মই আৰু মাকু

ৰিতামণি দাস

১

বৰষুণৰ পানীয়ে গাঁওখনক ধৰি পেলোৱা দিনবোৰত, মাকুৰ শিশুজীৱন যেন এখন জলপৰীৰ ৰঙীন কল্পনাৰ দৰে আছিল। উত্তৰ লখিমপুৰৰ মিঠা পৱন সজীৱ কৰি তুলিছিল সেই খেতিৰ পথাৰ, য’ত ধানগছৰ মাজেৰে জুই পৰুৱাৰ দৰে ৰ’দ পৰিছিল। সৰু ঘৰখনৰ চৌপাশে কঁহুৱা বেড়া, কাষত এবুকুৰা কেঁচা পেঁপে গছ, আৰু এদল হেনহেনীয়া কুকুৰ—সেইটো আছিল মাকুৰ সপোনৰ দেশ। কিন্তু সেই দেশখনৰ মাজমজিয়াতে আছিল এজনী বৃদ্ধা—আৰ্তিৰ দৰে কোমল অথচ দীৰ্ঘশ্বাসেৰে কথাকে বতাহ কৰি তুলিব পৰা এজনী আইতা। তেওঁ আছিল মাকুৰ জীৱনৰ প্ৰথম গপৰ আখৰা। দুপৰীয়া ৰাতিপুৱা, বানপানী অহাৰ আগৰ জোনাকীয়া সন্ধ্যা, বা আহিলা ফাগুনত কঁকাল কঁপোৱা জোকা বাতাসত, আইতাই অলসকৈ মাকুক কাষ চাপি লৈ ক’ত ক’ত নদীৰ চ’ৰাত পৰা যমিনী, পাখিল ভুত, বৰ গাভৰু, বা যোৱা জেনৰ কথা ক’ত জানি আহিছিল।

নদী—সেইটো মাথোঁ পানী নহয়, মাকুৱে বুজিছিল আইতাৰ চকুত নদী মানে জীৱন, ক্ষোভ, আৰু সৃষ্টিৰ মাত। ডাঙৰপৰা মাখনীয়া পখিলা উঠি থকা ধেমাজিৰ পথাৰত দৃষ্টি মেলিলে দেখা যোৱা সেই বুৰবুৰীয়া ধৰা জলসৰি যেন আইতাৰ প্ৰাণ। “সেউজীয়া পানী যেতিয়া বাদুলিত পৰে, তেতিয়াহে নদীৰ গাভৰু ওলাই আহে,”—আইতাই কৈছিল। তেনেদৰে গাভৰু এজনীৰ কথা শুনি শুনি মাকুৰ মগজুতেই এটি পৃথিৱী গঢ়ি উঠিছিল, য’ত নদীৰে কথা পাতিব পৰা যিকোনো সাধাৰণজনীও এজনী মহীয়সী হ’ব পাৰে। নদীৰ বুৰবুৰা শব্দ, বাঁহীৰ দৰে বতাহৰ সুৰ, আৰু ধেমাজি-গোগামুখৰ পথাৰৰ দৰে খোলা আকাশৰ তলত মাকুৰ শৈশৱৰ ঘড়ী গুচি গৈছিল, অলেখ সপোনৰে সৈতে।

মাকুৰ প্ৰতিৰাতি শুব যাওঁতে আইতাই তেওঁৰ চুলি চোপাই দিয়া সময়টো আছিল তেওঁৰ আত্মাৰ গীতা—নিস্তব্ধতাত কথা, পুৰণি গল্পবোৰৰ ধ্বনি, আৰু গাভৰুগৰাকী নদীস্বৰূপে তেওঁৰ সপোনত ধৰি যাওঁতা। বান আহে, চোৰাং পানী গাঁতৰ ঘাটত খিলিছে, খৰকৈ পানী চুঁইছে মাটিৰে—এই সকলো ঘটনাৰ মাজতো মাকু আইতাৰ মুখখন চালে—সেই তেজেৰে গঢ়া শান্ত পাহাৰ। নদীযুদ্ধৰ মাজতো যিজনীয়ে হাঁহে, সেই হাঁহিটো মাকুক শেখাইছিল—যিয়েই নহওক, হেৰোৱা মাথোঁ একো নহয়। শিল, কাঁইট, বালিৰ মাজত গান গোৱা শৈশৱটো তেওঁৰ মাজত এটি নিৰৱ কিন্তু গভীৰ সাহসেৰে মজবুত হৈ উঠিছিল।

একদিন বৰষুণ আহি ঘৰখনৰ পিছৰপৰা পানী সোমাই আহিল। মানুহবোৰ কাঁইট কাটি উঠিল চেঁচাই। ঘৰৰ দাঁতিৰ পৰা মাকু চাই আছিল হাবাথুৰি খোৱা বোকাৰে ভৰা নদীখনলৈ। তেতিয়াই আইতাই কাণে কাণে ক’লে, “মাকু, নদী জেউতি আজিৰাতি বেছিকৈ কান্দিছে, তোমাৰ ভয় নকৰিবা। তুমি শুনা, সি গান গাইছে।” মাকুৱে সঁচাকৈয়ে শুনিছিল—পানীৰ শব্দ, বতাহৰ উন্মাদনা, আৰু দূৰৰ কুঁৱৰীৰ দৰে থকা গাভৰু নদীৰ কাহিনী। মাকু জানিছিল, নদীৰ গান সুধা নহয়, সেইটো আত্মা। তেতিয়াৰ পৰাই তেওঁৰ জীৱনত আত্মাৰ সংজ্ঞা পালেগৈ—আইতাৰ মাত, নদীৰ হাঁহি, আৰু সপোনত দৰ্শন দিয়া গাভৰুগৰাকী।

২

আকাশখন জোনাকিতে গধূলি ৰঙেৰে ৰঙীন হৈ উঠিছিল, যেন ওপৰৰ পৰা কেইজনী ৰহস্যময়ী গাভৰু গোপনে উকি মাৰিছে মাকুৰ ঘৰৰ ওপৰেদি। লখিমপুৰৰ গাঁওখনত এনে জোনাকীয়া ৰাতি অহা মানেই আছিল কঁহুৱা কথাৰ রাত। খৰ খৰাই ধৰা কুঁৱলীৰ নিচিনা বতাহ জীপে জীপে আইতাৰ মুখত কথা আনিছিল—কথাবোৰ যেন বানপানীৰ পানী নহয়, মনৰ সোঁতাৰ এক নিৰৱে বৈ যোৱা শুদ্ধ প্ৰৱাহ। সেই নিশা আইতাই মাকুক কোলাত লৈ ক’লে, “তুমি জানানে, গাভৰু গৰাকীৰ ওচৰত দুঃখ লুকুৱাই থ’লে সি ৰাতিপুৱা ওলাই যায়, আৰু কাৰোবাক সপোন দেখুৱায়।” মাকু হাঁহি পেলালে, “মোক কেতিয়াবা দেখা দিছিল নেকি?”—আইতাই চকু মেলি সুধিলে, “যেতিয়া তুমি কঁকালত হ’লাহি পানীত পৰিছিলা, সেইদিনা তোমাক বানৰ পৰা এঠাইত উঠাই থৈছিল কোনোবাই।” কথাটোৰ তলত আছিল নিঃশব্দ প্ৰেম—মাকুক পাহৰিবলৈ নিদিয়া, ওপৰলৈ টানি ৰাখি থকা মাতৃত্বৰ মায়া।

আইতাৰ সেই কঁহুৱা গল্পবোৰৰ মাজত আছিল এটি বিশেষ জনী—পাখিল ভুত। পাখিল ভুত জনী এটি সেউজীয়া কাঁইটত বন্দী হোৱা মানসিক শক্তিৰ ৰূপ আছিল, যি নদীৰ মাজত বহি, শুধুমাত্ৰ সাহসী আৰু নিৰ্ভীক মেয়াকহে দেখা দিছিল। আইতাই ক’লে, “সেয়া তুমি হওঁ, মাকু। তুমি যদি ভয় নপাওঁ, গাভৰু আৰু পাখিল ভুত দুয়ো তোমাৰ বন্ধু হ’ব।” মাকুৱে নিজকে অলপ দিনৰ বাবে অলৌকিক ভবা আৰম্ভ কৰিলে—এটি অলপ ব্যতিক্ৰমী, অলপ অলেখা। সি বেলিকা আইতাৰ মুখত কেবল গল্পেই নহয়, সেই গল্পৰ ভিতৰত আছিল যুগে যুগে শক্তিৰ প্ৰতীক হোৱা অসমীয়া মহিলাৰ জীৱনচিত্র। “মোৰ আইৰ আই—জানা নহয়, নামটো নাই। কিন্তু বান আহিছিল, আৰু তেওঁ শিশুবোৰক কাঁইটৰ ওপৰত থৈ পুৱালৈ পানীত উটি আছিল। পিছে তেওঁ ৰক্ষা কৰিছিল।”—আইতাৰ এই স্মৃতিবোৰ মাকুক ভিতৰুৱাকৈয়ে গঢ়ি তুলিছিল।

এদিন গাঁওখনৰ কাষৰ পাহাৰীয়া নদীখন খহি পৰিল। পানী হঠাৎ লালচে হৈ উঠিল, ধৰা গৰজিল, মানুহে হাঁহিল-চিঞৰিল, কুকুৰবোৰ চেঁচামেচি আৰম্ভ কৰিলে। সেই ভয়ানক আবহাওয়াত আইতাই মাকুক আঁকোৰি ধৰিলে—বুকুৰ মাজত মাটিৰ দৰে গৰম। “এইটো নদীৰ পুৰণি খং, মাকু। সি পাহাৰখনৰ সপোনত বান্ধ ক’ৰ পৰা ধৰি থৈছিল, আজিলৈকে পায় নাই। এতিয়া সপোন পূৰ্ণ কৰিব বুলি লৰিছে।” মাকু পোহৰত মিচিকিয়াই হাঁহিল, বোকামাটিত খোজ দি ৰাইজৰ সৈতে কঁচুপাত বোকা হ’লেও ভয় নাপালে। সি জানিছিল, বান মানে মাথোঁ ধ্বংস নহয়—বুকুৰ ওফাতো। আৰু এই সকলো বিশ্বাস আইতাই তেওঁৰ বুকুত সিঁচি থৈ গৈছিল। যিদিনা স্কুলত বানৰ বিষয়ে ৰচনা লিখিবলৈ দিছিল, সিদিনা মাকুৱে লিখিছিল—“বান আহিলেও মানুহে নোখোজা কথা ক’ব পাৰে।” সি ৰচনাটো শিক্ষকজন পঢ়ি চকু মচিছিল।

