয়া এক নতুন ৰসাতলৰ মুখত দাঁতিছে, য’ত তেওঁ নিজৰ স্মৃতি, ভয়, আনন্দ, আৰু দুঃখৰ পৰা জন্ম হোৱা জীৱন্ত মূৰ্তিৰ মুখামুখি। তেওঁ জানে—এই যুঁজত জয় নে পৰাজয় নাই, কেৱল আত্মা আৰু মাটি একে ৰূপত মিশ্ৰিত হোৱা প্ৰক্ৰিয়াটোৱেই আছে।

–

ঘৰটোত পুনৰ হালধীয়া বাল্বৰ তৰল পোহৰ—বেলেগ ৰাতিৰ দৰে নহয়, আজি ৰাতিটো অলপ বেছি কঠিন। হেপাহৰ ওচৰৰ টেবুলত সেই নতুন পুতলাটো ৰাখি আছে, যিটো নিজে গঢ়ি ওঠা বুলি সি বিশ্বাস কৰে, যদিও বাস্তৱত সি একো নকৰা। সেই পুতলাটো চুপচাপ আছিল, কিন্তু তাৰ চুপত একো শূন্যতা নাছিল—ই ছিল এক গভীৰ উপস্থিতি। নিশা যত গভীৰ হ’ব লাগিল, পুতলাটোৰ চকুত যেন পোহৰ জ্বলি উঠিল, যেন কোনো অজ্ঞাত অভ্যন্তৰ পৰা তাৰ দৃষ্টিয়ে ঘৰৰ চাকি চাকি অন্ধকাৰ কাটি পেলাবলৈ চাইছে। হেপাহ চাহকাপত গৰম পানী ঢালিলে, চাহ পতা নাই, চেনি নাই, কেবল পানীৰ গৰমত নিজকে আৱদ্ধ কৰি ৰাখিবলৈ চেষ্টা। তাৰ মগজুত মাত্ৰ এটা চিন্তা—এই পুতলাটো ক’ৰ পৰা আহিল? আৰু কিয় তাৰ আখৰত “স্মৃতি”ৰ সেই শব্দবোৰ থাকিল? মনৰ দ্ৰুত শ্বাসবোৰে হেপাহক কষ্ট দিছিল। তেওঁৰ চিন্তাবোৰ দুভাগ—একাংশ শিল্পৰ প্ৰেমত বৰবৰৰ দৰে জড়, আন অংশ মুক্তি বিচাৰে। কিন্তু সেই মুক্তি ক’ত? যেতিয়া নিজৰ সৃষ্টিৰে যুঁজ হ’ব লাগে, তেতিয়া জয় মানে আত্ম-বিনাশ।

তেতিয়া হঠাৎ ঘৰৰ বাহিৰত কুকুৰবোৰ উলাহিছে, যেন একে লগে ভয় আৰু সতৰ্কতা ঘোষণা কৰি আছে। হেপাহে বাল্কনীৰ পৰা চালে, ঘৰৰ গেটৰ কাষৰ মাটিত কিবা এটা হেলান খাই থাকে—সৰু, ভাঙি পৰা যেন এক কেচুৱা মূৰ্তি, যিটো অন্ধকাৰৰ ভিতৰতেও যেন চকুপিন্ধি হেপাহক চাই থাকে। সি তৎক্ষণাৎ তললৈ নামি গ’ল, কিন্তু গেট খোলাৰ আগতেই সি অনুভৱ কৰিলে, মূৰ্তিটো নাই—নহয় উধাও, যেন সি কোনোদিনো নাছিল। হেপাহৰ বুকুত এখন পাথৰ সোমাই গ’ল। গেট বন্ধ কৰি সি ঘৰত উভতিল। ঘৰৰ ভিতৰত সেই পুতলাটোৰ মুখত সৰু হাঁহি। সি ক’লে, “তুমি কেতিয়াবা বিশ্বাস কৰিছিলা যে শিল্প মুক্তি দিব পাৰে। এতিয়া জানা, শিল্প নিজেই শিকল। মই তোমাৰ বিশ্বাসৰ ফল।” হেপাহ চিঞৰি উঠিল, “তুমি কে?!” পুতলাটোৱে ক’লে, “মই সেই সমস্ত মুখ যাক তুমি সৃষ্টি কৰা বুলি ভাবিছিলা, কিন্তু মূলত তুমি তোমাকেহে খনিছিলা। মই সেই গভীৰতাৰে গঠিত য’ত তুমি নিজকে সুকাই দিলে। মই তাতেই ওলাই আহিছোঁ।” হেপাহৰ হাতত থকা চাহৰ কাপ খহি পৰিল, চটকাই চাহ ছেটা বিছনাৰ কাষলৈ গ’ল, কিন্তু সি লক্ষ্য কৰিলে—ঘৰৰ আটাইতকৈ গৰম ঠাইটো এতিয়া সেই পুতলাটোৰ ওচৰতে। যেন উশাহ ল’লে পোহৰ।

