সাগৰিকা শৰ্মা
মাজুলীৰ আকাশ গোধূলিৰ ৰঙত জ্বলজ্বলাই উঠিছিল। সোনালী ধূসৰ আভাত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পানী ধীৰে ধীৰে দীঘল দীঘল ঢৌ ভাঙি গৈছিল, আৰু সেই পানীৰ বুকুত মাটিৰ চেপেটা দ্বীপবোৰে যেন দম শেষ হোৱা নিশ্বাস ল’ব খুজিছিল। মাজুলি—বিশ্বৰ সৰ্ববৃহৎ নদীপুঞ্জী দ্বীপ, যি এতিয়া নদীৰ ভাঙন আৰু অস্থিৰ স্রোতৰ মাজত অস্তিত্ব ৰক্ষাৰ বাবে লড়াই কৰি আছে। গাঁওৰ মানুহে দিনটোৰ শেষ মুহূৰ্তত পুতনি খেতি-কৰ্মেৰে ব্যস্ত হৈ থকা দেখা যায়—কেউবা গাভৰু ছোৱালীয়ে ঘাঁহৰ আঁচুল গোটাই ঘৰলৈ লৈ যায়, কেউবা মানুহে বাঁহেৰে তিৰিপলীয়া বান্ধি নদীৰ পাৰত কটকটীয়া সুৰেৰে পাথৰুৱা কাঠ ভাঙি ৰাখে। কণ্ঠত প্ৰাচীন ধৰ্মীয় সুৰ আৰু বাঁহীৰ সাদ মিশ্ৰিত হৈ আকাশত সিঁচৰ মাতেৰে বগাবগি কৰে, আৰু দূৰৰ সত্রৰ ঘণ্টাৰ ধ্বনি শুনি জীৱনৰ গভীৰতা উপলব্ধি হয়। মাজুলীৰ এই দৈনন্দিন জীৱনৰ মাজত এক অভ্যাসগত দুখ-আনন্দ, আশা-নিরাশাৰ খেলা চলি থাকে। নদীৰ ঢৌবোৰে মাটি খাই নিয়া মাত্ৰ নহয়, মানুহৰ অতীত আৰু ভৱিষ্যতকো গিলি নিবলৈ তত্পৰ হৈ আছে। এই দ্বীপখনত মানুহে জীৱনক ধৰি ৰাখিছে, কিন্তু মাজুলীৰ বুকুত গোপনে গোপনে ভয় আৰু নিস্তব্ধতাই ঘূৰি ফুৰে—কেতিয়াবা এই দিশ-বদলোৱা নদীয়ে সকলো লৈ যাব নেকি?
এই গোধূলিৰ অন্তৰত থিয় আছিল এজন বয়স্ক সন্ন্যাসী—অচ্যুত মহন্ত। তেওঁৰ ডমগঙা সাদা দাঁড়িৰে মুখখন আবৰি আছিল, চকুৰ গভীৰতাত যেন শ শতাব্দীৰ ধূলি আৰু অভিজ্ঞতা সঞ্চিত হৈ আছে। বহু বছৰ ধৰি তেওঁ মাজুলীৰ সত্রত বাস কৰি আহিছে, শাস্ত্ৰ অধ্যয়ন, সংগীত আৰু ধ্যানত লীন হৈ। কিন্তু তেওঁৰ জীৱনৰ অন্তৰত আছে এক অদ্ভুত ভয়—যি ভয় নদীৰ কাষত উঠি অহা প্ৰতি ঢৌৰ সৈতে বঢ়ি যায়। অচ্যুত মহন্তে নিজৰ দিনলিপি লিখিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল বহু বছৰ আগত। মলিন কাগজৰ পৃষ্ঠাত কালি-দাগৰ মাজেৰে তেওঁৰ অন্তৰৰ আশঙ্কা আৰু আধ্যাত্মিক সঁহাৰি উজাগৰ হৈ পৰিছিল। তিনি লিখিছিল—“মাজুলি ধ্বংসৰ প্ৰান্তত, কিন্তু প্ৰকৃত ধ্বংস মাটিৰ নহয়, প্ৰকৃত ধ্বংস হৈছে আত্মাৰ নৈঃশব্দ্য।” তেওঁৰ দৃষ্টিত মাজুলি কেৱল মাটি আৰু নদীৰ দ্বীপ নহয়, ই এক আধ্যাত্মিক আশ্ৰয়, য’ত শতাব্দী ধৰি বৈষ্ণৱ ধৰ্ম, সঙ্গীত, নাট-নৃত্য আৰু সংস্কৃতিৰ ফুলন হৈছিল। এই দ্বীপ খন যদি মাটি আৰু নদীৰ ভাঙনত হেৰাই যায়, তেন্তে সেই সংস্কৃতি, সেই ধাৰ্মিক সুৰ, আৰু সেই আত্মীয়তাৰ ইতিহাসো গাত গালি যাব।
অচ্যুত মহন্তৰ দিনলিপিত প্ৰতিদিন লিখা থাকে মাজুলীৰ ভয়াবহ অৱস্থা আৰু তেওঁৰ আধ্যাত্মিক সঁহাৰি। তেওঁ নদীৰ কাষত বহি সুৰেৰে প্ৰাৰ্থনা কৰে—মাটিৰ কণিকাবোৰে যেন নদীৰ বুকুত হেৰাই নাযায়। তেওঁ লিখে, মাজুলীৰ মাটি হেৰালেও মাজুলীৰ আত্মা বাঁচিব লাগিব। সন্ন্যাসীৰ দৰে ধৰ্মীয় জীৱনৰ পাছত তেওঁৰ অন্তৰঙ্গত জন্ম লয় এক গুপ্ত কথাৰ—প্ৰাচীন কালত বৈষ্ণৱ আচার্যসকলে শাস্ত্ৰ আৰু সংগীতৰ মাজত যি গোপন জ্ঞান ৰাখিছিল, সেই জ্ঞানত নদীৰ দিশ পাল্টাবলৈ সক্ষম এক শক্তি আছে বুলি জনশ্ৰুতি। মহন্তে এই কথাবোৰ কেতিয়াও প্রকাশ কৰা নাই, কিন্তু দিনলিপিত কাব্যিক ভাষাত লিখি ৰাখিছিল। গোধূলিৰ ৰঙেৰে আকাশ জ্বলজ্বলাই উঠি থাকিলে, নদীৰ বুকুত সেই শব্দবোৰ যেন সুৰেৰে উঠি আহে। সন্ন্যাসী বুজি পায়—মাজুলি মাটি হেৰাই যাব পাৰে, কিন্তু যদি সুৰ আৰু প্ৰাৰ্থনাৰ শক্তি প্ৰকৃততে নদীৰ দিশ পাল্টাই পাৰে, তেন্তে হয়তো মাজুলীৰ আত্মা আৰু জীৱন পুনৰ জন্ম লাভ কৰিব। কিন্তু সেই শক্তিৰ লগত আছে এক ভয়—প্ৰকৃতিৰ স্বাভাৱিক পথ যদি মানৱীয় প্ৰাৰ্থনাৰে পাল্টাই যায়, তাৰ ফলাফল অনিশ্চিত আৰু বিপজ্জনক হ’ব পাৰে।
–
