মুখ নথকা চিঠি

বিদিশা বৰা

১

অন্বেষা দত্তৰ গুৱাহাটীৰ বিশ্ববিদ্যালয়ত সদ্য আৰম্ভ হোৱা স্নাতকোত্তৰ জীৱনৰ প্ৰথম মাহটো একেধৰণৰ উদ্যম আৰু অচিন চিনতাৰে ভৰা আছিল। দীৰ্ঘদিনৰ ঘৰছেংগা হৈ হোষ্টেল জীৱনলৈ সাৱটি লোৱা এয়া তেওঁৰ বাবে এটা সম্পূৰ্ণ নতুন অভিজ্ঞতা আছিল। পাঠ্যচাৰ্চাৰ উপৰিও তেওঁ ফটোগ্ৰাফি ক্লাব, গ্ৰন্থগৃহ, আৰু প্ৰায়েই কেম্পাছৰ পথাৰি পথাৰৰ মাজেৰে হেৰাই ফুৰিবলৈ ভাল পোৱা হৈছিল। সেইদিনা সোমবাৰৰ পুৱা, ক্লাছৰ পৰা ঘূৰি অহা সময়ত, তেওঁৰ হোষ্টেল ৰুমত সোমাই বহি কপি খুলি একেধৰণে কফিৰ কাপত চুমা মাৰিছিল, তেতিয়াই তেওঁৰ খাটৰ ওপৰত এটা চেউ চিয়া কাগজৰ খিনি পৰি থকা দেখা পায়। কাগজখন সজাই সজাই লিখা, নিতান্ত হাতেৰে লিখা এটা চিঠি, কিন্তু নাম নাই, স্বাক্ষৰ নাই। প্ৰথমে সি ভাবিলে বোধহয় বন্ধুবোৰৰে কোনো ধেমালি, নাইবা অজানিতে কোনো পচন্দৰ ব্যাক্তিয়ে মিঠা প্ৰেমৰ বাৰ্তা পঠিয়াইছে। চিঠিত লিখা আছিল, “তুমি কি জানা, সময় কেতিয়াবা বিপৰীতদিশে ঘূৰি আহে, আৰু যাক আমি পাহৰিবলৈ বিচাৰো, তেওঁহে হঠাৎ উদয় হয়; তুমি যদি জানিবা, মই এতিয়াও সেই পূৰ্বৰ ভুলবোৰ সুধৰাই তোমালৈ ঘূৰি আহিবলৈ চাইছোঁ।” এই অলিখিত বাৰ্তাটোৱে তেওঁৰ বুকুত এটি অলেখ কৌতূহলৰ ঢৌ তোলে। কিন্তু ক’তকৈ আহিল চিঠিখন? কিয় কাগজখন তেওঁৰ খাটত পৰি আছিল? কেইদিনমান আগলৈকে আন্বেষা ভাবিলে এইটো এটি ৰসিকতা, হয়তো কোনো সাহিত্যপ্ৰেমী বন্ধুৰ ফাজিল বুদ্ধি।

কিন্তু পৰৱৰ্তী তিনিদিনৰ ভিতৰতে এই ‘ধেমালি’ যেন গভীৰতাৰে গম্ভীৰ হৈ পৰে। প্ৰতিদিনে, একে সময়ত—সন্ধিয়া ক্লাছৰ পিছত, অন্বেষাৰ ৰুমত চিৰচেনা গন্ধৰ সৈতে হাজিৰ হয় এখন চিঠি—কেতিয়াবা খাটৰ ওপৰত, কেতিয়াবা কিতাপৰ মাজত, কেতিয়াবা দেওলৰ কুণ্ডাত সাৱটি ৰখা। শব্দবোৰৰ মাজত এজন অচিন চিনাকিৰ গভীৰ অনুভূতি, যেন সি অন্বেষাক বহুবছৰ ধৰি জানে, যেন কোনো অতীতৰ ছাঁ তেওঁৰ আজিৰ জীৱনত পছুপাতি আহিছে। চিঠিসমূহ প্ৰেমমূলক নহয় ঠিক, কিন্তু এক ধৰণৰ মিতালি আৰু মনস্তাত্ত্বিক সমীপতা বহন কৰে—বাৰ্তাবোৰ যেন তাৰ ভিতৰত লুকাই থকা এজন বিষাদাক্ৰান্ত আত্মাৰ আক্ষেপ। চিঠিত ব্যক্ত কৰা চিন্তাবোৰ, অনুভূতিসমূহ, আৰু বিশেষকৈ কাব্যিক ভাষাৰ ৰূপ ৰীতিমতে চমকপ্ৰদ। যিমানেই সময় গুছি যায়, তাতেই অন্বেষাৰ কৌতূহল ভয়লৈ পৰিণত হয়। কোনোবাই তেওঁৰ জীৱন, তেওঁৰ হোষ্টেল, তেওঁৰ সময়ৰ প্ৰতি সঘন নজৰ ৰাখিছে, এক অনুজ্ঞাবিহীন উপস্থিতি যেন সদায় তেওঁৰ ওচৰ চুপচাপ থিয় হৈ আছে। সি হোষ্টেলৰ কেয়াৰটেকাৰক সুধে, বন্ধুবোৰক সুধে, তেওঁলোকেও আচৰিত, কাৰণ কোনোদিনে কোনো অচিনমানুহক ৰুমৰ কাষ চাৰিওফালে দেখাই নাছিল।

এদিন চিঠিখনত এটি বিশেষ কথা লিখা আছিল—“সেই পথাৰৰ পৰা আকাশলৈ চাইছিলি, য’ত বেলি ডুবিছিল; তই ক’লে—‘জীৱনটো হয়তো এনেকুৱাই হ’ব লাগে, ধীৰে ধীৰে সন্ধিয়াৰ দৰে মৰমেৰে শেষ হ’ব লাগে।’ মই তোৰ কাষতে আছিলো।” এইটো পঢ়ি অন্বেষাৰ গা শীতল হৈ পৰে, কাৰণ এয়া সি ক’লে এটা মাহ আগতে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ফটোগ্ৰাফি ক্লাবৰ কেম্পে, য’ত সি এবাৰ বহি নিজকে নিজৰ সৈতে সময় কটাবলৈ গৈছিল। কোনোবাই তেওঁক গুপ্তভাৱে লক্ষ্য কৰি আছিল, আৰু কেৱল লক্ষ্য নহয়—তেওঁৰ কথা, অভিব্যক্তি, মনোভাৱ উপলব্ধি কৰি আছিল। সেইদিনা তেওঁ কোনো সংগীৰ সৈতে নহয়, নিঃসঙ্গতাত গুণ গুণাই কিছু কবিতা লিখিছিল। ইমান গভীৰকৈ নিজৰ মন জানিব পৰা ক’তপৰা আহিল? সি Mirrorless কেমেৰা লৈ ফটো তোলাৰ সময়ত চকু গোটেইপিনে থাকিছিল, কিন্তু মনত নহয় কেতিয়াবা কোনোবাই তেওঁক লক্ষ্য কৰি আছিল। সেইদিনা চিঠিৰ শেষত কোনো স্বাক্ষৰ নাছিল, কেৱল এটি শব্দ আছিল—“বৃত্ত।” সেই শব্দে তেওঁক আকৌ নতুন সংকেতত চিন্তামগ্ন কৰি তোলে। “বৃত্ত”—স্মৃতিৰ বৃত্ত, জীৱনৰ বৃত্ত, নহয়তো শূন্যতাৰ… বা হ’ব পাৰে তেওঁক ঘূৰি অহা কোনো পুৰণি অতীতৰ? অন্বেষা তাৰপৰা স্থিৰ কৰে—এই চিঠিসমূহ কেৱল আবেগিক খেলা নহয়, এইবোৰ হৈছে এজন মানসিকভাৱে জীয়াই থকা আত্মাৰ মাত—এজন এনে ব্যক্তিৰ, যিয়ে তেওঁৰ মাজেৰে নিজৰ অস্তিত্ব পুনৰ বুজাবলৈ বিচাৰে। সি জানে—এইখিনি কেৱল আৰম্ভণি, আৰু বাকি দিনবোৰ হয়তো তেওঁৰ জীৱনৰ সংজ্ঞাহীন অধ্যায় হ’ব।

