নীলাঞ্জনা কলিতা
১
শহৰৰ ঘোৰ কোলাহল, ট্রাফিকৰ গাড়ীৰ হর্ণ, স্কুলৰ হোমৱৰ্ক, ফোনত গেম খেলাৰ ব্যস্ততা—এইবোৰৰ মাজেৰে একেবাৰে বেলেগ এটা জীৱনৰ সোঁতা যেন হঠাতে খুলা হৈ আহে যেতিয়া অৰ্ণব আৰু পূর্ণিমাই গৰমৰ ছুটি কাটাবলৈ নিজৰ দেউতাৰ গাঁৱলুৱা ঘৰলৈ আহি পৌঁছায়। ৰেলৱে ষ্টেচনৰ পৰা গাঁৱলৈ যোৱা দৰঙা পথত দুয়োতে বিস্ময়ৰ চকুৰে চাই থাকে ধানৰ গছত উঠা বতাহ, পথাৰৰ ফালে ওলমি থকা শাল আৰু মহুলৰ গছ, আৰু দূৰত দেখা পুৰণি চোঙা-চোঙা ঘৰৰ পাখি উৰা। তেওঁলোকৰ মাক-বাবাই কোৱাৰ পৰা সিহঁতে জানিছিল যে গাঁওখন একসময়ত বহু জনৰ ভিৰেৰে মুখৰ হৈ আছিল, কিন্তু এতিয়া অধিকাংশ লোকে চহৰলৈ কেদৰিছে, কেৱল দেউতা যেন পাহাৰৰ দৰে একো নড়নি-চড়নি নোহোৱাকৈ সেই গাঁওখনত বাস কৰি আছে। সেই ঘৰখন, যাৰ ডিঙি কাঠৰ দেউলীয়া গেটৰ পৰা আৰম্ভ হয়, মাটিৰে কটা উঠোন আৰু এজনা নীৰৱ ৰক্ষকৰ দৰে দাঁত খাই থকাৰ দৰে পুৰণি দেওয়ালবোৰত সময়ৰ দাগেৰে বতৰা মাৰি উঠে। উঠোনত থাপৰি থাপৰি পৰা শুকান পাতা, চোতালত খা-খা শব্দ কৰা খালি দুৱাৰ, আৰু টান টান নীৰৱতাই শিশুদুয়োৰ মাজত অচিন এক অনুভৱ সঞ্চাৰ কৰে—যেন এওঁলোক এক সাধাৰণ গাঁৱৰ ঘৰলৈ নহয়, কিবা রহস্যময় থলাত আহি উপস্থিত হৈছে।
দেউতা সেই অচিন পৰিৱেশত যেনো একেবাৰে সাদৃশ্য হৈ মিশি গৈছিল। শেহতীয়া বৰ্ষণত ভিজা ক’লা মাটিত খালি ভৰি লৈ গমগমাই হেঁপাহেৰে তেওঁ দুয়োকে উঠোনৰ ভেতৰলৈ লৈ গ’ল। চকুত থকা উজ্জ্বলতাৰ মাজতো যেনে কোনো এক অদৃশ্য বেদনাৰ ছাঁ উভতি-উভতি জ্বলিবলৈ ধৰিলে। শিশুদুয়ো বিস্ময়ৰ সৈতে লক্ষ্য কৰিলে—ঘৰৰ প্রতিটো কোণত যেনে লুকাই থকা আছে গোপন স্মৃতি; পুৰণি কাঠৰ খাটত পৰি থকা বুটুলি কাগজ, ৰং মাৰ খোৱা কাঁচৰ জানলিৰ ফাঁকৰ পৰা সোমোৱা সৰু সৰু সুৰ্য্যকিৰণ, আৰু দেওয়ালত টাঙি থকা অচিন মানুহৰ ফটো। দেউতাই মৃদু কণ্ঠত কৈছিল, “এই ঘৰখন মোৰ জীৱনৰ সকলো আনন্দ-দুখৰ সাক্ষী। তুমি যেতিয়া ইয়াত থাকিবা, বুজিবা যে ই খালি মাটিৰ ঘৰ নহয়, ই এজন মানুহৰ অন্তৰ ভিতৰৰ এক পূৰ্ণ ইতিহাস।” অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই মুকলি চকুৰে পৰিসৰৰ নীৰৱতাক সাৱধানত শুনি থাকিল, যেন প্ৰতিটো বতাহে লগে লগে কিবা কাণফুটীয়া গোপন কথা ক’বলৈ খোজিছে। কিন্তু কিবা কথাই স্পষ্টকৈ ধৰা নপৰিল, কেৱল অদ্ভুত এক শিহৰণত সিহঁতৰ হাড় কেঁপাই উঠিল।
সেই প্ৰথম ৰাতি দেউতাৰ ঘৰতে ঘূৰিয়াই আনে নতুন এক অনুভৱ। অৰ্ণব ঘূমৰ মাজত হঠাতে জেগা পেলায়—বাইৰলৈ পৰি থকা হালধীয়া জোনাকৰ ফালে তাকলে তাকলে আকাশৰ মাজত বতাহৰ লগে লগে বাজি উঠিল এক সুৰ, যি কেবল বাঁহীৰ হ’ব পাৰে। পূর্ণিমাও ঘূম ভঙি উঠি ভাইটোৰ কাষত ওলাল, দুয়োৰে চকু একেলগে বিস্ফৰিত হৈ গ’ল। সুৰটো হ’ল শান্ত, তাতে পুনৰো এক অচিন বেদনাৰ সুৰ। যেন কোনো মানুহে বহু বছৰ আগৰ অসম্পূৰ্ণ কথাবোৰেৰে আজিও জীয়াই ৰাখিছে এই বাঁহীৰ গীত। সিহঁতে কাষৰ কোঠাত শুই থকা দেউতাৰ ফালে চাই চমকে উঠিল—দেউতা নিঃশব্দে শুয়াই আছে, মুখত মায়াময় হাঁহি। কিন্তু বাহিৰত, খালি উঠোনৰ আঁচলতে, বাঁহী বেজাই থাকিল কিবা এজন অদৃশ্য বাদক। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই একে সময়তে বুজিলে—এই ঘৰখনে অতি সাধারণ নহয়। ইয়াত কিবা গোপন স্মৃতি, কিবা অতীত, কিবা অদৃশ্য হাতৰ সুৰ বহি আছে। সেই সুৰেই তেওঁলোকৰ কণ্ঠত প্রথম প্ৰশ্নৰ বীজ বপন কৰিলে—দেউতাৰ চকুত থকা বেদনাৰ উৎস কি? আৰু বাঁহীটো এতিয়া কোন বাজাই আছে?
