মৰমৰ সুৰ

জনালী দত্ত

প্ৰথম অংশ: চাহপাতৰ গন্ধত নামি আহে সুৰ

চাহ-বাগিচাটোৰ পৰা অৱসন্ন হাওয়া নামি আহিলে রিনিৰ বুকুতে এক অপৰিচিত কঁপি ওঠে—এনে জুলপুৰীয়া কঁপি যি বৰষুণৰ আগমুহূৰ্ত্তৰ বতাহৰ দৰে কাণৰ কূণঠালৈ চোব খাই যায়, নিজৰ নামটো কাষলৈ টানি লয় আৰু বুজাই দিয়ে যে আজিও কিবা নতুন হ’ব পাৰে। পুৱাৰ সূৰ্য্য সদায়েই ইয়াত অলপ ছাঁ টানি মিছা-মিছা ৰঙা কৰি ধৰে; দূৰলৈ চাহপাত চেলাই থকা শ্রমিক-শ্ৰমিকাইৰ কণ্ঠেৰে ওলাই আহে মিঠা কথোপকথন, হাহিমুখৰ একোণ, আৰু গন্ধ—একেধৰণৰ গন্ধ য’ত আছে মাটিৰ কাদা, পাতৰ সেউজ, আৰু কাষতে পুৰি থকা চুৱাইফলৰ খোলৰ ধোঁৱা। ৰিনি—চাহ বাগিচা মেনেজাৰৰ একমাত্ৰ কন্যা—তেওঁৰ চলাফেৰাত এবিধ সাৱধান শিষ্টতা, যেন হেঁপাহকো পইছা-খৰচ নকৰাকৈ সুকোনাকৈ সাঁচি ৰাখিছে। মৰ্মে বুজিলেও তেওঁ কেতিয়াও অধিক শব্দেৰে কথা নকয়; ইজনে-সিজনে কয়, “বাবাৰ দৰে গম্ভীৰ,” কিন্তু ৰিনিৰ ভিতৰত গুমাই থকাৰ এক লয় আছে, সংগীতৰ দৰে সলনি-সলনি, বেছিভাগ সময়েই নিজেই নিজৰ কাষ চেপেটাই থকাটো বাচি লয়। কিয়নো, ইয়াত প্ৰেম মানে খুব সোনকালে কেচুপাতৰ দৰে শুকাই যোৱা কিবা এটা কল্পনা বুলি মানুহে বুজে; ঘৰ-বসতি, চাকৰি-বাণিজ্য—এইবোৰে পিচাত টানি লৈ যায়, আৰু নৱ-মাটি গুৰি গুৰি সেউজ হওঁতে সময় কেতিয়া আঁধাৰ হ’ল বুজিবই নোৱাৰা। সেইদিনা পুৱাতো বেলেগ আছিল। বাগিচাৰ মুখ দিশে কাষৰ গাঁৱতকৈ অহা এক তরুণে ঢোলৰ তালত বিৰুদ গানৰ লয় গাবলৈ থমকি থমকি আগবঢ়িছিল। ঢোলাটো বাছনি কৰা হাতত ধৰা, কাষত বেহু, আৰু কঁকালত বাঁহীৰ পেকেট, মুখত নলগা হাঁহি—এটা যাত্ৰীৰ ধূলি, পালে পালে থুপ থুপ হয় পৰি যোৱা সুৰৰ সন্ধানত যেন ওলাই অহা। গেটখনৰ ওচৰত ৰিনিয়ে তেওঁক প্ৰথমবাৰ দেখিছিল—অৰুপ। মানুহবোৰে বুজাবলৈ ক’লে, “বিহু-গায়ক, গাঁও গাঁও ঘূৰি ডাঙৰলোকৰ আগত গায়, আৰু জন-জীৱনৰ লৰ-ফৰ সংগ্ৰহ কৰে, পুৰণি ধুনবোৰ কণ্ঠত সাজি ওলায়।” রিনিৰ কঁপনি এনেতে তাক শুনিয়েই, চকুৰ কোণত সৰু এক বিহ্বলতা; যেন কিবা বহুদিনৰ আগৰ কথা আকৌ নতুনকৈ লেখা হ’ব বুলি আহি পৌঁছে। বাবাই, মানে মেনেজাৰ বহাগ গোঁজি ধৰি, তাক অতিথিশালালৈ লৈ গ’ল—চাহ-বাগিচাৰ ভিতৰতেই এটা সৰু, সজোৱা ঘৰ। “আজিৰ পুৱা নাইটোত গাব লাগিব, গাঁওবিলাকে আহিব, ক’ব যে আমাৰ বাগিচাতো একেটা উৎসৱ আছে,” বাবাই ক’লে, গামোচাখন আঙুলিত পিচলাই বাট দেখুৱাই। অৰুপে নম্ৰ হাঁহি এৰি ক’লে, “পুৰণি ধুনবোৰে সদায় বাট দেখুৱায় দাদা, নতুন ঠাইত নতুন শব্দ বিচাৰোঁতে অকলশৰীয়াকৈ মন থৈ দিম। এই বাগিচাৰ গন্ধটোও গীতত লগাব পাৰিম।” শব্দবোৰ শুনি ৰিনি ভিতৰি ভিতৰি পৰিসৰহীন এক আগহুৱা স্থিৰতাত পৰিল। হেৰুৱা হোৱাৰ ভয়া কি? কল্পনাৰ কুলিয়াতো আগতে বহুতে সাৰৱিহীন হৈ পৰে। কিন্তু তাতকৈ ডাঙৰ এক প্ৰশ্ন—‘এই মানুহজনৰ কণ্ঠত সত্য আছে নে?’ পুৱা-নাইটো আৰম্ভ হোৱাৰ আগৰ সময়। আকাশৰ ৰঙা-ধূৱা জোঁক বাগিচাৰ পাতত সিঁচৰাৰ দৰে উজাই পৰিছিল। ৰিনীয়ে বৈঠকঘৰৰ কাপাটৰ ফাঁকৰ পৰা দেখিছিল—অৰুপ ঢোলৰ কপালত ছাল টান কৰি লৈছে, বেহু জন্মাইছে আৰু বাঁহীৰ পেকেটখন খুলিবলৈ গৈ পিঠিত গামোচা সামৰি লৈছে। কাষ চেপেটা ৰঙা ফুলে কেঁচা সুবাস উলিয়াইছে। “নাইটোত কোন ধুনে আৰম্ভ কৰা হ’ব?”—ৰিনীৰ স্বৰে সৰু কীৰ্ত্তন-চেরা কম্পমানতা। অৰুপ পিছফালে চাই হাঁহিল, “এতিয়া যে তোক ক’ম কেনেকৈ? নাইটো কণ্ঠৰ পৰা জন্মে, সোঁতৰ পৰা নহয়। তেতিয়াহে জানো।” বাক্যবোৰ ৰিনীৰ কাঠিমানুহৰ দৰে স্থিৰতালৈ ঢাপলি মেনেহে পাৰ মাৰি আহিল। সেই মুৰত সোঁতৰ এক কণ্ঠ সম্পৰ্কে তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল—শব্দহীন এক বুজাবুঝি। পুৱা-নাইটো আৰম্ভ হ’ল। গাঁও-গাঁৱৰ বেণুবাদক, শিশুসকলো, বেলেগ বেলেগ কোণেদি চাহ-পাত কাঁধত লৈ অহা লোক—সকলোৰে চকুত আনন্দৰ কিলবিলনি। অৰুপে প্ৰথমে ঢোলত সময়ৰ অস্থিমজ্জা বিচাৰি পালে, বেহুৰ কোমল মাথোনে পাতৰজুৰি দিয়া অপূৰ্ব ঢাপত ভাঙি গ’ল মোৰমৰ ঠাই, যেন পাতবোৰেই তাল শিকাবলৈ ওলাই আহিছে। গীত আৰম্ভ হ’ল—বিহুৰ পৰা অহা, তেনে এক ধুন যাৰ শব্দত আছে পৰম্পৰাৰ নরম গাতি, আৰু নতুন প্ৰজন্মৰ সম্ভাৱনাৰ সাহস। “আহিবা, আহিবি ৰোঙালী ৰাতি, হেঙুলীয়া শাড়ীৰ মন্দিৰাত…’’—তেওঁৰ কণ্ঠ তেজপাতাৰ গন্ধ, নদীৰ সোঁত, বতাহ। ৰিনীৰ দৰে বহু চাহ-শ্রমিকাৰ চকুতেও অদৃশ্য অশ্ৰুৰ কঁপি উঠা, বাকৰ-বতাহে সৰি অহা লাহে লাহে শীতলতা। গীত শেষ হ’লত হাততালি বজিল—বাগিচা যেন এগৰাকী ঈশানীয়ে আশীৰ্বাদ দিছে। সেই হাততালিৰ বুকুৰে অতিথিশালাৰ আগত অৰুপ আৰু ৰিনি প্রথমবাৰ মুখে-মুখে কথা পাতিলে—এয়া মানে আন এক ধৰণৰ প্ৰথম-সাক্ষাৎ, য’ত শব্দৰ ওপৰত শব্দ নাথাকে, কেৱল কিয় যেন এক স্থিৰ শান্তি থাকে। “তুমি গাৱা ধুনটো ক’ত শিকিলে?”