নীলাঞ্জন দত্ত এজন যুৱ গৱেষক, গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইতিহাস বিভাগৰ ডক্টৰেল ছাত্ৰ। তেওঁৰ গৱেষণাৰ বিষয় আছিল মাজুলীৰ বৈষ্ণৱ সংস্কৃতি আৰু নদীৰ ভাঙন-কেন্দ্ৰিক সমাজজীৱন। বহু মাস ধৰি তেওঁ মাজুলীত ঘূৰি ফুৰিছিল, বেলেগ বেলেগ সত্রত গতি কৰি বৈষ্ণৱ ধৰ্ম, কলা, নৃত্য-সংগীতৰ বৈশিষ্ট্য অধ্যয়ন কৰিছিল। মাজুলীৰ গাঁও-ঘৰৰ সাধাৰণ মানুহে তেওঁৰ প্ৰতি অদ্ভুত সঁহাৰি দেখুৱাইছিল—কেউবা মাটিৰেৰে বনোৱা গৃহসজ্জা দেখুৱাইছিল, কেউবা সত্রৰ ৰঙীন প্ৰসাদ ভাগ কৰিছিল। নীলাঞ্জনে প্ৰথমে এই গৱেষণাৰ দৰে মাজুলীলৈ আহিছিল, কিন্তু ক’ত যে এক নতুন জগতৰ দুৱাৰ খুলি গ’ল সেই কথা তেওঁ উপলব্ধি নকৰে। নদীৰ বুকুত দাঁত কটকটাই থকা ভাঙন, গাঁও হেৰাই যোৱাৰ যন্ত্ৰণা, আৰু লোকসকলৰ আঁকোৱালি ধৰিবলৈ চেষ্টা কৰা সংস্কৃতি—এই সকলোবোৰে তেওঁৰ অন্তৰক গভীৰভাৱে স্পৰ্শ কৰিছিল। এজন গৱেষকৰ নিৰপেক্ষ দৃষ্টিত তেওঁ সকলো পৰ্যালোচনা কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু মাজুলীৰ আকাশত গোধূলিৰ ৰঙ, ঢোল-খোলৰ সুৰ, আৰু সন্ন্যাসীৰ দৃষ্টিৰ নিৰৱতা তেওঁৰ অন্তৰত ভিন্ন অনুভৱ জাগ্ৰত কৰিছিল। দিনটোত গাঁও ঘূৰি তথ্য সঙ্ৰহ কৰা আৰু ৰাতি সত্রৰ কুঁৱলীৰ মাজত বতৰ লগোৱা—এইদৰে তেওঁৰ দিন কটিছিল।
এদিনে, নীলাঞ্জন কুঁৱৰীচাপৰি নামৰ এখন সত্রলৈ গৈছিল। সেই সত্রটো গাঁওৰ পৰা অলপ আঁতৰত, নদীৰ কাষতে অৱস্থিত। সত্রখনত মানুহৰ ভিৰ তেমন নাছিল, অতি শাস্ত আৰু শান্ত। কাঠৰ দৰজাৰ কপাটবোৰত সময়ৰ ক্ষয় দেখা গৈছিল, আৰু ভিতৰত প্ৰৱেশ কৰোঁতেই অদ্ভুত এটা গন্ধে সুৰভিত কৰিছিল—পুৰণি কাগজ, দৰঙৰ পলাশ, আৰু দীৰ্ঘকালৰ ধূপৰ মিশ্ৰণ যেন। সন্ন্যাসী এজনৰ নেতৃত্বত তেওঁক ভিতৰলৈ লৈ যোৱা হ’ল। ভগ্ন প্ৰাচীৰৰ মাজত ঘূৰি ফুৰি থাকতে তেওঁৰ চকু পৰিল এখন মলিন বাকচৰ ওপৰত। বাকচখন বহু দিন ধৰি খোলা হোৱা নাই যেন। অনুমতি লৈ তেওঁ বাকচখন খুলি চালে, আৰু ভিতৰত পোৱা গ’ল পুৰণি দিনলিপিৰ এটা গুচ্ছ। দিনলিপিখন অচ্যুত মহন্তৰেই বুলি অনুমান কৰা হৈছিল, যদিও সই বা নাম প্ৰত্যক্ষভাৱে নাছিল। নীলাঞ্জনে কাগজবোৰৰ পৃষ্ঠাত হাত বুলাই অনুভৱ কৰিলে—সময়ৰ নরম ধূলিৰ দৰে ইতিহাস তেওঁৰ আঙুলিত বিয়পিছে। সেই দিনলিপিত লিখা আছিল মাজুলীৰ ভাঙন, সন্ন্যাসীৰ প্ৰাৰ্থনা, আৰু নদীৰ লগত এক গুপ্ত আলাপ। আৰু হঠাৎ এটা বাক্য তেওঁৰ মনত আঁকোৱালি ধৰিলে—“নদীৰ পথ পাল্টাই দিব পাৰা এক প্ৰাচীন মন্ত্র।”
প্ৰথমে নীলাঞ্জনে এই শব্দবোৰক কেবল কাব্যিক উক্তি বুলি ভাবিলে। কিন্তু যেতিয়া তেওঁ বেছি মনোযোগ দিয়ে পঢ়িলে, দেখি শব্দবোৰে এক বিশেষ গঠন লৈ আছে। কেতিয়াবা কবিতাৰ দৰে, কেতিয়াবা সুৰৰ দৰে, আৰু কেতিয়াবা যেন গোপন সংকেতৰ দৰে। সেই দিনলিপিত উল্লেখ আছিল—পুৰণি বৈষ্ণৱ আচার্যসকলে সুৰ আৰু প্ৰাৰ্থনাৰ মাজত এক অদ্ভুত শক্তি বুজিছিল। সেই শক্তি যদি প্ৰকৃতভাৱে জাগ্ৰত হয়, তেন্তে নদীৰ স্রোতকো প্ৰভাৱিত কৰিব পাৰে। নীলাঞ্জনৰ অন্তৰ উলটপালট হ’ল—তেওঁ ভাবিলে, এইটো যদি কল্পনা নহয়, যদি সত্য হয়, তেন্তে ইয়াৰ প্ৰভাৱ কিমান ভয়ংকৰ হ’ব পাৰে? মাজুলীৰ গাঁওবিলাক বাচিব পাৰে, কিন্তু নদীৰ স্বাভাৱিক দিশ সলনি হ’লে অন্য গাঁওবোৰ ধ্বংস হৈ যাব নেকি? সেই সন্ধিয়াত নীলাঞ্জনে দিনলিপিখন লৈ নদীৰ কাষত বহিল। গোধূলিৰ সূৰ্যাস্তত নদীখন লহৰিত দীঘল দীঘল সুৰেৰে ধ্বনি তুলিছিল। নীলাঞ্জনে দিনলিপিৰ শব্দবোৰ ধীৰে ধীৰে আওৰাইছিল—একো মন্ত্রৰ দৰে, যি গগন আৰু নদীৰ মাজত উজাগৰ হৈ উঠিছিল। তাৰ পাছতে তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, মাজুলীৰ মাটি কেৱল প্ৰকৃতিৰ দ্বাৰা নিৰ্ধাৰিত নহয়, এক গুপ্ত শক্তিৰ লগতো জড়িত হৈ আছে। তেওঁ জানিছিল—এই আবিষ্কাৰ তেওঁৰ গৱেষণাৰ সীমা পাৰ হৈ গৈছে। এইখন কেৱল এখন দিনলিপি নহয়, এইখন এক অচিনাক্ত দিগন্তৰ দুৱাৰ।