২
সকলোতকৈ আগতেই গাঁৱৰ সপোন-সপোনীয়া পুৱা। আকাশত গাঢ় নীলা ৰঙৰ মাজেৰে লালচে ফুটি উঠিছে, মাটি জুৰি হালধীয়া কুয়াশা বিস্তৃত। গাঁওখনৰ কুকুৰে সানন্দে ঘেউ ঘেউ কৰি গাঁওখনক জগাই তোলে, গৰু-গাইৰ ঘণ্টা নীৰবে টুংটাং বাজি থাকে, আৰু দেউতাৰ পুৰণি ঘৰখনত নাতি-নাতনী দুজন নাজানোঁ কিবা অচিন এক সুৰত হঠাৎ জেগা পেলায়। সুৰটো এবাৰ মৃদু, এবাৰ গভীৰ, এবাৰ বেদনাময়, এবাৰ প্ৰশান্তিৰ হাওয়া। পূৰ্ণিমাই সপোনৰ ভিতৰৰ কথা যেনে সঁচা অনুভৱ কৰি উঠে, সুৰটো শুনি তাৰ কাণৰ ওচৰৰে যেন ফুলৰ মাধুৰী গলগলীয়া হৈ বাগৰি পৰিছে। অৰ্ণব প্রথমে ভাবে, হয়তো দেউতাই সঁচাকৈয়ে বাঁহীটো বাজাই আছে, কিন্তু যেতিয়া দুয়ো বাহিৰলৈ ওলাই উঠোনত থিয় হয়, চমকে থমকি যায়। উঠোনটো খালি, গছৰ পাতা মূৰ তুলি পুৱাৰ বতাহত গীত গায়, মাটিৰে ভিজা গন্ধ নাকেৰে ভৰাই তোলে, কিন্তু বাঁহীৰ সুৰৰ উৎস কোনোখিনিও দেখা নাযায়। সুৰটো যিমানেই সুৰেলা, সিমানেই অদৃশ্য—যেন আকাশৰ পৰা সৰি আহিছে। শিশুদুয়ো একে সময়তে বিস্ময়ৰ চকুৰে ওচৰৰ খালি চোতাল, কেতিয়াবা ক’লা মাটিত টুপটাপ বৃষ্টি নামি থকা স্থানৰ ফালে চাই থাকে, কিন্তু কোনোবাক নাপায়।
তেতিয়াহে দুয়ো লক্ষ্য কৰে—দেউতা চোতালৰ এক কোণত শান্তে বহি আছে। তেওঁৰ চকুত আছে এক শান্তিৰ জোনাকীয়া, ওঁঠত মৃদু হাঁহি। পূৰ্ণিমাই দৌৰি গৈ সুধে—“দেউতা, ক’ৰ পৰা আহে এই বাঁহীৰ সুৰ? কোনোবা বাজাই আছে নে?” দেউতাই সোজাকৈ উত্তৰ নিদিয়ে। সৰুকৈ চকুৰে সিহঁতক চাই কয়, “এটা সুৰ থাকে যি মানুহৰ লগত জুৰি থাকে। ই দেখা যায় নে, কিন্তু শুনা যায়; আৰু যেতিয়া ই বাজে, তেতিয়া হাড়ৰ মাজতো কঁপি উঠে।” অৰ্ণব অবাক হৈ ক’লে—“মানে বাঁহীটো কোনো মানুহে বাজাই নাই?” দেউতাই হাঁহি দিয়ে, কিবা এটা পুৰণি কথা মনত পৰাৰ দৰে। তেওঁৰ হাঁহিত বেদনা আৰু প্ৰশান্তি দুয়ো জুৰি গৈছে। “সুৰবোৰ মানুহৰ জীৱনত ওলমি থাকে। যাৰ জীৱনত সুৰ আছে, তাত পঢ়ে সুখ-দুখ, আনন্দ-বিষাদ। কেতিয়াবা এই সুৰ বাহিৰে বাজে, কেতিয়াবা অন্তৰত।” শিশুদুয়ো একো বুজি পায় নে, কিন্তু কিবা গভীৰ কথা তেওঁৰ ওচৰত বতৰা দি যায়। পূৰ্ণিমাই সৰু গলায় ক’লে—“দেউতা, এই সুৰটোত কিবা কান্দনি আছে।” দেউতাই হ’লহ’লে মাথোঁ মূৰ নত কৰিলে, যেন কোনো দূৰৰ দিনৰ গোপন কথা তেওঁ শুনি আছে।
পুৱাৰ হালধীয়া সুৰ্য্যৰ কিৰণত গাঁওখন জগি উঠিল, মানুহে গৰু-গাই লৈ বাহিৰলৈ গ’ল, কাষৰ দেউতাজন গছৰ পাত সাঁকুৱাই উঠোন লৰাই গ’ল। কিন্তু অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাৰ মনত বাঁহীৰ সুৰ গুঞ্জৰিত হৈ থাকিল। দেউতাই কোৱা সেই বাক্যবোৰ যেন গাঁৱৰ পৰিৱেশৰ সৈতে মিলি এক প্ৰশ্নৰ প্ৰতিধ্বনি হৈ বেজাই থাকিল—“এটা সুৰ আছে যি জীৱনৰ লগত জুৰি থাকে।” সেই সুৰ কি? কিয় ইয়াত বেদনা জুৰি আছে? আৰু দেউতাৰ চকুত কিয় এনে কোনো অদৃশ্য আখি পানী ৰোল খাই থাকে? শিশুদুয়ো সিদ্ধান্ত ল’লে—এই বাঁহীৰ সুৰৰ উৎস আৰু ইতিহাস জানিব লাগিব। দেউতা এতিয়া কিছু নকওঁতে, কিন্তু সিহঁতে বিশ্বাস কৰে—এই বঁহীজনী সাধাৰণ সুৰ নহয়, ইয়াৰ মাজত আছে দেউতাৰ অতীত, তেওঁৰ গোপন স্মৃতি, আৰু হয়তো কোনো অচিন প্ৰেমৰ কান্দনি। এই নতুন প্ৰশ্নেৰে দুয়োৰ অন্তৰত কঁপি উঠিল গোপন জিগ্যাসাৰ সুৰ, আৰু সিহঁতে বুজিলে—এই ছুটি মাথোঁ গাঁওলৈ অহাৰ নহয়, ইহঁতৰ বাবে এক নতুন যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি।
৩
সন্ধিয়াৰ শীতল বতাহে গাঁওখনৰ ডিঙি পথত পাতৰ খসখস শব্দেৰে শুৱনি সুৰ তোলে। উঠোনত ধূপৰ গন্ধত ভৰা নীৰৱতা, আৰু তাতেই নাতি-নাতনীৰ জিদত দেউতাই অবশেষত নিজৰ যৌৱনৰ কথা উলিয়াই আনে। তেওঁৰ ওঁঠত মৃদু হাঁহি, কিন্তু চকুত টান টান কষ্টৰ ছাঁ। দেউতাই কোৱা আৰম্ভ কৰিলে—“তুমি জানানে, মই কেতিয়াবা খালী এই গাঁওখনতেই নহয়, ওচৰৰ বহু গাঁওত নাম কৰা বাঁহীবাদক আছিলোঁ। উৎসৱ হোক, বিহুৰ নৃত্য হোক, বা কোনোৱে মন্দিৰত পূজা—মোৰ বাঁহীৰ সুৰে সকলোৰে বুকু কঁপাই দিতো। মানুহে কৈছিল, বাঁহীটোত যেন কোনো অলৌকিক শক্তি আছে; মই নিজেই বিশ্বাস কৰিছিলোঁ যে সুৰ মানে মাথোঁ সুৰ নহয়, ই জীৱনৰ একোটা নিঃশব্দ ভাষা।” অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই হাঁহি মাৰি শুনি আছিল—তেওঁলোকৰ দেউতাই যিজন এতিয়া একেবাৰে শান্ত আৰু নীৰৱ, সেইজন মানুহ আগতে এজনা প্ৰখ্যাত শিল্পী আছিল ভাবিলেই বিস্ময়ৰ। দেউতাৰ দেহত একেলগে উচ্ছ্বাস আৰু গৌৰৱৰ দীপ্তি দেখা গ’ল, যেন তেওঁ আবারো সেই দিনবোৰত উভতি গৈছে।