দিনবোৰ বাগৰি গ’ল, বৰষুণৰ দৰে, নদীৰ দৰে। মাকু ডাঙৰ হ’বলৈ ধৰিলে, কিন্তু আইতাৰ মাত, তেওঁৰ কঁহুৱা কথা, আৰু ৰাতিৰে ঘৰৰ জীপ কাঁপোৱা বতাহৰ মাজত হেৰুৱা নদীৰ সুৰে তেওঁৰ ভিতৰত এক আত্মা সৃষ্টি কৰি গৈছিল। সি জানিছিল, নদী কেতিয়াবা পাৰত বহি গীত গায়, কেতিয়াবা বুকুৰ ধ্বনিৰে পাহাৰ বগাই দিয়ে, আৰু কেতিয়াবা এটা শিশু গাভৰুৰ প্ৰেমত পৰে। আইতাৰ মুখেৰে শুনা এই সকলো কাহিনী যেন সময়ৰ ভিতৰতে লিপিবদ্ধ হৈ আছিল। আৰু তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল—সেই কাহিনীবোৰ কোনোদিনো নোহোৱা নহ’ব, কিয়নো সেইবোৰ তেওঁৰ “আপোন” বুলি জনা এখন জগত। মাকুৱে সিদ্ধান্ত লৈছিল—এদিন সি এই কাহিনীবোৰ লিখি ৰাখিব, আঁকিব, আৰু গাভৰুজনীৰ দৰে সৰগীয়া বানৰ মাজত উটি ফুৰিব—অলপ হেঁপাহে, অলপ সাহসেৰে।

৩

লখিমপুৰৰ গাঁওখনত পহিলা বৰষুণ এপাহি মৰমৰ দৰে নামি আহিছিল। পথাৰৰ ঢৌবোৰত যেন পাখি ওলাইছিল, বগলী আৰু চিঠিঠাল ভাহি ফুৰিছিল চৰা পানীত। মাকু সিহঁতৰ মাটিৰ দেউলিত বহি চাই আছিল—আকাশৰ ওপৰত ওলাই অহা গাঢ় ধুমুহা মেঘ যেন কোনো অজান ভয়ৰ সংকেত দিছিল। আইতা নিচেই শান্ত আছিল, খৰিকাজৰ লগত চাউল মিহলাই এবেলি খোৱাৰ আয়োজন চলাই আছিল। কিন্তু মাটিৰ বুকুতে দেউলিৰ দাঁতিৰ পৰা এবাৰ কোঁচ পাতিলেই দেখা পোৱা গৈছিল—নদীটো বাঢ়ি উঠিছে। মাকুৰ বুকুৰে কিবা এষাৰ সোঁতা বৈ গৈছিল। “আইতা, নদীটো আজি বেছি ঘনাইছে”—মাকুৰ মুখৰ মাতত চিন্তা থাকিলেও ভয় নাছিল। আইতাই ক’লে, “আজিৰাতি নদীয়ে কান্দিব। তুমি তোমাৰ দেউলিৰ কাষৰ ঘৰত সোপা খাওঁ।” এই শব্দবোৰত মাকু কিছু বুজি নোপোৱাৰ ভিতৰতে, আইতাৰ চকুত এটি অনাহুত ক্লান্তি দেখিলে—যেন শতাব্দীৰ স্মৃতি বুকুত লৈ তেওঁ আজিৰ ৰাতিটোলৈ প্ৰস্তুত।

সন্ধিয়া হলেই, বতাহ অস্বাভাৱিক হ’ল। হঠাৎ বিদ্যুৎ জ্বলি উঠিল—আকাশত লেপ উঠা বৰণৰ কপালৰ নিচিনা প্ৰশস্ত ভাঙনি। মানুহে চিঞৰি উঠিল—“পানী সোমাইছে! নদী ভাঙি পৰিছে!”—মাকু আইতাৰ কোলাৰপৰা হাত মেলি চাই আছিল ঘৰৰ দালানখনলৈ। অন্ধকাৰ, বৃষ্টি, গীতবিহীন বাতাস। তাৰ মাজত আইতাই গম্ভীৰ গলায় ক’লে, “মাকু, কথাটো মনত ৰাখিবা—নদী হ’ল জীৱন, কিন্তু জীৱনক বোকাত থৈ নোহোৱাকৈ আগবঢ়াব লাগে। এইজনী নদী মাতৃ আজিৰাতি হেৰাই যাব, কিন্তু সি তোমালৈ এখন নতুন কথা থৈ যাব।” সেয়ে, যেতিয়া ক’লা পানী বোকাৰে দুখীয়া পথাৰত সোমাই আহিছিল, মাকু আৰু আইতাই এটি ডিঙিত গঁথা সোণাৰ দৰে হাত ধৰি উঠিছিল ঘৰটো এৰিবলে। কাষৰ ৰাইজে দলবদ্ধ হ’ল, মাত, কান্দোন, কঁপনি, আৰু কুঁৱৰীৰ নিচিনা এটি সোঁত—এই সকলো মিলি মাকুৰ মনত এটি ছবি আঁকি গ’ল—আতঙ্কৰ, কিন্তু সাহসৰ।

যেন সময় থমকি ৰ’ল। বন্যাৰ দুদিনপৰ মইলীয়া তৃতীয়াৰ দিনা, শুকান মাটিত বহি আইতাই কাঁহীৰে পানী খুৱাইছিল মাকুক। বাটলিৰ পানী, কুঁৱাৰ নয়। কাষত বস্তু নাই, কাপোৰ ভিজা, ঘৰৰ আধা দালান ভাঙি পৰিছে। তেতিয়াই আইতাই ক’লে—“জানানে, তোমাৰ আই জন্ম হৈছিল একে ধৰণৰ বানত। তেওঁ বাঁচি উঠিছিল মাটিৰ গন্ধেৰে।” মাকুৰ চকু ডাঙৰ হ’ল। আইতা হাঁহি দিলে। “আমাৰ গাভৰু নদীয়ে যিবোৰ মেয়াক বাঁচায়, সিহঁতে কেতিয়াও পাহৰে নোৱাৰে।” সেই সময়ত মাকুৰ বুকুৰ মাজত এটি দৃঢ়তা জন্ম হ’ল—জীৱন মানে মাথোঁ চুবুৰীয়া খবৰ নহয়, নদী বোকা কৰা ঘৰ নহয়, বানত ভঙা কুঁৱৰী নহয়—জীৱন মানে হ’ল সেই সাহস, যি আইতাৰ কোঁচত মুখ লুকুৱাই কান্দি ধৰি ৰাখে, আৰু পুনৰ গঢ়ি তোলে এক নতুন ঘৰ।

যেতিয়া স্কুল খোলাৰ খবৰ আহিল, মাকু বুট ভিজাই স্কুললৈ গ’ল। গাঁওখনৰ বাচল মানুহবোৰ পানীৰে হেৰাই যোৱা কুঁৱলীৰ নিচিনা হৈছিল, কিন্তু সিহঁতৰ মুখত এখনেই কথা—“এইবাৰ বেছি খং আছিল।” শিক্ষকজনে পঢ়া আৰম্ভ কৰি মাকুক থমকি চাই ক’লে—“তুমি সেইজনী মাকু নহয় নে? যিয়ে বানৰ সময়ত আইতাৰ লগত নদীৰ কাষত ৰাতি পাৰ কৰিছিল?” মাকুৱে মাথোঁ হাঁহিলে। “তুমি মোৰ গল্পৰ ছাত্রী। তুমিয়েই সেই লেখিকাজনী হ’ব, যিয়ে আমাৰ বানৰ কাহিনী লিখিব।” মাকুৰ বুকু গৰম হৈ আহিল। ঘূৰণীয়া বতাহৰ মাজত তেওঁৰ চকুত বুৰবুৰীয়া ধৰা নদীটো যেন হাঁহি দিলে, আৰু সেই হাঁহিৰ মাজতেই আইতাৰ মাত শুনা গ’ল—“লেখা আৰম্ভ কৰা, মাকু। বান আহে, আৰু গানও।”

৪

মাকুৰ শৈশৱৰ দিনবোৰ যেন কচুপাতত পৰি থকা পানীৰে মেলা ছবি—উজ্জ্বল, চকচকীয়া, অথচ এক টোকা দিয়া হ’লেই গ’ল। বানপানীৰ পিছৰ সেই বছৰটোত গাঁওখন ধীরে ধীরে নিজকে জগাই তুলিছিল, ধুলি-মাকিৰ গন্ধত পুনৰ গন্ধা-ধুলি খেলিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল শিশুবোৰ, আৰু পথাৰৰ মাটিৰ পৰা ওলাই অহা তাজা ধানগছবোৰ যেন নতুন আশাৰ প্ৰতীক হ’ল। আইতাৰ দেউলিত ঘূৰি অহা সন্ধিয়াবোৰত পোনপটীয়া চাকি জ্বলি উঠিছিল, আৰু চাকি পোহৰৰ ছাঁত মুখাবিলি বহি আইতাই কঁহুৱা কথা পুনৰ আৰম্ভ কৰিছিল। সেই সময়ত মাকুৰ মাজত এটা আলগা চিন্তা ঢুকি আহিছিল—এই গাঁওখন, এই বতাহ, এই বান, এই আইতা—এইবোৰ একেদৰে থাকিব নেকি? কচুপাতত থকা পানীৰ দৰে, সময়ত এইবোৰো পাহৰি যাম নেকি? সি তেতিয়া কাষৰ লাইব্রেৰীঘৰটোলৈ যাবলৈ ধৰিলে, জানিবলৈ ধৰিলে—জলবায়ু, নদী বিজ্ঞান, ইতিহাস, আৰু জীৱনৰ অদৃশ্য সোঁতবোৰ কেনেদৰে মানুহক গঢ়ি তোলে।