—ৰিনীয়ে থৰথৰি নকৰি সোজাকৈ সুধিল, যেন বহুদিন ধৰি অভিনয় কৰা দৃশ্যত আজিহে সংলাপ মাৰিবলৈ পালে। অৰুপে ক’লে, “দেওডুমা এটাৰ গাঁও, ভালপোৱা মানুহে ৰাতিপুৱাত কুধা মাৰি গীত শিকাইছিল। ক’ব নোৱাৰো—মই শিকিছোঁনে গীতে মোক শিকাইছে। কেতিয়াবা গীতেই মানুহ তৈরি কৰে।” ৰিনীৰ চকুত দীঘল বালি-ঘড়িৰ সময় থমকি ৰ’ল—‘মানুহক গীতে তৈয়াৰ কৰে’—এই কথা তেওঁ কেতিয়াবা শুনা নাছিল, কিন্তু যে কথা সত্য তেওঁৰ মূৰত গম-গমাই উঠিল। তেতিয়াই বাগিচাৰ মাজেৰে ধে-পে-ধে-পে শব্দেৰে এডাল গাড়ী আহি থমকাল। গুৱাহাটীচৰৰ কোনোবাৰ বয়সন্ধি-ৰোযাৰ উৎসৱ শৈলীত পিন্ধা ক’লা পেন্ট, গাঢ়-নীলা শাৰ্ট; চকু সোঁমা কৰি পোনেই মানেজাৰৰ ঘৰৰ দিশে। ৰিনীয়ে অনুমান কৰিলে—এই সেই ধনाढ্য ব্যৱসায়ী, বাবাই ক’তাবোৰ দিন ধৰি যাৰ কথাই কৰ্মদিৱসৰ চাহ-চকি পূৰ্ণ কৰি তুলিছিল; ‘বিয়াৰ কথা’ বুজাই বুজাই ভিতৰৰ ডাঙৰ কোঠাটোতে আঁকা নক্সা ঘূৰৰ দৰে আগবাঢ়িছিল। কাষৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে চুপে চুপে হাঁহি—“দিদিৰ পাত্র আহিল, দিদি, দিদি!”—কাণে বাজিল। ৰিনীৰ হৃদস্পন্দন অলপ তীব্ৰ হ’ল, কিন্তু মুখে কোনো ভাষা নলগিল। অৰুপে এফালে দাঁত কঁপাই মাথোঁ ক’লে, “আজি মই গাঁওখনৰ বাপতিয়াজনী গীতটোও গাম। হ’লে নাজানো বিদাই নোৱাৰোঁ।” শব্দ ‘বিদাই’য়ে ৰিনীৰ বুকুত এক কঁপোৱা বাঁহেৰে ঢাপলিয়াই গ’ল। দিনটো লাহে লাহে ধনি হ’ল। মেনেজাৰে অতিথিৰে চেনা-অচেনা কথাবোৰ পাতি থইলে, ৰিনীক চুপকৈ ভিতৰখনত ডাকিলে—চেনা বিৰুদ্ধে অচেনাত কাষ চাপা, ‘বিয়ে মানে দায়িত্ব, কন্যা’—মাথোঁ এইটো বুলি তেওঁৰ চকুৰে সদয় গামোচা উপচি পৰিল। ৰিনি তেনেহ’লে, প্ৰথমবাৰৰ দৰে সাচ্চাকৈ নিজৰ শ্বাস গণিলে। কাষৰ কাচফুলিত উভত-উভতি মৃদু হাওয়া, দূৰত ঢোলৰ নিষাদ। অৰুপৰ কণ্ঠ আৰু বদনিত কোনো অনিচ্ছা নাছিল; যাত্ৰীৰ সেউজ চকুত কেৱল গীত আছে, ‘অকলশৰীয়াকৈ ভালপোৱা মানে আপোনেই, দিয়া-লোৱা নাই’—এই ধৰণৰ এক অজ্ঞাত জ্ঞান। নাইটোৰ শেষত আকৌ এবাৰ ঢোল বাজিল; এবাৰ মীক্সত গম-ধম থোৱা কিছুমান ৰিদিম, যাক শুনি লোকসকল নাচিলে। ৰিনি দূৰত দাঁড়াই থাকিয়েই এদিন জন্ম লগা নিজ মূৰত হাত থৈ সচকিত হ’ল—মই নাচিব নোৱাৰো; কিন্তু আজি মোৰ ভিতৰটো নাচিছে। অন্ধকাৰ নামিল, বাগিচাৰ বাতিখিনি জ্বলি উঠিল। অতিথিশালাৰ বাহিৰত অৰুপে বেহুটা থৈ বাঁহীৰ পেকেটখনত সাৱধানে দুটা বাঁহী ৰাখিলে—এজন গায়ক, তাৰ সংগীত, আৰু এটা সৰু শহৰৰ মাৰাৰ মাখা আকাশ। ৰিনি ধীৰে-ধীৰে ওচৰলৈ গ’ল—“এজন গায়কেই কি কেতিয়াবা বাগিচাত থোৱা হয়?”—তেওঁ সুধিল, স্বৰ কাঁইট-কাঁইট। “থৈ দিওঁ নেকি? মোৰ যাত্ৰা, তোমাৰ বাগিচা—এটা দিন একেলগে জন্মাই দিওঁ।” হাঁহি বহল, চকুত কিহৰ। “যাত্ৰাৰ মাজত প্ৰেম মানে?”—ৰিনীয়ে অচিনাকৈ সুধিলে। অৰুপ মূৰ দুলি ক’লে, “প্ৰেম মানে লয়। লয় যিমান স্থিৰ, তিমান দূৰলৈ গ’লে গীতো পথ ভোল নকরে। কিন্তু লয় স্থিৰ থকাৰ আগতে বতাহতো বোৱাব লাগেই।” কথাখিনিৰ অন্তত বহু মুহূৰ্ত কোনোধৰণৰ শব্দ নাছিল। কেৱল দূৰত, মানেজাৰৰ ঘৰদুৱাৰত, গুৱাহাটীচৰৰ অতিথিজন ফোনত কথা পাতি, কিবা বৰ ডাঙৰ কথাবোৰৰে নিজক ব্যস্ত কৰি ৰাখিছে। আৰু ইয়াত, চাহ-বাগিচাৰ সেউজ মাজত, ৰিনীয়ে প্ৰথমবাৰ ধৰা দিলে—এয়া কি সেউজৰ ওপৰত নামি অহা গীতৰ কোমলতা নে নতুন জীৱনৰ ভয়? তেওঁ বুজি নোপোৱা হাঁহিটোক মুখতে ৰাখি ক’লে, “কাইলৈ পুৱা মই তোমাক মানুহবোৰে নাজানা এটা পথ দেখাম। আমাৰ বাগিচাৰ তলত একেটা গোপন বাওৰি আছে—মই অতি সৰুতে তাত গীত শুনিছিলোঁ, পাতে পাতে বাজিছিল। হয়তো তাত তোমাৰ ধুন জন্মিব।” অৰুপে মাথোঁ ক’লে, “কাইলৈ পুৱা—সূৰ্য্য উঠাৰ আগত।” দুয়োৰে চকুত একে জোনাকী নাচিল; দুয়োৰে বৰষুণৰ আগচিনাকি গন্ধ পালে। আৰু তেতিয়াহে ৰিনি নীৰৱে বুজিলে—প্ৰেম ক’ব লাগেনেই, কেতিয়াবা কেৱল শুনিবলৈ লাগেও নে? সাঁহাৰি-সাঁহাৰি সেই নিশাই বাগিচা ক’তাবা নতুন ৰূপ লৈ ঘুমাই পৰিল—পাতবোৰে চকু সুমাই থ’লে, বতাহে বোলে, “আজি লয় জন্মিল, কাইলৈ গীত।”