–
ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদী, যাক মানুহে যুগ যুগ ধৰি মাতৃস্বরূপে পূজিছে, আজিৰ দিনত মাজুলীৰ বাবে যেন অভিশাপৰ ৰূপ লৈ উঠিছে। প্ৰতি ঋতু, বিশেষকৈ বৰষুণৰ দিনত, নদীৰ সোঁত বজ্ৰৰ দৰে গৰ্জি আহে আৰু গাঁওবোৰক গিলি নেয়। কেতিয়াবা এটা খেতি ঘৰ একৰাততে পানীৰ তলত হেৰাই যায়, কেতিয়াবা এটা স্কুলৰ প্ৰাচীৰৰ পৰা মাটি খহি পৰে। যি পথত কালি ল’ৰা-ছোৱালীয়ে দৌৰি খেলা খেলিছিল, আজি সেই পথত নদীৰ কালো পানীয়ে বুকু ভৰি আহিছে। গাঁওৰ বয়স্ক লোকসকলে বহুদিন আগৰ কথা ক’ব খুজে—কিমান বিস্তৃত আছিল মাজুলি, কিমান ধন-সম্পদে ভৰপূৰ্ণ আছিল। কিন্তু সেই সব কাহিনী শুনা ল’ৰা-ছোৱালীয়ে নদীৰ কাষলৈ চাহি নীৰৱ হৈ পৰে, কাৰণ তেওঁলোকে জানে সেই মাটি আজিও ধীৰে ধীৰে বিলীন হৈ গৈ আছে। নদীখনৰ দুবাৰ্ষিক ভাঙনক মাজুলীবাসীয়ে অশ্ৰু, যন্ত্ৰণা আৰু নৈঃশব্দ্যৰে গ্ৰহণ কৰিছে। ব্ৰহ্মপুত্ৰ কেতিয়াবা হাঁহি মাৰি সুৰেলীয়া বেলি আনি আকাশত চকচকাই উঠে, কেতিয়াবা সেই হাঁহিৰেৰে নৰকীয়া ধ্বংস আনিছে। মাজুলীৰ এই দৈনন্দিন যন্ত্ৰণাই নীলাঞ্জনৰ অন্তৰক তীব্ৰ আঘাত কৰাইছিল। এজন গৱেষক হিচাপে তেওঁ সংখ্যা, তথ্য আৰু মানচিত্ৰৰে অধ্যয়ন কৰি আছিল, কিন্তু গাঁওবাসীৰ অশ্ৰু আৰু যন্ত্ৰণা তেওঁৰ অধ্যয়নকো পৰিবৰ্তন কৰি পেলাইছিল।
নীলাঞ্জনে গাঁওৰ পৰা গাঁও ভ্ৰমণ কৰি নদীৰ ভাঙনৰ তথ্য সঞ্চয় কৰিবলৈ লাগিল। মানুহে তেওঁক দেখুৱালে ক’ত খেতি হেৰাই গ’ল, ক’ত ঘৰ ভাঙি পৰিল, ক’ত পূৰ্বৰ সেতু আজিৰ দিনত নদীৰ তলত থলুৱা হৈ আছে। প্ৰতি ঘৰতে যেন একে কাহিনী—“এতিয়ালৈকে পাঁচখন ঘৰ ভাঙি গ’ল, আমাৰ খেতি নাই, গছপুলি নাই, মাটিৰ লগত সপোনো বিলীন হৈ গ’ল।” নীলাঞ্জনে নথিপত্ৰত সকলো লিখি ৰাখিছিল, কিন্তু দিনলিপিৰ গুপ্ত খণ্ডৰ কথা তেওঁৰ মনৰ পৰা আঁতৰাই নিব পৰা নাছিল। অচ্যুত মহন্তৰ দিনলিপিত লিখা “নদীৰ পথ পাল্টাই দিব পাৰা মন্ত্র”-ৰ লগত এই যন্ত্ৰণাৰ সংযোগ বিচাৰি চাবলৈ তেওঁ বাধ্য হৈছিল। এজন বৈজ্ঞানিক দৃষ্টিৰ গৱেষক হিচাপে তেওঁ জানিছিল—নদীৰ দিশ মানৱীয় হস্তক্ষেপেৰে সলনি কৰা প্ৰায় অসম্ভব। কিন্তু দিনলিপিত উল্লেখ কৰা সংকেতবোৰ আৰু সুৰবোৰে তেওঁৰ মনত সন্দেহ জাগাইছিল—শতাব্দী আগতে যদি কিবা বিশেষ জ্ঞান আছিল, হয়তো সেই জ্ঞান বৈজ্ঞানিক দিশত ব্যাখ্যা কৰিব পৰা যাব। তেওঁ ধীৰে ধীৰে দিনলিপিত থকা সংকেতবোৰ নদীৰ চলনৰ তথ্যৰ সৈতে মিলাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। নদীৰ কাষৰ মানচিত্ৰ, পানীৰ গতিবেগ, ভাঙনৰ পদ্ধতি—এইবোৰৰ মাজত গুপ্ত সংকেতৰ এক বিশেষ মিল পোৱা গ’ল।
গৱেষণাৰ লগে লগে নীলাঞ্জনৰ অন্তৰত এক গভীৰ দ্বন্দ্ব জাগিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদী কেৱল পানীৰ সোঁত নহয়, ই এক জীৱন্ত সত্তা—যি হাঁহিতো কৰে আৰু ক্রন্দনো কৰে। মাজুলী প্ৰতিদিন গিলি নিলেও, নদীখনে কেতিয়াবা নৱজীৱনো দিয়ে। গাঁওবাসী ভাঙন আৰু স্থানান্তৰৰ মাজতো পুনৰ ঘৰ বান্ধে, পুনৰ খেতি কৰে, পুনৰ জীৱনৰ আশাত আগবঢ়ে। কিন্তু যদি সেই মন্ত্র সত্য হয় আৰু প্ৰকৃততে নদীৰ পথ সলনি কৰিব পাৰি, তেন্তে কি এই নদীৰ হাঁহি-ক্রন্দনৰ স্বাভাৱিক ছন্দ ভঙি যাব নেকি? নীলাঞ্জনে বুজি পাইছিল—এই মন্ত্র প্ৰকৃততে নদীৰ দৰে মহৎ আৰু বিপজ্জনক। মাজুলীৰ গাঁও বাচাবলৈ ই হ’ল এক উপায়, কিন্তু সেই উপায়ে হয়তো অন্য গাঁওবিলাক ধ্বংস কৰিব পাৰে। সন্ধিয়াৰ পোহৰত নদীৰ বুকুত বহি তেওঁ দিনলিপিৰ শব্দ আৰু নদীৰ ঢৌৰ ধ্বনি একেলগে শুনিছিল। তাত তেওঁ এক প্ৰচণ্ড টান অনুভৱ কৰিলে—যেন নদী আৰু দিনলিপিৰ মন্ত্র একে সুৰেৰে কেঁচা-গভীৰ কথা কৈ আছে। মাজুলীৰ শূন্যতাৰ মাজত, নদীৰ হাঁহি আৰু ক্রন্দনৰ মাজত, নীলাঞ্জনে উপলব্ধি কৰিলে—এই রহস্যৰ অনুসন্ধান কেৱল গৱেষণাৰ বাবে নহয়, এইটো তেওঁৰ নিজৰ জীৱনৰো অংশ হৈ পৰিছে।
