অভিষেক বেজবৰুৱা
বৰষুণ বোৱাৰ দৰে শব্দেৰে এদিন পুৱাই শিৱসাগৰৰ এটি পথাৰত পজৰা দি আহিছিল। বতৰটো অলপ অলপ গম্ভীৰ হৈ উঠিছিল, যেন কোনোবা পুৰণি কথা আকৌ ঘূৰি আহিব বুলি আকাশে নিজেই মুখ গোমাই আছিল। ৰাহুল নামৰ এটি যৌৱন উত্তীর্ণ লৰা, লেখালিখিৰ খঙত ৰাতিৰ পৰা পুৱা লৈকে পৃষ্ঠা কলমেৰে কালি মেলি গৈছিল। তেওঁ চুবুৰীৰ একমাত্ৰ কলেজৰ ইংৰাজী অনার্সত পঢ়া, কিন্তু মনৰ আকলবোৰ সদায় তেওঁক লেখক হোৱাৰ দিশে টানি নি গৈছিল। পুৰণি কপাহৰ দৰে বৰষুণ পৰি থাকিলে, ৰাহুলে তাৰ মাজেৰে বাট দাঙি গৈছিল—নতুন শব্দ বিচাৰি। কলেজৰ ওচৰৰ এখন নামবিহীন চাহৰ দোকান, যাৰ তলত এখন ডাঙৰ বটগছ, সেই ঠাইটো আছিল তেওঁৰ “অভিনৱ কফিহাউচ”—বিহুত বিহা-নোহোৱা মানুহবোৰে চাহ খাই, কথাবোৰ অলপ আধা, অলপ বেয়া কৰি যেতিয়া ওলাই যায়, তেতিয়া ৰাহুলে টেবলৰ কোণত বহি ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাত কিবা এটা সজায়। সেইদিনা চাহৰ কাপত দুপোৰা খৰিকাৰ গন্ধ লওঁতেই তেওঁৰ চকুত পৰে—চুলিত পকা ধূলি, চাউনি দিগন্তমুখী, এখন কোটপিন্ধা বৰষুণ-চিকচিকীয়া বৃদ্ধা মহিলা। তেওঁ অলপ আঁতৰত বহি আছিল, কিন্তু তেওঁৰ ওচৰৰ টেবুলত কোনো নাই—তেওঁ যেন অপেক্ষা কৰি আছে কোনোবা এজনৰ।
আকাশত ধুমুহাৰ কঁকাল বাজিবলৈ ধৰিছে, আৰু দোকানখনৰ মালিকে তৰিখৰৰ চাহ টেবুললৈ ঠেলি দিছিল, ঠিক তেতিয়াই বৃদ্ধা গৰাকীয়ে চুপচাপে এটা পুৰণি খাম উলিয়ালে আৰু চাহৰ কাপৰ তলত থ’লে। ৰাহুলৰ চকুৰ আগত যেন এখন উপন্যাস খুলি পৰিল—এই খাম, এই বৃদ্ধা, এই চকুত সেমেকা বৰষুণ। কিছুমান মানুহ থাকে যি তেওঁলোকৰ মুখেৰে কোৱা কথাৰ আগতেই মোৰ কল্পনাই সেইবোৰ লিখি পেলায়। ৰাহুলে পৃষ্ঠা উলটাই লেখিবলৈ ধৰিলে—”এজনী মহিলা, যিজনে প্ৰতি বৰষুণৰ দিনত এই চাহৰ দোকানত আহে, কেতিয়াও কাকো লগ নেদিয়ে, কেৱল এখন খাম লৈ আহে আৰু কাপৰ তলত ৰাখে। হয়তো কেতিয়াবা কোনোবাই আহিব, আৰু সেই খাম পঢ়িব…”। তেওঁ অলপ আগুৱাই গ’লে খেয়াল কৰিলে, মহিলা গৰাকীয়ে কেতিয়াবা চকুত চকু পেলাই থাকে, যেন তেওঁ নিজৰ অতীতৰ এখন দৃশ্য ৰাহুলৰ মুখত বিচাৰি পাইছে। সময় কটাতেই বৰষুণে চহৰটো ঢাকি পেলালে, আৰু দোকানখনৰ ভিতৰত মাত্ৰ ৩জন লোক আছিল—চাহওয়ালা, ৰাহুল আৰু সেই বৃদ্ধা। দোকানখনৰ চালত বৰষুণৰ টপ-টপ শব্দে এখন গীতৰ দৰে বাজি থাকিল।
তেওঁ কেতিয়াবা নিজৰ টেবুলত একো খাইছিল নে, ৰাহুলে মনত পেলাব নোৱাৰে। কেবল চাহৰ কাপবোৰেই ৰখা দেখা গৈছিল। ৰাহুলে সাহস কৰি আগবাঢ়ি জিজ্ঞাসা কৰিছিল, “আপোনাৰ চাহটো ঠাণ্ডা হ’ব বুলি ভাবিছোঁ।” মহিলা গৰাকীয়ে চকু মেলি চাই মৃদু হাঁহি দিলে, “চাহ টোপোলাই থকাৰ মাজতো কেতিয়াবা আশাৰ গন্ধ থাকে।” সেই শব্দবোৰে ৰাহুলক স্তব্ধ কৰি দিলে। ক’ৰ পৰা আহিল এই শব্দ, কিহৰ দৰে বেজি উঠিল অন্তৰৰ দড়িত। কথাবোৰ অলপ অলপ খুলিবলৈ ধৰিলে—মীনাক্ষী দেউতী, নামটো পিছলৈ শুনিছিল তেওঁ, এজনী পুৰণি হাইস্কুল শিক্ষিকা, যিয়ে পঞ্চাশ বছৰ পূৰ্বে সেই গাঁওৰ বিদ্যালয়ত পঢ়াইছিল। কিন্তু তেওঁৰ কথাবোৰত যেন একো উলটা শব্দ আছিল—যেনে তেওঁ প্ৰত্যেক বছৰ এইদিনাই আহে, এইখিনিতেই বহে, সেই কাপ চাহ খায়, আৰু খামখন ৰখা থাকে। ৰাহুলে খামটোৰ ভিতৰত কি আছে সুধিবলৈ মন কৰিছে, কিন্তু কোনোবাই কোনোবাৰ বাবে অপেক্ষা কৰি থাকিলে, সেইপিনে অনধিকার প্রশ্ন কৰাটো যেন অন্যায়।