২

চিঠিবোৰ অহা যোৱাৰ ধাৰা যেন এখন নিভৃত নদীৰ দৰে হৈ পৰে—ধাৰাবাহিক, অদৃশ্য উৎসৰ পৰা অহা, আৰু জানো ক’লৈ বৈ গৈ আছে, সেয়া বুজিব নোৱাৰা। দ্বিতীয় সপ্তাহৰ দিনতেই, চিঠিসমূহৰ ভাষা আৰু গম্ভীৰতা অধিক চিন্তনীয় হৈ উঠে। প্ৰতিটো চিঠিতো যেন কোনো অনুভৱৰ বিশ্লেষণ, কোনো চিন্তাৰ ছাঁ, অথবা কেতিয়াবা কেবল এটি শব্দ—যিয়ে অন্বেষাৰ অন্তৰত এটা ব্যতিক্ৰমী অনুভৱৰ জোকাৰি দিয়ে। এটা চিঠিত লিখা থাকে, “আজি তই ডাৱৰীয়া আকাশৰ তলত এটি ফুলিয়াব খোজা চিন্তা হ’লি, মই দেখিছো। সেই অনুভৱত মই ধৰি থৈছো মোৰ অলেখ অচিন শূন্যতা।” এইবোৰ কেবাতো কেৱল শব্দ নহয়; যেন কিবা এজন অদৃশ্য ব্যক্তি তেওঁৰ অন্তৰৰো গভীৰতাত প্ৰৱেশ কৰি আছে। অন্বেষা আৰম্ভ কৰে চিঠিসমূহ চমু নোট হিচাপে সংৰক্ষণ কৰা—তেওঁৰ ডায়েৰীৰ এটি পৃষ্ঠাত “অচিন চিঠি-খণ্ড” বুলি লিখি ৰাখে, আৰু প্ৰতিটো চিঠিৰ শেষৰ শব্দ, তাৰিখ, সময়, আৰু উল্লেখযোগ্য স্থানবোৰ নথিভুক্ত কৰে। অদ্ভুতভাৱে চিঠিসমূহত কিছু সময়ে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ নিৰ্দিষ্ট স্থান—যেনে ইংৰাজী বিভাগৰ পুৰণি বেঞ্চ, ৰাজহুৱা পাঠাগাৰৰ তৃতীয় শাৰীৰ শেষৰ চেকা টেবুল, বা হোষ্টেলৰ কাষৰ পৰা দেখা হোৱা গছটোৰ কথা উল্লেখ থাকে।

এটা চিঠিত হঠাৎ এটি সংখ্যা লিখা আছিল—“পৃষ্ঠা ১৩২, ‘Time and Memory’”। প্ৰথমতে অন্বেষাই বুজিব নোৱাৰে, এইটো কি সংকেত। কিন্তু পিছত সি বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পাঠাগাৰত ‘Time and Memory’ নামৰ এটা পুৰণি মনস্তাত্ত্বিক গ্ৰন্থ বিচাৰি পায়, যিটো বৰ্তমান কোঠালিৰ মাচলিত ধূলিমাখি অৱস্থাত আছিল। পৃষ্ঠা ১৩২ খুলিলে, এটা বাক্য তীব্ৰভাৱে ওলাই আহে: “Those who disappear live longer in the minds they haunt.” বাক্যখন পঢ়ি সি যেন চকিত হৈ পৰে—ই সেয়া ক’তপৰা জানিল? সেই চিঠিবোৰ পঠিওৱা ব্যক্তিজন কেনেকৈ জানে সি ঠিক সেইদিনা এই বাক্যটো পঢ়িব? কাৰণ চিঠিখন সেইদিনাৰ পুৱাতে পাইছিল সি, আৰু গ্ৰন্থখন বেলিকাঠৰ সময়ত খুলিছিল। চিঠিৰ সময় আৰু ঘটনাৰ আগভাগ বুজি, অন্বেষাৰ মনে এখন গা শিহৰোৱা সত্য অনুভৱ কৰে—এজন ব্যক্তিয়ে হয় তেওঁক অতীতৰ পৰা পৰ্যবেক্ষণ কৰিছে, অথবা… তেওঁ বৰ্তমানত নাই। এই চিন্তাটোৱে তেওঁৰ গা কঁপি তোলে। সি চেষ্টা কৰে কাৰোবাৰ সৈতে এই কথা ভাগ-বতৰা কৰিবলৈ—বন্ধু ঈশা, যিয়ে মনোবিজ্ঞানত স্নাতকোত্তৰ কৰি আছে, তেওঁৰ ওচৰ গৈ অন্বেষা চিঠিসমূহ দেখুৱায়। ঈশাৰ চকুত বিস্ময়, কিন্তু একেধৰণে সংশয়ও। সি কয়, “চিঠিৰ ভাষা অনেক গভীৰ। ইমান গভীৰ চিন্তাৰে পৰিপূৰ্ণ এটা চিঠি যদি কোনো জীৱিত মানুহে লিখে, তেন্তে সেই ব্যক্তিজন খুব মানসিক দিশে জটিল হ’বই লাগিব।”

