মৃণালিনী দাস
অংশ ১ – ৰাসলীলা প্ৰস্তুতি
মাজুলীৰ হাওঁৰ মিঠা গন্ধে আকাশখন পূর্ণ। আঘাটত বাঁহেৰে সাজি উঠিছে এবিধ সাময়িক মঞ্চ, য’ত এবছৰৰ ৰাসলীলা অনুষ্ঠিত হ’ব। গাঁওখনৰ মানুহে সকলেৰে কাম কৰিছে—কেউ বাঁহ কাটি আনে, কেউ খুটি পোহাৰে, কেউবা মাটিৰ তেলদীয়া বাটি তইয়ার কৰে। সেই ব্যস্ততাৰ মাজতে পৰিজাত, মাত্ৰ কুৰি বছৰীয়া এজনী ছাত্রী, ৰঙীন মেখেলাচাদৰ গুটি টানি, সংলাপ কঢ়াই থাকে। ওচৰতে লগা দড়িখিনি টানিবলৈ অহা এজন পুৱা-সোঁতীয়া ডেকাই তেওঁৰ গলায়ৰে কৈ উঠিল—
“দিদি, দড়িখন এতিয়া টানিব নালাগে, বাঁহখন পোহাৰ খাই নুঠিলে ভাঙি পৰিব।”
পৰিজাত তিৰি-মুৰি চালে। মাটিৰঙা ত্বকত ৰ’দৰ জ্বলনি, গা সমান ধুলি, চকুত পৰুৱাবোৰৰ দৰে অস্থিৰ এক দীপ্তি। ছেলাজনক চিনি পেলাই—বিকুল, গাঁওখনৰ নাও-ঘাটৰ নাওজীয়া বাপৰ ল’ৰাজন।
পৰিজাতে নৰম ভংগীত ক’লে, “অ’, মই ভাবিছিলোঁ টানি দিওঁ বুলি। নাটকৰ মঞ্চ যদি মজবুত নহয়, ৰাধাকো বাঁচি নাপাবা।”
বিকুলৰ ওঁঠত এবাৰ মৃদু হাঁহি। “ৰাধাক বাঁচাবৰ দায়িত্ব কাহানিও নাওজীয়াই ল’ব লাগিব। নদীয়ে যেতিয়া উজাই যায়, নাটকৰ মঞ্চতো লৈ যায়।”
তেওঁলোকৰ কথাত এক অনিচ্ছিত টান, কিন্তু তাতেই অদৃশ্য এক সুৰ। পৰিজাতে মাথোঁ চকু তুলি Brahmaputra-ৰ দীঘলীয়া ধোঁৱামেলা সোঁতবোৰ চালে—পৃথিৱীৰ কোনো কথাই যেন সঁচা নহয়, মাথোঁ এই নদীহে অটল, যদিও প্ৰতিটো বছৰে নতুনকৈ গিলি খায় মাটি, ঘৰ, জীৱন।
সন্ধিয়াৰ পাছফালে, rehearsel শেষ হ’ল। গাঁওখনৰ ল’ৰাছোৱালীয়ে ঘৰৰ দিশে উভতি গ’ল। পৰিজাতে নাটকৰ বচনবোৰ পুনৰ আওড়াই থাকিল—“হে কৃষ্ণ, তোমাৰ পৰা পৃথক হোৱাৰ দুখত মোৰ প্ৰাণ শুকাই যায়।” সেই সময়তে দূৰৰ পৰা বিকুলৰ কণ্ঠ শুনি উঠিল। নাও-ঘাটৰ ওচৰত তেওঁ এখন বাঁহীত পুরণি বিহুৰ সুৰ বাজাই আছে। সেই সুৰত নদীৰ ফেনৰ দৰে স্বচ্ছতা, আৰু এবিধ একাকীত্ব, যি পৰিজাতৰ অন্তৰত সঘনেৰে গৰ্ভিলি উঠিল।
পৰিজাতে কেতিয়াবা মঞ্চত হীৰো-হিৰইনক লগত ক’তকৈও গভীৰ অনুভৱ পেলাব নোৱাৰিছিল, কিন্তু বিকুলৰ বাঁহীৰ সেই সুৰে কিবা অচিনাকী ডাৱৰ জাগ্ৰত কৰিলে। তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰতে হেঁপাহৰ গোপন আৱাজ জাগি উঠিল।
বিকুলে গানের মাজত হঠাৎ ক’লে, “গুৱাহাটীলৈ যাব বুলি শুনিছোঁ। সঁচা নে?”