বাইৰত বৰষুণ তীব্ৰ হৈ উঠিছে, চকুত ধুমুহাৰ পানী, আৰু দোকানখনৰ ভিতৰটো অলপ অলপ গন্ধযুক্ত হ’লে। মীনাক্ষী দেউতীয়ে শেষত এটা কথা ক’লে—”মানুহবোৰ কেতিয়াবা সোঁৱৰণিবোৰ খামত বন্ধ কৰি থয়, যাতে সময় তাকে পঢ়িব নোৱাৰক।” সেই দিনা ৰাহুলে একেবাৰে চুপ হৈ ৰ’ল। তেওঁৰ লেখনী বন্ধ হ’ল, ডায়েৰীটো বন্ধ হ’ল। তেওঁ জানিলে—স্মৃতি, খাম, আৰু বৰষুণ—এই তিনিটাই যেন কোনো এক গভীৰ অতীতৰ গাঁথা। আৰু তাৰ মাজত মীনাক্ষী দেউতী নামৰ এটি সঁচা পৃষ্ঠাৰ মুখ উলটি পৰিছে, যি পৃষ্ঠাৰ শেষ পংক্তি কিয়নো বৰষুণত ওলট-পালট হৈ গৈছে। ৰাহুলে তেতিয়াৰে পৰা সিদ্ধান্ত ল’লে—প্ৰতি বৰষুণৰ দিনত তেওঁ আহিব, সেই খামৰ বোজা, সেই চকুৰ সেমেকা, আৰু সোঁৱৰণিৰ ভিতৰলৈ চাৰি পৃষ্ঠা লিখিব। মীনাক্ষী দেউতীৰ অতীতত কি আছিল? কাক লিখিছিল সেই চিঠিখন? কিয় খুলি নেদিয়ে?—এইবোৰ হ’ব ৰাহুলৰ শব্দৰ ভিতৰৰ ৰহস্য।
***
পৰৱৰ্তী সপ্তাহটোত বৰষুণ অহা যেন নিয়মে পৰিণত হ’ল, আৰু ৰাহুলৰ বাবে সেই চাহৰ দোকান এখন নিঃশব্দ নাটমঞ্চ হৈ পৰিল। কলেজৰ ক্লাচবোৰে আগৰ দৰে মন আকৰ্ষণ নকৰে, সঁচা ক’লে কেতিয়াবা বেয়া লাগিছিল—কাৰণ তেওঁৰ মনত সদায় গতি কৰি থাকিছিল সেই চকুপূৰ্ণ বৃদ্ধা গৰাকীৰ প্ৰতি এক ধীৰ আকর্ষণ। একেধাৰেহে যি মোৰ লগত কথাও কয়, আৰু নকয়ও। তেওঁৰ অতীত, তেওঁৰ মুখৰ কোণত থকা গভীৰ ছাঁ, সেই খামৰ গুপ্তাৰ্থ—এই সকলোবোৰ যেন ৰাহুলৰ সৃষ্টিশীল মনত অলেখ পৃষ্ঠা বিচাৰিছিল। এবাৰ পুনৰ বৰষুণ নামিলে, আৰু এইবাৰ ৰাহুল আগভাগত বহা নাই, সিদিনা তেওঁ নিজৰ লেখাৰ লগত নহয়, নিজৰ জিজ্ঞাসাৰ লগত পৰিচয় পাতিবলৈ আহিছিল। দোকানখনৰ মাজত একেটা টেবুলত তেওঁ দুজনে বহা আছিল, আৰু তেওঁ এজন নতুন চাহ আনিবলৈ কৈছিল—যেন কোনো আলোচনা আৰম্ভ কৰিবলে এক নতুন তৰাৰ জ্বলা।
মীনাক্ষী দেউতী অলপ বুজা হাঁহি দিলেও, চকুৰ মাজত যেন কিবা এটা হাঁহিৰে পূৰ্ণ হোৱা নাই। ৰাহুলে প্ৰশ্ন কৰিলে, “আপুনি প্ৰত্যেক বছৰ এই দিনত আহেনে?” দেউতীয়ে অলপ সময় ল’লে, যেন মনে মনে আগৰ কোনো মাহফিল উলিয়াই আনিলে। “বছৰটো নামটো অলপেই গ’ল, কিন্তু হ’ব, হ’ব পাৰে। যি দিনটো মোৰ বাবে শেষ নোহোৱা অপেক্ষা লৈ আহিছিল, সেইদিনাটোৰে এই বতৰৰ সাঁকো।” ৰাহুলে সেই উত্তৰক যেন কবিতা বুলি গ্রহণ কৰিলে। “আপোনি অপেক্ষা কৰি আছে কাক?” —এই সোধা শব্দবোৰ ৰাহুলৰ মূখৰ পৰা ওলাই আহিল, অথচ তাৰ উত্তৰত বৃদ্ধা গৰাকীয়ে কেতিয়াও চকু নুবুলাই ক’লে, “এজনক, যি এই চাহৰ দোকানতে মোক ছাৰি গ’ল, এখন চিঠি দি। আৰু মই বৰষুণৰ সৈতে প্ৰতিজ্ঞা কৰিলোঁ—যতদিন মই বাঁচি থাকিম, ততদিন মই আহিম এইখিনিত, যেন সেই চিঠিখন এখন পোনপটীয়া উত্তৰ পায়।”