ঈশা পৰামৰ্শ দিয়ে যে অন্বেষাই একোখনো চিঠি নাজ্বলাই, নানষ্ট নকৰে—কাৰণ এইবোৰ কেৱল মানসিক থ্ৰিলাৰ নহয়, হয়তো কোনো এক গভীৰ মনোৰহস্যৰ দৰজা খুলিব পাৰে। তেতিয়া অন্বেষাই সিদ্ধান্ত লয়—সি এই চিঠিসমূহৰ লগত এটা মানসিক আৰু অধ্যাত্মিক সম্বন্ধ স্থাপন কৰিব। সি জানে, এই চিঠিসমূহ কেৱল তেওঁৰ কাৰণেই পঠোৱা হৈছে, যেন এজন অদৃশ্য ব্যক্তি তেওঁৰ মাজেৰে নিজে পুনৰ আত্মপ্ৰকাশ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। চিঠিবোৰ পৰ্যবেক্ষণ কৰি সি লক্ষ্য কৰে—লিখনীৰ ধৰণ, কলমৰ কালি, কাগজৰ বয়স, সকলো একে; যেন এখন খাতাৰ পৰা তুলি পঠোৱা হৈছে। আৰু সকলো চিঠিত এটা বিষয় গুৰুত্বপূৰ্ণ—‘স্মৃতি’। প্ৰতিটো চিঠি কোনো স্মৃতিৰ উল্লেখ কৰে, য’ত অন্বেষাৰ কোনো উপস্থিতি নাছিল, কিন্তু অনুভৱবোৰ তেনেই চেনা। যেন সি নিজেই সেই জীৱনৰ অংশ আছিল—অথবা কোনো জীৱন তেওঁৰ মাজেৰে নিজৰ কথা কৈ আছে। শেষত এটা চিঠিত লিখা থাকে, “বহু বছৰ আগতে তুমি এটা কথা কৈছিলা—‘তুমি যদি মই নহয়, মই তেন্তে কোন?’ মই এতিয়াও সেই প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি আছোঁ।” অন্বেষাৰ চকু চিৰদিনলৈ চুপ হৈ ৰয়, কাৰণ সেই বাক্যখিনি সি নিজে কেতিয়াবা নিজৰ ডায়েৰীত লিখিছিল, য’ত কোনোবাই পঢ়িবলৈ কথা আছিলেই নহয়। সি বুজি পায়—এইখিনি কেৱল লেখা নহয়, এইটো হৈছে চাৰিওফালে ঘূৰি থকা কোনো এক আত্মাৰ গম্ভীৰ ছাঁ।

৩

চিঠিসমূহৰ ভাষা যেন দিনকেদিনে অধিক অন্তৰ্ভেদী হৈ উঠিল, আৰু সেই ভাষাৰ তলত লুকাই থকা স্মৃতিৰ স্তৰবোৰো এনেকুৱা ভাৱ জাগাব ধৰিলে—যিয়ে অন্বেষাক নিজৰ নিজৰ অস্তিত্বৰ সন্দেহৰ সন্মুখীন কৰিলে। তৃতীয় সপ্তাহত অহা চিঠিখনত এটি স্পষ্ট উল্লেখ আছিল: “তুমি গতবছৰৰ ২৩ ফেব্ৰুৱাৰীত অগ্নিশিখাৰ ওচৰত থিয় হৈ কৈছিলা—‘মানুহে নিজকে শুদ্ধ কৰিবলৈ কেতিয়াবা জ্বলি যোৱাটো বেছি ভাল।’ মই সেদিনাই তোৰ আগত ভাগি পৰিছিলো।” এই বাক্যখিনিৰ পঢ়া মাত্ৰেই অন্বেষাৰ শৰীৰত শীতলতা পৰে, কাৰণ ২৩ ফেব্ৰুৱাৰী… গতবছৰৰ নহয়, তাৰো পাঁচ বছৰৰ আগৰ দিনটো আছিল, যেতিয়া সি স্কুলৰ শেষ বৰ্ষত আছিল আৰু বিশ্ববিদ্যালয়ৰ স্বপ্ন দেখা মাত্ৰ আৰম্ভ কৰিছিল। আৰু ‘অগ্নিশিখা’—এই শব্দটো যি বিশেষ কবিতাৰ উৎস আছিল, সেইটো তেওঁৰ মাত্ৰ এটি পুৰণি ছাত্ৰজীৱনৰ ব্লগত মাত্ৰ দুবছৰ আগত মুছি পেলোৱা এখন পোষ্টত আছিল। এইখিনি জানিবৰ কোনো উপায় আছিল কেবলমাত্র যদি… যদি কোনোবাই বহু আগতে তেওঁক চিনিছিল।

চিঠিসমূহত এটা বিশেষ দিশ অচিনভাৱে আহিবলৈ ধৰিলে—তাৰিখ। প্ৰত্যেকখন চিঠিৰ ওপৰত এখন লিখা তাৰিখ থাকে, কিন্তু সেইবোৰ বৰ্তমানৰ নহয়, বহুদিন আগৰ। ২০১৭, ২০১৬, ২০১5…! প্ৰথমতে এইবোৰ অন্বেষাৰ চকুত বেয়া টাইপ ভূল বা মানসিক বিভ্ৰান্তি যেন লাগিল, কিন্তু পিছত সি লক্ষ্য কৰিলে এই তাৰিখবোৰ প্ৰতিটো এটা গুপ্ত তৰংগৰ দৰে, যিয়ে তেওঁৰ জীৱনৰ বিশেষ সময়ৰ সৈতে জড়িত। ২০১৬ চনৰ এক চিঠিত লিখা আছিল, “তুমি আজি তেজপাতৰ গছত আঙুলি সুমাই কৈছিলা—‘জীৱনটো যদি তেজপাতৰ দৰে থকাই হয়, গন্ধহীন হৈ থাকিলেও মানুহে চোৱাটো ভাল পায়।’” এই বাক্যখন সঠিকভাবে উচ্চাৰণ কৰিছিল অন্বেষাই, ক্লাছ টেনে থাকোঁতে এটা বনভোজনৰ দিনা, যি কথা তেওঁ বাদে কেইজনমান বন্ধুৰে জানিছিল। সি ভাবিবলৈ ধৰিলে—এই চিঠিসমূহ কোনে লিখি আছিল? কেতিয়াৰ পৰা? আৰু কিদৰে সেই স্মৃতি তেওঁক এৰি এতিয়ালৈকে পিছে পিছে আহিছে?