পৰিজাতে একমুহূৰ্ত বিৰতি লৈ উচপাহেৰে চালে। “হয়তো যাব, নাটকৰ দলেৰে। সপোনবোৰ যদি নদীৰ ওপৰত এৰি থৈ যোৱা যায়, তেনে সহজ হ’ত।”
“নদী সপোন গিলে, দিদি। কিন্তু নাওজীয়াই সদায় নতুন নাও গঢ়ে।”
তেওঁলোকৰ কথাত গোপন এক আশ্বাস। তাতে অজানিত প্রেমৰ বীজ। নদীয়ে প্ৰতিবছৰে মাটি উজায়, কিন্তু এই দুজনৰ অন্তৰত এক নতুন বীজ উটি উঠিল—যাৰ নাম প্রেম।
অংশ ২ – নদীৰ পাৰত গীত
ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ কাষৰ গাৱঁখনী দিনেদিনে প্ৰবাহমান সোঁতৰ দৰে বোৱাই নিয়ে নতুন নতুন খবৰ। কেতিয়াবা নদী শান্ত, কেতিয়াবা উন্মত্ত। সেই নদীৰ পাৰত সন্ধিয়া নামিলেই গাঁওবাসী অস্থিৰ হৈ উঠে—মইনাৰ চেঁচা, চিলিৰ ডাক, দূৰৰ মাটিৰ গন্ধ। এই সময়তে পৰিজাতে একাকী আহে, গম্ভীৰতাৰে নাটকৰ সংলাপ আওড়াই। মাটিৰ ওপৰত চন্দ্ৰালোক খহি পৰিছে, যেন থিয় হৈ থকা এক অন্তহীন মঞ্চ।
একদিন বিকুলেও ওলাল নাও-ঘাটৰ পৰা। হাতত বাঁহী, মুখত ক্লান্তিৰ টান। কিন্তু পৰিজাতক একাকী বচন কঢ়াই থাকতে দেখিয়েই হাঁহি দিলে। “দিদি, নাটকৰ বচনবোৰ কেতিয়াও নদীৰ গীতত মেলিব পাৰিবা নেকি?”
পৰিজাতে গম্ভীৰ স্বৰত উত্তৰ দিলে, “নাটক মঞ্চৰ বাবে, গীত নদীৰ বাবে। কিন্তু দুয়োতো হয়তো মানুহৰ হৃদয়েই।”
বিকুলে চুপেৰে বাঁহীটো ওলাই নিলে। প্ৰথমে অলপ অনিশ্চিত সুৰ, তাৰপাছত সজীৱ হৈ উঠিল বিহুৰ এটা ধুন। “ফুল ফুলাই দিয়া বকুলৰ শাখাত…” —বিকুলে মাত দিয়াতেই আকাশখন থমকি ৰ’ল যেন। পৰিজাত চকু মেলি নদীৰ সোঁতৰ লগত সেই গীতৰ মিল খুজিলে। নদীৰ ফেনৰ ধপধপীয়া ৰং, ধুনত মিহলি হৈ পৰিল।
“তুমি গাওঁতে যেন নদীটোও উজুলি উঠে,” পৰিজাতে কণ্ঠত মৃদু কাঁপনি লৈ ক’লে।
বিকুল একো নক’ল, মাথোঁ হাঁহি দিলে। তাত আছিল এক ঢেকুৰা ব্যথা। পৰিজাতে একো বুজিব নোৱাৰিলে—কিয় এই ডেকাজনৰ চকুত সদায় নদীৰ ধোঁৱামেলা আভা?