চাহৰ কাপখনৰ ওপৰত সেই পুৰণি খামটো আজিও আছিল। তাৰ ক’ণে অলপ গাঁঠা খাই গৈছে, যেন বহু বছৰ ধৰি সাঁচি ৰখা, পানীত জৰুলা হোৱা পৃষ্ঠাৰ দৰে। “আপুনি চিঠিখন কেতিয়াও খুলি চোৱা নাইনে?” —এইবাৰ ৰাহুলে জিজ্ঞাসা কৰাৰ আগেয়ে জানিছিল, সেই উত্তৰ হ’ব, “নাই”। কিন্তু উত্তৰটো যেতিয়া শুনিলে, যেন বহুকালৰ সোঁৱৰণি কোনোবা এজনকেই কৈছে—“নহয় যে মই ভয় খাওঁ, কিন্তু কেতিয়াবা এটা চিঠি খুলি পেলালে, জীৱনৰ শেষ কথাটো খুলি দিয়ে। আৰু মই চাওঁ, যি শেষ পৃষ্ঠাটো কেতিয়াও শেষ নহয়। হয়তো মোৰ চকু বন্ধ হোৱাৰ দিনতো মই সেই চিঠিখন হাতে ধৰি থাকিম।” মীনাক্ষী দেউতীৰ মুখখন বেলেগ হৈছিল—এনে প্ৰেম, এনে উন্মাদনা, এনে বিশুদ্ধতা—এই যুগত নোপোৱা বস্তু। ৰাহুলে তেতিয়াই জানিলে—সাহিত্য, প্রেম আৰু স্মৃতি—এই তিনিটা বস্তু অমৃত আৰু বিষৰ মাজত থকাৰ দৰে।
বাইৰত বৰষুণ অলপ অলপ থমকি উঠিছিল। ৰাহুলে অৱশেষত সাহস কৰি ক’লে, “আপোনাৰ ইচ্ছা থাকিলে মই সেই চিঠিখনক এখন গল্পত পৰিণত কৰিম, যেন সকলো মানুহে জানে—আপোনাৰ যি অপেক্ষা আছে, সেইটো শুদ্ধতম।” দেউতীয়ে অলপ সময় ল’লে, আৰু তেওঁৰ চকুৰ কোণৰ পলক এটাই যেন সঁহাৰি হ’ল। “তুমি কবি নহয়, তুমিও অপেক্ষা কৰি থকা মানুহ—সৃষ্টিৰ অপেক্ষা।” ৰাহুলে অলপ হাঁচি ক’লে, “হয়তো, কিন্তু আপুনি মোৰ প্ৰথম অনুপ্ৰেৰণা।” সেইদিনাৰ শেষত, মীনাক্ষী দেউতীয়ে তেওঁক এখন কপাহৰ ৰুমাল দিলে—যাৰ কাষত তন্তু-উলহনিত লিখা আছিল, “অপেক্ষা যদি সত্য হয়, তেন্তে সময় হ’ব পাঠক।” ৰাহুলে সেই ৰুমালখন ল’লে, যেন কোনো ধাতুৰ মানপত্র। তাৰপৰা তেওঁ জানিলে—এটা সঁচা গল্প জন্ম ল’লে।
তেওঁ উভতি অহাৰ সময়ত, গাঁওখনৰ ৰাস্তাৰ ওপৰত এখন বৰষুণৰ সুৰ বাজি আছিল। সুঁতি থকা কাকতবোৰ, ঢলা ধৰা পাখীবোৰে যেন চাওঁছিল—এই লৰাটো আকৌ আহিব, আৰু তেওঁৰ ডায়েৰীৰ পাতত লিখিব সেই মহিলা গৰাকীৰ নাম যি সকলোৰে মাজত অদৃশ্য, কিন্তু আটাইতকৈ জীয়াই থকা। “মীনাক্ষী”—এই নামখনৰ ওপৰত ৰাহুলে ডায়েৰীৰ নতুন অধ্যায় খুলি লিখিলে—“যি মানুহে জীৱনক অপেক্ষা বনালে, আৰু নিজকে সময়ৰ খামে বান্ধি থ’লে।” সেই ৰাতিৰে তেওঁ ঘূৰি গ’ল, কিন্তু তেওঁৰ চকুত মীনাক্ষী দেউতীৰ মুকলি চাৱনি আৰু নাম নথকা সেই খাম—চিৰদিনৰ বাবে এখন গল্প হৈ ৰ’ল।
***
বাইৰৰ বৰষুণ হঠাৎ যেন আধাখিনিখন আকাশৰ বুকুত থমকি ৰ’ল, আৰু সেউজ গছবোৰে অলপ হেলি-ঢুলি ৰাহুলৰ পিনে চালে। চাহৰ দোকানৰ মালিকে এদিন অলপ অলপ হাঁহি কৰি কলে, “এই মীনাক্ষী দেউতী গৰাকীয়ে যেতিয়াৰ পৰা আহি আছে, সি সময়ত আমাৰ দোকানটো বাঁহেৰে মেৰিয়েই আছিল।” তেন্তে বৰষুণ আৰু সেই চাহৰ দোকান, মীনাক্ষীৰ মুখ আৰু তাৰ সোঁৱৰণি, সকলো যেন যুগৰ পৰিচয়। ৰাহুলে সিদিনা ক্লাচ বাদ দি সোজা চাহৰ দোকান পালেগৈ, কিন্তু আজি মীনাক্ষী দেউতী নাই। তেওঁ খালি টেবুলখনত বহি চুপচাপ ৰৈ থাকিল, আৰু তাৰ নিচেই ওচৰৰ এখন বেঞ্চত এটি পুৰণি খুন্দা খুন্দা খাপাল লৈ থকা কপাহৰ ৰঙা ডাঙৰ ডায়েৰী দেখা পালে। আগতে দেখা নোহোৱা। চাহওয়ালাক সুধিলে, সি কলে—“মাছুলীয়া মহিলাগৰাকীয়ে এটা খালি ৰখা আছিল।”
ৰাহুলে হাতত ললে—এইবাৰ ডায়েৰী নহয়, যেন মীনাক্ষী দেউতীৰ অতীতৰ খোপনি। পাতবোৰ তালপাতৰ দৰে—চেঁচা আৰু কপাহ-ৰঙা কালিৰে লিখা। প্ৰথম পৃষ্ঠাত কেইটামান অদ্ভুত শব্দঃ
“১৯৭১, জোনাকীয়া পথাৰ, অনন্তৰ বাবে এৰি থৈ গ’লোঁ।”