দ্বিতীয় অংশ: সেউজেৰে ঢকা গোপন বাট

পুৱাৰ আকাশ আজিকালি কেতিয়াবা অতি নীৰৱ লাগে—যেন শব্দবোৰ আকাশৰ তলৰ পাতত সিঁচি থোৱা আৰু সেই শব্দবোৰ জপিয়াই নপৰে। ৰিনি ঘড়ীৰ অতি আগতে উঠি পৰিল। বাবাই আৰু মাইকীয়ে এতিয়াও ঘুমত; অতিথিশালাত অৰুপৰ নীচু নিঃশ্বাসৰ ছাঁ। চাহ-বাগিচাৰ পিছে-পিছে লাহে লাহে কঁপি থকা কুয়াশাই তাৰ বাট আগবঢ়াই দিলে। হাতে গামোচা, গলাত সৰু তামোলৰ পেকেট, বুকুত এক ধৰণৰ কঁপনি—‘গোপন বাওৰি’টো কোনো মানুহে সদায় নেদেখা। এই বাওৰি ৰিনীৰ শৈশৱৰ সঁচা স্থান, য’ত শিশুকালত সেৱলাৰ পাতৰ মাজেৰে পানীৰ টুকুৰা দেখি তেওঁ সুৰ শুনিছিল। সুৰবিলাক যেন কোনোবা পুৰণি মানুহে তলত থৈ গৈছিল—ৰিনি সেই সুৰৰ কথা কেতিয়াবা কোনোকেইকেইক বুজাইছিল, কিন্তু বিশ্বাস কৰিলে খুব কমে।

অৰুপে গোপনে আহি দাঁড়ালে, যেন আগতীয়াকৈ জনা আছিল আজিৰ বেলিকা। ঢোল আৰু বেহু অতিথিশালাত এৰিছে, হাতে মাথোঁ বাঁহীৰ সৰু পেকেট। হাঁহি ক’লে, “তুমি সত্যেই পথ দেখাবা?”
— “হয়, কিন্তু এই পথৰ কথা আমি কেতিয়াও আনক নকো। কেতিয়াবা মোৰো ভয় লাগিছিল… যেন এই বাটত গম-নপোৱা কিবা থাকে।”

চাহ-বাগিচাৰ গা ঘেঁহি দুজন আগুৱাই গ’ল। সেউজেৰে ভৰা সৰু সৰু ঢাল, গছৰ তলত হালধীয়া ফুলৰ গন্ধ, বতাহত পানীৰ ছাঁ। সিহঁতে গোপন সেউজেৰে ঢাকা এটা গছতকৈ তললৈ নামি গ’ল। ইয়াত পানী টুকটুক কৰি নামি গৈ এটা সৰু বাওৰিত সোমাইছে। পানীৰ ওপৰত পাতৰ ছাঁ, আৰু তলত সৰু সৰু ঢৌ।

অৰুপ এপাহৰ পানীৰ কাষত বহি বাঁহীটো কঢ়াল। প্ৰথমে কোনো সুৰ নাহিল—কেৱল পানীৰ শব্দ, গছৰ পাতৰ ছেঁচা, আৰু দূৰৰ কুকুৰাৰ ডাক। তাৰপিছত বাঁহীৰ প্ৰথম শ্বাস—পানীৰ ওপৰত ঢৌ নাচি উঠিল, যেন সুৰৰ আগমনত নদীয়ে বতৰা দিবলৈ সাজু।

ৰিনীৰ বুকু গৰম হ’ল। এই বাঁহীৰ সুৰত কি আছিল—মাটি আৰু বতাহৰ মাজৰ সোঁতা নে, নাকি কোনো লুকাই থোৱা প্ৰেমৰ উচপখুচ? অৰুপৰ চকুত অদ্ভুত এক স্থিৰতা—যেন এই গোপন বাওৰিটো তেওঁৰ বহুদিনৰ পৰিচিত, যেন ৰিনি মাথোঁ বাটটো মনে পকাই দিলে।

— “এই সুৰ তোমাৰ?” ৰিনীৰ কণ্ঠ সৰু।
অৰুপ মাথোঁ হাঁহিল, “সুৰ কেতিয়াও মানুহৰ নহয়, ৰিনি। সুৰ মানে—তুমি যি অনুভৱা, মই যি অনুভৱো, সেয়া হ’বলৈ অনুমতি লয়।”

তেওঁৰ কথাত ৰিনীৰ বুকুত এক ধৰণৰ ভয় আৰু শান্তি একেলগে নামি আহিল। এতিয়াহে তেওঁ বুজিলে—অৰুপৰ সুৰ কেৱল গীত নহয়, সেয়া তেওঁৰ জীৱনৰ পথ। আৰু সেই পথৰ কাষত তেওঁ আজি নিজে উপস্থিত।