নিশা বেছি ডাঙৰ হ’ল। হেপাহ বিছনাত পৰি চকু মেলি ৰাখিল, কিন্তু সি জানে—এই চকুবোৰে বন্ধ হ’লেই, স্মৃতিৰ দৰে পুতলাবোৰ উঠি আহিব। সি ভাবিলে, “মই কি সত্যই শিল্পী? নে মই স্মৃতিৰ এজন দাস?” তেওঁৰ মনত এটা দৃশ্য উদ্ভাসিত হ’ল—সৰু থাকোঁতে মাটিৰে খেলা, মাটিত লগা ঘাম, চোকা হাত, আৰু হঠাৎ কোনোবা এজনী হাঁহি থকা নাৰীৰ মুখ—হয়তো এটি দেউতাকৰ আত্মীয়া, নহয় হয়টো এটা স্মৃতি যি বাস্তৱত আছিলেই নে? সেই মুখখিনিৰে মিল থাকে আগৰ পুতলাটোৰ সৈতে। হেপাহ চকু মেলিলে, ঘৰৰ কোণত পুতলাটোৰ ছাঁ নোহোৱা। তেতিয়াই ঘৰৰ ভিতৰত মাটিৰ গোন্ধ বাঢ়ি আহিল, যেন ওলমি থকা স্মৃতিবোৰে বতাহত মিশি হেপাহক আৱদ্ধ কৰিলে। সি জানিলে, ঘৰৰ ভিতৰ আৰু বাহিৰৰ মাজত ভেদ নাই—সকলো পুতলা, সকলে তেওঁৰ মগজুৰ ছাঁ। হেপাহ জানে, কালিৰ পুৱাই তেওঁ সেই বাগিচাখন খনিব, নতুনকৈ, কিন্তু এইবাৰ মাটিৰে নহয়—স্মৃতিৰে। কাৰণ এতিয়া তেওঁৰ শিল্প আৰু স্মৃতিৰ মাজত সীমা নাই, আৰু যি মুখ আহিব, সি হ’ব তেওঁ নিজে—মাটি জীয়াই উঠে, যেতিয়া শিল্পীয়ে নিজৰ ভয় স্বীকাৰ কৰে।

–

বহু বছৰ পিছত, চহৰখনৰ এটা প্ৰান্তত মাটিৰ শিল্পৰ এখন প্ৰতিষ্ঠান খুলা হৈছিল—”হেপাহ মাটিৰ কাহিনী”। এই প্রতিষ্ঠানখনৰ গেটত সেউজীয়া লতাবোৰে গোট খাই থকাৰ মাজত এটা ফলক আছিল, তাত লিখা:
“শিল্পৰ গভীৰতাত নিজকে হেৰুৱাই যোৱা এজন শিল্পীৰ স্মৃতিত—যিয়ে শেষত নিজেই এটা শিল্প হৈ উঠিছিল।”

লোকেই আহে, ছবিত দেখা সেই অদ্ভুত পুতলাটোক চাবলৈ, যিটো যিমানেই পৰিস্কাৰ কৰো, তাৰ চকুত এক বুজিব নোৱাৰা গভীৰ দৃষ্টিৰে তেওঁলোকক চাই থাকে। কিছুমানজন হেঁপাহৰে কয়—এইটো মাথোঁ এখন পুতলা, শিল্পীৰ শেষ সৃষ্টি। আন এজন বুঢ়া পাহাৰীয়া লোক ক’ব—”নাই, সি তেতিয়া জীয়াই উঠিছিল। মই জানো, কাৰণ মোৰ চোকা শিল্পী বন্ধু এজন আছিল, নাম হেপাহ।”

সেয়া যে কিমানটা কল্পনা, কিমানটা সত্য—সেয়া হয়তো কেতিয়াও জানিব নোৱাৰি। কিন্তু বতাহে জানে, পুতলাটোৰ ওচৰেদি ফুৰিলেই মাটিৰে লগা একেধৰণৰ গন্ধ ওলায়—একেধৰণৰ অনুভূতি। যেন সেই মাটিখনত কেৱল দেহৰেই নহয়, স্মৃতি, আবেগ, আৰু অসমাপ্ত চিন্তাবোৰো গাঁথি থোৱা আছে। হেপাহ আজি নাই, কিন্তু তেওঁৰ পুতলাবোৰ আছে, আৰু সেইবোৰৰ চকুত হেপাহৰেই দৃষ্টি। শিল্পে হয়তো মৃত্যুকো পাৰ হয়, যদি সেয়া আত্মাৰ মাটিত গঢ়া হয়।

সেয়ে শেষত ক’বলৈ হয়—পুতলা জীয়াই উঠিছিল নে নহয়, সেয়া প্ৰশ্ন নহয়। প্ৰশ্ন হ’ল, তুমি কোন, আৰু তোমাৰ অন্তৰতে কোনে বাস কৰে? যদি উত্তৰটো নাপাও, চুপে চুপে এটা পুতলা গঢ়া আৰম্ভ কৰক… কাৰণ মাটিৰ নিচেই তলতে, কেতিয়াবা নিজেই জীয়াই উঠে।

****