অন্বেষাই গোপনে বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পুৰণি কেছ-ফাইল ঘাঁহি চাবলৈ স্থিৰ কৰে—বিশেষকৈ ২০১৬-১৭ চনৰ হোষ্টেল বা ছাত্ৰছাত্ৰীৰ মৃত্যু, অপৰাধ, বা অদ্ভুত ঘটনাৰ কোনো তথ্য আছে নেকি। পুৰণি নিউজকাটিং, গ্ৰন্থাগাৰৰ অজান ফাইলসমূহ ঘাঁহি তেওঁ এটি নাম পায়—তৃষা হাজৰিকা, এজনী ইংৰাজী বিভাগৰ ছাত্ৰী, যিজনে ২০১৭ চনৰ এপ্ৰিলত আত্মহত্যা কৰিছিল বুলি উল্লেখ আছে। ঘটনাস্থল: হোষ্টেলৰ পিছফালে থকা পুৰণি পানীৰ টেংকী। আন কিছুমান হাৰান ফাইলত লিখা থাকে—তৃষাৰ মৃত্যুৰ আগতে তেওঁ কিছুমান অস্বাভাৱিক আচৰণ দেখুৱাইছিল; কবিতা লিখা বন্ধ কৰিছিল, হোষ্টেলৰ মানুহৰ লগত যোগাযোগ কমাইছিল, আৰু মৃত্যুৰ আগৰদিনা তেওঁৰ ৰুমমেট তেওঁৰ খাতাত লিখা এখন অলিখিত চিঠি বিচাৰি পাইছিল—যাৰ শেষত কোনো নাম নাছিল, কেৱল এটি শব্দ: “মাফ।” অন্বেষাৰ বুকুৰ ভিতৰ এখন বাটলুৱা খুলি পৰে। এই সকলো খবৰ, এই চিঠিসমূহ, আৰু সেই ‘নামহীনতা’—সকলো যেন এখন বৃত্তত মিলি আহে। তেওঁ পোনপটীয়াকৈ বুজি যায়, এই চিঠিসমূহ কেৱল তেওঁৰ বাবে নহয়; এইবোৰ এটি অচিন আত্মাৰ পূৰ্বৰ আত্মোপলব্ধি—এটি অনুজ্ঞাহীন সমাপ্তি যি এতিয়াও শব্দৰ মাজেৰে জীৱন বিচাৰি ফুৰিছে। অন্বেষাৰ মনত জন্ম লৈ এক জটিল অনুভৱ—আনকি যদি তৃষাৰ আত্মাই এই চিঠিবোৰ পঠিয়াই থাকিলেও, সেয়া কোনো প্ৰতিশোধ নহয়; ই এক প্ৰেম, এক অনুতাপ, আৰু নিজৰ অস্তিত্ব জীয়াই থকাৰ এজাক চেষ্টা। সি বুজি পায়—এই বাৰে চিঠিৰ ভাষা আৰু ভুল তাৰিখবোৰেই তেওঁৰ আগত এটি গম্ভীৰ সত্যৰ দৰজা খুলিছে—এটা অতীত য’ত সি আছিলেই নাছিল, কিন্তু এতিয়া তেওঁ য’ত থাকক, সেই অতীত তেওঁক বিচাৰি উলাইছে।

৪

সপ্তাহটোৰ প্ৰথম দিনটো বেছি কিবা বিশেষ হোৱা নাছিল, কিন্তু মঙলবাৰে পুৱা, চৌবাজি পাৰ হৈ ক্লাছৰ পৰা হোষ্টেললৈ ঘূৰি আহি খাটত বহি থাকোঁতেই অন্বেষাই চিঠিখন পায়। এটা ধূসৰ নোটপেডৰ কাগজ, গোটেইটো কালি-ছটিয়াই লেখা যেন হাতেৰে বহুবার সংশোধন কৰা হৈছে। ই diesmal আগৰ চিঠিসমূহৰ দৰে নয়; এই চিঠিখন অলপ চপল, যেন হাতেৰে কঁপিওঁতে লিখা হৈছে। চিঠিৰ প্ৰথম শাৰীতেই মাত্ৰ এটি শব্দ—“নীলু”। এই নামটোৰ পিছত থকা বাক্যবোৰ যেন ক্ৰমে অলুপ্ত হৈ যায়। “তই মোক কেতিয়াও নীলা বুলি ক’লি নাছিলি, কিন্তু মই সদায় তোৰ ভাষাৰ অন্তত সেই নামেৰে উভতি চাইছিলোঁ। নীলু—মোৰ নাম, নে তোৰ ওচৰত মোৰ অস্তিত্ব?” বাক্যবোৰ পঢ়ি অন্বেষাৰ চকু স্থিৰ হৈ পৰে। নীলু—এটা আদৰ নাম, কিন্তু সি কেতিয়াও এই নাম কাকো নিদিছে, বা নিজে এই নামত চিনা নহয়।

এই অচিন শব্দটো লৈ সি অনুসন্ধান আৰম্ভ কৰে। প্ৰথমে সি বিশ্ববিদ্যালয়ৰ কেম্পাছৰ ছাত্ৰছাত্ৰী, ৰেকৰ্ড, পুৰণি ক্লাছ-লিষ্ট, আৰু ফটোগ্ৰাফ ক্লাবৰ ছাত্ৰ তালিকা খঙে খঙে চাবলৈ লয়। ৰাতিপুৱাৰ পচুৱাতি তেওঁ পুৰণি বিশ্ববিদ্যালয় ম্যাগাজিনৰ ২০১৬ চনৰ সংখ্যা এখন ঘাঁহি থাকোঁতে এটি কবিতা পায়, লিখা—“নীলু” নামত। কবিতাটো শেহতীয়াকৈ আধা আধা ছাঁ-চপা, প্ৰেম আৰু বিচ্ছেদৰ মাজত অৱসন্ন যেন। আৰু লেখকৰ নাম তলত অলপ সৰু হাতত লিখা—তৃষা হাজৰিকা। অন্বেষাৰ বুকুৰ তলত টান পৰে। তৃষাই? সেই তৃষা হাজৰিকা—যিয়ে পানীৰ টেংকীত মৃত্যুবৰণ কৰিছিল? তৃষা আৰু ‘নীলু’ শব্দটো একেলগে থাকাটো কাকতালীয় নোৱাৰি। তৃষাই যদি নিজৰ কবিতাত ‘নীলু’ লিখিছিল, তেন্তে কি ই তেওঁৰ কোনো আদৰ নাম আছিল? অথবা… তৃষাৰ জীৱনত কোনো এজন আছিল, যি তেওঁক সেই নামেৰে মাতিছিল? অন্বেষাৰ মনত কিমানটো সম্ভাৱনা উকি মাৰে। সেই নাম এখন কেৱল শব্দ নহয়—এটা সাংগঠনিক চিনাকি।

চিন্তাত মগ্ন হৈ থাকোঁতেই সি বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ক’লা বেঞ্চত বহি থকা এজন বৃদ্ধক লক্ষ্য কৰে—সাদা-কালো ফটো তোলা এটা কেমেৰাৰে কেইবাজনো ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক লেন্সৰ ফাঁকৰ পৰা চাই থকা। সি ওচৰ গৈ কৌতূহলী হৈ সুধে—“ম‍ই আপোনাক ইমানদিন ধৰি দেখি থাকো, আপুনি ক’ৰ পৰা?” বৃদ্ধজন হ’ল ছবিত মোহ থকা এজন পুৰণি শিক্ষার্থী, যিয়ে বিশ্ববিদ্যালয়ত প্ৰায় ২০ বছৰৰ আগৰ পুৰণি ফটো একেটা ফাইলত সংৰক্ষণ কৰি থাকিছিল। অন্বেষাই তৃষাৰ নাম উল্লেখ কৰোঁতেই তেওঁৰ চকুত এটি মুহূৰ্তৰ বৈদ্যুতিক দীপ্তি দেখা যায়। সি মৃদুভাৱে ক’লে—“তৃষা আছিল এডাল অতি চুপচাপ ফুল। তাৰ প্ৰেম আছিল একেবাৰে একপাক্ষিক, কিন্তু গভীৰ। যাক সি ‘নীলু’ বুলি মাতিছিল—সেইজন আছিল পিয়ানো বজোৱা এজন ল’ৰা, দ্বিতীয় বৰ্ষৰ, নাম মই পাহৰিছো… কিন্তু তৃষাৰ কবিতাৰ আটাইতকৈ অধিক শ্লোক সেই ল’ৰাটোৰ বাবে আছিল। সি তেওঁৰ প্ৰেম প্ৰকাশ কৰিব নোৱাৰিলে, আৰু সি ঘূৰি গ’ল, বিয়াৰ নোটিশ লৈ… তৃষা থাকিল।”