“তেতিয়া মোৰ বয়স তোমালোকৰ বাবাৰ বয়সতকৈ কম,” দেউতাই আগবঢ়াই ক’লে। “গাঁওখনত বছৰি বছৰি মেলা হৈছিল। ডিঙি মাটিত হাট, তাত নৃত্য-গীত, পিঠা-পনা, আরু রাতিপুৱা হ’লেই ৰঙা টিপৰ সূৰ্য্যত মঞ্চত শিল্পীৰা উঠিছিল। মই বাঁহী লৈ উঠিলেহে, মঞ্চত থিয় হোৱা মানুহবোৰো যেন গুচি গৈছিল, কেৱল সুৰহে বহি থাকিল। মানুহে হাঁহি, কিবা বিৰল কণ্ঠেৰে সুৰত ভাহি গৈছিল। সেই দিনৰ ক’ৰবাত, গাঁওখনলৈ আহিছিল এজনী কণ্ঠশিল্পী—সুদীপ্তা। তেওঁৰ গীতত আছিল মিঠা হাওয়া, মোৰ বাঁহীৰ সুৰৰ সৈতে মিলি গ’লে যেন এক নতুন আকাশৰ জন্ম দিছিল। মানুহে কৈছিল—‘সুদীপ্তাৰ গান আৰু দেউতাৰ বাঁহী—এয়ে হৈছে এই গাঁওখনৰ গৌৰব।’” দেউতাৰ কণ্ঠ একেলগে মধুৰ আৰু বিষাদময় হৈ পৰিছিল। নাতি-নাতনীয়ে চকুতে চকু মিলাই বুজিলে—এই নামটো কোনো সাধাৰণ নাম নহয়, ই দেউতাৰ বুকুত এতিয়াও জীয়াই থকা কোনো অতীতৰ প্ৰতিধ্বনি।
“কিন্তু,” দেউতা থমকি থাকিল, “প্ৰতিটো সুৰৰ পিছত এক নীৰৱতা থাকে, আৰু প্রতিটো প্ৰেমৰ পিছত এক পৰীক্ষা।” তেওঁৰ শ্বাস দীঘল হৈ পৰিল। “একদিন মেলাত সিহঁতে মোক আৰু সুদীপ্তাক একেলগে সুৰৰ দ্বন্দ্বত উঠাইছিল। আমি বাজালো আৰু গালো—মানুহে উন্মাদ হৈ পৰিছিল, কিয়নো সুৰে একে মঞ্চত দুজনৰ প্ৰাণ একত্ৰ কৰি তুলিছিল। কিন্তু গাঁওখনৰ কিছুমান মানুহে, যিবোৰ বুজিব নোৱাৰিলে, সেই মিলন সহ্য কৰিব নোৱাৰিলে। ‘গীত আৰু বাঁহী একেলগে হ’ব নোৱাৰে, সমাজত এই মিলন অশুভ,’ বুলি কটাক্ষ কৰিলে। তাৰ পিছৰ বতাহে মোৰ জীৱন পাল্টাই দিছিল। সুদীপ্তাই গাঁওখন এৰি গৈছিল, আৰু মই—” দেউতাৰ শব্দ গিলি গ’ল, যেন বাক্যৰ মাজত আটকা পৰিল। তেওঁৰ হাত কঁপালে, চকুত উজ্জ্বল পানী চকচক কৰিলে। নাতি-নাতনীয়ে অনুভৱ কৰিলে—এইটো সেই বিশেষ ঘটনা যাৰ পিছতেই দেউতাই বাঁহী হাতত লোৱা বন্ধ কৰিছিল। দেউতাৰ শেষ বাক্য মাথোঁ শীতল হাওঁৱাৰ লগে লগে উঠোনত উৰি আহিল—“সুৰ হেৰালেও, তাৰ প্ৰতিধ্বনি নোহোৱাকৈ নাযায়। সেই প্ৰতিধ্বনিয়ে এতিয়াও ৰাতিপুৱা তোমালোকক জগাই তোলে।” নাতি-নাতনীৰ বুকু কঁপি উঠিল, তেওঁলোক বুজিলে—দেউতাৰ কাহিনী মাথোঁ অতীত নহয়, ই এক অসম্পূৰ্ণ গীত, যিটো এতিয়াও বাঁহীৰ মাজেৰে বাজি থাকিছে।
৪
দেউতাৰ কথোপকথনে অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাৰ অন্তৰত আগবঢ়ালে এক নতুন জিগ্যাসা। তেওঁলোকৰ মনত বাঁহীৰ সুৰ আৰু সেই গোপন কণ্ঠশিল্পীৰ নাম একোটা পাজলৰ টুকুৰা হৈ থাকিল। দিনটোত গাঁওখনৰ সৰু সৰু পথত দৌৰি ফুৰা, নদীৰ পাৰত মাছ ধৰা, বনপাহাৰ পৰ্য্যন্ত উৰুৱা মজাৰ মাজতো এই প্ৰশ্নবোৰ মাথোঁ উত্পীড়ন কৰি থাকিল—দেউতাই কিয় হঠাৎ বাঁহী ধৰি ধৰি ৰাখিলে? আৰু তেওঁৰ চকুত এতিয়া পৰাই থকা বেদনাৰ সোঁত কি? এজন মানুহ যিজন শিল্পীৰ ওপৰত গাঁও গৰ্ব কৰি আছিল, তেওঁ কিয় নিজৰ শিল্পক শ্ৰদ্ধা জনাই থকা হাতেই আঁতৰালে? পূৰ্ণিমাই প্ৰথমে ক’লে—“আমাৰ সঁচাকৈ জানিবই লাগিব, কাৰণ দেউতাই নিজৰ কথা এতিয়া লুকুৱাই ৰাখিলে তাত তেওঁৰ বুকুৰ বেদনাই বেছি হ’ব।” অৰ্ণব সন্মতি দিলে—“হয়, আমি জিগিব, যদিও দেউতা এৰাবলৈ চেষ্টা কৰিব।” তেওঁলোকৰ বাবে দেউতা মাথোঁ এজন পূৰ্ণমানুহ নহয়, তেওঁ এক গোপন কাহিনীৰ দ্বাৰ, যি খোলাৰ আগলৈ সুৰৰ গন্ধ নপৰা যায়।