–
অচ্যুত মহন্তৰ দিনলিপি ধুলোতেৰে ঢকা এটা কাঠৰ বাকচৰ ভিতৰত পোৱা যায়। দিনলিপিৰ পৃষ্ঠাসমূহ হালধীয়া হৈ গ’লেও শব্দবোৰ এতিয়াও তেজপাটৰ গন্ধেৰে ভৰা, যেন মহন্তৰ হাতৰ উষ্ণতা এতিয়াও তাত থিয় হৈ আছে। প্ৰথম দু’পাততেই উল্লেখ পাই যায়—তেওঁ কৈছে, কৈলাসত পৰা বৈষ্ণৱ আচার্যসকলৰ লগত তেওঁ বহু বছৰ আগতে দেখা কৰিছিল। সেই আচার্যসকলৰ কণ্ঠত ছিল বৈদিক মন্ত্র, আৰু সিহঁতৰ চকুত পোহৰৰ দৰে এক অচেনা দৃষ্টিৰ দীপ্তি। মহন্তে লিখিছে—“সিহঁত মোৰ হাতত এটা জ্ঞান ৰাখি গৈছিল। এই জ্ঞানত আছে জলৰ দিশ পাল্টাই দিয়া ক্ষমতা, সোঁতক দিশফেৰোৱা শক্তি। কিন্তু সিহঁতে মোক শপত খুৱাই কৈ গৈছিল—এই শক্তি পবিত্ৰ কামত, জীৱন ৰক্ষাৰ ক্ষেত্ৰত ব্যৱহাৰ কৰিব পাৰি, কিন্তু লোভত বা ৰাগত ইয়াৰ প্ৰয়োগ কৰিলে নদীৰ বাগৰ, মানুহৰ বিনাশ, বুৰঞ্জীৰ গতি পাল্টাই যাব।” এই কথাবোৰ পঢ়ি যে-কেৱল শিহৰণ লাগে। কোনো সাধাৰণ মানুহে কি কৰি উঠিব পাৰে নদীৰ দিশৰ সৈতে খেলা কৰি? তেতিয়াৰ দিনলিপিত মহন্তে সাৱধান কৰি দিছে—“এই জ্ঞান এক আশীৰ্বাদ নহয়, এই এক পরীক্ষাৰ শলাগনি। মোক দিয়া এই গোপনীয়তা মোৰ জৰিয়তে ভৱিষ্যতৰ দিনত আনৰো ওপৰত প্রভাৱ পেলাব পাৰে।” ইমানকৈ পঢ়ি বুজি পোৱা যায়—অচ্যুত মহন্তৰ জীৱনৰ ওপৰত এই গুপ্ত জ্ঞানৰ এক অন্ধকাৰ ছাঁ পৰি আছিল।
দিনলিপিৰ মাজত কিবা কিবা ৰাতিৰ বিৱৰণ আছে, য’ত তেওঁ নদীৰ কাষত একাকী বহি মন্ত্রোচ্চাৰণ কৰিছিল। বৰ্ণনা অনুযায়ী, নদীৰ সোঁত কেতিয়াবা আচলৰ দৰে থমকি ৰ’ল, কেতিয়াবা অস্বাভাবিকভাৱে গতি পাল্টাই নিল। মহন্তৰ কলমে লিখিছে—“মোৰ চকুত সঁচা পানীৰ সোঁত দেখা নাছিল, দেখা আছিল আকাশৰ পোহৰ পানীত ভাঙি পৰিছে। মন্ত্র উচ্চাৰণ কৰাৰ লগে লগে পানী হেঁচকা মাৰি ৰৈ গ’ল। তেতিয়া মোৰ ভয় হৈছিল—মই যে এটা খেলা খেলিছোঁ, ইয়াৰ বিনিময়ত প্ৰকৃতি মোৰ পৰা মূল্য ল’ব। এজন গাভৰুৰ প্ৰাণৰ হাহাকাৰ শুনিছিলোঁ সেই ৰাতি; যদিও কিবা দেখা নাছিল, মোৰ কাণত সেই ৰোদনৰ শব্দ এতিয়াও বাজে।” এইখিনিত মহন্তৰ লেখা কেঁচা ৰূপে থমকি থিয় দিছে, যেন কালি শেষ হৈ গৈছিল বা হাত কঁপিছিল। তাৰ পাছত মহন্ত লিখিছে—“মই সঁচাকৈ নাজানো, মোৰ কাৰণে কোনো এটা জীৱনৰ প্ৰবাহ থমকি গ’ল নে? যদি সঁচাকৈ সেইদৰে হৈছে, তেন্তে মই পাপৰ ভাগী হৈ পৰিছোঁ।” দিনলিপিৰ এই অংশ পঢ়ি যে-মানুহে চমক খাই উঠিব লাগে, কাৰণ ইয়াত একাধাৰ বৰ্ণিত হৈছে—শক্তিৰ ব্যৱহাৰ কৰিলে কেৱল নদীৰ সোঁত নহয়, জীৱনৰ সোঁতো পাল্টি যাব পাৰে।
শেষৰ অংশত মহন্তে এই জ্ঞানৰ বিপজ্জনক দিশ অধিক স্পষ্টকৈ খুলি কৈছে। তেওঁ লিখিছে—“মানুহৰ লোভ নদীৰ দিশ পাল্টাই মৰ্মাহত কৰিব পাৰে, ৰাজনৈতিক শক্তি বা জমিদাৰী স্বাৰ্থৰ বাবে যদি কেহে এই গুপ্ত মন্ত্রৰ সন্ধান পায়, তেন্তে এজনৰ সপোনৰ বাবে বহু মানুহৰ জীৱন বিলীন হ’ব। নদী যে কেৱল পানীৰ নহয়, নদী যে মানুহৰ সভ্যতা, মানুহৰ জীৱন—সেই কথাটো মনত নাথাকিলে প্ৰলয় নেমাৰি নাথাকে।” এই দিনলিপিত এক চমকপ্ৰদ দিশও আছে—তেওঁ খুলি কৈছে, এই জ্ঞান হস্তান্তৰ কৰা বৈষ্ণৱ আচার্যসকল তেওঁক শেষত ক’ত দেখা কৰিব, তাৰ সংকেত দিছিল। লিখিছে—“যদি কোনোৱে মোৰ পাছত এই দিনলিপি পায়, বুজিব যে মই মাত্ৰ এক সেতু আছিলোঁ। মোৰ পাছতো যদি কোনোবাই এই জ্ঞান বিচাৰে, তেওঁক এই আচার্যসকলৰ ছাঁত গৈ দেখা কৰিব লাগিব। কিন্তু সতর্ক হওঁক—এই ছাঁ কেবল পোহৰ নিদিয়ে, এই ছাঁ পিছে পিছে আহিলে মানুহ নিজৰেই সোঁতত ডুবিবলৈ বাধ্য হয়।” এই বাক্যসমূহত এটা ভয়ংকৰ গুপ্তসংকেত আছে। মহন্তৰ দিনলিপি মাত্ৰ এজন সাধুসকলৰ আধ্যাত্মিক কাহিনী নহয়, বৰং এটা অনন্ত বিপদৰ ওপৰত স্থিৰ হৈ থকা ইতিহাস। নদীৰ সোঁত যে শুধুমাত্ৰ ভূগোলৰ দিশে নাপাল্টায়, ই মানুহৰ ভাগ্যৰ দিশো পাল্টাই দিব পাৰে—এই ভয়ানক উপলব্ধিই দিনলিপিৰ শেষখন পৃষ্ঠাত মহন্তে নিজৰ জীৱনৰ অন্তিম ছাঁ ৰূপে এঁকি গৈছিল।