এইটো যেন সেই ‘যিজন’ৰ কথা, যাৰ বাবে দেউতীয়ে অপেক্ষা কৰি আছে। নামটো লিখা নাছিল, কেৱল এখন চিন—“অ”—মাত্ৰ। দ্বিতীয় পৃষ্ঠাত আছিল বহু কেইটা কবিতা, যি মূলত জীৱন আৰু বিদায়ৰ মেলবন্ধন। ৰাহুলে পঢ়ি থাকোঁতে তেওঁৰ বুকুতে যেন শব্দবোৰ এৰি থোৱা হ’ল—তালপাতৰ এই শব্দবোৰ শব্দ নহয়, অভিশাপ আৰু আশাৰ সংমিশ্ৰণ। পাতৰ মাজত এটা শুকান বেলিফুলো আছিল—সেই গন্ধৰ লগত যেন কিবা বিদায়ী ওঁঠৰ সোৱাদ মিশ্ৰিত।
তিনিদিনৰ ভিতৰত, ৰাহুলে প্ৰতিটো পৃষ্ঠা যেন উন্মোচন কৰিলে, আৰু সেইবোৰৰ মাজত এটি উল্লেখ পালে—“বাণীকান্ত লাইব্রেৰীৰ চোতালত তেজদাগ থকা জোনাকপথ”। এইটো তেওঁক নতুন দিশ দিলে। বাণীকান্ত লাইব্রেৰী—তেওঁৰ কলেজৰ পিছফালে এটা এচাৰ-পাঁচজন লোকৰ পৰিচিত গুচি যোৱা পুৰণি পাঠাগাৰ। ৰাহুলে ৰাতিপুৱাই গৈ লাগিল, মাটিত বহি থাকিল, আৰু সত্যই—ওচৰত এটা পথাৰ আছিল, য’ত এবাৰ মানুহ মাৰি পেলোৱা হোৱাৰ গুজব শুনিছিল, কিন্তু কেতিয়াও খবৰ কাকো নিশ্চিত নহয়। এই পাঠাগাৰৰ পাণ্ডুলিপি সংৰক্ষক আছিল—বিক্ৰম হাজৰিকা, এজন দাতমুক্ত হাঁহি থকা বৃদ্ধ। বিক্ৰমে কলে—“তই মীনাক্ষীৰ কথা কৈছ, নেকি?” শুনি চকু-মেলি চাই থাকিল।
“হয়,” ৰাহুলে ক’লে, “তেওঁৰ এখন তালপাতৰ ডায়েৰী পাইছোঁ, আৰু তাৰ পৃষ্ঠাত কিবা শব্দ আছে। জানিব খোজো, সেই অ’ মানে কোন আছিল?”
বিক্ৰম চুপ হৈ থাকিল। তাৰ পিচত মৃদুভাৱে ক’লে, “অ’ মানে—অনন্ত। ১৯৭১ চনৰ বৰষুণৰ নিশা, তেওঁৰ লগত ওলাই গৈছিল, কিন্তু পিচত পলাশত কোনো দিন উভতি নাহিল।”
ৰাহুল চমকি উঠিল। “তেওঁ মৰি গ’ল?”
“নহয়। সেইটো ক’লে তোৰ দৰে লৰা মানুহে বুজিব নোৱাৰে। কেতিয়াবা লোক উভতিও নাহে, কিন্তু তেওঁ মৰে নো যায়নে—নহয়। তেওঁ চিঠিখন দিছিল, আৰু গৈছিল—য’ত গৈ কোনো মানৱীয় শব্দ নাই।”
এইবোৰ শুনি, ৰাহুলৰ বুকু হঠাৎ চকু এৰাই গ’ল। মানে মীনাক্ষী দেউতী কেতিয়াও নিজৰ প্ৰেমিকক হেৰুৱাই পেলালে, আৰু সেই সঁচা প্ৰেমেই তেওঁৰ বাবে বৰষুণৰ ধাৰা হৈ বৰষুণহে পৰিছে? ৰাহুল জানিলে, এই গল্প সৃষ্টিৰ বাবে নহয়, এই গল্প জীৱন আৰু মৃত্যুৰ মাজৰ সাঁকো। এই তালপাতৰ ডায়েৰীত লিখা কবিতাবোৰ সেই আত্মাৰ বহ্নিশিখা।
শেষ পাতত লিখা আছিলঃ
“তালপাতৰ চিঠিখন মাটিত পলায়, কাগজৰ চিঠিখন সোঁৱৰণিৰ জোনাক হৈ থাকে।”
তেওঁ জানিলে—মীনাক্ষী দেউতী প্ৰত্যেক বছৰ চিঠিখন সেই টেবুলত ৰখে, আৰু হয়তো তেওঁৰ আশা থাকে—অনন্তক কোনো দিন এই চিঠিখন পঢ়িবলৈ আহিব।
ৰাহুল মনত স্থিৰ কৰিলে—তেওঁ এই কাহিনীটো শেষলৈ ল’ব। কেতিয়াবা লেখক হয় মানে কেৱল সৃষ্টিকাৰী নহয়—স্মৃতিৰ অভিভাৱক।
***
বিকেলৰ আকাশখন আছিল যেন ঘন ধোঁৱাৰ কঁকাল। বৰষুণ অহাৰ এক অপূৰ্ব থল ফটফটানি, আৰু সেই শব্দবোৰত আজিও যেন বাজি আছিল, মীনাক্ষী দেউতীৰ শূন্য প্ৰতীক্ষাৰ চিলিকা। ৰাহুলে আজি তেওঁৰ সৈতে দেখা কৰিবলৈ হিয়াত এটা সংকল্প লৈ আহিছিল—এইবাৰ তেওঁ নিজেই সোধিব, কিয় অপেক্ষা? কিয় সময়ক বান্ধি ৰাখা হৈছে এটা চিঠিৰ মাজত? চাহৰ দোকানখনত প্ৰবেশ কৰাৰ লগে লগে দেখিলে, মীনাক্ষী দেউতী তেওঁৰ একেলগীয়া টেবুলত বহি আছে—চাহৰ কাপত বাষ্প উঠিছে, আৰু খামখন এতিয়াও হাতত। কিন্তু আজি, ৰাহুল লক্ষ্য কৰিলে, তেওঁৰ চকুত যেন কিবা এটা তেজ-গোলাপী দ্যুতি আছিল—ভগা, কিন্তু জীয়াই থকা।