ৰাতি ভোজনৰ পাছত উঠোনত চন্দ্ৰালোকত বহি দেউতাক সিহঁতে দুয়োফালে ঘেৰাও কৰি বহিল। পূৰ্ণিমাই একেবাৰে সোজাকৈ সুধিলে—“দেউতা, তুমি কিয় বাঁহী ধৰি ধৰি ৰাখিলে?” দেউতা প্ৰথমতে হাঁহি মাৰি আন কথা তুলিবলৈ চেষ্টা কৰিলে—গাঁওখনৰ পুৰণি কাহিনী, গছত ওলমি থকা চৰাইৰ। কিন্তু নাতি-নাতনী দুয়ো জিদী, সিহঁতে একোতে সৰল নোহোৱা। অৰ্ণবে গম্ভীৰ হৈ ক’লে—“তুমি কোৱা যে প্ৰতিটো সুৰ মানুহৰ জীৱনৰ লগত জুৰি থাকে। কিন্তু তুমি কিয় তোমাৰ সুৰ আঁতৰালে? তুমি কি তাত ভয় পোৱা?” দেউতাৰ মুখত গাম্ভীৰ্য্য নেমি আহিল। তেওঁ দীৰ্ঘ সময় নীৰৱ হৈ বহি ৰ’ল, যেন শব্দবোৰ কণ্ঠত উঠিবই নোৱাৰে। পূৰ্ণিমাই দেউতাৰ হাত ধৰি সুধিলে—“তুমি যদি নকওঁ, দেউতা, আমি কেতিয়াও নুবুজো। কিন্তু তুমি যদি কওঁ, তেন্তে আমাৰ বুকুতো হালকা হ’ব।” সেই সান্নিধ্য, সেই উষ্মা আৰু জিদৰ প্ৰতিৰোধত দেউতাৰ বুকুৰ আঁচলত টোপোলি পৰি থকা পাথৰবোৰ যেন আলগা হৈ আহিবলৈ ধৰিলে।
অৱশেষত দেউতাই দীঘল শ্বাস ল’লে। “তোমালোক জিদ কৰি সঁচা কথা জানিব বিচাৰে—ঠিক আছে। কিন্তু এই কাহিনী কেবল আনন্দৰ নহয়, ই বেদনাৰ, অসম্পূৰ্ণতাৰে ভৰা। মই বাঁহী এৰাৰ দিনটো এতিয়া মোৰ বুকুত এতিয়াও গাঢ় আঁচলকৈ বহি আছে।” দেউতাৰ শব্দ মাটিত পৰি থকা শুকান পাতৰ দৰে ধীৰে উৰি আহিল। “তেতিয়া মই ভাঙি পৰিছিলোঁ—শিল্পী হিচাপে নহয়, মানুহ হিচাপে। যিজনক লৈ মোৰ বাঁহী সৰ্বাধিক সুৰত বাজিছিল, তেওঁক হেৰুৱাৰ দিনতে মই অনুভৱ কৰিছিলোঁ যে বাঁহীটোত পুনৰো মোৰ হাত যাব নোৱাৰে। কিয়নো সুৰ মানে মাথোঁ মধুৰতা নহয়, ই প্ৰেম আৰু জীৱনৰ প্ৰতিধ্বনি। যদি সেই প্ৰেম অসম্পূৰ্ণ হৈ পৰে, তেন্তে সুৰ বেদনা হৈ থাকে। সেইদিনৰ পাছত মই বাঁহী চেপি ৰাখিলোঁ, কাৰণ প্ৰতিটো সুৰে মোৰ বুকু চিঙি দিছিল।” অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই নীৰৱ হৈ শুনিলে—তেওঁলোক বুজিলে, দেউতাৰ বুকুত কিমান গভীৰ ব্যথাই বহি আছে। কিন্তু সেই সন্ধিয়াৰ পৰা দেউতাৰ বুকুৰ দুৱাৰ খোলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে—এটা অসম্পূৰ্ণ প্ৰেম, এটা হেৰাই যোৱা শিল্পী, আৰু বাঁহীৰ মাজত জীয়াই থকা গোপন স্মৃতি। নাতি-নাতনীৰ জিদ আৰু সান্নিধ্যেৰে দেউতা ধীরে ধীরে অতীতৰ আঁচলৰ পৰা আগবঢ়িবলৈ ধৰিলে।
৫
ৰাতি নীৰৱ। মাটিৰ ঘৰৰ ডাৱৰে পৰা চন্দ্ৰালোক ঢলি পৰিছে উঠোনত, যেন সাদা ওচৰৰ পৰা কেউবাতি জ্বলিছে। দেউতা তলত বসি দীৰ্ঘ নিশ্বাস ল’লে, নাতি-নাতনীয়ে চকুত চকু লগাই সাৱধানীভাবে তেওঁৰ গল্প শোনাৰ প্ৰস্তুতি লৈছে। “তোমালোক জানিবই লাগিব,” দেউতাই ফুসফুসিয়াই ক’লে, “বাঁহী মোৰ জীৱনৰ একে এক টুকুৰা আছিল, কিন্তু সেই বাঁহী সৰ্বাধিক সুৰত বাজিছিল যেতিয়া মোৰ সুৰে মিলিছিল সুদীপ্তাৰ গানৰ লগত। তেওঁ আছিল গাঁওখনলৈ আহি থকা এজনী কণ্ঠশিল্পী—উজ্জ্বল চকুৰ, সৰু বয়সতেও গম্ভীৰ গলাৰ মালিক। প্ৰথমবাৰ মই তেওঁৰ গান শুনোঁতে যেন বুকুৰ ভিতৰৰ নদীটো একেবাৰে উথলি উঠিছিল। তাৰ লগে লগে মই বাঁহী তুলি লৈছিলোঁ, আৰু সেই এক মুহূৰ্ততে গাঁওখনৰ উঠোন যেন সুৰৰ বনেৰে ভৰি গৈছিল।” অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই একে লগে চকু বিস্ফোৰিত কৰিলে—তেওঁলোকৰ দেউতা মাথোঁ এজন বাঁহীবাদক নহয়, তেওঁ এজন প্ৰেমিকো আছিল, যিজনে সুৰৰ মাজেৰে নিজৰ হৃদয় উন্মোচন কৰিছিল।
দেউতাৰ কণ্ঠ ধীরে ধীরে স্মৃতিৰ আঁচলত বোল খাই গ’ল। “সুদীপ্তাৰ গীতত আছিল এক বিশেষ মায়া, যিটো মোৰ বাঁহীৰ প্ৰতি উত্তর দিছিল। গাঁওখনৰ মানুহে সেই দুয়োকে একেলগে শুনি হাঁহিছিল, কিছুমানৰ চকুত আনন্দৰ চকুলোও দেখা গৈছিল। সুৰ মানে যেন আমাৰ বুকুৰ কথোপকথন—তেওঁ গাইছিল, মই বাজাইছিলোঁ, আৰু কোনোৱে নুবুজাকৈ আমরা দুয়োৰে আত্মাই যেন একত্ৰ হৈ উঠিছিল। গাঁওখনৰ ছোৱালীবোৰে কৈছিল—‘আহা, দেউতাৰ বাঁহী আৰু সুদীপ্তাৰ গীত একে মঞ্চত মঙহৰ দৰে মিলিছে।’ সেইসময়ত মই অনুভৱ কৰিছিলোঁ, মই একলা নহয়, মোৰ সুৰৰ ওপৰত কোনোবাৰ প্ৰাণেৰে ভৰসা কৰিছে। সেই ভৰসাই মোৰ ভিতৰৰ শিল্পীজনক আগুৱাই লৈ গৈছিল।” কিন্তু দেউতাৰ চাহনিত সেই ক্ষণত উজ্জ্বলতাৰ সৈতে বেদনাৰ গভীৰ ছাঁও দেখা গ’ল। “কিন্তু সমাজ সদায় সুৰৰ মিলনক প্ৰেমৰ মিলন বুলি গ্ৰহণ নকৰে। মানুহৰ মেলা আনন্দেৰে ভৰি গৈছিলেও, গোপনে কিছুমান লোকৰ বুকুত উঠি আছিল বিদ্বেষ।” পূৰ্ণিমাই সাৱধানীভাৱে সুধিলে—“তেতিয়া কি হৈছিল, দেউতা?”