–
নীলাঞ্জনে মাজুলীৰ সেই গোপন সত্রখনলৈ প্ৰৱেশ কৰাৰ আগৰ পৰাই তেওঁৰ মনত এক অজানা উত্তেজনা আৰু ভয়ৰ সন্মিলন হৈছিল। কাষৰ পথটো যেন নিস্তব্ধতাৰ আঁচলত ঢাক খাই শুতি আছিল; কেবল দূৰৈৰ পৰা ভাঁহি অহা নামনি নদীৰ মৃদু কলতানি। হাতত দীঘল টর্চখন ধৰি তেওঁ সাৱধানে আগুৱাই গ’ল, কিয়নো মাজুলীৰ এই অংশটো সাধাৰণ ভ্ৰমণকাৰীৰ বাবে বন্ধ। সত্রখনৰ প্ৰাচীৰত শেৱালীয়ে আৱৰি ধৰা, খিৰিকী-কাঠবোৰে কেতিয়াবা টুকুৰা খাই গ’লেও তেওঁত এক অনন্য আকৰ্ষণ আছিল। নীলাঞ্জনৰ মগজুত এতিয়াও ঘূৰি থকা খাতাটোৰ আঁকিবোৰে তেওঁক তীব্ৰকৈ টানি আনিছিল ইয়ালৈ। সেদিনি গাঁওখনৰ চাহ-বটাত থকাৰ সময়ত গোপনে পোৱা খাতাটোৰ পাতত অদ্ভুত কিছু চিহ্ন আৰু ৰেখা আছিল। প্ৰথমত নীলাঞ্জনে ভাবিছিল—এটা গোপন ভাষা হ’ব; কিন্তু পিছলৈ লক্ষ্য কৰিলে যে সেই চিহ্নবোৰৰ মাজত কোনো সুৰৰ ধাৰা গোপন হৈ আছে। কেতিয়াবা সৰু ডাঙৰ বৃত্ত, কেতিয়াবা ঢোলৰ সুৰৰ দৰে সমান্তৰাল আঁচ, আৰু কেতিয়াবা বাঁহীৰ শ্বাসৰ দৰে সূক্ষ্ম ৰেখা। তেওঁৰ অন্তৰজ্ঞান তেওঁক ক’ত জানো ক’ত জানো এই সত্রখনলৈ নি আনিছিল। প্ৰাচীন কালত মাজুলীৰ সত্রবোৰত কেৱল ধৰ্মীয় প্ৰথা আৰু নাম-প্ৰসঙ্গ নহয়, গোপনে সংৰক্ষিত থাকিছিল সুৰ আৰু তত্ত্বৰ গুপ্ত ভাণ্ডাৰ। নীলাঞ্জনে এই বুজনি পাবলৈ খাটনি কৰিছিল, আৰু এই নিশাই যেন তেওঁৰ বাবে এক প্ৰমাণৰ সময়।
প্ৰাচীৰখন পাৰ হৈ ভিতৰলৈ সোমোৱাৰ লগে লগে নীলাঞ্জনে অনুভৱ কৰিলে—যেন সময়ৰ সলনি হৈছে। উঠোনত দীঘল পিটগছৰ ছাঁ আৰু তাৰ তলত উজ্বল চাঁদনি এক প্ৰেতাত্মাৰ দৰে শুৱাই আছিল। দূৰত এবাৰ ঢোলৰ শব্দ উঠিল—প্ৰথমে মৃদু, তাৰপিছত সজীৱ সুৰৰ ঢৌ। বাঁহীও লগ লাগিল, যেন কোনো অনদৃশ্য বাদক-দল নিশাৰ প্ৰেতছায়াৰ দৰে বাজাই আছে। নীলাঞ্জনে খাতাটোৰ পাত উলিয়াই চালে; ঢোলৰ শব্দৰ লগে লগে সেই আঁকিবোৰ মেল খাই আহিছে। এটা বৃত্ত মানেই ঢোলৰ এক বীট, এটা লম্বা ৰেখা মানেই বাঁহীৰ এক দীঘল শ্বাস। তেওঁৰ সৰ্বাঙ্গ কেঁপাই উঠিল—এই তো এক সংকেত, এক গোপন কোড! তেওঁ যতবোৰ চিহ্ন পড়ি গৈছিল, তাতেই খাটনি কৰিছিল, আৰু এতিয়া বাস্তৱৰ সুৰত সেই সকলোবোৰ মিল খাই গ’ল। কাষৰ ভিতৰুৱা কোঠাটোৰ মাদিৰিৰ ওপৰত প্ৰচীন ঢোল আৰু বাঁহী থিয় আছিল, যদিও ক’তেও কোনো মানুহ দেখা নাপালেগৈ। তেন্তে কোন বাজাই আছিল এই সুৰ? নীলাঞ্জনে ভাবিলে—ইয়াত কোনো গুপ্ত রহস্য আছে, হয়তো কেতিয়াবা এজন সাধু-সন্তই এই সুৰৰ মাজত গুপ্ত তত্ত্ব কোঁচাই ৰাখিছিল। খাতাটোৰ পাত উলটাতে উলটাতে তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে যে কিছুমান চিহ্ন একে ধৰণৰ পুনৰাবৃত্তি ঘটাইছে—যেন কোডৰ ভিতৰত এটা সংযোগ, এটা চাবি। আৰু ঠিক সেই সময়তে, ঢোল-বাঁহীৰ সুৰও একেই ধৰণৰ পুনৰাবৃত্তিত গুৰি মাৰি আহিছিল। নীলাঞ্জনৰ শৰীৰত কঁপি উঠিল, তেওঁৰ মনে যেন বুজি গ’ল যে এই সুৰ-সংকেত কেৱল এক সঙ্গীত নহয়, ই এক গোপন ভাঁজ—য’ত অতীতৰ কোনো সত্য বা গুপ্ত কথা আঁতৰি আছে।