তেওঁ অলপ সাহস কৰি সুধিলে, “আপুনি যদি অনন্তৰ কথা মোক ক’ব পাৰে, হয়তো মই আপোনাৰ সেই শেষ চিঠিটোৰ অৰ্থটো ভালদৰে বুজি পাৰিম।” দেউতীয়ে অলপ লাজ পালে যেন, কিয়নো তেওঁ কেতিয়াও নিজৰ ভিতৰৰ গোপন পৃষ্ঠা আনৰ ফালে খুলি দিয়া মানুহ নহয়। কিন্তু কিছু মুহূৰ্তৰ নীৰৱতাৰ পিছত কলে, “তুমি জানানে, অনন্ত মোৰ অধ্যয়নকাৰী সাথী আছিল—নগাঁৱৰ বাণীকান্ত পাঠাগাৰতে প্ৰথম দেখা। সি কবিতা লিখিছিল, আৰু মই—কেবল পঢ়িছিলোঁ। আৰু এনেদৰে কোনোদিন কবিতাৰ মাজত আমি দুজন মানৱ ৰূপত সংলগ্ন হ’লোঁ।” চকুৰ কোণত এখন স্মৃতিৰ ৰেখা খেচি গ’ল।
“১৯৭১ চনৰ জুন মাহত, অনন্ত মোক চিঠিখন দিলে—‘জীৱনৰ বাবে আমি আঁতৰ হ’ম’, ক’লে সি। সেই চিঠিখন মই এতিয়াও খুলি চাই নাছিলোঁ, কাৰণ মই ভয় খাঁও—যদি তাৰ অন্তত সি মোৰ জীৱনৰ পৰা গৈ থাকিল, মই কেতিয়াও নিজক উলিয়াই আনিব নোৱাৰোঁ।” ৰাহুল থমকি ৰ’ল। মীনাক্ষীৰ মুখত এখন জোনাকী জোনালীৰ গাম্ভীৰ্য, যেন সঁচাকৈ কোনোবা এজন সন্ধ্যাকালত চিঠিৰ ভিতৰত গ’লেও থাকিব পাৰে।
মীনাক্ষী কলে, “তুমি যদি সেই চিঠিখন খুলি মোক পঢ়ি শুনাবা, মই হয়তো সাহস কৰিম।” ৰাহুল হাত লৈ খামটো ল’লে—এটা পাতল কাগজ, সেউজীয়া কালি, আৰু লেখা—
“মীনু,
সময়বোৰ আমাৰ বাবে নহয়, সেইটো বুজিছোঁ। মই গৈছোঁ, কাৰণ মই তুমি নোহোৱাকৈ বাঁচি থাকিব নোৱাৰোঁ, আৰু তোক ঘূৰাই ৰাখিব নোৱাৰোঁ। মই এই চিঠিখন তোৰ বাবে ৰখিছোঁ, যাতে তই মোৰ যন্ত্ৰনাৰ অন্তিম গানটো জান। যদি কেতিয়াবা আকাশত বৰষুণ নামি আহে, বুজিবি—মই তোৰ কাষতে আছোঁ, শব্দৰ দৰে, অথচ স্পৰ্শ নোহোৱা।
—অনন্ত”
মীনাক্ষী দেউতীৰ ওঁঠ কঁপি উঠিল, চশমাটোৰ কাচত চকুৰ পানী টপটপাই পৰিল। “তেওঁ মোক এৰি গ’ল, কিন্তু কেতিয়াও বিদায় নিদিলে—বিষটো এইহে। আৰু এই খামখন, মই এইটোকে বান্ধি থ’লোঁ যেন এজনক ধৰি ৰাখিব পাৰি।”
ৰাহুল কোনো কথা নক’লে, কিয়নো কেতিয়াবা সাহিত্য আৰু বাস্তৱৰ মাজত শব্দ থাপ খাই হেৰুৱাই যায়। তেওঁ কেৱল হাতত দেউতীৰ আঙুলি ধৰিলে। সময় যেন সেই মুহূর্তটোত থমকি ৰ’ল—যেন বৰষুণে দুজনক একেলগে সুশীতল কৰি দিছিল।
সন্ধিয়াৰ শেষ চাৰিটা ধুপৰ দৰে খহি খহি পৰিল। ৰাহুল মনত স্থিৰ কৰিলে—এই কাহিনী তেওঁৰ গল্প নহয়, এইটো মীনাক্ষী আৰু অনন্তৰ জীৱনৰ সত্যপঞ্জী। তেওঁ লিখিব, এই গল্পক দুনিয়ালৈ দিব—কিন্তু সেই খামটো, সেই শেষ চিঠিখন কেতিয়াও নিজৰ হাতত নলব। সেইটো মীনাক্ষীৰ হকত—একান্ত, অপ্ৰকাশিত, চিৰন্তন। আৰু তেওঁ জানিলে—অপেক্ষা যদি সঁচা হয়, তেন্তে প্ৰতিটো শব্দো একো একোটা বৰষুণ হৈ পৰে।
***
বৃষ্টিৰ গন্ধ এদিন এধাৰ গীতেৰে ভৰি উঠিল। কলেজৰ সেমিনাৰ ঘৰত ৰাহুল গীতাৰ বোল শুনিলে, কিন্তু সেই গান সুধা মোহণীয় নহয়—আৰু তেতিয়াহে মনত পৰিল, মীনাক্ষী দেউতীয়ে কৈছিল, অনন্ত কবিতা লিখিছিল, কিন্তু তেওঁৰ গীত… “সেই গীতবোৰ মই কেতিয়াও মুখে গোৱা নাই”—এদিন ক’লে। হঠাৎ যেন সেই গীতবোৰেই আকাশৰ কোণেদি উৰি আহিছে। ৰাহুলে স্থিৰ কৰিলে—তেওঁ অনন্তৰ গীতবোৰ সংগ্ৰহ কৰিব, হয়তো সেয়েই মীনাক্ষীৰ অপেক্ষাৰ আসল অনুবাদ।
সন্ধিয়া, দেউতীৰ ঘৰৰ ওচৰত পুৰণি কাঠৰ আলনিখন লগালে। ভিতৰত কেইবাটাও খুন্দা কাগজ, কিছুমান অডিঅ’ টেপ, আৰু এটা পুৰণি টেপ ৰেকৰ্ডাৰ। ৰাহুলে যেতিয়া প্ৰথমবাৰ গীতটো বজাই শুনিলে, শব্দবোৰ ৰিক্ত, কিন্তু সুৰৰ নিচিনাকৈ বিষময়।
“জোনাক ৰাতিৰ পাতনি,
তই কিয় চুপচাপ?