দেউতা দীঘল সময় নীৰৱ থাকিল, যেন সুৰৰ মাজেৰে নিজকে পুনৰ সেইদিনলৈ লৈ গৈছিল। তাৰপিছত হেঁপাহৰ সৈতে ক’লে—“একদিন মেলাৰ অন্তত, আমি দুয়ো মঞ্চত একেলগে উঠিছিলোঁ। মানুহৰ উল্লাসেৰে আকাশ থৰ-থৰকৈ কঁপিছিল। কিন্তু তাৰ পিছত, গাঁওখনৰ কিছুমান বয়োজ্যেষ্ঠ আৰু প্ৰভাৱশালী লোকে কৈছিল—‘এই মিলন সমাজৰ বিধিৰ বাহিৰ। বাঁহী আৰু গান, পুৰুষ আৰু মহিলা, এফালে একে মঞ্চ, ই শোভা নপায়।’ তেতিয়া সুদীপ্তাই কোৱা নক’ই একদিন গাঁও এৰি গ’লে। মই অপেক্ষা কৰিছিলোঁ, দিনে দিনে, ৰাতি ৰাতি, কিন্তু তেওঁ উভতি আহিল নোহে। সেই দিনত মই বুজিলোঁ—যি প্ৰেম আমি সুৰৰ মাজেৰে গঢ়িছিলোঁ, তাক সমাজে অপূর্ণ কৰি ৰাখিলে। আৰু মই বাঁহী চেপি ৰাখিলোঁ, কিয়নো প্ৰতিটো সুৰে মোৰ বুকুত সেই অনুপস্থিতিৰ ব্যথা উজাৰি দিছিল।” দেউতাৰ কণ্ঠ নীচা হৈ আহিল, যেন শব্দবোৰ গম্ভীৰ নদীৰ সোঁতৰ মাজত ডুবি গৈছিল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই একো নক’ই শুনি থাকিল—তেওঁলোক বুজিলে, দেউতাৰ বাঁহী কেবল বাদ্যযন্ত্র নহয়, ই এজন প্ৰেমিকৰ বুকুৰ কথা, যিটো অসম্পূৰ্ণ হৈ হেৰাই গৈছে, কিন্তু সুৰৰ মাজত এতিয়াও বেঁচি আছে।
৬
বতাহৰ শব্দত গছৰ পাতা যেনে কঁপি থাকে, দেউতাৰ পুৰণি ঘৰখনত সেদিন তেনেকুৱা এক গোপন দোলা বোল খাই আছিল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই দেউতাৰ গল্প শোনাৰ পিছত বুকুৰ গভীৰতাই এক অদ্ভুত কৌতূহল অনুভৱ কৰিছিল। গাঁওখনৰ হেঁপাহৰ আঙুৰত থিয় হোৱা এই ঘৰখনত নিশ্চয় কিবা গুপ্ত কথা থকাই আছে। সেইদিনা বৰষুণৰ দিন আছিল, বাহিৰত ধেনুৰ ঘণ্টাৰ দৰে পানীৰ টুপুৰ টাপুৰ শব্দ, ভিতৰত সিহঁতে আলোকবাতিৰ নীচত ঘূৰি ফুৰিছিল। এদিনৰ পিছে এদিন ঘৰৰ পুৰণি বাকচবোৰ সিহঁতে বেছদিনে চুই চুই ফুৰিছিল, কিন্তু এইবাৰ অৰ্ণবে দৃঢ় সংকল্প কৰিলে—“পুৰণি ঘৰ মানে পুৰণি গল্পৰ ভঁৰাল। আমি যদি সঁচাকৈ দেউতাৰ অতীত বুজিব বিচাৰোঁ, তেন্তে এই বাকচবোৰে উত্তৰ দিব।” পূৰ্ণিমাই সান্নিধ্যৰে সন্মতি দিলে আৰু দুয়োফালে লগ লাগি বোৰখা প’তা এটা কাঠৰ বাকচৰ গাত হাত দিলে। বাকচখনৰ ঢাকনি খোলাৰ লগে লগে ধূলিৰ গন্ধ, পুরণি কাপোৰ আৰু কাগজৰ মেলীয়া গন্ধ উঠিল।
সেই বাকচৰ ভিতৰত অদ্ভুত সমাহাৰৰ মাজত অৰ্ণৱৰ চকুত পৰিল এখন হলদীয়া হৈ যোৱা চিঠি। কাগজখনত সময়ৰ দাগ, কিন্তু শব্দবোৰ স্পষ্ট—সুদীপ্তাৰ হস্তাক্ষৰ। চিঠিখনত লেখা আছিল এক অপূৰ্ণ কণ্ঠৰ উন্মোচন, তেওঁৰ প্ৰেমৰ ঘোষণা, আৰু সমাজৰ বাধাত থকাকৈ নোৱাৰা স্বীকাৰোক্তি। “তোমাৰ বাঁহী মোৰ গীতৰ লগত যেতিয়া মিলিছিল, তেতিয়া মোৰ বুকুত জীয়াই উঠিছিল নতুন জগত। কিন্তু সমাজৰ শৃঙ্খলত মই আঁতৰি যাব লগা হৈছে। যদি কেতিয়াবা তুমি মোৰ সুৰ শুনা, জানিব যে মোৰ মন এতিয়াও তোমাৰ লগত।” এইবোৰ শব্দত যেন যুগ যুগীয়া কঁকালনি আছিল। পূৰ্ণিমাৰ চকুত চকুলো আহি পৰিল, তেওঁ ধীৰে কৈ উঠিল—“তেওঁ গৈছিল, কিন্তু প্ৰেম কেতিয়াও আঁতৰি যোৱা নাছিল।” বাকচখনৰ তলৰ দিশত অৰ্ণৱৰ হাতত পৰিল এটা বাঁহীৰ ফুঁকৰা—যিটো দেউতাই হয়তো হেৰুৱাইছিল বুলি ভাবিছিল, কিন্তু আসলে সুদীপ্তাই নিজৰ হস্তাক্ষৰত সঁপি গ’ল। যেন সুৰৰ এটা টুকুৰা তেওঁ দেউতাৰ বুকুত ৰাখি গ’ল।
চিঠি আৰু ফুঁকৰাটো নাতি-নাতনীয়ে দেউতাৰ হাতত তুলিলে। সেই মুহূৰ্ততে দেউতাৰ চকুত জোনাকীয়া স্মৃতি জ্বলি উঠিল, যেন চিঠিখন মাত্ৰ কাগজ নহয়, ই সুৰৰ প্ৰমাণ, প্ৰেমৰ অবিচ্ছিন্ন সপোন। দেউতা বহু সময় নীৰৱ হৈ ৰ’ল, যেন শব্দবোৰ বুকুৰ পৰা ওলাব নোৱাৰে। অবশেষত তেওঁ নীচা কণ্ঠত ক’লে—“এইটো মই ভাবিছিলোঁ চিৰদিনৰ বাবে হেৰুৱাই গ’লোঁ। কিন্তু সুদীপ্তাই যদি এইটো ৰখি গ’ল, তেন্তে সুৰ কেতিয়াও অন্ত নহয়। বঁহী মানে মাথোঁ বাদ্য নহয়, ই আত্মাৰ সৈতে আত্মাৰ কথা কোৱা এক সেতু। আজিকালি মই বুজিছোঁ, যি সমাজ প্ৰেম নমানিলে, সুৰে তাক যুগে যুগে জীয়াই ৰাখিছে।” পূৰ্ণিমা আৰু অৰ্ণবে দেউতাৰ হাতত সেই বাঁহী ফুঁকৰা আৰু চিঠিখন মেলি দিলে। উঠোনৰ বাহিৰত বৰষুণ থমকি আহিছিল, যেন আকাশও দেউতাৰ বুকুৰ ওপৰত পৰি থকা গৰাখাল আঁতৰাই দিলে। আৰু সেই নিশাই প্ৰথমবাৰ দেউতাৰ চকুত নীৰৱতাৰে উজ্জ্বলতা উজ্বলিলে—স্মৃতিৰ গোপন ধূলি উৰাই সুৰে পুনৰ শ্বাস ল’লে।