তেতিয়াই ওপৰৰ বাগিচাৰ পৰা মানুহৰ কণ্ঠ—বাবাৰ কণ্ঠ।
“ৰিনি! ক’ত গ’ল তুমি?”
বুকুত ধুকপুক—যেন এই গোপন বাট আৰু সুৰৰ কথা বাবাই জানিব নালাগে।
অৰুপ সঁফুৰি উঠিল, বাঁহী হাতত।
— “তুমি যাওঁ, মই এইফালে থাকিম। কেতিয়াবা গোপনীয়তা বাঁচি থাকিলে তাতেই সুৰ বেচি থাকে।”

ৰিনি উভতি গ’ল, কিন্তু পিছুৱৰ বাওৰিৰ পানীৰ শব্দ আৰু বাঁহীৰ সুৰে তেওঁৰ বুকুত এক অবিৰাম স্পন্দন থৈ গ’ল। যেন এই স্পন্দনেই তেওঁক আগতে টানি নিয়াৰ।

পিছত উভতি আহি, অতিথিশালাৰ কাষত, তেওঁ দেখিলে—গুৱাহাটীচৰৰ ধনী অতিথিজন বাবাৰ সৈতে কথা পাতি আছে, চকুত তেওঁক লৈ কোনো প্ৰশ্ন।
অৰুপ দূৰত থিয় হৈ মাথোঁ চকুৰে সুধিলে—‘কাইলৈ?’
ৰিনি এক মুহূৰ্তলৈ চকুৰে উত্তৰ দিলে—‘হয়।’

তৃতীয় অংশ: লয়ৰ মাজত দ্বন্দ্ব

বাগিচাৰ দিনবোৰ সাধাৰণতে সেউজ আৰু বতাহৰ মেলত গড়ি উঠে, কিন্তু আজিৰ পুৱা ৰিনীৰ বাবে যেনে সোঁতৰ মাজত কোনোবা আঙুলিৰে বেছি বেগেৰে সলনি কৰা তাল। পুৱাৰ চাহৰ টেবুলত বাবাৰ কণ্ঠ কঠিন—
— “ৰিনি, ৰাতিৰ অতিথিজন—পঙ্কজ—তোমাৰ বাবে আমি বহুত আগতে কথা পাতিছো। তেওঁ আমাৰ বাগিচাৰ পুঁজিতো লগাব, আৰু… তোমাৰ ভবিষ্যৎ সুৰক্ষিত হ’ব।”

ৰিনি কাপৰ চুবুৰিত চাহৰ ৰঙা-সেউজী ঢৌত চকু থৈ থাকিল। ‘সুৰক্ষিত’ শব্দটো তেওঁৰ কাণত যেন ভাঙি যোৱা বাঁহীৰ সুৰ—য’ত প্ৰথমৰ মাধুৰ্য্য নাই, মাথোঁ মাটি আৰু ধুলি।
— “বাবা, মই…”—তেওঁ বাক্য শেষ কৰিবৰ আগতেই পাছেৰে পাছেৰে অতিথিশালাৰ কাষত অৰুপৰ বাঁহীৰ সুৰ ঢালি আহিল।

পঙ্কজ চকু তুলিল—হালধীয়া সূৰ্যৰ আঁচলেৰে চকুত খিলি থকা এক ধৰণৰ আত্মবিশ্বাস।
— “চাহ-বাগিচাত মিউজিক ক্লাছ চলিব নেকি?”—তেওঁ সৰু হাঁহিৰে সুধিলে, যেন বেয়া-ভালৰ পৰা বেছি শিষ্টাচাৰ মানি চলা।

বাবাই ক’লে, “এজন অতিথি গায়ক—বিহুৰ সুৰ শিকাবলৈ আহিছে।”
পঙ্কজ ঠোঁটত সৰু বাঁকা হাঁহি তুলিলে, কিন্তু তাত ঠাণ্ডা আছিল—যেন সুৰ মানে তেওঁৰ বাবে মাথোঁ অনুষ্ঠানৰ সাজ, হৃদয়ৰ কথা নহয়।

ৰিনীৰ মনত ক’তাবা ভাঙনি হ’ল। তেওঁ জানিছিল, এই বাগিচাৰ ৰং আৰু গন্ধৰ মাজত অৰুপৰ সুৰে জন্ম লৈছে, আৰু পঙ্কজৰ কাষত সেই সুৰ হেৰুৱাই যাব।

দুপৰীয়া ৰোদত বাগিচাৰ ছাঁত অৰুপৰ সৈতে দেখা হ’ল।
— “তুমি পুৱা বাঁহী বজালে কিয়?”—ৰিনীৰ সুধা যেন অভিমান আৰু ভয়ৰ মাজৰ কোনো স্থানত।
অৰুপ হাঁহি দিলে, “সুৰ কেতিয়াবা অনুমতি নলয়, ৰিনি। মই মাথোঁ পানীৰ কাষত বহি থাকিলোঁ, বাওৰিৰে লগাই দিম বুলি ভাবিলোঁ।”

ৰিনীৰ চকু তেতিয়াই আর্দ্ৰ হ’ল।
— “বাবা তোমাক বাদ দি পঙ্কজক লৈ কথা পাতিছে। মই নাজানো… মই কি কৰিম।”

অৰুপৰ কণ্ঠ স্থিৰ, কিন্তু তাৰ ভিতৰত এক ঢাকনি থকা কম্পন—
— “মই যাত্ৰা কৰোঁ, ৰিনি। মোৰ বাবে তুমিও এটা যাত্ৰা—য’ত গীত আছে, কিন্তু গন্তব্য নাই। তুমি যদি বাট বাচিছা, মই তোমাৰ লগত থাকিম। কিন্তু এই বাটত সমাজৰ তালতকৈ আমাৰ লয়ৰ ওপৰত ভৰসা কৰিব লাগিব।”

ৰিনীয়ে মূৰ দোলালে—তেওঁ জানিছিল, অৰুপৰ এই কথা সপোনৰ দৰে মিঠা, কিন্তু বাস্তৱত সেই সপোনক ধৰি ৰাখিবলৈ অশেষ সাহস লাগে।

তেতিয়াই দূৰত ঢোলৰ এক প্ৰচণ্ড তাল বাজি উঠিল—গাঁৱৰ পৰা কোনোবা ৰাতিপুৱাৰ নিমন্ত্ৰণৰ খবৰ আহিছে। অৰুপ সেই তালেৰে উভতিল, ৰিনীক মাথোঁ ক’লে—
— “যদিহে তুমি আহিব, মই গাব। আৰু যদিহে তুমি নাহা, মই তেতিয়াও গাব, কিন্তু সুৰত তোমাৰ অভাৱ থাকিব।”

ৰিনীৰ বুকুত সোঁতৰ কামুৰি—লয়টো কি ইমান সহজে ভঙি যাব নেকি, নে এই লয়ৰ মাজতে নতুন সুৰ জন্মিব?