সপোনতে হাঁহি দেখিলোঁ,
আজি দেখি নাই কাক।”
এই কথাবোৰ যেন অনন্তৰ মৃত্যুৰ নুতা। মীনাক্ষী দেউতীৰ দুবাহু কঁপিলে, আৰু ক’লে—“এই গীতটো মই কেতিয়াও শুনা নাছিলোঁ, সি মোক শুনাবলৈ আহিব বুলি কৈছিল। সেইটো দিনেই… যেতিয়া তেওঁ চিঠিখন দিলে।” দেউতীৰ গলা কঁপি উঠিল। সঁচা প্ৰেমৰ শক্তি একেবাৰে জীয়াই আছিল এই গীতবোৰত।
ৰাহুলে স্থিৰ কৰিলে—এই গীতবোৰক আধুনিক ৰূপত ছপাই দিব, যাতে দেউতীৰ ভালপোৱা আৰু স্মৃতিৰ পাখি উৰি উৰি এখনি গগনৰ সুৰ হৈ উজলাই উঠিব। তেওঁ গীতবোৰ ডিজিটেল কৰিলে, লিপি সংকলন কৰিলে, আৰু এখনি পুথি বনালে—“অনন্তৰ বৰষুণ”।
দেউতীয়ে পুথিখন লৈ চকু বুজি থাকিল, যেন সেই ছন্দবোৰে তেওঁক উৰি আনে সেই ১৯৭১ চনৰ সেই জোনাকীয়া নিশালৈ, য’ত তেওঁ আৰু অনন্ত হাতত হাত ধৰি চুপচাপ বহি আছিল।
পিছদিনা কলেজত এটি গীত-আয়োজন হৈছিল—সেই অনুষ্ঠানত পঢ়া হৈছিল অনন্তৰ কবিতা আৰু গোৱা হৈছিল সেই গীত। ৰাহুলে তাৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল। দেউতীয়ে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মাজত বহি থাকিল। গীতটো মঞ্চত পৰি বজিলে—
“বিলীন চিঠিৰ পাতনি,
তই জানিস নে কিমান মৰম,
মই তোক এৰি গৈছিলোঁ
নোহোৱা হোৱাৰ আগত।”
গীতটো শেষ হোৱাৰ লগে লগে, দেউতীৰ চকুত চকুপানী আছিল, কিন্তু মুখত এটি হাঁহি। তেওঁ ক’ব নোৱাৰিলে কিয়—কিন্তু সেয়া যেন অনন্তৰ ওঁঠৰ পৰা ওলাই অহা শেষ শব্দ আছিল। ৰাহুলে জানিলে—এইটো শেষ নহয়, এইটো সদায়ৰ মেলবন্ধন।
শেষ নিশা দেউতীয়ে ৰাহুলক কলে—“তই যদি মোৰ লগত থাক, মই আন কোনো চিঠিৰ অপেক্ষা নকৰোঁ। কিয়নো অনন্তে মোক শব্দ এৰি গৈছিল, কিন্তু তই সি শব্দক জীৱন দিছিলা।”
ৰাহুল চকু নামাই হাঁহি দিলে—প্ৰেম মানে সময়ৰ অন্ত নহয়, সেয়া হয়তো অতীতক জীয়াই ৰাখাৰ নিঃশব্দ প্ৰতিজ্ঞা।
***
পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি আছিল। আকাশখন মিঠা পোহৰে উজলি উঠিছিল, যেন বেলি নোহোৱা নৈশচাঁদৰ প্ৰেমৰ অৱশেষ। মীনাক্ষী দেউতী আজিৰ নিশাটো যেন বিশেষ কৰি ৰাখিছিল—তেওঁ চিলেকিত ওলাল, বহুবছৰৰ পুৰণি এখন খাম লৈ। খামখনৰ ছিদ্ৰবোৰে যেন বৰষুণত গলি পৰিছিল, কিন্তু ভিতৰত এটা কপাহৰ সেউজীয়া কাগজ এতিয়াও আছে—অক্ষত, অথচ চুব লগা হলে তেজৰ দৰে সৰি পৰে। ৰাহুল তেওঁৰ ওচৰত বহি আছিল। কোনো কথা নাছিল। সুধা নহ’ল, তেন্তেও সকলো বুজা গৈছিল। হঠাৎ দেউতীয়ে খামখন হাতৰ পৰা মেলি দিলে—বৰ্ষাৰ ধাৰাৰে নিচেই হঠাৎ।
“এই চিঠিখন, অনন্তে মোক যি দিন দিলে, সেই দিনা মই ওলাই আহি ৰৈছিলোঁ। সি বুলিছিল—‘এই চিঠিৰ অন্তত মই থাকিম’। কিন্তু মই পঢ়িবলৈ সাহস নাপালোঁ। এতিয়া, যেতিয়া তই মোক জীয়াই থোৱা অতীতত মিলাই দিলে, মই ভাবিছোঁ—চিঠিখন পঢ়া উচিত।”
কপাহৰ কাগজখন মেলিল।
“মীনু,
তই যদি এই চিঠিখন পঢ়িছ, জানিবি—মই এতিয়া কোনো এক পাৰত, কিন্তু এই বৰষুণৰ বতাহত তোৰে শ্বাস পাইছোঁ। মই তোক অপ্ৰাপ্তিত এৰি যাব খুজা নাছিলোঁ, কিন্তু সময় মোৰ দেহত অভিশাপ লৈছিল। মই ৰোগত ভুগিছিলোঁ—শেষ স্তৰৰ ৰোগ, যি তোৰ ওচৰত ক’ব নোৱাৰিলোঁ। মই গুচি গলোঁ কিয়নো মই চাহিছিলোঁ তই মোৰ শেষ নহওক।