৭
ৰাতিপুৱা নীৰৱতাই সেইদিনা অদ্ভুত এক ভাঁৱত গম গমাই উঠিছিল। গছত ভিজা শিশিৰৰ টুপুৰ টাপুৰ, দূৰৰ মুৰ্ঘাটোৰ ৰ’ব, আৰু গাঁওখনৰ সৰু পথত সৰু বতাহৰ ধাক্কা—এই সকলোবোৰৰ মাজত আচলতে এবিধ সুৰ উৰি আহিছিল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমা আগৰ দৰে খাটিয়াতৰে উঠি চমক খাই একে লগে চকুত চকু লগালে। দেউতাৰ কাহিনীৰ পিছত এই সুৰ এতিয়া তেওঁলোকৰ বাবে কেবল বাঁহী নহয়—এই সুৰ মানে গুপ্ত প্ৰেমৰ আহ্বান, অদৃশ্য আত্মাৰ পিয়াহ। সিহঁতে একো শব্দ নক’ই উঠোনলৈ দৌৰি গ’ল। উঠোনত গছৰ ছাঁ, মাটিৰ ওপৰত বাটোৰে পৰা আলোকৰ ছিটা আৰু ক’ত কোনোবাই থিয় হৈ বঁহী বাজাইছে বুলি অনুভৱ হলেও, বাস্তৱতে ক’ত কোনোবাই নাছিল। বাঁহীৰ সুৰ কেতিয়াবা দেউতাৰ ঘৰৰ চৌহদত, কেতিয়াবা গছৰ ওপৰত, কেতিয়াবা দূৰৰ পুখুৰীৰ পানীত ঢলি পৰিছিল। পূৰ্ণিমাই তৰ-তৰা চকুত দেউতালৈ চাই সুধিলে—“দেউতা, এতিয়া কোন বাজাইছে এই বাঁহী?”
দেউতাই সুকীয়া হাঁহি মাৰি কণ্ঠ নীচা কৰি উত্তৰ দিলে—“এই বাঁহী বাজাইছে কোনোবাই নহয়, বাজাইছে সময়। বাজাইছে স্মৃতি, যাক কোনোবাই মিচি দিব নোৱাৰে।” তেওঁৰ মুখত যেন সৰু আলোৰে পৰশ আছিল। “মানুহৰ দেহ মাটিত বিলীন হয়, প্ৰেম অসম্পূৰ্ণ হৈ থকাৰ কষ্ট বুকুত খচি থাকে, কিন্তু সুৰ—সুৰ জীৱনৰ পৰা মৃত্যুৰ ওপৰতকৈও দীঘলীয়া। যি প্ৰেম আমি পূৰ্ণ কৰিবলৈ নোৱাৰিলোঁ, সেই প্ৰেমে সুৰৰ ৰূপত আঁতৰি যাবলৈ অস্বীকাৰ কৰিছে।” অৰ্ণবে কৌতূহলীভাৱে সুধিলে—“মানে এই বাঁহীটো কোনো মানুহে বাজাই নাথাকে, তাতেও সুৰ উঠি যায়?” দেউতাই মৃদু হাঁহি মাৰি ক’লে—“যেতিয়া প্ৰেম গভীৰ হয়, যেতিয়া বেদনাই সময়ৰ বুকুত স্থান লয়, তেতিয়া সুৰ মানুহৰ হাতৰ প্ৰয়োজন নোহোৱাকৈ নিজেই উৰি ফুৰে। এই সুৰ মানে স্মৃতিৰ শ্বাস। মই মাথোঁ সেই স্মৃতিৰ আগত বহি থাকো, শুনো, আৰু বুজো—সুদীপ্তাৰ কণ্ঠ এতিয়াও মোৰ লগত আছেহি।” দেউতাৰ কণ্ঠৰ গভীৰতা শুনি নাতি-নাতনীয়ে অচিন্তিত হোৱাৰ অনুভূতি কৰিলে, যেন কোনো অনন্ত শক্তিৰ আগত তেওঁলোক বাটত থিয় হৈ ৰ’ল।
সেই দিনা পুৱাৰ সুৰ শোনি তেওঁলোকৰ মনত এক বিশেষ সন্মান জন্মিলে। নাতি-নাতনীয়ে প্ৰথমবাৰ উপলব্ধি কৰিলে—বাঁহী মানে কেবল সংগীত নহয়, ই ইতিহাসৰ সাক্ষী, ই অদৃশ্য প্ৰেমৰ স্মৃতি। পূৰ্ণিমাই মনত চিন্তা কৰিলে—“মানুহে যি কথা সমাজৰ ভয়ে কৈ নাপায়, সেইবোৰ সুৰে যুগে যুগে ক’ই যায়।” অৰ্ণবে ভাবিলে—“এনে হলে আমি এই সুৰ আগলৈ লৈ যাব লাগিব।” আৰু তেওঁলোক দেউতাৰ কাষত বহি দীৰ্ঘ সময় ধৰি কোনো শব্দ নকৰি কেবল শুনি থাকিল। বাঁহীৰ সুৰে উঠোনত শ্বাস ল’লে, ঘৰখনৰ ডাৱৰে পাৰ হৈ গাঁওখনৰ ওপৰলৈ উৰি গ’ল, আৰু তাৰ লগে লগে বতাহত যেন চন্দ্ৰালোক আৰু সূৰ্যোদয় দুয়োটাই মিলি গ’ল। সেই ক্ষণত নাতি-নাতনীয়ে বুজি পালে—দেউতাৰ দুখ, সুদীপ্তাৰ অনুপস্থিতি, আৰু গাঁওখনৰ ইতিহাস—এই সকলোবোৰ মিলি হ’ল বাঁহীৰ অমৰ সুৰ।
৮