চতুৰ্থ অংশ: গোপন সিদ্ধান্ত

ৰাতিটো আকাশত গাঢ় নীলা মেখলাৰে নামি আহিছিল, যেন বাগিচাৰ ওপৰত কোনোবা সুৰৰ আঁচল বিস্তাৰিছে। চাহপাতৰ সেউজ ৰং আঁধাৰত প্ৰায় কালো হৈ পৰিছে, কিন্তু সেউজৰ গন্ধ—তেওঁ কেতিয়াও আঁতৰাই নপাৰা গন্ধ—এনেও মাটিৰ সৈতে বায়ুত মিহলি হৈ গল।

ৰিনি জানালা খুলি দূৰত চাহ-বাগিচাৰ মুখ দিশত চাইছিল। অতিথিশালাৰ মৃদু বাতি ভিতৰৰে কিবা নীৰৱ কথা বোলাৰ দৰে পোহৰ দি আছিল। তেওঁ জানিছিল, অৰুপতোক সেইখিনিত আছে—বাঁহী হয়তো হাতত, অথবা কাষৰ টেবুলত, কিন্তু মনত নিশ্চিতভাৱে কিবা নতুন সুৰৰ বীজ জন্মি আছে।

বাবা আৰু পঙ্কজ তলৰ বৈঠকঘৰত চাহত কথা পাতি আছিল। শব্দবোৰ ওপৰৰ কোঠালৈ উঠি আহিছিল—ব্যৱসায়, চাহ-বাগিচাৰ মুনাফা, আগন্তুক পুঁজিৰ কথা। মাঝে মাঝে পঙ্কজৰ মৃদু হাঁহি, যেন সকলো পথ ইতিমধ্যে ঠিক কৰি থোৱা।

ৰিনীৰ বুকুত বেছি বেছি ধুকপুক লাগিল। “সুৰক্ষিত ভবিষ্যৎ” বুলি বাবাই যি শব্দ ব্যৱহাৰ কৰিছিল, সেইটো এতিয়া তেওঁৰ বাবে বন্ধ দুৱাৰৰ দৰে লাগিছিল। সুৰক্ষাৰ আঁৰত বন্ধন, আঁধাৰ, আৰু সেউজহীনতা।

হঠাতে তেওঁ সিদ্ধান্ত লৈ ফেলিলে—যদি কেতিয়াও নিজৰ গন্ধ, ৰং আৰু সুৰ বাঁচাই ৰাখিব লাগে, তেন্তে ইয়াত থকা সম্ভব নহয়। কিন্তু ই কোনো নাটকীয় পলায়ন নহ’ব; ই হব নীৰৱ, সেউজৰ মাজেৰে বোৱা বতাহৰ দৰে।

ৰাতি প্ৰায় সাড়ে দশ বজাত, পুৱাৰ গোপন বাওৰিৰ কথা মনত পেলাই, তেওঁ বগা শালটো গাত লগালে আৰু সিঁড়ি বগাই তললৈ নামিল। ঘৰত সকলো ব্যস্ত—বাবা পঙ্কজৰ লগত কাগজত মন, মাইকীয়ে চাহৰ ঠোঙা সাজি আছে। কাকো লক্ষ্য নকৰাই তেওঁ বাগিচাৰ পথ ধৰি অতিথিশালালৈ গ’ল।

অৰুপ বাহিৰৰ বেঞ্চত বহি আছিল, যেন কিবা আগতেই অনুভৱ কৰিছিল। ৰিনীৰ মুখত কোনো হাঁহি নাছিল, কিন্তু চকুত অদ্ভুত এক দীপ্তি আছিল।
— “মই তোমাৰ সৈতে যাব,” ৰিনীৰ স্বৰ শান্ত, কিন্তু দৃঢ়।
অৰুপ কিছুক্ষণ চুপ থাকিল, যেন সুৰ আৰম্ভ কৰাৰ আগৰ সেই নীৰৱতা। তাৰপিছত ক’লে, “তুমি জানিছা, এই পথত কোনো নিশ্চয়তা নাই?”
— “জানি। কিন্তু এই অনিশ্চয়তাই মোৰ বাবে সুৰক্ষিত।”

তেওঁলোকে অতিথিশালাৰ ভিতৰত ঢোল-বেহু নিল। বাঁহীটো অৰুপৰ কাষত আগতে থ’লোঁ যেনে সদায় সেই কাষতেই আছিল।

বাগিচাৰ পথত নামি আহিল বতৰ-বতাহত নামি অহা সেউজৰ গন্ধ। দূৰত কুকুৰাৰ কণ্ঠ, কাষত ঝিঁঝিৰ সুৰ, আৰু ওপৰত নক্ষত্ৰেৰে ভৰা আকাশ—যেন সকলো মিলি তেওঁলোকৰ নীৰৱ প্ৰস্থানক সঙ্গ দিবলৈ সাজু।

বাওৰিৰ ওচৰলৈ ওলাই গ’লত ৰিনীৰ মনে হ’ল—এয়া যেন এক যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি, যি যাত্ৰাত লয় অৰুপৰ, কিন্তু সুৰ দুজনৰ।

পঞ্চম অংশ: পথৰ গৰ্জন

বাওৰিৰ ওচৰত আঁধাৰে সেউজৰ মুঠি আঁকোৰি ধৰি আছিল। পানীৰ সোঁতেৰে এদম শীতলতা নামি আহিছিল, যেন ৰাতিৰ বুকুত কোনোবা অচিনাকী হাতেৰে তেমাল ফুটি গৈছে। ৰিনি আৰু অৰুপে নীৰৱে বাঁহী আৰু বেহুৰ বুটলীটো বাওৰিৰ কাষৰ আগলি শিলৰ ওপৰত ৰাখিলে। ইয়াতকৈ সুৰক্ষিত ঠাই তেওঁলোকে ভাবিবও নোৱাৰিলে—বাওৰিৰ শব্দে সকলো কথা ঢাকি পেলাব বুলি ভৰসা কৰিছিল।

কিন্তু ঠিক তেতিয়াই, আঁধাৰৰ বুকুত ফুটিলে জোতিৰ চকচকনি—লটপটাই অহা টোৰ্চলাইটৰ কিৰণ।
— “কোন আছে তাত?”—বাবাৰ কণ্ঠ, কপালৰ পৰা ধেমালি সৰিলেও শাসনৰ তেজত গৰম। তাৰ পিছেৰে পঙ্কজৰ উচুপা হাঁহি, যেন আঁধাৰতো তেওঁ আগতে পথ খুলি ৰাখিছিল।

ৰিনীৰ বুকুৰ তলৰ ঢাপত ঢোলৰ শব্দৰ দৰে এক তীব্ৰতা—ভয়, লজ্জা, কিন্তু তাৰ ওপৰতে অনন্ত সাহস। অৰুপ থিয় হৈ শিলৰ কাষত দাঁড়ালে, মুখে অদ্ভুত এক স্থিৰতা।
— “দাদা, মই অৰুপ। গানত ৰিনীক সুৰ শিকাবলৈ আহিছোঁ। এই বাওৰিটো… এইটোত আমাৰ গীত জন্মিছে।”

বাবাৰ চকুতে আছুতীয়া গৰিমা আৰু ধিক্কাৰৰ জট।
— “গীত? বাগিচাৰ কন্যাই আঁধাৰত গীত শিকিব নাজানে, অৰুপ। ই বাগিচা, কোনো যাত্ৰাৰ মেলা নহয়।”

পঙ্কজ কাষত দাঁত কিঙৰি ক’লে,
— “মই কৈছিলোঁ নে, ই ল’ৰাটো অহাতেই ভুল। ই আমাৰ ৰং বিগাৰি দিব।”

ৰিনি আগবাঢ়ি আহিল। মুখত আঁচল নামি আহিছিল, কিন্তু চকুত জ্বলিছিল গৰম পানীৰ সোঁত।
— “বাবা, মই যদি আঁধাৰত গীত শিকো, তাৰ মানে মই আলোৰে পথেই খুজিছোঁ। এই আলোচোনাই মই বেছে লওঁ, পঙ্কজৰ চকুৰ শূন্যতালৈ মই যাব নোৱাৰোঁ।”