ৰাতি গঢ়ি আহিলে। দুয়োজন বসি কথা পাতিল—পৰিজাতে নিজৰ স্বপ্নৰ কথা ক’লে, “মই গুৱাহাটীলৈ যাব, নাটকৰ দলত যোগ দিব। মই চাহো মঞ্চত ৰাধা, মেঘদূতৰ শকুন্তলা, অগণিত চরিত্ৰত জীৱিত হ’বলৈ।”
বিকুলে দীৰ্ঘশ্বাস ল’লে। “মইও সপোন দেখি, দিদি। কিন্তু সপোনত চহৰ নাই। মই ভাবো, এবাৰ নদীয়ে ঘৰখন লৈ যোৱাৰ পাছত, মই যদি গাঁওখনৰ পৰা উজায়, মোক পুনৰ কোনো ঠাই নপোৱা হ’ব। মাত্ৰ নাও আৰু পানী। মাত্ৰ গাঁওটোৰ মানুহৰ দুখ। সেইবোৰ হে মোৰ দৃষ্টিত।”
দুয়োজনৰ কথাবোৰ ধুনীয়া নদীৰ সোঁতৰ লগত মিশি গ’ল। পৰিজাতে অনুভৱ কৰিলে, তেওঁলোকৰ স্বপ্নৰ দিশ বেলেগ, কিন্তু দুয়োতকৈও গভীৰ এক অনুভৱেৰে জড়িত। সপোনৰ ভাষা বেলেগ হ’ব পাৰে, কিন্তু হৃদয়ৰ ভাষা একেই।
তেতিয়া বিকুলে হঠাৎ ক’লে, “দিদি, যদি তুমি গুৱাহাটীলৈ যাওঁ, নাটকত সফল হওঁ, কেতিয়াবা উভতি আহিবা নেকি? মাজুলী যদি তেতিয়া পানীত ভাসি যায়?”
পৰিজাতে একো ক’ব নোৱাৰিলে। নদীৰ ওপৰত হঠাৎ এক তীব্ৰ বতাহ বাগৰি আহিল, পানী দোদুলীয়া হ’ল। যেন প্ৰকৃতি নিজেই উওৰ দিয়া নোখুজে।
কিন্তু সেই বতাহত পৰিজাতে এটা অচিনাকী শান্তি বুজিলে। বিকুলৰ বাঁহীৰ সুৰ আৰু নদীৰ গৰ্জন একেলগে মিশি এটা কাব্য সৃষ্টি কৰিলে। যেন নদীয়ে কৈছে—“যেতিয়াই নৌকা আহিব, তেতিয়াই মনত ৰোৱা মানুহেও ওলাব।”
সন্ধিয়াৰ পৰা ৰাতি। গাঁওখনৰ দূৰত বেজনীয়া লগাৰ ধ্বনি। দুয়োজনে সাৱধানে ঘৰলৈ উভতি গৈছিল, কিন্তু পথটোত একো কথা নক’লে। মাথোঁ নদীৰ পানী আৰু বাঁহীৰ সুৰে তেওঁলোকৰ হৃদয়ক জোৰেৰে জুৰি ৰাখিলে।
অংশ ৩ – সোঁতৰ উজানি
শৰৎৰ পিছে পিছে অহা বৰষুণে মাজুলীক আকৌ উন্মত্ত কৰি তোলে। নদীৰ পানী ফুলি উঠিল, কাষৰ তলভূমিত ইতিমধ্যে অতিৰিক্ত সোঁত ধৰি গ’ল। গাঁওখনৰ মানুহে গোটেই দিন বাঁহ, ডাৱৰ, মাটি ভৰি দৰা-দৰিখন বাচাবলৈ চেষ্টা কৰে, কিন্তু ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুত কোনো কৃপা নাই। সেই দিনা দুপৰীয়া আকাশত বৰষুণে আঘাত কৰিছিল—ঘন কালমেঘে আকাশ ঢাকি পেলাইছিল।
পৰিজাতৰ ঘৰটো নদীৰ একদম ওচৰতে। পানীয়ে ইতিমধ্যে আগৰ উঠোনত সোমাই আহিছে। পৰিজাতে আকাশ চাবলৈ মাটিৰ দেউতালিৰ ওপৰত উঠি গ’ল, তেতিয়াহে দেখিলে বিকুলে নাও লৈ ওচৰতে আহিছে। তেওঁৰ মুখখন বৰষুণৰ পানীত ভিজি গৈছে, কিন্তু চকুত এক নিৰ্ধাৰিত দীপ্তি।
“দিদি, তুমিও তোমাৰ ঘৰদেওতালিৰ মানুহৰ লগত উঠি অহা। এইবাৰ নদী ৰঙা হৈ গৈছে। ৰাতি নোহোৱাকৈ এপাহ খেতি আৰু ঘৰৰ অর্ধেক গিলি ল’ব।” বিকুলে হাঁহি নকৰি ক’লে।
পৰিজাতে অলপ ধৰি থমকি ৰ’ল। “ঘৰটো যদি ভাঙি যায়, মঞ্চটো যদি উজাই যায়, আমাৰ ৰাসলীলা কেনেকৈ হ’ব?”