দেউতাৰ কথোপকথন আৰু ৰাতিপুৱাৰ সুৰে নাতি-নাতনীৰ মনত এক গভীৰ প্ৰশ্নৰ জন্ম দিলে। পূৰ্ণিমাই সৰু বয়সৰ স্বাভাবিক সজল চকুত সুধিলে—“দেউতা, স্মৃতি মানে কি মাথোঁ বেদনাই? যদি সেয়া কেৱল দুখৰ টোপোল, তেন্তে কিয় তাত এনে সুৰ, এনে আলো থাকে?” অৰ্ণবো চুপচাপ দেউতাৰ ওচৰত বহি আছিল, যদিও তেওঁৰ মনত একে প্ৰশ্ন জ্বলছিল। সেই মুহূৰ্তত দেউতাই ধীৰে হাঁহি মাৰি ক’লে—“স্মৃতি মাথোঁ বেদনা নহয়, সেয়া এক ধন। যিমানেই আঘাত থাকক, স্মৃতি মানুহক জীয়াই ৰাখে, আগলৈকে বাট দেখুৱায়। মই যদি এই বাঁহী আৰু সুদীপ্তাৰ কণ্ঠৰ স্মৃতি পাহৰি যাঁও, তেন্তে মোৰ জীৱন অমূল্য হ’ব। স্মৃতি মানে সঁচা শিকণী, যাক প্ৰজন্মৰ পৰা প্ৰজন্মলৈ লৈ যোৱাই আমাৰ কৰ্তব্য।” এই উত্তৰ শুনি নাতি-নাতনীৰ অন্তৰত যেন এক পোহৰ ফুটি উঠিল—যি পোহৰে প্ৰশ্নৰ আঁধাৰ আঁতৰাই দিলে। পূৰ্ণিমাই মনত ভাবিলে—স্মৃতি মানে অমূল্য ভঁৰাল, যি বেদনাৰ লগত সপোনো দি যায়।
সেই দিনা দুপুরৰ গৰমত উঠোনৰ মাজত বহি থকা অৱস্থাত নাতি-নাতনীয়ে দেউতাৰ সুৰ বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। বাঁহীৰ শব্দ যেনে মাটিৰ সুগন্ধ, যেনে গছৰ পাতা, যেনে পাহাৰৰ সোঁত—সকলোবোৰ স্মৃতিৰ অংশ। পূৰ্ণিমাই সুধিলে—“যদি স্মৃতি প্ৰজন্মলৈ প্ৰজন্মলৈ যায়, তেন্তে আমি এই সুৰ আগলৈ লৈ যাব পাৰিম নেকি?” দেউতাই হাঁহি মাৰি ক’লে—“অৱশ্যে পাৰা। বাঁহীটো তোমালোকৰ হাতত দিবলৈ মোৰ ভয় নাই, কাৰণ মই বুজিছোঁ—স্মৃতিৰ ধন তোমালোকে বুজি পাইছা। এই বাঁহী তুমি বাজাব নোৱাৰিলেও, তাৰ সুৰ তোমালোকৰ মনত জীয়াই থাকিব।” অৰ্ণবে দৃঢ়তাৰে মাথা দোলালে। তেওঁৰ ভেতৰত অদ্ভুত সাহস জন্মিছিল—সাহস যে সুৰ মাথোঁ বাজনা নহয়, ই এজনৰ পৰা আনজনলৈ আত্মাৰ সংযোগ। পূৰ্ণিমাই মৃদু কণ্ঠত ক’লে—“দেউতা, এই সুৰ আমি আগলৈ লৈ যাব, কিয়নো যদি সুৰ থমকি যায়, তেন্তে স্মৃতিও মিচি যাব।” দেউতাৰ চকুত উজ্জ্বলতা উঠিল, যেন বহু দিন ধৰি ওলাব নোৱৰা হাঁহি নতুনকৈ ফুটিল।
সন্ধিয়া নামি আহি গাঁওখনৰ ওপৰত জোনাকীয়া আকাশ বিছাই গ’ল। দেউতা উঠোনত বহি গছৰ শাখা-প্ৰশাখাৰ মাজেৰে চাঁদৰ পোহৰলৈ চাই ৰ’ল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমা তেওঁৰ ওচৰতে শুই পৰিছিল, কিন্তু তেওঁলোকৰ মন জাগৰিত—প্ৰশ্ন আৰু উত্তৰবোৰে তেওঁলোকক নতুনকৈ বুজুৱাইছিল। সিহঁতে স্পষ্টভাৱে বুজি পাইছিল—দেউতাৰ বাঁহী কেৱল তেওঁৰ নহয়, ই এক প্ৰজন্মৰ পৰা আন প্ৰজন্মলৈ যোৱা সপোন। ই অসম্পূৰ্ণ প্ৰেমৰ বেদনাকো ভাঙি উঠে নতুন সৃষ্টিৰ বাবে। সেই নিশাই নাতি-নাতনীৰ অন্তৰত জন্ম হ’ল এক নতুন সংকল্প—তেওঁলোক দেউতাৰ সুৰ আগলৈ লৈ যাব। যেন চোলোনিৰ পোহৰৰ দৰে, এই সুৰে নতুন প্ৰজন্মৰ বুকুত আলো দিয়ে। দেউতাৰ নীৰৱ হাঁহিত সেই প্ৰতিজ্ঞাৰ মান্যতা জ্বলজ্বল কৰিলে।
৯
গাঁওখনত সন্ধিয়াৰ আলো আঁতৰাই আঁতৰাই জোনাকীয়া ৰঙে আকাশ ভৰি পেলাইছিল। গছৰ পাতা ফুৰফুৰাই উঠিছিল, দূৰৰ মন্দিৰৰ ঘণ্টাৰ মৃদু ধ্বনি বতাহত মিশি আহিছিল। এই নীৰৱ আকাশত হঠাৎ দেউতাৰ হাতত দেখা গ’ল সেই বাঁহীখন—যি বহু বছৰ ধৰি বাকচত লুকাই থোৱা আছিল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই প্ৰথমতে চকু মেলি বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰিলে। দেউতাই নীৰৱতা ভঙা নকৰি বাঁহী মুখত লৈ ধীৰে ধীৰে সুৰ তুলি ধৰিলে। সেই সুৰে প্ৰথমতে গম্ভীৰ ধ্বনিৰে উঠোনত ভৰি দিলে, তাৰ পিছতে মৃদু কোমলতাৰে আকাশলৈ উৰি গ’ল। নাতি-নাতনীৰ বুকুত তীব্ৰ এক আলোড়ন জাগিল—এই সুৰ মানে কেবল সংগীত নহয়, এই সুৰ মানে অদৃশ্য প্রেমৰ পুনর্জন্ম। দেউতাৰ চকুত সেই মুহূৰ্তত অশ্ৰুৰে পোহৰ খেলিছিল, যেনে বেদনাৰ পৰা মুক্তিৰ অনুভূতি।
বাঁহীৰ সুৰ উঠা-নামাৰ লগে লগে অতীত আৰু বৰ্তমান একেলগে মিশি গ’ল। অৰ্ণবে মনত দেখিলে—যৌৱন বয়সৰ দেউতা, গাঁৱৰ মাজত ঠাই পোৱা সুদীপ্তাৰ কণ্ঠ আৰু বাঁহীৰ মিলিত ৰাগ, গাঁওখনৰ আনন্দ আৰু প্ৰেমৰ পূৰ্ণতা। পূৰ্ণিমাই মনত বুজিলে—অসম্পূৰ্ণ প্ৰেমৰ ইতিহাসত কোনো শূন্যতা নাই, কাৰণ সুৰে সেই খালী ঠাই ভৰাই দিয়ে। সেই সুৰৰ মাজতে দেউতাৰ হাতৰ কাঁপনি আৰু চকুৰ উজ্জ্বলতা নাতি-নাতনীৰ হৃদয়ত এক বিশেষ কথা ক’লে—প্ৰেম কেতিয়াও নোহোৱা নহয়, কেৱল ৰূপ পাল্টাই জীৱনক জীয়াই ৰাখে। সিহঁতে হঠাৎ দৌৰি দেউতাৰ বুকুত আঁকোৰি ধৰিলে। আনন্দ আৰু বেদনাৰ মিলনেই আছিল সেই চকুৰ অশ্ৰু, যি নীৰৱতাৰে বুকুৰ তলত উৰি উঠিছিল। দেউতাই নীৰৱ কণ্ঠেৰে মাত্ৰ ক’লে—“এয়া মোৰ অন্তিম বাঁহী।”