তই লিখিবা, তই শুনিবা, তই বাচিবা—এই চিঠিখন মোৰ শেষ দৰ্শন।
–অনন্ত”
চকুপানী মীনাক্ষীৰ ওঁঠলৈ নামি আহিছিল, যেন বৰষুণৰ শেষ ফোঁটাবোৰে এতিয়া তেজৰ দৰে গলি পৰিছে। “তেওঁ মোক এৰি যোৱা নহয়—তেওঁ মোক ৰক্ষা কৰিবলৈ গুচি গ’ল।” এই শব্দবোৰ মীনাক্ষীৰ বুকুত পৰা বেলি হৈ জ্বলি উঠিল। ৰাহুলে হাতত খামটো ললে—আৰু অনুভৱ কৰিলে, এই খামৰ ভাঙি পৰা কোণবোৰত থকা কিছুমান শব্দ আজিও জীৱিত।
“আপুনি কেতিয়াবা ভাবিছিল নেকি, যে তেওঁ যদি উভতি আহে?” ৰাহুল সুধিলে।
“তেওঁ উভতিছে,” মীনাক্ষী হাঁহি দিলে—“তেওঁ শব্দৰূপে উভতিছে, তোৰ কলমৰ মাজেৰে, তোৰ সুৰৰ ভিতৰত। মই আজি শান্ত।”
সেই ৰাতিত, ৰাহুলে তেওঁৰ কাষতে বহি এখন চিঠি লিখিলে—এইবাৰ অনন্তৰ বাবে, কিন্তু মীনাক্ষীৰ হস্তাক্ষৰে।
“প্ৰিয় অনন্ত,
মই বুজিছোঁ, তই গুচি নাযাহ, তই মোৰ মাজতে আছ। আজিও, হেৰোৱাটোক লৈ মই হাঁহে। ধন্যবাদ, মোক সময় দিবলৈ, আৰু ৰাহুলক মোৰ জীৱনত পঠিয়াবলৈ। সি যেন তোৰ ছাঁ, অথচ নিজৰ বতাহ।”
এই চিঠিখন, সেই ভাঙি পৰা খামৰ মাজতে থোৱা হ’ল—মীনাক্ষীৰ টেবুলৰ ওপৰত, ঠিক তেনেদৰে যিমানেদিন ধৰি অনন্তৰ চিঠিখন আছিল। আৰু সেই ৰাতিৰ বৰষুণত শব্দবোৰে ক’ত খহি পৰিছিল—মাটিৰ ওপৰত নে স্মৃতিৰ বুকুত, ক’ৰো মনত কোনো উত্তৰ নাছিল। কিন্তু সকলো জানিছিল—এতিয়া সেই খামটো নোহোৱাটোক লৈ শোক কৰা নহয়, সেয়া এক উৎসৱ।
***
শীতল পুৱাটো মীনাক্ষী দেউতীৰ বাবে যেন ভিন্ন অনুভৱৰ বাৰে উজলি উঠিছিল। জীৱনত বহুদিন পিছত তেওঁ চকু মেলিছিল চঞ্চলতাৰে। পুৱা চাহ খাবলৈ ওলাওতে লক্ষ্য কৰিলে, ৰাহুল সোঁৱৰণিৰ টেবুলত বহি কিছু এটা লিখি আছে। চুপে চুপে ওচৰ চাপি চালে, দুচকু সৰিয়াই দিলে—কাৰণ কাগজখনত লিখা আছিল—“মই যদি তেওঁক ভাল পাওঁ বুলি কওঁ, তেওঁ কি হাঁহিব?”
দেউতীৰ হাঁহিটো অলপ কঁপা, অলপ নীৰৱ। সেই মুহূর্তত তেওঁ বুজিলে—কেতিয়াবা জীৱন আমাৰ ওচৰত থকাৰ ভালপোৱাৰ প্ৰতিচ্ছবি প্ৰেৰণ কৰে, ঠিক যেন স্মৃতিৰ মাজত জোনাক উজলি উঠে।
তেওঁ টেবুলত এটা টোকা ৰখিলে—“হাঁহিম, যদি ভালপোৱাৰ মাজত বিষো থাকে। কিয়নো মোৰ চকুপানী যিবোৰ সিঁচা হ’ল, সেইবোৰে আজি ফুল হ’ল।”
ৰাহুলে চিঠিখন পঢ়ি থমকি গ’ল। তেওঁ জানিছিল, দেউতীৰ অতীত এটা বন্ধ কেমেৰাৰ দৰে—অভিজ্ঞতাৰে ভৰপূৰ, কিন্তু স্পৰ্শৰ অপেক্ষাত। এই চিঠিখন, যেন সেই কেমেৰাৰ লেন্স খোলাৰ ইঙ্গিত।
পিছদিনা ৰাহুল আৰু মীনাক্ষী একেলগে অনন্তৰ কবিতাৰ পুথিখন লৈ গ’ল “নগাঁৱৰ গীত-উৎসৱ”লৈ। উৎসৱত পঢ়া হ’ল অনন্তৰ গীত, আৰু জাননী দিয়া হ’ল—এই কবিতাসমূহ “মীনাক্ষীৰ উৎসৰ্গা”। লোকে হাতত মোমবাতি লৈ উঠি দাঁড়ালে—এটা বিষাদ-জোনাকী সন্ধ্যা আছিল।
পাৰ্শ্বৰ পৰা এগৰাকী বৃদ্ধ আহি ক’লে—“এই অনন্ত নামটো চিনা লাগে। মই তেওঁৰ সংগীত শিক্ষক আছিলোঁ।”
দেউতীৰ গা শীতল হ’ল। তেওঁ গুপুত সুধিলে—“তেওঁ মৰিল নেকি?”
“নাহ্,” লোকজনে হাঁহি দিলে—“তেওঁ বিগত ত্ৰিশ বছৰ ধৰি মানসিক আশ্ৰয় কেন্দ্ৰত আছিল—উত্তৰ গুৱাহাটী।” দেউতীৰ মুখ সেমেকি গ’ল।
সেই সন্ধিয়াত ৰাহুল আৰু দেউতী, জোনাকৰ তলত বহি আছিল। তেওঁ মৃদুভাৱে কলে—“মই ভাবিছিলোঁ, সি মৰিছে। সেয়া ভুল আছিল। কিন্তু মৃত্যুৰ সমানো যদি কোনো স্মৃতি জীয়াই ৰাখিব পাৰে, সেয়া কি কম?”