বাবা এক মুহূৰ্ত চুপ থাকিল। বাওৰিৰ শব্দৰ মাজত এই চুপত কিবা সিদ্ধান্ত পকাই গল। কিন্তু তাৰ আগতেই আঁধাৰৰ পৰা কোনোবা তৃতীয় কণ্ঠ উঠিল—বাগিচাৰ এজন বয়স্ক শ্রমিক,
— “মানেজাৰ দাদা, এই অৰুপেই আজি গাঁওখনত মানুহবোৰক হাঁহি আনিলে। ইয়াৰ গীত নোহোৱাহেঁতেন আজি নাইটো হ’ব নোৱাৰিলেহেঁতেন।”

আঁধাৰত এই কথা যেন এক বিদ্যুতৰ চমক। বাবাৰ মুখত ৰাগৰ ছাঁ নরম হ’ল, কিন্তু পঙ্কজৰ চকুত আঁধাৰৰ গাঢ় ছাপ।

অৰুপৰ হাতত বাঁহী। তেওঁ ধীৰেৰে বাজালে এটা সুৰ—শান্ত, দীঘল, পানীৰ সোঁতৰ সৈতে গধূলিৰ হাঁহি মিহলি কৰা সুৰ। ৰিনীয়ে সেই সুৰত হাত মেলিলে।

পথৰ গৰ্জন ধীৰে ধীৰে কমি আহিল, কিন্তু জানি আছিল—এই ৰাতিৰ সিদ্ধান্তবোৰ কেবল আজিৰ বাবে নহয়, ই সুৰ আৰু লয়ৰ মাজত চলি থকা যুদ্ধৰ প্ৰথম অঙ্ক।

ষষ্ঠ অংশ: লয়ৰ বিচাৰসভা

পুৱাৰ সূৰ্যৰ পোহৰ চাহপাতৰ গাত বতাহৰ আঁচল যেনে পৰিছিল, বাগিচা তাতেই থমকি ৰ’ল। কালিৰ ৰাতিৰ আঁধাৰৰ কথাবোৰ এতিয়াও গন্ধত, ছাঁত, মানুহৰ চকুত মিহলি হৈ আছে। কামত নামি যোৱা শ্রমিকসকলে একে কথাই ক’লে—“মানেজাৰ দাদা ৰাতি বাওৰীৰ কাষত ধৰি পেলালে ল’ৰা-ছোৱালীজনক।” কিন্তু সেই কথাৰ লগত অলপ হাঁহি আৰু চমকও আছিল, যেন এই কাহিনী বাগিচাৰ মাটিৰ মাজতে সুঁতি লৈছে।

মানেজাৰৰ ঘৰৰ মাচাত আজি এক ঠাণ্ডা বাতৰি—বাবা, পঙ্কজ, কিছুমান বয়স্ক শ্রমিক, আৰু বাগিচাৰ এজন বুঢ়া পৰামৰ্শদাতা—গোঁফত তামোলৰ ৰঙা, চকুত শানত অভিজ্ঞতা। সকলোৰে চকু একে ঠাইত—ৰিনি আৰু অৰুপ।

বাবাই প্ৰথমে কথা আৰম্ভ কৰিলে,
— “মই এই বাগিচাৰ শৃঙ্খলা বজাই ৰাখোঁ। গীত বাজনা ভাল, কিন্তু ইয়াৰ আঁৰত যদি আমাৰ প্ৰতিষ্ঠা ক্ষতি হয়, তেন্তে মই নাথাকিম। ৰিনি, তুমি জানো, তোমাৰ বিয়ে পঙ্কজৰ লগত—এয়া মাথোঁ কথা নহয়, ই আমাৰ মাটিৰো বাঁচনি।”

পঙ্কজ মৃদু হাঁহিল, যেন কথাবোৰ ইতিমধ্যে সীলমোহৰ কৰি থোৱা।
— “ৰিনি, মই তোমাৰ বাবে বাগিচাৰ বাট মেলা কৰিম। এই গায়কজন তোমাক কিবা দিব নোৱাৰে—পথ, সুৰক্ষা, মান।”

ৰিনি মাটি চোৱাৰ দৰে ঠাণ্ডা স্বৰে ক’লে,
— “মান কি বাট দেখুৱায়, পঙ্কজ? মাটিত থিয় হৈও যদি মই নিজৰ সুৰ নপাওঁ, সেই মানত কি লাভ?”

অৰুপ ধীৰেৰে আগবঢ়িল,
— “দাদা, মই কোনো শৃঙ্খলা ভঙিবলৈ আহো নাই। মোৰ মাথোঁ ইচ্ছা—বাগিচাৰ মানুহে নিজৰ মাটি আৰু গীত দুয়ো বুজুক। মই ৰিনীক সুৰ শিকাবলৈ আহিছোঁ, কিন্তু সুৰ মানে মই নিজে নই, এই বাগিচাৰ গন্ধ আৰু সোঁতৰ লগত মিহলি হৈ থকা শব্দ। যদি এইটো বেয়া লাগে, মই যাত্ৰা কৰিম, কিন্তু জানিব—এই সুৰ আমি উভতাব নোৱাৰোঁ।”

শ্ৰমিকসকলৰ মাজৰ পৰা কণ্ঠ উঠিল,
— “মানেজাৰ দাদা, অৰুপৰ গীতত আমাৰ মানুহৰ মন পায়। ইয়াৰ লগত ৰিনীৰ যদি লগ থাকে, আমি তাৰো হাতত গামোচা দিব।”

বুঢ়া পৰামৰ্শদাতাই শানতে ক’লে,
— “কেতিয়াবা শৃঙ্খলাৰ পৰা বেছি লয়ৰ প্ৰয়োজন হয়। লয় নাথাকিলে সেউজো শুকাই যায়, দাদা।”

বাবাৰ চকুত তীব্ৰ দ্বন্দ্ব—এটা ফালে বংশৰ দায়িত্ব, আন ফালে কন্যাৰ চকুত জ্বলন্ত সুৰ। পঙ্কজৰ মুখত বিস্মিত ৰাগ।

অৰুপ তেতিয়াই বাঁহীটো উলিয়াই ধীৰে ধীৰে এটা ধুন বাজালে—যেন সোঁতৰ গতি আৰু হৃদয়ৰ তাল একেলগে ধৰা হৈছে। ৰিনীয়ে সেই সুৰৰ কাষত থিয় হৈ নীৰৱে পোহৰ পোহাল, যেন এই সুৰেই তেওঁৰ উত্তৰ।

দ্বন্দ্বৰ মঞ্চত সকলো নীৰৱ হ’ল। বাগিচাৰ ওপৰত পুৱা-বতাহে চাহপাতত সেউজৰ কঁপি তুলিছিল—যেন এই বিচাৰসভাৰ অন্তত নতুন কোনো বাট আঁকিবই লাগিব।

সপ্তম অংশ: নতুন বাটৰ আঁচল

পুৱাৰ সেউজ বতাহে চাহপাতত মিঠা কঁপি তুলিছিল, কিন্তু মাচাত আছিল গাঢ় নীৰৱতা। অৰুপৰ বাঁহীৰ শেষ ধুনটো ধীৰে ধীৰে গমি গৈছিল, যেন বাগিচাৰ বতাহৰ মাজত সুঁতি থোৱা কোনো গোপন কথা।