অন্বেষাৰ শৰীৰত পৃষ্ঠে পৃষ্ঠে কাঁপনি লাগিল। চিঠিসমূহ—যিবোৰ সি এতিয়া পায়, সেইবোৰ যদি তৃষাৰ অন্তৰৰ শব্দ হয়, তেন্তে ইহঁত কেতিয়াও তেওঁৰ বাবে আছিল নে অন্য এজনৰ বাবে? কি কোনো আত্মা যিয়ে কিছুমান শব্দ একেটা মোহেৰে বাছি বাছি এটা অচিন ল’ৰালৈ আদান-প্ৰদান কৰিবলৈ বিচাৰিছিল, আৰু সেয়া ভুলতে অন্বেষাৰ হাতলৈ আহিছে? কিন্তু যদি তৃষা প্ৰেমত পৰিছিল, তেন্তে সি কেতিয়াও সেই ‘নীলু’ নামৰ ল’ৰাক চিঠি লিখিছিলনে? নে এইবোৰ চিঠি সেইজনৰ মুখেৰে তেওঁ নিজে লিখিছে—অৰ্থাৎ, অন্বেষা সেই ‘নীলু’ হোৱাৰ দিশে আগবাঢ়ি গৈ আছে? শব্দবোৰ, নামবোৰ, তাৰিখবোৰ—এতিয়া সকলো একে এটি দিশত মিলি পৰিছে, যেন কোনো গোপন নাটকৰ সংলাপ য’ত অন্বেষাৰ পৰিচয় হঠাৎ ভাঙি পৰিছে। সি বুজি পায়—এই মুখ নথকা চিঠিৰ অন্তৰত থকা শব্দসমূহ তেওঁৰ অস্তিত্বৰ ভিতৰত গঢ়ি উঠিছে এটা নতুন ছাঁ—এটা যাক ‘নীলু’ বোলা হৈছিল, আৰু হয়তো সেই নামতেই এটা জীৱন শেষ হৈছিল।

৫

পোহৰৰ আঁচ সান্ধ্যাঁবেলিৰ কেঁচা গৰলৰ দৰে মুকলি জানালিৰে প্ৰবেশ কৰিছিল, কাগজৰ পৰা চকু নচলাবলৈ দিয়া নাছিল। ঐশী নিজৰ হোষ হেৰোৱাই উঠিল, কাৰণ চিঠিখন আগৰবোৰৰ পৰা একেবাৰে বেলেগ আছিল। ইটো-পিটো কবিতা, অস্পষ্ট চিনাকি অনুভৱ, আৰু আটাইতকৈ বেছি — এটি কাব্যিক ভাষাৰে লেখা আটাইতকৈ ডাঙৰ শাৰী: “তই মোক পাহৰিলি, কিন্তু মই তোৰ নামটো লুকুৱাই থৈছিলোঁ, চাগে মাৰিলে মনে পৰে।” চিঠিৰ মূৰত এবিধ হেন মনস্তাত্বিক চকচকনি আছিল যি কেবল এটি কণ্ঠেৰে নহয়, এটি যন্ত্ৰনাৰ গভীৰ আত্মিক স্পৰ্শত লিখা বুলি যেন অনুভৱ হৈছিল। ঐশীৰ হাত লৰিছিল, কাগজখন কঁপি উঠিছিল, আৰু সেয়েই সন্ধান দিলে — চিঠিখনত এখন ডায়েৰীৰ উদ্ধৃতি আছিল যাৰ ৰচনা শৈলী তেওঁৰ নিজা ৰচনাৰ সৈতে একেধৰণৰ। সেই খন ডায়েৰী—যাক সি কলেজত প্ৰথম বছৰত ব্যৱহাৰ কৰিছিল—বহু আগতেই হেৰুৱাইছিল। কিন্তু ইয়াৰ ভিতৰত থকা এটা কবিতাৰ ছাঁ শব্দে শব্দে ঠিক মিল খাই গৈছিল। তাৰ মানে, যি চিঠি পঠাইছে, সি তেওঁৰ অতীতৰ ভিতৰৰ কোনোবাই, কোনোজন যিয়ে তেওঁৰ সকলো লিখনি, তেওঁৰ চিন্তাৰ গতি, আত্মৰ ক্ষতবোৰ গভীৰভাৱে জানে।

ঐশীয়ে ঘৰত কোনো নাজানাকৈ চুপে চুপে তাৰ পুৰণি কিতাপ, ডায়েৰী, আৰু কবিতাৰ খাতা সন্ধান কৰিব ধৰিলে। এতিয়া বিষয় এটি স্পষ্ট হৈছিল—চিঠিসমূহ কেৱল এখন প্ৰেমৰ বিবৰণ নহয়, ই যেন এটি যুঁজ, এটি প্ৰতিশোধ, অথবা হয়তো এটি ডুব হোৱা স্মৃতিৰ পটত হোৱা মানসিক কৌশল। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পুথিভঁৰালত নিজৰ আগৰ কবিতাসমূহ ছপা কৰি থোৱা ফাইলখন বিচাৰি ওলাল। যিখন চিঠিত “নামটো লুকুৱাই থৈছিলোঁ” বুলি লিখা আছিল, সেইটো উদ্ধৃতি তেওঁৰ ২০১৯ চনৰ কবিতা “প্ৰতিফলন”ৰ অন্তিম শাৰী আছিল। মানে, চিঠি লিখা মানুহজনে তাৰ গভীৰকৈ অধ্যয়ন কৰিছিল। সেয়া কাক হ’ব পাৰে? বন্ধু সুশান্ত? প্ৰাক্তন প্ৰেমিক অর্ণৱ? নে কোনো পঢ়ুৱৈ? আকৌ এটি নতুন দ্বন্দ্ব মূৰ লৈ উঠিল। সুশান্তে এই কবিতাসমূহ পঢ়িছিল; অৰ্ণৱে যেতিয়া ওলাই গ’ল, তেতিয়াও তেওঁৰ কপি আছিল। কিন্তু অৰ্ণৱে বাৰুকৈয়ে কৈছিল — “তোৰ কবিতা মোৰ হিয়া খায়, কিন্তু মই কেতিয়াও তোলৈ উভতি নাম।” সেই কথা মনলৈ আহি সি কঁপি উঠিল।

ৰাতিপুৱা কচুৱা পুৱালৈকে ঐশীয়ে চিন্তা কৰিলে, চিঠিসমূহ কেবল মানসিক উত্তেজনাই নহয়, ই নিজৰ অস্তিত্বৰ বাবে এটি ভাবুকি। কাক বিশ্বাস কৰিব, কাক সন্দেহ কৰিব — এনেকুৱা পৰিস্থিতিতো তেওঁ কেতিয়াও পৰি নাছিল। কাষৰ ঘৰখনত থকা প্ৰোফেছৰ বৰঠাকুৰে তেওঁক এটা কথা কৈছিল বহুদিন আগতে, “মানুহৰ মনৰ তলত ছাঁ থাকে — সেয়া দেখিবলৈ চকু লাগে, বিশ্বাস নহয়।” এতিয়া সি বুজি পাইছিল সেই কথা। এই চিঠিসমূহ কোনো এজন চিনাকিতকৈও বেছি গভীৰ, বেছি ভয়ংকৰ। কেৱল এটা কথা সি জানে — প্ৰেম যদি গভীৰ হয়, সেই প্রেমত প্রতিফলনো গভীৰ হয়। আৰু কোনোবাই তেওঁৰেই শব্দৰ চুৰি কৰি এখন নতুন কাহিনী লিখিবলৈ ধৰিছে — এক তীক্ষ্ণ, বিষাক্ত কাহিনী — যাৰ শেষ হ’ব নেকি? নে সেয়া এতিয়াও আৰম্ভণিতেই আছে?