বিকুলে শ্বাস ল’লে, “ৰাসলীলা? নদীৰ সোঁতত নাটকৰ মঞ্চ? দিদি, নদীয়ে একো চিনে নাচে। কিন্তু মানুহৰ জীৱনহে বাচিব লাগে।”
তেওঁলোকৰ পৰিজনসকল ইতিমধ্যে পানীত খোজ লৈ নাওত উঠিছিল। পৰিজাতে নিজৰ সৰু ভাতৃজনৰ হাত ধৰি উঠিল। সেই সময়ত বতাহৰ শক্তিৰে নদীও উন্মত্ত হৈ গ’ল। নাওখন ঢৌত কঁপি উঠিল। পৰিজাতে আঁতৰাই ধৰিছিল বিকুলৰ বাহু। এজন ডেকা নাওজীয়াৰ বাহুত তেতিয়াই পোহৰ দেখি উঠিল।
নাওখন নদীৰ বুকুত ভৰি উঠিল। দূৰৰ পৰা শূন্য বালিচৰীয়া, মাটিৰ তটবোৰ দেখা গৈছিল। ঘৰত থকা জিৰণিবোৰ, চোৰামাটিৰ ভাঁড়বোৰ, বাঁহৰ চৌকি—একো-একো কৰি পানীত ভাহি গ’ল। পৰিজাতে চকুত ভিজা পুৱা লৈ চালে। “এইবোৰ আমাৰ জীৱন। নদীয়ে সকলো উজাই নিয়ে।”
বিকুলে মিঠা অথচ কঠিন শব্দত ক’লে, “নদীয়ে সকলো উজায়, কিন্তু একো দমাই নাপায়। মানুহৰ বুকুৰ সপোনে নদীৰ ওপৰতকৈ ডাঙৰ। দিদি, তুমি যদি একদিন গুৱাহাটীলৈ যাওঁ, মোৰ এই সোঁতৰ কথা পাহৰি যোৱানেকি?”
পৰিজাতে হাঁহি আৰু কান্দোনৰ মাজত ক’লে, “সোঁতক কিয় পাহৰিম? সোঁতে যদি উজায়, মাটিত যদি ক’ত খোজ নাথাকে, তাতো মই তোমাৰ বাঁহীৰ সুৰ শুনিম।”
নাওখন বতৰ-বতাহৰ মাজেৰে বাট পাই গৈছিল। দূৰত বজ্ৰপাতৰ আলোকে সোনালী-নীলা আকাশ উদ্ভাসিত কৰিছিল। পৰিজাতে বিকুলৰ চকুত একো ক’ব নোৱাৰিলে। কিন্তু সেই চকুত স্পষ্টভাৱে লিখা আছিল—“যি হোৱা নহওঁক, মই তোমাক নাছাড়োঁ।”
তেতিয়া নদীৰ বুকুত একেবাৰে অনাহূতিক বতাহ আহিল। নাওখন একপাশে ঢলি পৰিল। পৰিজাতে ভয়েৰে বিকুলক আঁকোৱালি ধৰিলে। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতৰ মাজত, মৃত্যুৰ ভয়াৱহ সম্ভাৱনাৰ মাজত, তেওঁলোকৰ দুয়োজনৰ বুকু একেলগে ধপধপাই উঠিল। যেন দুয়োজনৰ নিশ্বাসো একেলগে মিহলি হৈ গ’ল।
সন্ধিয়া নামি আহিছিল। গাঁওখনৰ ঘৰবোৰ মাটিত নাথাকিল। মাথোঁ বাঁহৰ খুটি, ভাঙি যোৱা কুঁহিয়াৰ চালি নদীত গতি লৈ গৈছিল। কিন্তু নাওখন অতিৰিক্ত প্ৰচেষ্টাৰে উপকূলৰ নিরাপদ বালিত গুচি গ’ল।