আইতাৰ ভিতৰত দিনেদিনে অলপ ক্লান্তি দেখা দিয়াৰ লগে লগে মাকুৰ দায়িত্ববোৰো বাঢ়ি গ’ল। গৰমৰ দিনত আইতাক পানী দিয়া, কঁহুৱা ছাঁত বহি চুলি সিধা কৰা, আৰু সন্ধিয়াৰ আগতে চাকি জ্বলাই চৌদিশ ঢাকি থোৱা—এইবোৰেৰে মাকু যেন তেওঁক আৰু নিজক সজাই লৈছিল। আইতা এটা দিন ক’লে—“তুমি এতিয়া মোৰ আই হৈ গছা, মাকু।” সেই কথাটো মাকুৰ বুকুত টুকুৰা হৈ বাজিল, যেন এক যুগৰ দায়িত্ব এখন কোমল মুখত মেলি আহি পৰিল। তেতিয়াৰে পৰা মাকুৱে বন্ধুবান্ধৱৰ খেলা এৰি দিলে, তেওঁ গম্ভীৰ হৈ পৰিছিল—পৰীক্ষাতো শ্ৰেষ্ঠ, কিন্তু বেছি কথা ক’ব নোচাহে। সি জানিছিল—আইতাৰ দুচকু যেন প্ৰতিদিনে অলপ অলপ থিয় গৈ আহে, দেহখন অলপ কম্পিত হয়; কিন্তু মুখখন তেনেদৰে হাঁহি থাকে। কেতিয়াবা খং খায়, কেতিয়াবা কান্দে, কেতিয়াবা গাভৰুৰ কথা স্মৰণ কৰি থমকি যায়—“তোমাৰ আই… সি ঠিক ক’লৈ গ’ল, জানো?” মাকু আইতাৰ হাতত হাত থৈ মাথোঁ ক’লে—“তেওঁ মোৰ ভিতৰত আছে।”

সেই বৰ্ষত মাকুৰ শাৰীৰিক উচ্চতা বাঢ়িল, কিন্তু ভিতৰৰ গাঁথনিটো ভয়ানকভাৱে গম্ভীৰ হৈ পৰিল। এখন গাঁও, এখন নদী, এখন বতাহেৰে ফোঁপনি দিয়া ৰাতি, আৰু এটি বানত গঢ়ি উঠা মেয়া—মাকু নিজকে সপোনৰ ভিতৰত যেতিয়া দেখিছিল, তেতিয়াও চাৰিওফালে আইতাৰ হাঁহি পায়। তেওঁ লেখে, কৈ, মনত ৰাখে, আৰু ঘাইকৈ—চাকুত থোৱা পানীৰ দৰে আইতাৰ সকলো কথা আঙুলিত লৈ সজাই থয়। সেই সময়ত তেওঁ নিজৰ বাবে এটি খাতা পাতিলে—য’ত লিখিছিল: “যেতিয়া বান আহে, তেতিয়াহে জীৱন স্পষ্ট হয়। কচুপাতত পানী যেন, চকুত ধৰা যায় কিন্তু ধৰিব নোৱাৰি। সেইটোতে আপোন হয়।”

৫

Chapter 5: গাভৰু আৰু নগৰ (The Maiden and the City)

মাকুৰ সেউজীয়া গাঁওখনৰ পৰা নগৰৰ দিশে যাত্ৰা কৰা যেন আছিল নদীৰ পৰা সাগৰৰ দিশে বৈ যোৱা এক অদ্ভুত সোঁতা—য’ত কপালত পঁচা কাঁইটৰ গন্ধৰ সলনি আছিল ধোঁৱাৰ নিচিনা হাওঁফাওঁ, আৰু পথাৰৰ শিৰদহক জুইৰ সলনি আছিল বিল্ডিঙৰ জৰাজীর্ণ ছাঁ। উচ্চ মাধ্যমিকৰ ফলাফল অহাৰ পাছতেই মাকুৰ নাম ওলাল নগৰৰ এখন নামী মহাবিদ্যালয়ত। গাঁওখনৰ মানুহে বুকুত গৰ্ব লৈ ক’লে—“মাকু বৰ ল’ৰা। পঢ়া শুনা কৰি গাঁওখনৰ নাম উজ্জ্বল কৰিব।” কিন্তু মাকুৰ বুকুত গর্বৰ তুলনাত এটা অলেখ হেঁপাহ আছিল—আইতাৰ মুখখন পাহৰি নোযাব নেকি? নদীৰ ৰাতিপুৱা কুঁৱলীত পোহৰৰ ছাঁযোৰা বতাহ বুজি নাপাম নেকি? কলেজলৈ যাবৰ দিনা আইতাই তেওঁৰ কপালত জাপত দি ক’লে, “তুমি গাভৰু হৈ যোৱা, মাকু। মই জানো তুমি নদীৰ হাঁহি লৈ নগৰলৈ যাওঁ। হেৰুৱা নহ’বি।” মাকুৱে চকুমেলি চাইছিল আইতাৰ মুখ, যেন সেয়াই আছিল শেষবাৰৰ হেঁপাহেৰে সংৰক্ষিত আলোকচিত্র। তেতিয়া সি জানিছিল—নগৰৰ বোৰ বৰঙণি এটা নহয়; ই হ’ব এক আজান নিৰ্বাপিত কাহিনীৰ আগচুটি।

নগৰখনত মাকু প্ৰথমে অচিন আছিল—মানুহৰ মুখবোৰ খঙাল, বাতাস শুকান, মানুহে নিজৰ ছাঁটোলৈ চিঞৰিছিল যেন। কলেজৰ হোষ্টেলখনত ইটালিৰ দৰে ঠাণ্ডা ছাঁ, আঁতৰীয়া খিলঞ্জীয়া ছাত, আৰু একো একোখন অচিনীয়া ওচৰচোৰা মুখ। মাকু কোনো কথাই কৈছিল নে? নহয়। সি পাহৰি নাছিল, আইতাই কোৱা “শব্দৰ আগত নীৰৱতাই জয়ে আনিব”—এই কথাটোক বুকুত থই থাকিল। কেতিয়াবা বিছনাত শুই ৰাতিপুৱা জেগা হ’লে তেওঁ চকু মেলি ফেনৰ ঘূৰ্ণন ৰিভাইণ্ড কৰি স্মৰণ কৰিছিল—কেতিয়াবা নদীৰ শব্দ, কেতিয়াবা কঁহুৱা কথা। পাঠ্যক্ৰমত উচ্চ নম্বৰ পাই মাকু কলেজত চিনাকি হ’ল, কিন্তু সি একো ব্যক্তিগত বান্ধোন পাতিব নোৱাৰিলে। বন্ধুবান্ধৱীৰ মাজত মাকু আছিল এক অদ্ভুত শূন্যতা, এক পুথিত বন্ধ নীৰৱতা। চহৰখনৰ মোটা শব্দ, ব্যস্ততা আৰু কৃত্ৰিম হাঁহিৰ মাজত মাকু নিজকে পানী নথকা এটা নদী যেন অনুভৱ কৰিছিল—যি পকেটত খোলা আইতাৰ চিঠিখন লৈ ডাঙৰ হয় কিন্তু কথা নকয়।

এদিন কলেজত থকা এটি কবিতা পাঠৰ অনুষ্ঠানত, সকলোৰে আচৰিতৰ মাজেৰে মাকুৱে তেওঁৰ প্ৰথম কবিতা পঢ়িলে—“নদীৰ আইতা”—য’ত সি লিখিছিল—“নগৰ মোৰ পাখি নিছিল, কিন্তু মই গাভৰুৰ নামত আকাশ লিখি থ’লোঁ। মাটিৰ ৰঙেৰে আঁকিছিলোঁ তোমাৰ হাতত ধৰা সপোন—তুমি শুনা, মই শুনা, নদীয়ে শুই আছে।” কবিতাটো শুনি পিছে এক মুহূৰ্তত শীতলতা আহিছিল—পঢ়ুৱালয়ে চকু মচি ক’লে, “তুমি এই শব্দবোৰ ক’ৰ পৰা আনিলা?” মাকুৱে হাঁহি দি কৈছিল, “আমাৰ আইতাই শিকাইছিল—মাটিত শব্দ থোৱা শিকিবা, সিমানেহে সঁচা কবি হব পাৰিবা।” এই উত্তৰটোৱে নগৰৰ ছাঁ ভেদ কৰি কিছু মানুহক মাকুৰ কাষলৈ আনিছিল। কিন্তু, যিমানেই মানুহ অহা আৰম্ভ কৰিলে, ততেই মাকু ভিতৰলৈ আঁতৰি গ’ল—কারণ সি বুজিছিল নগৰৰ আত্মীয়তা দ্ৰুত, কিন্তু নিৰ্বাক। আৰু মাকু খুজিছিল সেই নিঃশব্দতা, যিটো ৰাতিপুৱা নদীটো নিঃশব্দকৈ বহি কঁহুৱা কথা কৈছিল। কলেজৰ তৃতীয় বৰ্ষত থকা সময়তে আইতাৰ চিঠি আহা বন্ধ হ’ল—চকু কমি অহাৰ বাবে সি লিখিব নোৱাৰিলে। মাকু প্ৰতিদিনে ৰাতিপুৱা এটা সাদা কাগজ লৈ বহে—কিন্তু লিখা নহয়; মাথোঁ আইতাৰ হাতত ধৰা সেই বুৰ্বুৰীয়া সোঁতবোৰ আঁকি থয়।