৬

সন্ধিয়াৰ আকাশখন বগা-কলা মেঘেৰে আৱৰি গৈছিল। অৰুণীমা অলপ গম্ভীৰ মনেৰে বিশ্ববিদ্যায়ৰ পৰা উভতি আহি নিজৰ হোষ্টেলৰ ঘৰৰ চাকি খুলি সোমাল। কাইলৈ এটা উপস্থাপন আছে, কিন্তু আজিৰ চিঠিখনে তাৰ মনোযোগ আকর্ষণ কৰি লৈছে। বেগটো নামি ৰাখি টেবুলখনৰ কাষলৈ আগবাঢ়ি গ’লে তেওঁৰ চকুত পৰিল এটি সাদা খাম—যি ইয়াৰপৰা সিহঁত দুয়ো আজিকালি অভ্যস্ত হৈ পৰিছে। কিন্তু এই খামখনৰ ভিতৰত এটা আনুপাতিক দীঘল চিঠি আছিল। চিঠিখনত এইবাৰ সেয়া লিখা আছিল—“তুমি চিনি পোৱা নাই কিয়, মই তাক বুজি উঠিব পৰা নাই… মই সঁচাকৈয়ে ভাঙি পৰিছিলো সেই দিনা, যেতিয়া তুমি ক’লে — ‘মই কোনোদিনে এইটো স্মৰণ নকৰো।’ সেইটো মনত পৰে নেকি?” অৰুণীমাৰ বুকুৰ ভিতৰত চপল চপল এক ব্যাকুলতা জাগি উঠিল। এই চিঠিখন একেবাৰে ব্যক্তিগত, যেন কোনোজন ইমান ওচৰতে আছিল যিজনে তেওঁৰ অতীতৰ কথাবোৰ জানে। কিন্তু, ক’ত…কেতিয়া? তেখেত চকু বন্ধ কৰি মনত পেলাব খুজিল, কিন্তু কোনো মুখ পোহৰলৈ আহিল নে? নাই। মাথোঁ এটি শব্দ উঠি উঠি সোমাই আহে—“অগ্নিসাক্ষী।” আৰু তাৰ পাছতেই চকুত এটি ছবি। চিৰনতুন, তৰ্কাতীত। এবাৰ পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি, কলাভবনৰ ঘাঁহনি চৌপাশে শুই থকা ছাত্ৰী-ছাত্ৰ, আৰু তেখেত সোঁৱৰণীয় নিচিনাকৈ হাঁহি থকা এটি ল’ৰা। মুখ এটা অতি অস্পষ্ট, কিন্তু হাঁহিটো যেন অৰুণীমাৰ হৃদয়খন কাঁপাই দিয়ে। সেই হাঁহিটো যেন সেউজীয়া টি-শাৰ্ট পিন্ধা এজনী বিশেষ বন্ধুৰ আছিল—নাকি সেয়া কল্পনা?

সন্ধিয়াৰ ধেমালি মেলি হোষ্টেলৰ চৌপাশে চিঞৰি থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ শব্দ অৰুণীমাৰ বাবে একেবাৰে থমকি গ’ল। সি নিজৰ ডায়েৰীখন উলিয়ালে, আৰু আজিৰ তাৰিখটো লিখি দাঙি তুলিলে—“আজি তেওঁ মোক মনত পেলাবলৈ বাধ্য কৰিলে। মই আচলতে ক’ত হেৰাই গলোঁ সেই দিনাৰ পিছৰ পৰা? আৰু কিয় তেওঁৰ নামটো মোৰ মনত পৰে নে?” তাৰ পাছত অৰুণীমাই ৰাতিপুৱা অধ্যাপক মেহতা দিয়া উদাহৰণটো মনত পেলালে—”স্মৃতি মানে সকলো সময়ত বিশ্বাসযোগ্য নহয়। কেতিয়াবা মগজুৱে গঢ়ি লয়।” সি নিজকে এটি প্ৰশ্ন সুধিলে—“মই এনে এটা কল্পনাৰ পৰা ভগা হৈছে নেকি? নে বাস্তৱতে কোনো এটি ভুল স্মৃতি মোৰ ভৱিষ্যৎ গঢ়িছে?” অৰুণীমা এতিয়া নিশ্চিত যে চিঠিবোৰ কোনো এলোমেলো খেলা নহয়। এইবাৰ সি সিদ্ধান্ত লৈলে—চিঠিবোৰ সংৰক্ষণ কৰিব, আৰু তাৰ ভিতৰত থকা ধ্বনি-ইঙ্গিতবোৰৰ পৰা কোনো ধৰণৰ তথ্য আহৰণ কৰিব। আৰু তাৰ লগতে সেই অগ্নিসাক্ষীৰ মুহূর্তটো কোন, কেতিয়া, আৰু কিয়—সেয়াও বিচাৰিব। তেওঁৰ মনৰ গভীৰতালৈ আগবাঢ়ি গৈ থাকোঁতেই, খামটোৰ অন্তিম শাৰী তেওঁৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিলে—“স্মৃতিয়ে যদি অলপো প্ৰেমৰ গন্ধ ৰাখে, তেন্তে তুমি মোক ভুলিবলৈ পাৰা নোৱাৰা।”