সন্ধিয়াৰ আঁধাৰে ধীরে ধীরে গাঁওখন ঢাকি ল’লে। বাঁহীৰ সুৰ একে লগে নিৰৱ হৈ গ’ল, কিন্তু উঠোনত আৰু গাঁওখনত যেনো সেই সুৰেই প্ৰতিধ্বনি হৈ থকা। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই চকুৰে চকু মিলাই বুজি পালে—এই বাঁহী মাথোঁ সুৰ নহয়, ই এক ধৰণৰ আশীৰ্বাদ, যি তেওঁলোকৰ অন্তৰত অমৰ হৈ থাকিব। দেউতাৰ মুখত শান্তিৰ এক দীঘল হাঁহি ফুটিছিল, যি হয়তো বহু বছৰ ধৰি ওলাব নোৱাৰিছিল। নাতি-নাতনীৰ বুকুত জন্মিল এক নতুন প্ৰতিজ্ঞা—দেউতাৰ এই সুৰ আগলৈ লৈ যাব, সপোন আৰু স্মৃতিৰ সংযোগ আগন্তুক প্ৰজন্মলৈ উৰাই নিদিব। সুৰটো থমকি গ’লেও, তাৰ অনুৰণন মাটি, আকাশ আৰু সময়ত জীয়াই ৰ’ল। সেই সন্ধিয়া গাঁওখনৰ ওপৰত বেদনা আৰু মুক্তিৰ মিলনেই এক অদ্ভুত সুৰ হোৱাৰ দৰে ভাসি থাকিল।
১০
দেউতাৰ মৃত্যুৰ পিছত গাঁওখনত এক অদ্ভুত নীৰৱতা আহিল। পুৰণি ঘৰখনৰ উঠোনত গছবোৰ নীৰব হৈ ৰ’ল, মাটিৰ গন্ধটোও একেবাৰে বেদনামিশ্ৰিত লাগিল। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই সেই নিশা দেউতাৰ ওপৰত কান্দি পৰিলেও, তেখেতে যি সুৰ আগত ৰাখি গৈছিল, সেই সুৰে সিহঁতক স্থিৰতাৰে শান্ত কৰি তুলিছিল। দেউতাৰ দেহ ভস্ম হৈ মাটিত মিলি গ’ল, কিন্তু তেওঁৰ বাঁহী আৰু তাৰ সুৰ গৃহখনৰ প্ৰতিটো ইটাত, প্ৰতিটো চৌহদত জীয়াই ৰ’ল। একেবাৰে প্ৰথম ৰাতিপুৱা, সূৰ্য্যৰ পোহৰ মাটিত পৰাৰ আগতে, অৰ্ণবে হঠাৎ শুনিলে সেই বাঁহীৰ সুৰ—যেনো উঠোনৰ হাওঁফাওঁত সুৰ বাজিছে। পূৰ্ণিমাইও সেই সুৰ শুনি দৌৰি ওলাই আহিল। দুয়ো জনী সৰু চকুৰে চকু মেলি বুজিলে—দেউতা নাই, কিন্তু তেওঁৰ বাঁহী আৰু সুৰ মাটিৰ বুকুত অমৰ হৈ ৰ’ল।
প্ৰতিটো ৰাতিপুৱা, যেতিয়া হিমেল বতাহ গছৰ পাতত ফুৰফুৰাই, সেই বাঁহীৰ সুৰ যেনে নীৰৱতাৰে গৃহখনত বাজি উঠে। অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই জানিলে, ই কোনো সাধাৰণ শব্দ নহয়—ই দেউতাৰ প্ৰেম, অসম্পূৰ্ণ কাহিনী, আৰু তেওঁৰ জীৱনৰ অনুৰণন। সিহঁতে প্ৰতিটো দিনত সেই সুৰ শুনি শিকিলে যে স্মৃতি মানে কেৱল দুখ নহয়, ই এক সোনালী শিকণী, যি জীৱনলৈ দিশ দিয়ে। পূৰ্ণিমাই এদিন চুপচাপ অৰ্ণবক ক’লে—“এই বাঁহী আমাৰ বাবে দেউতাৰ উপহাৰ। আমরা যদি সুৰটো আগলৈ লৈ যাওঁ, তেন্তে দেউতাও আমাৰ সৈতে জীয়াই থাকিব।” অৰ্ণবে দৃঢ়ভাৱে মাথা দোলালে। সেই দিনাই দুয়োজন প্রতিজ্ঞা কৰিলে—বাঁহীৰ সুৰ আগলৈ লৈ যাব, যেন সুৰ থমকি নপৰক। গাঁওখনৰ মানুহেও হ’হঁহকৈ ক’ব ধৰিলে—“চৌহদত বাজে বাঁহী, দেউতাৰ সুৰ এতিয়াও গৃহত জীয়াই আছে।”
সিহঁতে দেউতাৰ বাঁহীখন আগন্তুক প্ৰজন্মলৈ লৈ যাব বুলি সংকল্প কৰিলে। গাঁওখনৰ উৎসৱত, পুৰণি গীতবোৰ পুনৰ গাওঁতে, অৰ্ণব আৰু পূৰ্ণিমাই সেই বাঁহী বাজাবলৈ চেষ্টা কৰিলে। যদিও হাতত সেই একে দক্ষতা নাছিল, তবুও সুৰৰ অনুৰণন চকুত উজ্জ্বলতা আনে, হৃদয়ত প্রেম আৰু বেদনাৰ মিলিত আবেগ জাগে। সময়ৰ সৈতে সুৰটো গাঁওখনৰ পৰম্পৰা হৈ পৰিল—প্ৰেম আৰু স্মৃতিৰ প্ৰতীক। শিশুৰা গাওঁত জন্মাই সুৰ শুনি বঢ়ি উঠিল, বুঢ়া মানুহে মৃত্যুৰ আগতে সেই সুৰত শান্তি পালে। দেউতাৰ বাঁহী থমকি যোৱা নাই—ই গৃহৰ প্ৰতিটো চৌহদত বাজি থাকে, প্ৰজন্মৰ পৰা প্ৰজন্মলৈ, যেন জীৱনৰ প্ৰতিটো মেলোডীৰে নতুন যাত্ৰা আৰম্ভ হয়। চৌহদত বাজি থকা বাঁহী অমূল্য স্মৃতি হৈ থাকিল, যি কেতিয়াও থমকি নপৰিব, কাৰণ সেই সুৰেই জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ ধ্বনি।
সমাপ্ত