এতিয়া মাকু ধীরে ধীরে লেখিকা হ’বলৈ ধৰিলে—নগৰখনত তেওঁৰ নাম, সাহিত্য আলোচনাত প্ৰশংসা, আন্তঃকলেজ প্ৰতিযোগিতাত প্ৰথম, সাহিত্য পত্রিকাত ছপা। কিন্তু গভীৰ ৰাতিত যেতিয়া কলেজৰ বেলকনিত বহি থকাত বুকুত গধূলিৰ মাত লগা বাতাস নাই, তেতিয়া মাকু জানে—সেই নদী আজিও হাঁহি দিয়ে। নগৰক সি কেতিয়াও “ঘৰ” বুলি ক’ব নোৱাৰিলে। একো উত্তেজনাবিহীন দিনবোৰত তেওঁ পুনৰ সেই খাতা খুলে—আইতাৰ মাতত শুনা, সেই কথাবোৰ লিখে—“যেতিয়া বতাহ নগৰৰ কপালত পানী ঢেলে, তেতিয়াহে মই অনুভৱ কৰোঁ—ঘূৰিবলৈ এবাৰ পথ খোলক।” চহৰৰ এটি সাহিত্য উৎসৱত তেওঁ প্ৰথমবাৰ সেই গল্প পঢ়িলে—“মই আৰু মাকু”—জলজ মোহ, মাটিৰ স্পৰ্শ আৰু বানপানীৰ এক ভাষ্য। শুনি উঠিল এক নিৰৱতা—বুঢ়া মানুহ, যুৱতি, কলেজৰ অধ্যাপক—সকলোই চুপ। তাৰ পাছত হেঁপাহেৰে এটা তালি। সি জানিল—তালিটো মাত্ৰ শব্দ নহয়; সি আইতাৰ হাতৰ কঁপনি, গাঁওখনৰ নদীৰ বান, আৰু সেই কচুপাতৰ পানীৰ নিচিনা নিঃশব্দ প্ৰতিধ্বনি।

৬

নগৰৰ সাফল্যৰ কোলাহল মাজতো মাকুৰ মনৰ এক প্ৰান্তৰ গাঁওখন অলস ওম ধৰি সজাগত আছিল। সেই গাঁও—য’ত আইতাৰ কঁহুৱা মাত ৰাতিৰ বুকুত বাজি থাকিছিল, য’ত শিশুবোৰে ধানৰ গোলাত লুকাভাকু খেলিছিল, য’ত বান আহিলেও মানুহে চাকি জ্বলাইছিল আশা-আশ্বাসেৰে। যেতিয়া মাকু চহৰৰ এখন পত্রিকাৰ কলামত লিখা আৰম্ভ কৰিলে, তেওঁ প্ৰথমেই গাঁওখনৰ কথা লৈ লিখিলে—“মাটিৰ ছাঁত অলপ সৰাই দিলে দেখা যায়—ঘৰ মানে মাথোঁ ইট-পাথৰ নহয়, ঘৰ মানে সেই ঠাই য’ত নীৰৱতাই নিজে মাত কৰে।” পাঠকৰ মাজত তেওঁৰ লেখা অচিন পৰিচয় হৈ চাবটিবলৈ ধৰিলে। কিন্তু ভিতৰৰ দিকৰ পৰা মাকু জানিছিল—আনহাতে সকলো সিফালে থিয়, সি মাত্ৰ সেইজনী গাভৰু আছিল, যিয়ে আইতাৰ হাত ধৰি বানৰ মাজেদি খোজ দিছিল, আৰু সেই পল যেন তাৰো চুলিত আজি থকা। এদিন এজন পাঠকে ইমেইল কৰিছিল—“তোমাৰ গল্পত যেন কণমানি গাঁৱৰে শ্বাস লোৱা যায়।” সেই পংক্তিটো মাকুৰ বুকুত চেঁচা দি বাজিছিল। সি জানিছিল—নিজৰে ভিতৰখনত গাঁওখন আজিও জ্যান্ত। সেই গাঁওখন, যি বন্ধ ঘৰৰ দৰে বুকুৰ কোণত থুপ হৈ আছে, কিন্তু সেই বন্ধ দুৱাৰটো খুলিলে পোহৰ, বতাহ, গন্ধেৰে নাওঁ খেলে।

এটা সন্ধিয়া, যেতিয়া মাকু বেলকনিত বহি আছিল, তেতিয়া হঠাৎ ম’বাইলত এখন খুদ বাৰ্তা আহিল—“তোমাৰ আইতা বৰ অসুস্থ।” শব্দ দুটামান মাকুৰ বুকু ফালি সোমাল। হাতৰ কফিৰ কাপ খহি গৈ ঠঙুৰে পৰিল, চকু অন্ধকাৰ। ক’লা বিদ্যুতৰ দৰে মনত পৰিল আইতাৰ সেইহাল চিঠি—“মই তোৰ কথাতে বাচোঁ।” সি এক মুহূৰ্তো নোহোৱাকৈ ব্যাগ গঁথিলে। ৰেলৰ টিকট কাটিলে, ফোন অফ কৰি বানৰ সময়ৰ দৰে হ’ল—নিঃশব্দ, দৃঢ়, আৰু নিজক আত্মসমৰ্পণ কৰা। ট্রেইনৰ জানলিৰ কাঁচত মুখ ৰাখি বহি থাকোতেই, বাইৰৰ ছাঁবোৰ ঘূৰি আহিছিল—কুঁৱলীৰ বতৰ, ধানৰ পথাৰ, আইতাৰ কঁহুৱা গলা। সি জানিছিল, এইবাৰ নগৰৰ উশাহ ল’বলৈ হ’ব গাঁৱৰ বুকুত। যেতিয়া ৰাতিপুৱা গাঁওখনৰ ষ্টেশনত নামিল, হেমন্তৰ পুৱাৰ ধোঁৱাৰ মাজেৰে ওলাই অহা আইতাৰ বাড়ীৰ পথ দেখা পালে—ধূলি, শূন্যতা, আৰু আত্মীয়সকলৰ চিন্তাজনক মুখ। গাঁওখন যেন সিমানেই চুপ আছিল, সিমানেই কথা ক’ব খুজি আইতাৰ ওচৰত থমকি ৰৈ আছিল।

ঘৰৰ ভিতৰত সোমাই দেখিলে আইতা শুই আছে—কোমল, পাণ্ডু দেহ, চকু আধা খোলা, আৰু ওঁঠৰ কাষত এক কঁপনি। মাকু ওলাই গৈ তেওঁৰ হাতত হাত ধ’লে। আইতাৰ চকুত পানী গলি পৰিল। মুখে ক’ব নোৱাৰিলেও, হাতৰ চাপত, বুকুৰ নিঃশ্বাসত সি বোলো: “আহিলি, মোৰ মাকু।” মাকু কাণে কাণে ক’লে—“মই নহ’লে মই নহ’ই, আইতা। তোমাৰ সোঁত আছিল, মই সেই পানী।” সেই নিশা আইতাৰ ওচৰত বহি মাকু তেওঁৰ বহু আগৰ লিখা খাতা পঢ়ি শুনাইছিল। “তুমি লিখা কথা মই শুনিছোঁ, এতিয়া মই কথা শুনাম।” সি পঢ়িছিল—“মাটি কেতিয়াও নিজৰ মানুহ পাহৰে নোৱাৰে, মাথোঁ সময় লাগে ঘূৰি আহিবলৈ। মই ঘূৰিছোঁ, আইতা।” আইতাৰ চকুত তেতিয়াৰ পৰা কিছু ক্লান্তি কমি আহিছিল। সি হাঁহি দিয়ে, এপলক চাই থাকে মাকুৰ ফালে—যেন নদী নিজৰ এজাক সোঁত লৈ উজুলি আহিছে। পুৱা হ’তেই, মাকু ঘৰৰ কাষৰ বেলিত ওলাই বহি শুনিছিল—সেই পৰুৱাৰ মাত, গছৰ পাতে বতাহৰ পিঠিত বাজা গীত, আৰু দূৰ-দিগন্তৰ পৰা উৰা আহি অহা গাঁওখনৰ আসল গলা—“মাকু ঘূৰি আহিছে।”

তাৰপৰা গাঁওখন যেন পুনৰ জ্যান্ত হ’ল। মাকুৰ উপস্থিতিত মানুহে হাঁহি দিলে, আইতাৰ শোযা খাটত বহি এখন এচুৱাল ফটোবুক চাই পঢ়া আৰম্ভ কৰিলে। সন্ধিয়াৰ সময়ত মাকু গাঁওখনৰ স্কুললৈ গৈ শিশুবোৰৰ আগত কথা ক’লে—“মই তোমালোকৰ মাজৰেই এগৰাকী। মই নগৰত বই লিখোঁ, কিন্তু মোৰ কলমত বানপানীৰ বুৰ্বুৰীয়া শব্দ থাকে। সেই শব্দ আইতাই শিকাইছিল।” কঁহুৱা মাত, চাকি পোহৰৰ ছাঁ, গাভৰুৰ গল্প, আইতাৰ নীৰৱতা—এইবোৰেৰে মাকুৱে গাঁওখনৰ বাবে এটা নতুন গান গঢ়ি তুলিলে। এখন পুস্তকত তেওঁ লিখিলে—“গাঁওবোৰ হ’ল শব্দহীন সংগীত, যাৰ একো স্বৰ নাথাকে, কিন্তু সিঁচৰা দিলে হৃদয়ৰ মাজত বাজি উঠে।” গাঁওখনৰ সকলো মানুহে সি পঢ়িলে, কান্দিলে, হাঁহিলে। আৰু আইতাই মাকুৰ হাতত এটা অলপ পুৰণি কঁহুৱা পিন দিয়া খাতা দি ক’লে—“এইটো তোৰ বাবে, গাভৰু। যিবোৰ কথা মই ক’ব নোৱাৰিলোঁ, সিহঁতে এইখিনিতে বাজে।” মাকুৰ বুকুত শব্দবোৰ তেতিয়াই গান হ’ল।