এইটো পঢ়ি অৰুণীমাৰ ভিতৰত অচিন এক অস্থিৰতা জাগি উঠিল। তাৰ অন্তৰবেদনাত পুৰণি এটি গীত বাজি উঠিল—‘মোৰ অজান অনুভৱত কিয় তুমি এতিয়া এতিয়াও থাকিবা?’ তাৰ পৰা ওলাই আহি, সি ফোনটো উলিয়ালে আৰু ২০১৯ চনৰ ফটো এলবাম খুলি চাই থাকিল। কোনো এটি মুখ যেন খুজি থাকে, কিন্তু নাই—যিমানেই চাওক, কোনো মুখ ঠিক তেনেই মিলি নাযায়। হঠাৎ সি এজনক দেখি থমকি গ’ল—‘ৰনদীপ হাজৰিকা।’ তেখেত তেওঁৰ সহপাঠী আছিল, অলপ চুপচাপ, কিন্তু বহু সময় চুপচাপ চোৱাৰ অভ্যাস থকা। অৰুণীমাৰ বুকুত এটি হেঁপাহৰ অনুভৱ বাজি উঠিল, কিন্তু তাৰ লগে লগে এজন লেকচাৰাৰৰ কন্ঠ যেন মনত পৰিল—“ৰনদীপে ড্ৰপ ল’ল semester তিনিটা পাছত…” সি আকৌ চাই দেখিলে, কোনো চিঠিত সেয়া উল্লেখ আছিল নে? নাছিল। কিন্তু তেখেতৰ হাঁহিটো…তেখেতৰ দৃষ্টি…তেওঁ মনত পেলিলে এটি দৃশ্য—বৃষ্টিস্নাত এটি দিন, তেওঁৰ এখন খাতা কোনোবাই তুলি দি ক’লে, “তুমি মনত ৰাখা, যি কথা নকোৱা হয় সেয়াই সঁচা কথা।” সি এতিয়া নিশ্চিত হ’বলৈ খোজ দিলে যে চিঠিবোৰ ৰনদীপৰ পৰা আহিছে নে। কিন্তু এনে নিশ্চিততাও যেন এক নতুন সন্দেহৰ জন্ম দিয়ে—যদি সেয়া তেওঁৰ নহয়, তেন্তে তেওঁ কোন? আরু, সকলোতকৈ ডাঙৰ কথা—কিয় এতিয়া?

৭

পুৱা পুৱাই নীৰজাৰ চকু মেলিবলৈ একেবাৰে মন নোলায়, কাৰণ যোৱা ৰাতি তেওঁৰ মনত থকা শতগোট চিন্তাই তেওঁৰ নিদ্ৰাকেই কেঢ়ি লৈছিল। শীতল জানালিৰ কাচৰ মাজেৰে গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পুৰণি গছজোপাৰ মাজেৰে ওলমি পৰা কুয়াশাৰ বেছি-অবেসি মায়াবী দৃশ্যটো তেওঁৰ চকু লৈছিল, কিন্তু হৃদয়টো তেতিয়াও ব্যস্ত আছিল এটাই ভাবি—আজি চিঠিখন আহিবনে? বেলেগ দিনবোৰত যি উৎকণ্ঠা এটা চিঠিৰ বাবে থাকিছিল, আজিৰ উৎকণ্ঠা সিমানেই গভীৰ কিন্তু বেলেগ; কাৰণ অহা চিঠিখনে তেওঁৰ যিমান উত্তৰ দিব পাৰে, সিমানেই ধ্বংস আনিব পাৰে তেওঁৰ মনৰ ভিতৰলৈ। হোস্টেলৰ খোৱা-নোৱাৰা এখন টেবুলত বহি তেওঁৰ আঁচল খুলি ৰাখি লপ-লপকৈ চিঠিবোৰ পঢ়ি থাকোঁতেই হঠাৎ তেওঁৰ চকু এখন বিশেষ চিঠিত পৰে—সেইটো আছিল যিখনত ‘আমি কালি সাক্ষাৎ কৰিম’ বুলি লিখা আছিল, কিন্তু কালিৰে দিনটো পাৰ হৈ গ’ল, আৰু কাকো দেখা নাপালে। তেওঁৰ ভিতৰতে এটা সন্দেহৰ বীজ অংকুৰিত হৈছিল—এই সকলোবোৰ তেওঁৰ চিনাকী কোনোবাই কৰিলে নেকি? ক’ত আছে সেই লোকটো? কিয় তেওঁ মুখ দেখা নিদিয়ে, কিয় এনেধৰণৰ মানসিক খেলা?

তেওঁৰ মনত হঠাৎ এটি নাম ফুৰিবলৈ ধৰিলে—প্ৰণৱ। সাহিত্য বিভাগের এটি মৃদুভাষী, গভীৰ দৃষ্টিৰ ছাত্ৰ। তেওঁ মোৰ সৈতে আগতেও কিছুমান বিশেষ কিতাপ আদান-প্ৰদান কৰিছিল, আৰু দুবাৰ পান্থপথ কেফে’ত কথোপকথনো হৈছিল। সেই সময়তে তেওঁৰ কণ্ঠত ওলোৱা কেতবোৰ কবিতাৰ শাৰীৰ মাজতে নীৰজাই সেই চিঠিৰ বুলিৰ সদৃশতা পাইছিল, কিন্তু তেতিয়া সেয়া কাকতালীয় ভবা হৈছিল। কিন্তু এতিয়া চিঠিৰ ভাষা আৰু প্ৰণৱৰ ভাষাৰ মিল দেখি তেওঁৰ মনে মনে খটকা লাগিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—তেওঁ এতিয়া পিছলৈ নাযাব, তেওঁ জানিবই লাগিব যে সেই চিঠিবোৰ ক’ৰ পৰা আহিছে। তেওঁ মনতে এটা পৰিকল্পনা বনালে। চিঠিখন যি সময়তে আহে, তেতিয়া হোস্টেলৰ তলত থকা কৰিড’ৰৰ সি.চি.টি.ভি. কেমেৰাৰ ফুটেজ চাব লাগিব। তেওঁ এজন বিশ্বস্ত হোস্টেল সহকৰ্মী দীপ্তজ্যোতিক লগ পালেগৈ আৰু তেওঁক সকলো কথা ক’লে। দীপ্তজ্যোতি প্ৰথমে আচৰিত হ’ল, কিন্তু পিচে সহানুভূতিশীল হ’ল। তেওঁ ক’লে, “আজি ৰাতি মই চুপিচাপকৈ কেমেৰা ৰুমত সোমাই চাম, আৰু চাব পাৰোঁ যদি কাকো চিঠি ৰাখি থৈ যোৱা দেখা যায়।”

ৰাতি দীপ্তজ্যোতি চিঞৰি-চিঞৰি আহি কলে, “নীৰজা! মই যি দেখিলোঁ, তুমি বিশ্বাস নকৰা…!” আৰু তেওঁৰ মুখৰ মাত্ৰ এটা শব্দেই হৃদয়ত কঁপি উঠিলে—“প্ৰণৱ।” কেমেৰাৰ ফুটেজত স্পষ্ট দেখা গৈছিল—এখন কবিতাৰ খাতি হাতত লৈ এটা চাওনি এৰি ছাঁহি-ছাঁহি গৈ চিঠিখন হোস্টেলৰ ফটৰ তলত থৈ যোৱা প্ৰণৱ। সেই দৃশ্যত কিবা এটা গভীৰতা আছিল, কিবা এটা অব্যক্ততা। নীৰজা অলপ সময়ৰ বাবে স্তব্ধ হৈ পৰিলে—সেয়ে ই যে প্ৰেম নে প্রতিশোধ, মায়া নে মানসিক চাঞ্চল্য—তেওঁ এতিয়া জানিবই লাগিব। তেওঁৰ অচিন্তা সত্ত্বাৰ ভিতৰত প্ৰণৱৰ মুখ এখন ছাঁৰ দৰে ওলাইছিল—এইটো সোঁৱৰণ নে অলীক ভাৱনা? যিয়েই নহওক, সি কালিৰ বাবে অপেক্ষা কৰিলে। কালিৰে দিনত তেওঁ প্ৰণৱৰ সন্মুখীন হ’ব—সন্ধান ল’ব যে এই মুখ নথকা চিঠিৰ পৃষ্ঠাত লুকাই থকা মুখখন কেনে, আৰু এই প্ৰতিচ্ছবিত তেওঁ নিজৰ হেৰুৱা হৃদয়খন পোৱাৰ আশা ৰাখিবনে?