ৰাহুল ওচৰ চাপি কলে—“স্মৃতিৰে জীয়াই থকা মৰমবোৰে কোনোবেলি বাস্তৱৰ চাইতেও দীপ্ত।”
দেউতীয়ে চকু বুজিলে। সি জানিছিল—সময় এতিয়া মেলি ধৰিছে এক গভীৰ আলোচনাৰ প্ৰতিবিম্ব, য’ত কোনো উত্তৰ নাই, কিন্তু সকলো অনুভৱেৰে পুৰা।
চিঠিখন এতিয়া নিজৰ মাত্ৰাত বাচি থাকিব—এক চুমা, এখন চকুপানীৰ ধাৰা, এখনি পূৰ্ণিমা, আৰু এজন যিজনে ক’ব—“মই তোৰ ওচৰত নাছিলোঁ, কিন্তু তোৰ মাজত আছিলোঁ।” এইটো নহয় বিদায়—এইটো এক “ভাল পোৱা আয়োজন”, যিটো জোনাকৰ নিচিনাকৈ সদায় থাকিব।
***
জোনাক গ’ল। বৰষুণৰ দিনবোৰো কমি আহিছে। শীত বৰ্তমান প্ৰবেশ কৰিছে নগাঁৱৰ জোপোহাত। ৰাহুলে কলেজৰ চাকৰি এটা পালে, মীনাক্ষী দেউতীয়ে তেওঁৰ কাষতে এখন সৰু গ্ৰন্থাগাৰ খুলিলে—“স্মৃতি পাঠাগাৰ”। তাৰ ভিতৰত অনন্তৰ কবিতা, মীনাক্ষীৰ আঁচনি কাগজ, আৰু ৰাহুলৰ লেখা নতুন কবিতা-সঙ্কলন। জীৱন একে হ’ল—নতুনেৰে।
এদিন, ৰাহুল অনন্তৰ পুৰণি সংগীত শিক্ষকজনক লগ পালে। তেওঁ কয়—“অনন্ত এতিয়াও জীৱিত। তেওঁ কথা কম কয়, কিন্তু এখন চিঠিৰ ফাইল কেতিয়াও এৰি নিদিয়ে। তাৰ ওপৰত এটা নাম—‘মীনু’।” ৰাহুল গম্ভীৰ হ’ল। মীনাক্ষী দেউতীক ক’ব নোৱাৰিলে, কিয়নো কেতিয়াবা কথাবোৰ জানো নোহোৱা থাকিলেই অধিক মূল্যবান।
সেইদিনাৰ পৰা, ৰাহুল প্ৰতিমাহে এখন চিঠি লেখে, অনন্তৰ ঠিকনালৈ—কেতিয়াবা ‘ছাত্ৰ’ হৈ, কেতিয়াবা ‘মীনু’ হৈ। আৰু প্ৰতিমাহে উত্তৰ এখন আহে—অদ্ভুত ভাষাত, কেতিয়াবা ছন্দত, কেতিয়াবা নিৰ্মল নীৰৱতাত।
একদিন উত্তৰ আহিল—
“জোনাকীৰ আঁচলত সপোনটো ৰাখিছোঁ। তই মাত দিবি, মই গান হ’ম। মই গ’লো, কিন্তু তই মোক পাহৰিলি নহ’ব।”
এই উত্তৰখন মীনাক্ষীক দেখুৱাব নোৱাৰিলে। কিন্তু সি সেই চিঠিখন গ্ৰন্থাগাৰৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাত সংৰক্ষণ কৰিলে, অনন্তৰ নামত নহয়—“এজন নোহোৱা মানুহৰ ওঁঠৰ পৰা অহা পোহৰ”।
শীতৰ শেষত, মীনাক্ষী দেউতীয়ে ঘোষণা দিলে—সেৱা নিবৃত্তি ল’ব। ৰাহুলে সুধিলে—“কিয় দেউতী?”
“কিয়নো মোৰ কথাবোৰ ক’লে সলনি নহয়, শুনি ল’ব পৰা কোনোবা থাকিলে—সেয়াই যথেষ্ট। আৰু এতিয়া মই শুনিম, মই ক’ব নোখোজোঁ।”
সেই নিশা, তেওঁ তেওঁৰ পুৰণি চিঠিবোৰ জুইত সাৰি দিলে। চকুপানী পৰিল। ৰাহুল সুধিলে—“এইবোৰ তেন্তে?”
“অপ্ৰাপ্তি মানে নোহোৱা নহয়। অপ্ৰাপ্তি মানে জীৱনৰ সেই ফোঁটা, যিটো শেষ হোৱাৰ আগত জোনাকত তপত হয়। মই তেওঁক পাই নাপালোঁ, সেয়া মোৰ শোক নহয়, সেয়া মোৰ উৎসৱ।”
পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি। বৰষুণ পৰে। ৰাহুলে বহি লিখে—
“মৰমৰ শেষ পৃষ্ঠা খন,
তই যদি নপঢ়িস, ঠিক আছে।
কিয়নো মই জানোঁ,
তই মোৰ বুকুৰ ভিতৰতে অক্ষৰ হৈ থাকিছ।”
মীনাক্ষী বহি থাকে চালিৰ তলত। তেওঁৰ চকু বন্ধ, মুখত হাঁহি। আজি সেই অনন্ত আৰু ৰাহুলৰ মাজত তেওঁ নিজকে সমাপ্ত নহয়—জীয়াই থকা অনুভৱৰ উৎস ৰূপে অনুভৱ কৰে। এইটো নহয় শেষ চিঠি। এইটো এক অপ্ৰাপ্তি উৎসৱ—য’ত যিবোৰ নহ’ল, সেইবোৰে জীৱনৰ অক্ষয় সুৰ জীয়াই ৰাখে।
তেওঁ চিঠিখন মেলি চালে—“বৰষুণৰ পাতনি”—এটা শব্দ, এটা সোঁৱৰণি, এটা উৎসৱ।
—