৭

মাকুৰ হাতত আইতাৰ দিয়া খন খাতা এটা সাধাৰণ কঁহুৱা জৰ্দাৰ ফাইল যেন আছিল—বাহিৰত পাহৰি যোৱা বতৰৰ গন্ধ, ভিতৰত এক গূঢ় নিঃশব্দতা। তাৰ পৃষ্ঠাবোৰ কেতিয়াবা কঁপাই উঠিছিল যেন, যেন সিহঁত কথাবোৰ নিজে কৈ যাব খুজিছিল। প্ৰথম পৃষ্ঠাতেই লিখা আছিল—“মাটিৰ কথা বুকুৰ মাজেৰে লিখিবি, তেতিয়াহে শব্দ হ’ব গাভৰু।” মাকুৰ চকুৰ কোণ কঁপিলে। তলৰ পৃষ্ঠাত এটা ছোট্ট ছবি—একজনী সৰু ছোৱালী আইতাৰ কোলাত বহি আছে, হাতত একেৰাহে ধানৰ থোপা। ছবিখনৰ সন্মুখতেই শব্দবোৰ আছিল—“এই হ’ল তোৰ ওলমি থকা গাঁঠি, য’ত বানৰ বুৰবুৰীয়া, হাহাঁৰ সোৰেৰে জীয়াই থকা মোৰ গল্প।” মাকুৱে খাতাৰ পৃষ্ঠাবোৰ উলটাই উলটাই পঢ়িবলৈ ধৰিলে—এটা পৃষ্ঠাত নদীৰ বিষয়ে, এটা পৃষ্ঠাত গাঁৱৰ এগৰাকী বিধবা মাকৰ কথা, আৰু আন এটা পৃষ্ঠাত মাকুৰ জন্মৰ দিনত বানজাকত আইতাৰ উদ্বিগ্নতা। সিহঁত আছিল আত্মজ গল্পৰ উছুগা পৃষ্ঠাবোৰ—য’ত ইতিহাস, সংসাৰ, স্মৃতি, আৰু গাঁৱৰ ক্ৰন্দন একে লগত বাজি আছিল। মাকুৰ বাবে এই খাতাখন হৈ পৰিল যেন আইতাৰ হৃদয়ৰ অনুবাদ—মাটিৰ ছাঁত লিখা জীৱনৰ আত্মকথা।

তেওঁ এই খাতাৰ পৃষ্ঠাবোৰ একোপাৰকৈ পঢ়ি থাকোতেই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—আইতাই মাথোঁ নিজৰ জীৱন নহয়, গাঁওখনৰ এক সঁচা মুখ, এক গোপন সংসাৰ সংগ্ৰহ কৰি থৈ গৈছিল। এটি লেখাত আছিল—“মই এজনী বোৱাৰী আছিলোঁ, মোৰ স্বামী যুদ্ধত মৰিল, আৰু মই কোনোদিনেও চকুপানী দেখুওৱা নাছিলোঁ। কিন্তু ৰাতিপুৱাৰ বতাহৰ মাজেৰে মই কৈছিলোঁ—মই বাচিম, মোক শুনা নদী।” এই কথাবোৰ মাকুৰ হৃদয়ত একেবাৰে মূঢ়ি গ’ল। তেওঁ জানিছিল—আইতাই যিবোৰ কথা কোনোদিনেই উচ্চাৰণ নকৰিলে, সেইবোৰেই শব্দ হৈ তেওঁক দিয়ে গৈছিল। সেই খন খাতা যেন এখন সময়ৰ যন্ত্ৰ, য’ত বানপানী, খৰাং, বিয়াৰ ৰাতি, হেৰোৱা সপোন, আৰু আইতাৰ ভিতৰৰ অগোচৰ সংগ্ৰাম পৃষ্ঠাৰ কালি হৈ শুকাই গৈছিল। মাকু যেতিয়া সেই খাতাখন কোঁচত থৈ ধানখেতিত গৈ উঠিছিল, সি শুনিছিল—পাতবোৰে বতাহত সৰেৰে কোৱা মাত, যেন খাতা খন স্বয়ং চাই আছে গাঁওখনলৈ, আৰু প্ৰতিটো শব্দে ৰক্ষা কৰি আছে সেই প্ৰাণসঁচা গীত, যি বংশানুক্ৰমিকভাৱে বাজি আছে।

মাকুৱে সিদ্ধান্ত ল’লে—এই খন খাতাৰ পৰা গল্পবোৰ সংগ্ৰহ কৰি এখন পুথি প্ৰস্তুত কৰিব। শেহতীয়াকৈ পোৱা সাহিত্য পৃষ্ঠাৰ সহায়ত, সি নিজৰ কণ্ঠৰে পুনৰ আইতাৰ কণ্ঠ উলিয়াব খুজিলে—নগৰৰ জনা-অজনা প্ৰকাশকে উৎসাহ দিলে, আৰু গাঁৱৰ বিদ্যালয়ৰে সহযোগে সেই খন পুথি “আইতাৰ খাতা” নামেৰে প্ৰকাশ হ’ল। মুকলি অনুষ্ঠানখন গাঁৱৰ মাজতে কৰিলে। আইতাক হুইলচেয়াৰত বহাই মঞ্চত অনা হ’ল—ল’ৰা-ছোৱালীয়ে গান গাইছিল, গাঁওখনৰ জীয়াৰীসকলে ধেমালি কৰিছিল। মাকুৱে মঞ্চত উঠি মাত্ৰ এটা কথা ক’লে—“এই পুথি মোৰ নহয়, আমাৰ নহয়—এইটো হৈছে সেইসকলৰ যাৰ কথা কোৱা নাযায়, কিন্তু যাৰ নিঃশব্দতাত এটি যুগ ৰচি থাকে।” পুথিখন হাতত লৈ আইতাই মাথোঁ চকুপানী ওলায় দিলে। কোনো কথা নক’লে, কোনো হাঁহিও নেল’লে। মাথোঁ সেই চাপৰ চিপচিপীয়া হাতত পুথিখন ধৰি বহু সময় চুপ থাকিল। আৰু সেই নিশা, মাকুৱে অনুভৱ কৰিছিল—পৃথিৱীত কোনো কোনো শব্দ মাথোঁ হৃদয়েৰে শুনা যায়, আৰু সেই শব্দেই গাঁওখনৰ গীত।

পুথিখন প্ৰকাশ হোৱাৰ পাছত, গাঁওখনৰ বুজৰ মানুহবোৰে মাকুক ক’বলৈ ধৰিলে—“তোমাৰ আইতাই ৰখা কথা আজিও বাজে। তুমি সেই কথা আৰু বহুদূৰলৈ লৈ যা।” চহৰৰ পত্র-পত্রিকাবোৰেও সমালোচনাৰ সৈতে লিখিলে—“আইতাৰ খাতা হৈছে এক মৌন ইতিহাস, এক নিঃশব্দ সমৰ—যি গাঁৱৰ পৰা অহা কথাবোৰ বিশ্বৰ আগত মুখ উজাগৰে থয়।” কিন্তু মাকু জানিছিল—এই পুথিখন কোনো সাহিত্যমূল্যৰ প্ৰতিযোগিতা নহয়; ই হ’ল এখন মাটি-মাজত ৰোৱা, সপোনেৰে বনোৱা জীৱনৰ গান। আইতাই শেষত মাকুক চাই ক’লে—“মই এখন পুথি হৈ ৰ’লোঁ, মাকু। এতিয়া তই নিজৰ গান লিখ।” মাকুৱে সেই ৰাতি খাতাটো বন্দ কৰি বুকুত থৈ দিলে। বাহিৰত বানপানীৰ সোঁত আছিল, কিন্তু ভেতৰত আইতাৰ ভাষা আছিল। সেই ভাষা যি কোনো বর্ণত নাছিল, কিন্তু প্ৰতিটো ধ্বনি মাকুক নিজৰ কৰি থৈছিল।

৮

গাঁওখনত আহি বহুবছৰৰ ধূলি যেন চিচি উঠিছিল—মাকুৰ পুতলিৰ চকুত এতিয়া দিনৰ পৰা সন্ধিয়া, আৰু সন্ধিয়াৰ পৰা স্মৃতি বাট পোৱাইছিল। আইতাৰ কণ্ঠ, খাতাখনৰ পাত, গাঁওখনৰ গীত—এইবোৰেৰে মাকু এক সময়ক ভৰ্তি কৰিলে, য’ত সোঁৱৰণিয়ে আগন্তুকৰ হাত ধৰি উলটি আহিছিল। কিন্তু সেই আনন্দৰ মাজতে পৰিবেশখন ধীৰে ধীৰে কেতিয়াবা গম্ভীৰ হ’ব ধৰিছিল। এদিন ৰাতিপুৱা, ঘন নীলা আকাশৰ তলত, ৰেডিঅ’ত শুনা গ’ল—“উত্তৰ অসমত প্ৰবল বৰষুণ। বানৰ আশংকা।” মাকুৰ বুকু ঠেকি উঠিল। আইতাৰ কণ্ঠত শুনা সেই কাহিনীবোৰ—জেউতি পুখুৰীৰ উজান, শলাগুৰি ফেৰেকা নদীৰ ক্ৰোধ, চাকি জ্বলাই বানৰ মাজেদি ঘৰলৈ ফিৰা—এই সকলো যেন পৃষ্ঠাৰ পৰা ওলাই বাস্তব হৈ আহি থাকিল। সি মাটি চুই চালে, ধানৰ পথাৰলৈ চাই থাকিল—পাতবোৰ কঁপে, ডালবোৰ যেন হাঁহি আৰু ভয়া দুয়োটাৰে মাত শুনায়।