তেওঁ টর্চখনৰ পোহৰ মেলি মাদিৰিৰ কোণৰ ওচৰলৈ গ’ল, আৰু চমক খাই গ’ল—একো নাম-লেখা নাই, কিন্তু শিলৰ ওপৰত কেৱল একে ধৰণৰ চিহ্ন আঁকাআঁকি কৰা। তেওঁ হাত দিয়ে সেই চিহ্ন স্পৰ্শ কৰাত ঢোল-বাঁহীৰ সুৰ হঠাৎ থমকি গ’ল। নিশা নিস্তব্ধ হ’ল, যেন প্ৰকৃতি শ্বাস ৰখি আছে। খাতাটো উলিয়াই পুনৰ চালে, আৰু এইবাৰ পাতৰ মাজৰ লুকোৱা এক আঁচত তেওঁৰ চকু পৰিল। এতিয়ালৈকে লক্ষ্য নকৰা সেই আঁচটো এটা গোপন পথৰ ৰূপে দেখুছিল। বোধহয় এই সুৰ-সংকেত কেৱল সঙ্গীত নহয়, ই এক চাবি—যিয়ে কোনো গুপ্ত কক্ষ, গুপ্ত নথি, বা গোপন পৰম্পৰাৰ দ্বাৰ খুলি দিব। নীলাঞ্জনৰ ভিতৰত উৎকণ্ঠা আৰু ভয় দুয়োতেৰে দহিছে, কিন্তু এক অদ্ভুত আকর্ষণ তেওঁক পিছত ঘূৰিবলৈ নিদিলে। মাজুলীৰ ৰাতিৰ সেই নিস্তব্ধতা আৰু চাঁদনীৰ মাজত নীলাঞ্জনে উপলব্ধি কৰিলে—তেওঁ এটাই গুপ্ত পথত সোমাই গৈছে, য’ত সুৰেৰে লেখা হৈছে ইতিহাস, আৰু হয়তো সেই সুৰই এক প্ৰকাণ্ড সত্যৰ আঁতুৰীয়া। কেৱল খাতাটোৰ চাবি আৰু সুৰৰ সংকেতৰ মাজেদি তেওঁ আগবাঢ়িব লাগিব। তেওঁৰ মগজুত এটা ধ্বনি বাজি উঠিল—“এটি সঙ্গীত নহয়, এটি গোপন আখ্যান।” আৰু সেই ধ্বনিয়ে তেওঁক আগৰ পৰা অধিক দৃঢ় কৰিলে। নীলাঞ্জনে খাতাটো বুকুত লগাই মাদিৰিৰ ছাঁত দিয়া সুৰৰ সোঁতা অনুসৰি আগুৱাই গ’ল—এবাৰ যেন সতৰ সত্য নিজেই তেওঁক আহ্বান জনাই আছিল।
–
মাজুলীৰ গাঁওখনি শীতল আৰু নিৰিবিলি ভাৱে নৈৰ কোলাহলত ভেসি আছিল, কিন্তু এই নিশা যেন কিবা নতুনত্ব লৈ আহিছিল। বাতাসত গন্ধ আছিল শৈৱালৰ, মাটিৰ, আৰু দীঘলীয়া নদীৰ জোনাকী ভৰা কণ্ঠস্বৰ। মানুহে দীৰ্ঘদিন ধৰি বিশ্বাস কৰি আহিছিল যে নদী হ’ল এই দ্বীপৰ আত্মা—তেওঁৰ উত্থান-পতনই গাঁৱৰ ভাগ্য নিৰ্ধাৰণ কৰে। কিন্তু আজিৰ পৰা কিছুদিন ধৰি নদীৰ সোঁত খাপ খোৱাব নোৱাৰা এক ভাৱত পৰি গৈছিল। কেতিয়াবা নদী বহল হৈ গাঁওখনি গিলিবলৈ ধাওঁতিছিল, কেতিয়াবা পুনৰ গহীনত সোমাই গ’ই সাৱটি ল’ব খুজিছিল গোপনীয়া মাটি। নীলাঞ্জনে এই দৃশ্যবোৰ লক্ষ্য কৰি এক অচিন্ত্যিত শীতলতা অনুভৱ কৰিছিল—যেন নদীটোৱে নিজৰ ভাষাত কিবা ক’ব বিচাৰিছে। গাঁওবাসীয়ে ভবা-চিন্তা কৰা আৰম্ভ কৰিলে, “নদী কি বেয়া পাইছে নেকি? পুৰণি দেৱালয়ৰ পৰা জপা খসিছে, দেউৰীয়াৰ কণ্ঠস্বর এতিয়া হাওঁফাওঁত মিশি গ’লেও, নদীচুবুৰীৰ ধ্বনি যেন গম্ভীৰ হৈ আহি আছে।” গাওঁখনিৰ মানুহে দিনেদিনে এই সোঁতৰ খপৰ পালে—জীৱন-জীৱিকাৰ এক অনিশ্চয়তা। নীলাঞ্জনে বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু তেওঁৰ অন্তৰৰ অলপ অলপ কৰি ভাঙি পৰা প্ৰশ্নবোৰৰ উত্তর গমাইছিল অচ্যুত মহন্তৰ নীরব প্ৰার্থনাৰ লগত।
অচ্যুত মহন্তে বহুদিন ধৰি গাঁওখনিৰ নাম-গোপনে নদীৰ লগত কিবা আলাপ চলাই আহিছিল। পুৰণি কীৰ্তনৰ সুৰত, একগছী বৈষ্ণৱীয় দ্ৰষ্টিৰ মেলত তেওঁ দেৱতাৰ নাম উচ্চাৰণ কৰি নদীৰ দিশলৈ হাত তুলি দিছিল। কাহানিৰ দৰে কওঁত আহিছিল, “নদী, তই আমাৰ মা, আমাৰ সহায়। যদি কেতিয়াবা অসন্তুষ্ট হওঁ, আমাক মাফ কৰ। আমাৰ কণ্ঠৰ ভক্তি গ্ৰহণ কৰ।” নীলাঞ্জনে বহু ৰাতি তেওঁৰ লগত বহি শুইছিল, পিচত এই প্ৰার্থনা শুনি তেওঁৰ অন্তৰত এক অদ্ভুত হাহাকার জেগাইছিল। তেওঁৰ লগত থকা ডালিৰ মৃদু সুৰ, কণ্ঠত ধৰি থকা বাণী, আৰু নদীৰ সোঁতৰ লগত মিশা সঙ্গীতত এক অস্পষ্ট মিল আছিল। যেন নদীটোও উত্তৰ দিছিল—একেদৰে ধাক্কা মাৰি, সোঁত সলনি কৰি, কেতিয়াবা নীৰৱ হৈ ৰৈ। এই অভিজ্ঞতা নীলাঞ্জনক গভীৰতাৰে ভাবিবলৈ বাধ্য কৰিছিল—এই সংযোগ কি কেৱল মানৱীয় কল্পনা নে? নাইবা নদীটোৱে সত্যই শুনি থকা, কথা ক’ব খুজি থকা এটা জীৱন্ত সত্ত্বা? মহন্তৰ পৰম বিশ্বাসে নীলাঞ্জনৰ ভিতৰত কিবা উজাগৰ কৰি দিছিল। তেওঁ বুজি উঠিছিল যে নৈৰ এই নীৰৱ-অশান্ত সোঁতৰ অন্তৰত লুকাই আছিল সেই সংলাপ, যি সাধাৰণ চকুত ধৰা নপৰিলেও মহন্তৰ সুৰত আৰু প্ৰার্থনাত অনুৰণিত হৈ গ’ল।