বাবাই দীঘল শ্বাস ল’লে, চকুৰ তলৰ ছাঁ গাঢ়।
— “ৰিনি, তোৰ সুখই যদি মই বুজিবলৈ নোৱাৰোঁ, তেন্তে এই মানেজাৰৰ আসনত মই শৃঙ্খলা কিমান ৰাখিম তাতো সন্দেহ হ’ব। মই তোৰ মাকক ধৰি এই ঘৰ গঢ়িছিলোঁ, আৰু আজি মই দেখিছোঁ—তই মোৰ দৰে নহয়। তোৰ বুকুত আছে আন এক লয়।”

তেওঁৰ স্বৰত কপালৰ কড়াকড়ি নাছিল—ছিল মাটি আৰু গন্ধৰ মিহলি এক কোমলতা।
— “অৰুপ, তই গীত বাজাবি। কিন্তু এই বাগিচাত আমি কেতিয়াও অতিথিক আপোনৰ দৰে থৈ দিয়া নাই—তোৰ বাবে মই সেই নিয়ম ভঙিম।”

শ্ৰমিকসকলৰ মাজত একগাল হাঁহি, গামোচা দোলাই ধ্বনি উঠিল। পঙ্কজৰ মুখত কঠিন হাঁহি—তেওঁৰ চকুত স্পষ্ট আছিল পৰাজিত অহংকাৰ।
— “এই সিদ্ধান্তত মোৰ স্থান নাই, দাদা। মই এতিয়া গুৱাহাটীত উভতিম।”

পঙ্কজৰ গাড়ী গেট পাৰ হোৱাত বাগিচাৰ মাটিত এক নতুন বতাহ নামি আহিল। যেন সেউজ পাতা হালধীয়া সূৰ্যৰ সোৱাদ পোৱাত অলপ অলপকৈ হাঁহি ধৰিছে।

অৰুপ ৰিনীৰ ফালে চাই নীৰৱে হাঁহিল।
— “তুমি জানো নে, আজি আমাৰ গীতৰ প্ৰথম জয়?”
ৰিনি মৃদু হাঁহি দিলে—চকুত উজ্জ্বল নীলা।
— “জয় মানে বাট আৰম্ভ, অৰুপ। আৰু আমি এতিয়া সেই বাটে নামিছোঁ।”

বাওৰিৰ কাষলৈ উভতি গ’লে দুজনে—পানীৰ শব্দ আৰু বাঁহীৰ ধুন একেলগে মিহলি হ’ল। সোঁতৰ মৃদু গতি আৰু হৃদয়ৰ লয় একে সুৰত ধৰা পৰিল।

বাবা দূৰত থিয় হৈ তেওঁলোকক চাই আছিল—চকুত গৰ্ব আৰু মুক্তি দুয়ো। বাগিচাৰ ওপৰত সূৰ্যৰ পোহৰে নতুন দিনৰ আঁচল মেলিছিল।

অষ্টম অংশ: বাওৰিৰ সুৰৰ উৎসৱ

বাওৰিৰ কাষত সূৰ্যৰ প্ৰথম পোহৰে পানীৰ ঢৌত সৰু সৰু সোনালী বিন্দু তুলিছিল। ৰিনি আৰু অৰুপে একেলগে বহি বাঁহীৰ সুৰ আৰু পানীৰ শব্দ মিহলি কৰি নৱগীত জন্মাইছিল। গীতটো সৰল—কোনো জটিল ধুন নাই, মাথোঁ সোঁতৰ দৰে লয় আৰু হৃদয়ৰ শ্বাসৰ দৰে কোমলতা।

দিনবোৰ গ’ল। বাগিচাৰ মানুহে নিজে আহি বাওৰীৰ কাষত বহি গীত শুনিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। গাঁওৰ শিশুৰা হাঁহি-খেলত নামিল, বয়স্কসকলে গামোচা ভৰি লৈ তালে তালে হাততালি দিল। ধুনৰ মাজত কেতিয়াবা ঢোলৰ মিঠা তাল, কেতিয়াবা বেহুৰ তীব্ৰ টান, আৰু কেতিয়াবা বাঁহীৰ স্থিৰ শব্দ—যেন সকলোৰে জীৱনৰ অংশ।

বাবাই নিজে আহি একদিন ক’লে,
— “অৰুপ, তই এই বাগিচাত গীতৰ বিদ্যালয় খোল। শ্ৰমিকৰ সন্তানবোৰে যেন নিজৰ মাটি আৰু সুৰ দুয়ো চিনিব পাৰে।”

অৰুপৰ চকুত এক উজ্জ্বল দীপ্তি, ৰিনীৰ মুখত গৰ্বৰ হাঁহি। দুয়ো জানিছিল—এয়া কেৱল তেওঁলোকৰ প্ৰেমৰ জয় নহয়, ই সেউজৰ মাজত জন্ম লোৱা এক নতুন সংস্কৃতিৰ আৰম্ভণি।

উৎসৱৰ দিন নিৰ্ধাৰণ হ’ল—বাগিচাৰ ৫০ বছৰৰ স্মৃতিত “বাওৰিৰ সুৰ” নামৰ উৎসৱ। গাঁও-শহৰৰ মানুহ আহিল, বাওৰীৰ কাষত বাঁহী, ঢোল, বেহুৰ সৈতে অৰুপৰ নেতৃত্বত গীত গ’ল। ৰিনীয়ে প্ৰথমবাৰ সকলোৰে আগত গীত গ’ল—এতিয়া তেওঁৰ ভয় নাই, কাৰণ লয় আৰু সুৰত তেওঁ আৰু অৰুপ একে।

পঙ্কজৰ অনুপস্থিতিত বাগিচা যেন বেছি উজ্বল হৈ উঠিল। বাবাৰ চকুত নৱদিনৰ আশা, শ্ৰমিকৰ মুখত হাঁহি। সেউজৰ গন্ধ আৰু সুৰেৰে বাওৰিটো হৈ পৰিল বাগিচাৰ হৃদয়।

গীতৰ অন্তত ৰিনি আৰু অৰুপ একেলগে পানীৰ কাষত বহি চকুত চকু মিলালে। বাঁহীৰ শেষ ধুনটো আকাশত উঠি গ’লে, যেন বাগিচাৰ মাটি আৰু সোঁতেৰে প্রতিধ্বনি কৰি কৈ গ’ল—
“প্ৰেম মানে লয়, লয় মানে জীৱন।”

নবম অংশ: বতাহত নামি অহা চেলেঞ্জ

উৎসৱৰ পৰ দিন দুটা বাগিচাত যেন এক মিঠা নিৰবতা নামি আহিছিল। বাঁহীৰ ধুন আৰু ঢোলৰ তাল মানুহৰ স্মৃতিত এতিয়াও গমগমাই আছিল। কিন্তু শান্তি সদায়ে দীর্ঘস্থায়ী নহয়—বতাহৰ সৈতে কেতিয়াবা অচিনাকী মেঘো আহে।

তৃতীয় দিনৰ পুৱা, গেটৰ ওচৰত এখন গাড়ী আহি ৰখিল। গাড়ীৰ পৰা নামিল ক’লা চশমা, ধূসৰ জ্যাকেট পিন্ধা এজন লোক—তেওঁ নিজকে “সংস্কৃতি-বিভাগৰ পৰ্যবেক্ষক” বুলি পৰিচয় দিলে। সোঁতে সোঁতে সংবাদ এৰি দিলে যে, বাগিচাত অনুষ্ঠান চলাই থকাটো চৰকাৰী অনুমতিৰ বাহিৰে, আৰু বাওৰীৰ কাষত মানুহৰ ভিড় কৰাটো “প্ৰাকৃতিক সম্পদৰ সুৰক্ষা বিধি”ৰ খেলাপ।

বাবাৰ চকুত বিস্ময় আৰু ধোঁৱাৰ দৰে সন্দেহ।
— “আমাৰ বাওৰিটো বাগিচাৰ বুকুৰ অংশ, বহু বছৰ ধৰি এইখিনিত মানুহ গছত বতাহ খাই থাকে। এতিয়া হঠাৎ এই বিধি ক’ৰ পৰা?”