এদিন সন্ধিয়া গাঁওখনৰ দেউলিৰ পৰা বেজী মাত উঠিল—এই মাত ভিন্ন আছিল, শিৱৰাত্রিৰ নাছনি নাছ, বা বিয়াৰ কীৰ্তনৰ চাৰিওনৈ নহয়; ই আছিল সতর্কতাৰ ডাক। নদীজাক উজানফালৰ পৰা উফৰি আহিছে। মাকুৰ মূৰত যেন পুনৰ আইতাৰ কথা বাজি উঠিল—“নদীক কেতিয়াও শত্রু নভাবিবি, কিন্তু ওলোমি থাকিবি।” সি সজাগ হ’ল। গাঁওখনৰ মুদলিয়ে সন্মিলন কৰিলে, পুৰণি মানুহে কৈছিল—এইবাৰ বান প্ৰচণ্ড হ’ব পাৰে। সেই সন্ধিয়াৰ পৰাই মাকু গাঁওখনৰ সকলো মানুহৰ সৈতে একেলগে কামত লাগি গ’ল। শিশুবোৰক ৰখা, শুকান খাবাৰ সংগ্ৰহ কৰা, গৰু-চিলাকী ৰক্ষা কৰাৰ স্থান নিৰ্ধাৰণ—এটা সজাগতা, মনৰ প্রস্তুতিৰ মাজেৰে সি চাই থাকিল যেন এক প্ৰাচীন চেহেৰা পুনৰ ওলাই আহিছে। সি খেয়াল কৰিলে—গাঁওখন ভয় পাইছে, কিন্তু ভয়তে এঠাই হোৱাৰ শক্তি আছে।

বান আহিল। পুৱাৰ পৰা ধীৰে ধীৰে পানী সোমাবলৈ ধৰিলে—প্ৰথমে খেতিত, তাৰপিছত গোচৰ ঘৰ, তাৰপিছত পথ আৰু উঠোন। আইতাৰ হাতত ধৰি মাকুৱে উঠিল স্কুলৰ ছাদলৈ—য’ত ইতিমধ্যে বহুজন জড় হৈছে। শিশুবোৰ ভয় পাই কান্দি আছে, কেইজনীয়া জীয়াৰী গীত গাইছে। মাকুৱে ওলাই গৈ বহি আছিল বৃষ্টিৰ মাজেৰে, সি খেয়াল কৰিছিল—এই বানে কেতিয়াও কেৱল বিধ্বংস নহয়, ই স্মৃতি উলিয়ায়, জীয়াই তোলে, মানুহক এনে বানেও লগ কৰায়। তাৰ কাণত বাজি আছিল আইতাৰ কথাঃ “জীয়াই থকাৰ অৰ্থ হৈছে পানীৰ মাজতো বীজ ৰখা।” মাকুৱে সেই সন্ধিয়াত সৰু এটি খাতা উলিয়াই লিখি ধৰিলে—“আজি মাটিৰ সোঁত মোৰ মাত লৈ গৈছে, আৰু মই নোপোৱা ভাষাবোৰ হাঁহিত, ভয়া, আৰু নিঃশব্দত বাজিছে।” সেইখন খাতা মাটিৰ বুকুত পানীৰে চুই উঠা সংগ্ৰামৰ দলিচা হৈ পৰিল। মাকু জানিছিল—এই অভিজ্ঞতা মুঠেই ভাঙনি নহয়, ই হ’ল সেই আশাৰ বীজ, যি বান শেষ হ’লেও ৰৈ থাকে।

পানী পৰি কমিবলৈ ধৰিলে, আৰু গাঁওখন ধীৰে ধীৰে নিজৰ ছাঁত ওলাই আহিল। মাকুৰ মুখত ক্লান্তি আছিল, কিন্তু চকুত আশাৰ দীপ্তি। আইতাই তাৰ হাতত এটা ঢৌত জগোৱা পাথৰ দি ক’লে—“এইটো নোহোৱা হোৱাৰ নহয়, যেনে আমি।” সেই শব্দবোৰে মাকুক দৃঢ় কৰিলে—অতীত আৰু বৰ্তমানৰ মাজত এখন সাঁকো, যি নিজৰ গাঁথনিৰে নহয়, মাটি, সোঁৱৰণি, আৰু সংগ্ৰামৰে ৰচিত। গাঁওখনৰ মানুহে এবাৰ মাকুক চালে—যেন গাভৰুজাক ওলাই অহা নদীৰ কাষত দাঙি ধৰা এবিধ আশাৰ পোহৰ। মাকু জানিছিল—এই গাঁওৰ কাহিনি এতিয়া কোনো এটি কিতাপত বন্ধ নহ’ব, ই নদীৰ দৰে বৈ থাকিব, বানৰ দৰে উথলি উঠিব, আৰু সপোনৰ দৰে ভাহি থাকিব—যিহেতু মাটি আৰু মানুহ কেতিয়াও পূৰ্ণৰূপে বিৰত নহয়।

৯

বানৰ পানী নামিলেও গাঁওখনৰ বুকুত এযুগ ধৰি জমা হোৱা বহু যন্ত্রণা, প্রশ্ন, আৰু স্মৃতিৰ সোঁত থমকি ৰ’ল। মাটি জুৰি থকা ধানখেতি এবাৰ পুনৰ উৰুৱা হ’ল, কিন্তু গাঁৱৰ মানুহৰ চকুত থকা দৃঢ়তা আৰু মাকুৰ চকুত থকা দীপ্তি এতিয়া আগৰ দৰে নিঃশব্দ নহয়। বানৰ অভিজ্ঞতাৰ পাছত মাকু যেন নিজৰ ভিতৰতে নতুন এক পথ খোলাৰ সিদ্ধান্ত ল’লে। সি জানিছিল—শুধু পুথিখন প্ৰকাশ কৰিলেই কাম শেষ নহয়। আইতাৰ কণ্ঠক, গাঁওখনৰ যন্ত্রণাক, সেই অনুচ্চাৰিত কথাবোৰক বৃহৎ সমাজৰ আগত লৈ যাব লাগিব। মাকুৱে নগৰৰ সাহিত্য সমাজ, বিশ্ববিদ্যালয়, আৰু বিভিন্ন আলোচনীৰ মঞ্চত পুথিখন লৈ গ’ল। তেওঁ কেতিয়াবা বক্তৃতা দিছিল, কেতিয়াবা মাত্ৰ শুনিছিল—আৰু প্ৰতিটো পৃষ্ঠাৰ মাজেৰে মাটি, গাঁও, আইতাৰ গন্ধ লৈ গৈছিল সি।

নগৰৰ লোকবোৰে আগতে এই কাহিনীবোৰ “ফোকলৰ” বুলি খুচুৰি কথাৰে উড়িয়ে দিছিল, কিন্তু মাকুৰ চহা মাতত যেতিয়া আইতাৰ নিঃশব্দ গল্পবোৰ শব্দ পালে, তেতিয়া সিহঁতৰো মুখ গম্ভীৰ হ’ল। একেলগে মাকু চহৰৰ কিছুমান ছোৱালী আৰু মহিলাৰ সৈতে এখন “আভাস” নামৰ গোষ্ঠী গঠন কৰিলে—যিখন সংগঠন গাঁওঘৰ আৰু নগৰৰ মহিলাৰ মাজত কথন, শিল্প, আৰু স্মৃতিৰ আদান-প্ৰদানৰ মঞ্চ ৰূপে কাম কৰিলে। তেওঁ কেইখনমান গাঁও ঘূৰি ঘূৰি মহিলাৰ মুখৰ পৰা কাহিনি সংগ্ৰহ কৰিলে, পুথি কৰিলে, চহৰত নাট্য ৰূপত উপস্থাপন কৰিলে। মাকু এতিয়া মাথোঁ আইতাৰ নাতিনী নহয়—তেওঁ গাঁৱৰ গাভৰুসকলৰ নিজস্ব কণ্ঠ। প্রতিটো বক্তৃতাৰ অন্তত তেওঁ এটা কথা ক’বলৈ নাপাহৰিলে—“এই গল্পবোৰ শুধুমাত্র বায়গ্ৰন্থ নহয়, ই জীৱিত স্মৃতি—যাৰ বুকুত এখন সোঁত, এখন সজাগ দিগন্ত।”

এই সময়চোৱাত মাকু নিজৰ ভিতৰৰ এক গভীৰ শূন্যতাও অনুভৱ কৰিছিল। আইতাই দিনৰ পৰ দিন কম কথা ক’ব ধৰিলে—চকু বেয়া হ’ল, শৰীৰ শুকাই গ’ল, কিন্তু মুখত অদ্ভুত শান্তি আছিল। মাকু দিনে কলেজত, ৰাতিপুৱাৰে পৰা পুৱালৈ আইতাৰ কাষত বহি থাকিল। এদিন ৰাতি, এক বৃষ্টিস্নাত সন্ধিয়াত, আইতাই মাকুক চুপচাপ চাই ক’লে—“মই জানো, তই বৰ দূৰলৈ যাম। কিন্তু সোঁৱৰণি যেতিয়া বাজে, মই শুনিম। কেতিয়াও লিখি থৈ দেউ—মই কেতিয়াও হাঁহি বন্ধ নকৰিলোঁ।” মাকুৰ চকুত বান আহিল। সি আইতাৰ হাতত চুমা খাই ক’ব লাগিল—“তুমি আছিলা, সেয়ে মই শব্দ পালোঁ। তুমি নাথাকিলেও মই হাঁহিৰে তোমাৰ কথা লিখিম।” সেই ৰাতিটো মাকুৰ বাবে এক নতুন প্ৰতিজ্ঞা হ’ল—নিজৰ গাঁও, মাতৃভাষা, আৰু আইতাৰ ওলমি থকা কণ্ঠ সদায় বাচি থ’ব।