কিন্তু যেতিয়া দিন-ৰাতিৰ এই নীরৱ আলাপ চলি আছিল, গাঁওখনিৰ মানুহে এক অশুভ লক্ষণৰ আঁচ পাইছিল। নদীটো হঠাতে দিশ সলনি কৰাৰ দৰে এক অদ্ভুত সোঁতৰ জন্ম দিছিল। নাওবোৰ মজলীয়া সোঁতৰ মাজত উভাহ খাইছিল, মাটিৰ খেতিবোৰ কাবু হৈ গৈছিল। মানুহে ভয়ত কেঁপি উঠিছিল, “নদী যদি ৰুষ্ট হয়, মাজুলি কেতিয়াবা গিলে ল’ব।” কিন্তু মহন্তৰ মুখত শংকা নাছিল; তেওঁ এতিয়াও সুৰৰ ভিতৰত স্থিৰ। নীলাঞ্জনে মহন্তক এবাৰ সুধিছিল, “আপুনি কি বিশ্বাস কৰে যে এই প্ৰার্থনাই নদীৰ পথ পৰিবৰ্তন কৰিব পাৰিব?” মহন্ত মিচিকি হাঁহি কৈছিল, “নদী আমাৰ ভগৱান নহয়, কিন্তু ভগৱানৰ প্ৰতিচ্ছবি। আমি যদি প্ৰাণৰ সুৰেৰে তেওঁৰ লগত কথা পাতোঁ, তেওঁ শুনিবই। হয়তো কেতিয়াবা উত্তৰ দিবও।” সেই উত্তৰ নীলাঞ্জনৰ মগজুত ধ্বনিৰ দৰে বাজি ৰ’ল, আৰু তেওঁ সতৰ্ক হ’ল—নদীৰ নৈঃশব্দ্যৰ অন্তৰত কি জন্ম লৈ আছে? এই নীৰৱতাৰ মাজত তেওঁ শুনিছিল—অস্পষ্ট, গভীৰ, কেতিয়াবা বেদনাময় এক কণ্ঠ, যি মাটিৰ নিচিনা সুগভীৰ আৰু জোতিষী সুৰৰ নিচিনা রহস্যময়। নীলাঞ্জনে বুজি গ’ল—অচ্যুত মহন্তৰ প্ৰাৰ্থনা কেৱল ধাৰ্মিক আস্থা নহয়; ই হৈছে নদীৰ সৈতে চলি থকা এক অন্তিম সংলাপ, য’ত মানুহ আৰু প্ৰকৃতি মিলি গৈ একেই ভাষাত ক’ব বিচাৰিছে নিজৰ কাহিনী।
–
নীলাঞ্জন দীঘল সময় ধৰি মাজুলীৰ নদীপাৰত বহি আছিল। নিশা নামি আহিছিল, আকাশত জোনৰ ফিকে পোহৰ। লাহে লাহে নদীৰ পানীৰ ঢৌৰ শব্দে তেওঁৰ বুকু কঁপাই তুলিছিল। তেওঁৰ মনত এক বৃহৎ যুদ্ধ চলিছিল—এতিয়া তেওঁ জানে যি সত্য বিচাৰি পোৱা গৈছে, সেইটো সৰ্বসাধাৰণলৈ উন্মুক্ত কৰিলে সমাজৰ বহুতো মানসিকতা ভাঙি পৰিব। তেওঁ ভাবিছিল, “যদি মই এই সত্যটো কওঁ, তেন্তে মাজুলী হয়তো উদ্ধাৰ হ’ব—নদী আগৰ দৰে সঠিক পথত পৰিব পাৰে, প্ৰকৃতিৰ হিংস্ৰতা কিছুটা ৰোধ হ’ব পাৰে।” কিন্তু একে সময়তে তেওঁৰ বুকুত ভয়ও আছিল, কাৰণ এই জ্ঞান যদি ভ্ৰান্ত হাতে পৰে, তেন্তে মানুহে বেয়া ব্যৱহাৰ কৰিব। তেওঁৰ মনত প্রশ্ন এটাই ঘূৰিবলৈ ধৰিলে—“মই কি ধৰ্মৰ? বিজ্ঞানৰ নামত সকলো ক’বানেকি, নে আস্থা ৰাখি কিছু গোপন ৰাখিম?” এই দ্বন্দ্বত তেওঁৰ মূৰ ফাটি যাব খোজিছিল। মাজুলীৰ আকাশত জোনৰ জোনাকলিৰে দীৰ্ঘ নদী চকচকাই উঠিছিল, যেন প্ৰকৃতিয়ে নিজেই তেওঁক নিৰ্ণয় কৰিবলৈ আহ্বান জনাইছে।
সেই ৰাতিটোত নীলাঞ্জন স্বপোন আৰু জাগৰণৰ মাজত এক অদ্ভুত অভিজ্ঞতা লাভ কৰিলে। তেওঁৰ চকুত নিদ্ৰা আহিছিল, কিন্তু মনত নদীৰ পানীৰ মাজত এটা দৃশ্য ভাহি আহিছিল—যেন তেওঁ দেখিছে মাজুলীৰ মাটিত মানুহে বন লাগাইছে, মানুহে নদীৰ দৰেই মাটিৰে এক নতুন বন্ধন গঢ়িছে। শিশুৰ হাঁহি শুনা গৈছিল, বৃদ্ধৰ মূখত শান্তিৰ প্ৰতিফলন। এইটো আছিল আশা, আস্থাৰ ছবি। কিন্তু মুহূৰ্ততে দৃশ্য সলনি হ’ল। তেওঁ দেখিলে নদী দিগবিজয়ী সৰ্পৰ দৰে গৰ্জন কৰি গাঁও ধ্বংস কৰি আনিছে, ঘৰৰ দেওল ভাঙিছে, মানুহে চিৎকাৰ কৰি দৌৰি ফুৰিছে। এই দৃশ্য আছিল ভয়ৰ ছবি। নীলাঞ্জন গা-গোটাই উঠিল—তেওঁ বুজিলে সত্যৰ দুইটো ৰূপ আছে, একে জ্ঞান মানুহক সৃষ্টিৰে ধনাঢ্য কৰিব পাৰে, কিন্তু একে জ্ঞানেই মানুহৰ লোভেৰে ধ্বংসও আনিব পাৰে। সেই ৰাতি তেওঁ নিজকে জিগাইছিল—“তাহ’লে মই কোনটো পথ বাছিম? আস্থা নে ভয়?” তেওঁ ভাবিলে, হয়তো মানুহৰ ওপৰত বিশ্বাস ৰাখিব লাগিব, কিন্তু বিশ্বাস মানেই অন্ধভক্তি নহয়; বিশ্বাস মানে দায়িত্বৰ লগত মিলন।
অন্ততঃ ভোৰ উঠিল। নদীৰ পানীত সুৰ্য্যৰ প্ৰথম ৰশ্মি পৰাত নীলাঞ্জনে অনুভৱ কৰিলে যে জীৱনে তেওঁক এখন কঠিন প্ৰশ্নৰ সন্মুখত ৰখাইছে, আৰু তেওঁকো নিৰ্বাচন কৰিব লাগিব। তেওঁ বুজিলে—ভয়ক একেবাৰে নাকচ কৰা যায় না, কাৰণ ভয় মানুহক সতৰ্ক কৰি ৰাখে। কিন্তু আস্থা প্ৰয়োজন, কাৰণ আস্থা ছাড়া নতুন পথ গঢ়া অসম্ভৱ। সেইদিনাই তেওঁ সিদ্ধান্ত লৈছিল—তেওঁ সৰ্বসাধাৰণলৈ সঁচা কথা ক’ব, কিন্তু একে সময়তে সেই জ্ঞানৰ সীমা, নৈতিক দায়িত্ব, আৰু সঠিক ব্যৱহাৰৰ ক্ষেত্ৰত সচেতনতা আনিব। মাজুলীৰ মাটিত যি সংঘৰ্ষ, সেইটো কেৱল নদীৰ নে? নীলাঞ্জনে ভাবিলে—প্ৰকৃতিপৰ্য্যন্ত মানুহৰ মনৰ প্ৰতিফলন, যদি মানুহ নিজৰ ভয়ৰ লগত আস্থা মিলাই চলে, তেন্তে মাজুলীও বাচিব পাৰে। সূৰ্যোদয়ৰ মুহূৰ্ততে নদীৰ ওপৰত জোনাকলি গালি গালি গ’ল, নতুন দিনৰ আলোকে উজ্বল হৈ উঠিল—নীলাঞ্জনে অনুভৱ কৰিলে, এইটো শেষ নহয়, এইটো নতুন পথৰ আৰম্ভণি।