৮

তলত দৃষ্টি নমাই ৰমিতাই চিঠিখন হাতত লৈছিল—সেউজীয়া কাগজখন, একে ধৰণৰ গন্ধ, একে ধৰণৰ হাতৰ লেখা, কিন্তু এইবাৰ কথাবোৰ অলপ বেলেগ। “তুমি মোৰ চিনাকি নহ’লা, কিন্তু মই তোমাক প্ৰেম কৰোঁ। সেইদিনাৰ পৰা, যেতিয়া তুমি বৃষ্টিত ভিজি ক্লাছলৈ আহিছিলা, তেতিয়াৰে পৰা মই হেৰাই গৈছিলোঁ তোমাৰ চকুত। তুমি হয়তো জানিও নাছিলা, মই ৰোজ পিছে পিছে আহিছিলোঁ, তুমি থকা স্থানটো চাই থাকিছিলোঁ, মই কেতিয়াও সাহস কৰা নাছিলোঁ মুখ দেখুওৱাৰ। কিন্তু এতিয়া সময় আহিল… মই তোমাৰ ওচৰতে আছিলোঁ, সৰ্বদা।” ৰমিতাৰ মূৰত যেন এক বিস্ফোৰণ ঘটিল—কোন আছিল সি? কিমান ওচৰত আছিল সি? ৰাতিৰ নিঃশব্দত হৃদয়খন ধ্বক ধ্বক কৈ বাজিবলৈ ধৰিলে, বেলেকালত দেখা ধেমালিৰ দৰে মনে হ’ল, যেন কোনোটো গল্পৰ শেষৰ পৃষ্ঠালৈ আগবাঢ়িছে।

পিছদিনা ৰমিতাই কণমানি পৰিস্ফুট চিন্তা আৰু আশঙ্কাৰে পূৰ্ণ হৈ বিশ্ববিদ্যালয়ৰ লাইব্ৰেৰীত গৈ বহিল। ল’ৰা ছোৱালীৰ কোলাহলৰ মাজত তেওঁৰ মনত চলি আছিল কেবল এজন মানুহ—চিঠিখন লিখা সেই অজান। চিঠিৰ পৰা এটা বেলেগ সুবাস পোৱা গৈছিল—জুই ফুলৰ দৰে এক ধৰণৰ গন্ধ, যিটো প্ৰায়েই তেওঁ পিন্টুৰ কাঁধত ওলাই থকা বগা চাদৰৰ পৰা পাইছিল। হঠাৎ এটা স্মৃতি যেন অন্ধকাৰ আকাশত বিজুলিৰ দৰে তীক্ষ্ণ হৈ উঠিল—বহুবাৰ তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল পিন্টুৱে তেওঁৰ দিশে চাই থকা, কিন্তু চকু মেলিলে তেও চুপচাপ নিজৰ কিতাপ পঢ়ি থাকিব। ৰমিতাৰ চকুত ভয় আৰু প্ৰেম একে সময়তে ওলাই আহিল। তেওঁ দাঁত খুটিও আগত আগবাঢ়িল, লাইব্ৰেৰীৰ পেছফালে থকা জীপন ফুলৰ বনালিৰ ওচৰত য’ত সাধাৰণতে পিন্টু বহি থাকিব, সেই স্থানখনলৈ। সেয়া শুনসান—কিন্তু এখন কাগজ উৰুৱাই আহি তেওঁৰ ভৰিত পৰিল। হাতত তুলি ল’লে দেখা পালে, এবাৰহে লেখা—“আজি ৰাতি, চতুৰ্থ হোষ্টেলৰ ছাঁই উঠোনত, শেষ কথা।”

তেওঁ নিশা লুকাই লুকাই চতুৰ্থ হোষ্টেলত গৈ উপস্থিত হ’ল—একেদৰে এক পুৰণি বটগছ, একোটা বাতি, আৰু গা ছমছম কৰা নিশা। পিন্টু ওলাই আহিল, সিঁচৰ কাপোৰ, নীলা পাঞ্জাবী, চকুত ধেমালি আৰু মনত এক বেদনাৰ গম্ভীৰতা। সি আগবাঢ়ি ক’লে—“মই সেইজন… যিয়ে প্ৰেম কৰিছিল, কিন্তু মুখ দেখুওৱাৰ সাহস নাছিল। তুমি কেতিয়াবা মৰমেৰে হাঁহিলে, মই জীৱন বিচাৰি পালোঁ। কিন্তু মই এক ভুল কৰিছিলোঁ—তোমাৰ বন্ধু হিচাপে থাকিলেও মই তোমাৰ অন্তৰত সোমাব খুজিছিলোঁ।” ৰমিতা অলপ সময় নীৰৱ হৈ থাকি ক’লে—“তুমি মোৰ বন্ধু আছিলা, হয়তো সেই প্ৰেম তোমাৰ অকলৰ আছিল, কিন্তু এই খেলা… চিঠিৰ এই খেল, মনৰ ওপৰত মানসিক খেলা… কিয়?” পিন্টুৱে হাঁহিলে, চকুত পানী—“কাৰণ মই জানো, তুমি কেতিয়াও হৃদয় খুলি চাও নোৱাৰা… যদি মই নাম দি লিখিলোঁ, তুমি চিঠিখন নপঢ়িলা হ’ব।” রমিতাই অলপ চকু বন্ধ কৰি ক’লে—“সেয়া তুমি ঠিক ক’লা… আৰু এতিয়া?” পিন্টু আগুৱাই আহিল, এটা বুটাম তুলি দিলে, যিটো ৰমিতাৰ গলাৰ পৰা এদিন উৰি গৈছিল—“এইখন ৰাখা… মোৰ পৰা এটা শেষ চিঠি আছিল। এতিয়া মই গৈছোঁ, মনৰ দিশে নহয়, বাস্তৱৰ পৰা।” পিন্টু আঁতৰি গ’ল—নিশাৰ ছাঁত মিলাই মিলাই।

বৰ্ধিত ক’লে, ৰমিতাই সেই ৰাতিৰ পৰাই কেতিয়াও চিঠি পোৱা বন্ধ কৰিলে। কিন্তু মনত একোটা ধ্বনি সদায় বাজি থাকিল—“প্ৰেম অচিন্তনীয়, বুজা নাযায়… আৰু কেতিয়াবা মুখ নথকা চিঠিহে হৃদয়ৰ সৰ্বাধিক স্পষ্ট অভিব্যক্তি হয়।”

****