আইতাৰ মৃত্যুৰ পাছদিনা গাঁওখনৰ বেজী মন্দিৰত হালধীয়া শাড়ীৰে শুৱাই দিয়া হৈছিল। পুখুৰীৰ কাষত বসি মাকুৱে নিজৰ খাতা খুলিলে—এজনী জীয়াৰীয়ে লিখা গল্পৰ ভিতৰত সি তেওঁৰ আইতাক জীয়াই থৈ দিলে। গাঁওখনৰ সকলো ল’ৰা-ছোৱালীয়ে হাঁহি-কান্দোনেৰে বিদায় জনালে। আইতাৰ গীত গোৱা মাত সিহঁতে পুনৰ বাজালে, যেন এক অন্ত্যেষ্টিৰ অন্তত জীয়াই থকাৰ শপথ। মাকুৰ বাবে এই মুহূর্তত পৃথিৱী স্থির হ’ল, যেন বতাহে ক’ব খুজিলে—“জীৱন এটা কাহিনী, আৰু কাহিনী হ’ল বাচি থকাৰ এৰঙা দাগ।” আইতাৰ শোৱাৰ পাছতো মাকু গাঁওখনৰ মাজে মাজে গ’লে। শিশুবোৰক গল্প কয়, মহিলাক গান শিকায়, আৰু সন্ধিয়াৰ বতাহত আইতাৰ কণ্ঠ শুনিবলৈ চেষ্টা কৰে। গাঁওখন এতিয়া মাকুক জানে—এজনী নাতিনী, এজনী কথা-কথোৱা, আৰু এজনী নারী যিয়ে নিজৰ জড়ি থকা মাটিলৈ পুনৰ হাত বাড়াইছে।

১০

মাকুৰ জীৱনত এক সজীৱ পৰিৱর্তন আহিছিল। গাঁওখনৰ মাটিৰে লগ হোৱা সেই পুৰণি কাহিনীবোৰ এতিয়া মাত্ৰ ইতিহাস নহয়—তেওঁৰ নিজস্ব জীৱনৰ তন্ত্ৰ। নগৰত নিজৰ গোষ্ঠী “আভাস”ৰ জৰিয়তে তেওঁ বহুজনীৰ হৃদয়ত প্ৰৱেশ কৰিছিল, কিন্তু গাঁৱৰ পথৰ ধূলিত, পানীত ভিজা পাতত, আৰু সন্ধিয়া গগনৰে সেউজীয়া গন্ধত তেওঁ নিজকে অধিক সম্পূৰ্ণ অনুভৱ কৰিছিল। মাকুৱে এক নতুন প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিলে—”মাটিৰ মাত”, যাৰ অধীনত গাঁওখনৰ বয়স্ক নাৰীসকলৰ মুখৰ কাহিনী অডিঅ’ আৰু লিখিত ৰূপত সংগ্ৰহ কৰি তেওঁ দেশৰ বিভিন্ন বিশ্ববিদ্যালয়, সংগ্ৰহালয় আৰু মিউজিয়ামলৈ প্ৰেৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। এই কথা-কথনবোৰ মাত্ৰ ভৌগোলিক অভিজ্ঞতা নহয়—ই আছিল এক মহিলাৰ বহু প্ৰজন্মৰ ইতিহাস, যাক সময়েই প্ৰান্তিক কৰি ৰাখিছিল।

এদিন গাঁওৰ বিদ্যালয়ত মাকুৱে এখন আৱৃত্তি সভাৰ আয়োজন কৰিছিল, য’ত শিশুবোৰে নিজৰ আইতাক, মাকক লৈ লিখা কবিতা আৱৃত্তি কৰিছিল। সেই দিনা মঞ্চৰ মূৰত বহি মাকুৱে অনুভৱ কৰিলে—সেয়ে হয়তো কোনোদিন গীত লিখিব লাগিব, হয়তো নাটক, বা মাথোঁ কোনো আইতাৰ শ্বাসত পৃষ্ঠাৰ শব্দ বনিব লাগিব। তেওঁৰ আশেপাশৰ সকলো চৰাচৰ যেন একে কথা কয়—“হেৰোৱা শব্দবোৰ উভতাই অনা হৈছে, আৰু সেই শব্দেই আমাৰ অস্তিত্ব।” মাকু দেখিলে, বহুদিন আগতে যি মাটিত সি খেলিছিল, যি পথেদি আইতাৰ হাত ধৰি গৈছিল—সেই সকলো এতিয়া সময়ৰ ফটোগ্ৰাফৰ দৰে চকুত বাজে। কোনো চহৰৰ উচ্চ শব্দ এই মাটিৰ মাত চেপি পেলাব নোৱাৰে। তেওঁৰ পুথিখন অসমীয়া, হিন্দী, ইংৰাজী তিনিটা ভাষাত অনুদিত হ’ল; বিদেশী শিক্ষাবিদে তেওঁক আমন্ত্ৰণ জনালে—কিন্তু মাকু জানিছিল, তেওঁৰ উৎসস্থল গাঁও আৰু মাতৃভাষা।

মাকু এই সময়ত নিজৰ ভিতৰত পুনৰ এক বেদনা অনুভৱ কৰিলে—নগৰৰ অস্থিরতা, মিডিয়াৰ ভুল ব্যাখ্যা, পুঁজিতত্ত্বৰ চেৰপিটা ধৰি তেওঁক কেতিয়াবা অশান্ত কৰাইছিল। তেওঁ দেখিলে—আধুনিক সমাজত ‘শব্দ’ৰ তুলনাত ‘চিৎকাৰ’ অধিক বিক্ৰী হয়। এক অনুষ্ঠানত তেওঁ স্পষ্টকৈ ক’ল—“আমাৰ সমাজত মৌনতাক ‘নিম্ন’বোৰৰ ভাষা হিচাপে ব্যাখ্যা কৰা হয়, কিন্তু মৌনতা কোনো দুর্বলতা নহয়—ই হৈছে সেই শব্দ, যি সুৰ হোৱাৰ আগতেই হৃদয়ত বাজে।” তেওঁৰ বক্তৃতা ভাইৰেল হ’ল, কিন্তু মাকু ভাইৰেল নহ’বলৈ আহিছিল। সি মাটিৰ মাত সজীৱ কৰি ৰাখিব খুজিছিল—আৰু সেই কামত লাগি থাকিল। তেওঁ দ্বিতীয়খন পুথিখন আৰম্ভ কৰিলে, যিখনত মাত্ৰ ছবি আৰু মৌনতা আছে—আইতাৰ ফটা খাট, শুকান পুখুৰী, নদীৰ শব্দ, আৰু গাঁওৰ গাভৰুজাকৰ হাঁহিৰ রেখা।

এদিন বেলি ওলাইছিল বেয়াকৈ, নদী সেউজীয়া আৰু শান্ত। মাকু আইতাৰ শয্যাৰ কাষৰ তলত থকা পুৰণি খাতা এখন উলিয়াই লৈ আহিছিল—য’ত কেতিয়াবা আইতাই নিৰবে লিখি থৈছিল: “জীৱনৰ শেষ কথা মোৰ নহ’ব। মাটি কৈ যাব, মানুহ শুনিব।” এইখন পঢ়ি মাকুৰ চকু ভিজা হ’ল, কিন্তু ওঁঠ হাঁহিল। সি জানে—যদি জীৱনত কেতিয়াবা কিবা জানিবলৈ পায়, সেয়া এই যে, সকলো মাতৰ একোটা উৎস থাকে, আৰু সেই উৎস মাটি। আইতাৰ সোঁৱৰণি, গাঁওখনৰ বায়ু, আৰু মাকুৰ কলম—এইবোৰেই মাটিৰ মাতক বাচি ৰাখিছে। মাকু নদীৰ কাষত বহি থাকিল, হাতত খাতা, চকুত জল। আৰু সেই মুহূর্তত বতাহে কিবা এটা কৈ গ’ল—“তই লিখি থাক, মই বজাই থাকিম।” আৰু মাকু লিখি থাকিল।

১১

মাকু বহু দূৰ আহি পৰিছিল, কিন্তু যি বাটে সি আহিছিল—সেইটো নিজে গঢ়ি লোৱা নহয়, বরঞ্চ আইতাই বিচাৰি থোৱা, নিঃশব্দে ৰচি থোৱা এটি বাট আছিল। সি এই সময়চোৱাত ঘূৰি চাই থাকিলে—নগৰৰ পৰা গাঁও, বানৰ পৰা গীত, কান্দোনৰ পৰা কলম—এই সকলো পথেই যেন আইতাৰ চ’ৰণ চিহ্নত ৰচিত। মাকু জানে, প্ৰতিজনীয়াৰ ভিতৰত এগৰাকী আইতা লুকাই থাকে, যিজনে নিজৰ মাত নোহোৱাকৈয়ে অন্য এজনীক মাত দিয়ে। সেই আইতাই কেতিয়াবা গল্পৰ মাজেৰে, কেতিয়াবা চুপচাপ খাদ্য পৰিবেশন কৰি, কেতিয়াবা মাথোঁ ওপজোৱা হাঁহিৰে এক কথন দিয়ে। মাকুৰ বাবে সেই শব্দহীন পাঠেই অমূল্য হ’ল। এই অধ্যায়ত মাকু নিজৰ বান্ধোনবোৰৰ পুনঃমূল্যায়ন কৰিলে—চহৰীয়াই যাক ‘career path’ কয়, মাকুৰ বাবে সেইটো ‘চৰণ পথ’ হ’ল—য’ত পদে পদে আছিল আইতাৰ স্মৃতি, গাঁওৰ অভিজ্ঞতা, আৰু মাটিৰ উষ্ণতা।