–
মাজুলীৰ সেই নিশাটো যেন ইতিহাসৰ বুকুত চিৰকালৰ বাবে খোদাই হৈ থাকিল। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জোন, নদীৰ বুকুত দীঘলীয়া চকচকনি, আৰু গাঁওখনিত এক অদ্ভুত নীৰৱতা। সকলো ল’ৰাজাকেইজন, বুঢ়া-বুৰঞ্জীয়ে, আৰু মহিলাবোৰে নিজৰ ঘৰখনত উকৰি বহি আছিল—যেন কিবা এক অচিন্ত্যিত অশনি বতৰৰ অপেক্ষাত। নীলাঞ্জন নদীৰ পাৰত বহি আছিল, হাতত অচ্যুত মহন্তৰ দিনলিপি। খাতাটোৰ পৃষ্ঠা উলটাত উলটাত তেওঁ শুনা পালে—যেন শব্দৰ মাজত লুকাই থকা এক সুৰ, যি নদীৰ পানীৰ ঢৌৰ সৈতে মিল খাই গৈছিল। খাতাৰ শেষ অধ্যায়ত অচ্যুত মহন্ত লিখি গৈছিল, “যেতিয়া মানুহে নদীৰ ভয়ক সঙ্গীতৰ আস্থাৰে গ্ৰহণ কৰিব, তেতিয়াহে নদীৰ সত্য সুৰেৰে কথা ক’ব।” এই পংক্তি যেন নদীৰ বুকুৰে প্ৰতিধ্বনিত হ’ল। নীলাঞ্জনে চকু বন্ধ কৰি শুনিবলৈ ধৰিলে—তেওঁৰ কাণত ঢোলৰ মৃদু বেজ, বাঁহীৰ নিস্তব্ধ ধ্বনি আৰু নদীৰ বুকুৰ পৰা অহা এক সুৰেলীয়া গুঞ্জন মিলি গ’লো। সেই মুহূৰ্তত তেওঁ বুজি গ’ল—মাজুলীৰ জীৱন কেৱল মাটিত নহয়, নদীৰ সুৰত, আস্থাত, আৰু মানুহৰ দীৰ্ঘ সাধনাত নিৰ্ভৰশীল।
কিন্তু প্ৰশ্ন ৰই গ’ল। নদীটো ধীৰে ধীৰে বোৱাইছিল—পথ সলনি কৰিবনে? নে প্ৰকৃতিৰ এই লীলা কেৱল মনুষ্যক পৰীক্ষা কৰাৰ উপায়? নীলাঞ্জনে নদীৰ বুকুত চাইছিল, আৰু সেই অনন্ত ধাৰাত তেওঁ দেখিলে সৃষ্টিৰ দুইটো ৰূপ। পানীৰ চকচকনিৰ মাজত তেওঁ সপোনৰ দৰে ভবিষ্যৎক ভাহি গৈ আহি থকা দেখিলে—কেতিয়াবা নদী মাজুলীৰ ওপৰত দয়া কৰি তাৰ মাটিক বচাব, কেতিয়াবা পুনৰ সেই একে নদী ধ্বংসৰ সুৰেৰে গাঁও উজাৰি দিব। কিন্তু সকলোৰে ওপৰত, তেওঁ বুজিলে, নদী নিজে কোনো সিদ্ধান্ত লোৱা শক্তি নহয়; ই হ’ল জীৱনৰ প্ৰতিফলন, মানুহৰ মন, আস্থা, আৰু ভয়ৰ প্ৰতিৰূপ। গাঁওবাসীয়ে যেতিয়া ভয়ৰ জৰিয়তে নদী চাইছিল, নদী হিংস্ৰ হৈ উঠিছিল; কিন্তু মহন্তে যেতিয়া ভক্তিৰ সুৰেৰে নদীৰ লগত আলাপ কৰিছিল, নদী শান্ত হৈ শুনিছিল। এই দ্বন্দ্বেই হ’ল মাজুলীৰ নিয়তিৰ কাহিনী। নীলাঞ্জন গম্ভীৰতাৰে খাতাটো বন্ধ কৰিলে, আৰু বুকুৰ মাজত এক প্ৰশ্ন সজীৱ হৈ ৰ’লে—এই জ্ঞান কেতিয়াবা প্ৰকাশ কৰিব নে সদায় গোপনে ৰাখিব?
ৰাতি শেষ হোৱাৰ লগে লগে জোনাকলী ফিকে হ’ল, আকাশৰ কিনাৰত পোহৰৰ আভা দেখা দিলে। নদী এতিয়াও বোৱাইছিল—নিৰ্বিঘ্নে, ধীৰে, যেন কিবা জানে কিন্তু ক’ব নাচায়। নীলাঞ্জন হাতৰ দিনলিপিখন নদীৰ ওপৰত ধৰি বহি ৰ’ল। তেওঁ শুনিলে নদীৰ বুকুৰ পৰা আহি থকা শেষ সুৰ—এক নিঃশব্দ, এক বেদনাময়, কিন্তু আধ্যাত্মিক শান্তিৰে ভৰা ধ্বনি। এইটো আছিল অচ্যুত মহন্তৰ শেষ বাণী, যি পোহৰ আৰু আঁতৰ মাজত অনন্তকাললৈ বাজি থাকিব। নীলাঞ্জনে চকু মেলি গাঁওখনিৰ দিশলৈ চাইছিল—মানুহবোৰে হয়তো আজিও ঘুমত, কিন্তু তেওঁ জানিছিল, মাজুলীৰ মাটি আৰু নদী এতিয়া একে সুৰত বাঁধি গ’ল। নদী পথ পাল্টাব নে নপাল্টাব, সেইটো এক খোলা প্ৰশ্ন হৈয়ে ৰ’লে, কিন্তু মাজুলীৰ অন্তৰত গঢ়ি উঠিল এক গভীৰ বিশ্বাস—প্ৰকৃতিৰ সৈতে কথা ক’বলৈ ভয় নহয়, আস্থা আৰু সুৰেই প্ৰয়োজন। সেই নিশাৰ অন্তত নীলাঞ্জনে অনুভৱ কৰিলে, মাজুলীৰ জীৱন কেতিয়াও এটাই ভৌগোলিক বাস্তৱ নহয়, ই হৈছে এক আধ্যাত্মিক সুৰ, যি মানৱতা আৰু প্ৰকৃতিৰ অন্তহীন আলাপত সদায় অনুৰণিত হৈ থাকিব।
***