লোকজনে কাগজৰ ফাইল খুলি দেখুৱালে—ক’তাবা চাহ-বাগিচাৰ সীমাৰেখা নতুনকৈ চিহ্নিত হোৱাত বাওৰিটো “সংৰক্ষিত অঞ্চল”ৰ অন্তৰ্গত। অৰ্থাৎ ইয়াত সংগীত, মেলা, ভিড়—কোনোটো হ’ব নোৱাৰে।

অৰুপৰ চকুত একগাল ছাঁ নামি আহিল।
— “মানে এই সুৰৰ স্থান বন্ধ হ’ব?”

লোকজনে সৰলভাৱে ক’লে,
— “বন্ধ নে নহয়, এইটো আপুনি সকলে নিৰ্ধাৰণ কৰিব। কিন্তু যদি নিয়ম মানিব নোৱাৰিব, তেন্তে আইনী পদক্ষেপ হব।”

ৰিনীৰ বুকুত ঠাণ্ডা এক সোঁতা নামিল—যেন কোনোবাই হঠাৎ বাওৰীৰ পানীত ক’লা ৰঙ ঢালি দিলে।
— “এই নিয়মটো কি আমাৰ সুৰৰ ওপৰত ক’লা আঁচল নহয়?”—তেওঁৰ স্বৰ তীব্ৰ, কিন্তু চকু স্থিৰ।

বাবা মূৰ দোলালে—“আইন বাগিচাৰ মাটি আৰু সেউজ ৰক্ষা কৰিবলৈ, কিন্তু এই বাওৰিত সেউজৰ সৈতে সুৰো জন্মে। মই এই বিচাৰ শেষ নহোৱালৈকে বাওৰিটো ছাৰিম নে।”

অৰুপ ধীৰেৰে ৰিনীৰ হাত ধৰিলে।
— “লয়ৰ পথত সদায় বাধা আহে, কিন্তু বাধাই গীতৰ গভীৰতা বাড়ায়। আমি লড়িম।”

সকলোৰ মাজত দৃঢ়তা জন্মিল, কিন্তু বতাহত যেন নতুন এক উত্তেজনা—আগত দিনবোৰত এই সুৰৰ বাটক বাঁচাবলৈ লয়ৰ যুদ্ধ চলিবই লাগিব।

দশম অংশ: সুৰৰ মুক্তি

বাওৰীৰ ওপৰত নামি অহা আঁচলটোৰ ৰং এতিয়া আঁধাৰৰ দৰে গাঢ়। সংস্কৃতি-বিভাগৰ নিয়মৰ কাগজবোৰ বাবাৰ টেবুলত থপ থপ কৰি পৰি আছে। গাঁওখনৰ মানুহৰ মাজত গুঞ্জন—“বাওৰিত অনুষ্ঠান নো হ’বনে?” “আমাৰ নাইটো গীত কি আঁতৰি যাব নেকি?”

ৰিনীৰ বুকুত এটা কথা স্থিৰ হৈ গ’ল—গীত যদি আঁতৰাই লোৱা হয়, তেন্তে এই বাগিচাৰ সেউজ শুকাই যাব। অৰুপো নীৰৱে বাঁহী লৈ বাওৰীৰ কাষত বহি আছে, যেন কোনোবা গোপনে অপেক্ষা কৰিছে সেই মুহূৰ্তৰ যি এই আঁচল ফালি দিব।

বাবাই শ্ৰমিক আৰু গাঁওবিলাকক লগাই সভা পাতিলে। সকলোৰে মত একেবাৰে স্পষ্ট—বাওৰী আমাৰ, সুৰ আমাৰ, ইয়াক কেতিয়াও বন্দী কৰো নোৱাৰি। বয়স্ক পৰামৰ্শদাতাই ক’লে—
— “আইন মানিবলৈ আমি একেলগে নতুন পথ খুজিম, কিন্তু গীত-সুৰ আঁতৰাবলৈ কোনো কাগজৰ ক্ষমতা নাই।”

পৰিকল্পনা হ’ল—বাওৰীৰ কাষত স্থায়ী মঞ্চৰ সলনি স্থানান্তৰযোগ্য বাঁহী-ঢোলৰ ব্যৱস্থা, যাতে অনুষ্ঠান ‘অস্থায়ী’ ৰূপে গণ্য হয়। লগতে বাওৰীৰ সংৰক্ষণৰ বাবে শ্ৰমিকসকল নিজে পাহাৰদাৰী কৰিব।

উৎসৱৰ দিন পুনৰ নিৰ্ধাৰণ হ’ল—এইবাৰ নাম “সেউজ আৰু সুৰ”। আগৰ চেয়ে বহুত বেছি মানুহ আহিল—কেউবা গুৱাহাটীৰ পৰা, কেউবা পাৰ্শ্বৱৰ্তী গাঁওৰ পৰা। বাবাই নিজ হাতেৰে অৰুপৰ গলাত গামোচা পৰাই দিলে—
— “আজিৰ পৰা এই বাগিচা আৰু তোৰ গীত একে।”

অৰুপ বাঁহী ধৰিলে, ৰিনি তাৰ কাষত। প্ৰথম ধুনত বাওৰীৰ পানী চকচকিলে, যেন সেউজেৰে ভৰা আকাশে নিজৰ প্ৰতিবিম্ব তাত থৈ দিলে। গাঁও, বাগিচা, অতিথি—সকলো হাততালি দিলে, নাচিলে, আৰু সুৰৰ মাজত মাটিৰ গন্ধ বেলেগে ফুটি উঠিল।

গীতৰ অন্তত ৰিনি মঞ্চৰ পৰা নামি অৰুপৰ হাত ধৰি কাণত ক’লে—
— “এই লয় কোনোবাই ভাঙিব নোৱাৰিব।”

অৰুপ হাঁহি দিলে—
— “কিয়নো, ই প্রেমৰ লয়। আর প্রেম মানে স্বাধীনতা।”

সূৰ্যৰ শেষ পোহৰ বাওৰীৰ পানীত সোনালী হাঁহি ছড়াই দিলে। সোঁতৰ সৈতে বাঁহীৰ সুৰ বহি গ’ল, যেন বাগিচাৰ বুকুত সদায়ে একে কথা ক’বলৈ—
“সেউজেৰে ঢকা এই পথৰ নাম—মৰমৰ সুৰ।”

—সমাপ্ত—