এদিন গাঁওৰ বিদ্যালয়ৰ পৰা এটা আহ্বান আহিল—গাঁওৰ কেইজনী ছাত্ৰীয়ে “মাকু বাইদেউৰ” দৰে হ’ব খুজিছে। এই কথাই মাকুক চপচপাই দিলে—কাৰণ সি জানে, তেওঁ ‘মাকু’ নহলে ‘আইতাৰ নাতিনী’ আছিলহেঁতেন। সেই পৰা সি স্কুলত যোৱা আৰম্ভ কৰিলে—কেতিয়াবা অতিথি শিক্ষিকা হিচাপে, কেতিয়াবা সৰু ল’ৰা-ছোৱালীৰ লগত কবিতা গুচি। স্কুলৰ এজনী ছাত্ৰীয়ে এদিন ক’ব ধৰিলে—“মোৰ আইতাই কয়, আপুনি আইতা হৈ উঠিছে।” মাকুৰ বুকুত হালধীয়া হাঁহি উফলি উঠিল। হয়তো এই হাঁহিয়ে, এই সহানুভূতিয়ে আইতাৰ পথক আগুৱাই লৈ গৈছে। মাকু ধীৰে ধীৰে উপলব্ধি কৰিলে—তেওঁৰ যিকোনো প্ৰয়াস, যিকোনো সৃষ্টিৰ মাজত আইতাৰ পঁজাৰ সেউজী ৰেখা আছে। তেওঁ জানে—তেওঁ কোনো নতুন শব্দ সৃষ্টি কৰা নাই, মাত্ৰ শুনি আছেগৈ, সেই মাত যিটো বহুযুগ ধৰি পাতালৰ পৰা বাজি আহিছিল।

আইতাৰ ৰচনা, তেওঁৰ গীত, আৰু জীয়াৰীৰ অভিজ্ঞতা সংগ্ৰহ কৰি মাকুৱে এখন অডিঅ’-ভিজুৱেল সংকলন কৰি তুলিলে—“আইতাৰ পথ” নামত। এই প্ৰকল্পৰ উদ্দেশ্য আছিল অসমীয়া গাঁওসমূহৰ নাৰীসকলৰ ইতিহাস আৰু মৌনতাক স্বীকৃতি দিয়া, আৰু তেওঁলোকক ‘নাৰীবাদ’ৰ বহি-সাঁকোত খাপ খুৱাবলৈ নহয়, বৰঞ্চ তেওঁলোকৰ নিজস্ব ভাষাত, সুৰত আৰু বাচিকত চিনাক্ত কৰাই। এই কামত বহুজনী যুৱতীয়ে সহায় কৰিলে—যাৰ বাবে মাকু যেন পুনৰ এটি ‘আইতা’ হ’ল, যিয়ে কাহিনীৰে নহয়, হঠাৎ-হঠাৎ ৰূপে, অবিৰত উপস্থিত থাকিল। এই দৃষ্টিভংগীৰ পৰা মাকুৱে জীৱনক প্ৰশ্ন কৰিলে—কোনে কাক গঢ়ে? আইতাই মাকুক নে মাকুৱে আইতাৰ গল্পক? আৰু শেষত মাটি—সেয়া জানে, এই সকলো প্ৰশ্নৰ মাজত এটাৰো নিৰ্দিষ্ট উত্তৰ নাই, আছে কেৱল বাট।

গাঁওত এদিন এখন হালধীয়া সন্ধিয়া পৰি আছিল—সেই সময়ত মাকু নিজৰ ওপৰত থকা আকাশলৈ চাই থাকিলে, আকাশৰ কোণেদি যেন আইতাৰ ছাঁ ওলাই আহি হাত মেলি থাকিল। সি জানে—আইতা গৈছে, কিন্তু পথ এৰি গৈছে। আৰু সেই পথেই হৈছে মাকুৰ নিজৰ বাট, যি এতিয়া বহুত মানুহে খোজ কাঢ়ে। আইতাৰ স্মৃতিৰ পৰা জন্ম লোৱা এই অধ্যায়ত মাকু নিজকে নতুন এক ৰূপত চিনে। সি জানে, জীৱনৰ সকলো কথাই লিখা নহয়, কেইবাটাও মাথোঁ জীয়াই থকাটোতেই পৰিস্ফুট হয়। বতাহে যেন ক’লে—“তই এতিয়া হাঁহিছ, সেয়েই যথেষ্ট।” আৰু মাকু হাঁহি থাকিল—আইতাৰ পথেদি আগুৱাই, মাটিৰ মাতক লৈ।

১২

বৰষুণৰ পিচত গাঁওখনত পুনৰ বেলি ওলাল, বাটত শিল-পাথৰ শুকাল, আৰু ধাননি ক্ষেতত নতুন লাহে উজলি উঠিল। মাকু এই সময়ত গাঁওখনলৈ দীঘল সময়ৰ বাবে উভতি আহিছিল—কোনো অনুষ্ঠানৰ বাবে নহয়, কোনো বক্তৃতা দিবলৈ নহয়—শুধু থাকিবলৈ, নিঃশব্দত মাটিৰ মাজত নিজকে পুনৰ খোজ দিবলৈ। চহৰৰ ব্যস্ততা, কথাৰ কোলাহল, সামাজিক মাধ্যমৰ কৃত্ৰিম উত্তেজনাৰ পৰা সি নিজকে গুঁজি পেলাব খুজিছিল। গাঁৱৰ পুকুৰ পাৰত বহি, সি পানীত নিজৰ মুখ দেখিলে—তেওঁ নিজে এখন নদীৰ দৰে লাগিল, যাক আইতাই সোঁত দিছিল, সময়ে পাৰ কৰাইছিল, আৰু অৱশেষত সেই সোঁতৰ নিজস্ব দিশ সি নিজে বিচাৰি পাইছিল। মাকু চকু মুদি আইতাৰ মাত মনত পেলালে—“জীৱনৰ অন্তত ঘৰতে ওভতিবি।” এই কথাবোৰ এতিয়া মাত নহয়, যেন নিঃশ্বাস।

মাকু এই সময়ছোৱাত পুনৰ গাঁওৰ বুঢ়া-বুঢ়ীৰ লগত সময় কটালে। সি গাঁওৰ বাচলিত বহি কেতিয়াবা হুঁহুৰাই হাঁহি, কেতিয়াবা বুঢ়া মহিলাৰ কপালত হাত দি কব—“হ’ব, আজি মই শুনিম। তুমি ক’বা।” গাঁৱৰ ল’ৰা-ছোৱালীবোৰে তেওঁক চাৰিওফালে ঘিৰি ধৰিলে—কেউৱে কবিতা শিকিব খুজে, কেউৱে নিজৰে আইতাৰ কথা কব খুজে। মাকু জানে, তেওঁ কোনো গুৱাহাটীৰ ডিগ্ৰিৰে এই মান পোৱা নহয়, এই আদৰ একেধৰণে আইতাৰ ওলাই থোৱা মাটিৰ ছাঁ, যি এতিয়া মাকুৰ গালিওত বাজি থাকে। সি সিদ্ধান্ত ল’লে—তেওঁ চহৰত নিয়মিত উপস্থিত নাথাকিব। “আভাস” সংগঠনখনক গাঁওভিত্তিক শিক্ষাৰ বাবে পুনৰ গঠন কৰিলে, য’ত ডিজিটেল শিক্ষাৰ সুঁতি আৰু মৌখিক ইতিহাস একে লগত বোৱাৰ কাৰ্যসূচী চলিল। নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হ’ল—এইবাৰ চুপচাপ, কিন্তু গভীৰ আৰু মূলগত।

একদিন, গাঁওখনৰ পুৰণি দেউলটোৰ চাতালত বহি মাকু নিজৰ খাতাটো উলিয়ালে। তাতে লেখা আছিল—“আইতা, মই ওভতিলোঁ।” আৰু ঠিক সেই মুহূর্তত দেউলৰ পিছেৰে এজাক মৃদু বতাহ বাগি আহিল, যেন আইতাৰ হাঁহি। সি অনুভৱ কৰিলে—ঘৰলৈ উভতি অহা মানে কেৱল গাঁওলৈ উভতি অহা নহয়, ই আত্মাৰ গভীৰতালৈ যাত্ৰা। মাকু জানে, তেওঁ এই পথত পূৰ্ণ হ’ল। জীৱনত কেতিয়াবা যে সন্ধান আৰম্ভ হয়, তাৰ উত্তৰ প্ৰত্যক্ষ নোহোৱাকৈয়ে ঘূৰি আহে—ঘূৰি আহে আইতাৰ কাষলৈ, মাটিৰ কাষলৈ, শব্দৰ মাজলৈ। মাকুৰ বাবে এই “উভতি অহা” আছিল এটি পূৰ্ণ বৃত্ত—য’ত সি নাতিনী হিচাপে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিছিল, আৰু এতিয়া তেওঁৰ নিজস্ব পথত, নিজস্ব কণ্ঠত, সি নিজে এজনী “আইতা” হৈ উঠিল।

আজি মাকু গাঁওখনৰ এজনী আইতা। সি গল্প কয়, গান গায়, আৰু শিশুবোৰক মাটিৰ ভাষাত ‘সপোন’ৰ মানে বুজায়। মাটিৰ তৰঙৰ লগত সি চকু বন্ধ কৰি শুনে—আৰু সেয়া হয়তো বান্ধোনৰ ওপৰিপৰা আইতাৰ মাত, হয়তো নিজৰ ভেতৰৰ নদীৰ গীত। সময় বগাই যাব, পৃষ্ঠা ওলটাব, কণ্ঠ সেমেকি যাব—কিন্তু মাকু জানে, মাটি তাৰ ওপৰত লিখা সকলো কাহিনী সংৰক্ষণ কৰি ৰাখিব। আৰু কোনোদিন, কোনো ন-জীয়াৰীয়ে সেই কাহিনীবোৰ শুনিব, বুকুত লৈ যাব। “মই আৰু মাকু” কোনো এটা দুঃখজনক বিদায় নহয়—ই হৈছে বংশানুক্ৰমে বাচি থকাৰ এক সংকল্প, য’ত শব্দ মৌনতাৰ পৰা ওলাই, আৰু মৌনতা শব্দৰ ওপৰত বাজে। মাকু হাঁহি থাকিল—আইতাৰ দৰে, গাঁওখনৰ দৰে, আৰু সেই নদীটোৰ দৰে যি এতিয়া সেউজীয়া সোঁতত বাচি আছে।

—