মানুহবোৰে হাঁফ ল’লে। ক’ত একো নাই, মাথোঁ জীৱন আছে। পৰিজাতে নাওৰ পৰা নামি বালি ধৰি বুজি উঠিল, এই নদী তেওঁলোকৰ জীৱন গিলি খায় বুলিও, এই নদীহে তেওঁলোকক আকৌ পুনৰ জীৱন দিব পাৰে।
বিকুলে মাটিত পোৱা দড়িখিনি উঠাই দিলে। “এই দড়িখনে আজি আমাৰ জীৱন বচাইছে। কিন্তু দিদি, মই ভাবো, যদি এই নদী বছৰে বছৰে আমাৰ ঘৰখিনি গিলি খায়, তেন্তে আমাৰ মনত থকা মঞ্চটো কেতিয়াও গিলি নোৱাৰিব।”
পৰিজাতে অলপ স্থিৰ হৈ ক’লে, “মঞ্চ যদি নদীতেই হ’ব, তেন্তে নাটকো নদীতেই হ’ব। আৰু মোৰ ৰাধা যদি নদীৰ বুকুত উজায়, কৃষ্ণটো হয়তো নাওজীয়াই হ’ব।”
বিকুলে চুপেৰে পৰিজাতৰ চকুত চাই ৰ’ল। তেওঁলোকৰ মাজত সেই মুহূৰ্তত শব্দৰ প্ৰয়োজন নাছিল। নদীয়ে ইতিমধ্যে সঁচা সংলাপ কৈছিল—উজাই নিয়া, কিন্তু কেতিয়াও সম্পূৰ্ণ ধ্বংস নকৰা।
অংশ ৪ – ৰাসলীলা নিশা
মাজুলীৰ ৰাতিপুৱালৈকে দীঘল হ’লে। নদী আৰু আকাশৰ মাজত তেলদিয়াৰ শিখাই ধপধপকৈ জ্বলি উঠিল। বাঁহৰ মঞ্চখন শুৱনি ভৰি সাজি উঠিছে—গাঁওৰ মাটি, মানুহৰ হাতৰ গন্ধেৰে একেবাৰে পবিত্ৰ। ৰঙীন কাপোৰ, নলগডাঙৰ মুখোশ, আৰু দহজনকৈ গাঁওলোৱাৰ ঢোল-টোকাৰ শব্দেৰে গাঁওখনী উজলি উঠিছে। আজিৰ ৰাতি মাজুলীৰ ৰাতিৰে আলাদা, কাৰণ আজিৰে ৰাতি ৰাধা-কৃষ্ণৰ ৰাসলীলা।
পৰিজাতৰ গাত পাছেৰে ৰঙা-সাদা মেখেলাচাদৰ সোঁফুলীয়া ডেকৰন। কপালত টিপ, গলায় ফুলৰ মালা। আয়নাত চকুত চাই উঠিলে, তেওঁক নিজৰো চিনিব পৰা নোহোৱা অনুভৱে জাক মাৰি ধৰে। কণ্ঠত সংলাপ আওড়াই থাকিলে, “হে কৃষ্ণ, তোমাৰ অভাৱত মোৰ জীৱন এক খালি পাত্ৰ…”
ওচৰৰ ডেৰাৰপৰা ঢোলৰ শব্দ বাগৰি আহিল। গাঁওখনৰ সকলো মানুহে একেলগে মঞ্চৰ ফালে ওলাই আহিছে। নদীৰ ঢৌ আৰু আকাশৰ বজ্ৰপাতে এই নাটকৰ ওপৰত সুৰ সজাই ধৰিছে যেন।
বিকুলে নাওৰ ঘাটত কাম কৰি থাকিলেও, আজিৰ নিশা তেওঁ নিজে গাঁওবাসীৰ মাজতে মঞ্চ চাবলৈ আহিছে। মাটিত বহি থকা মানুহৰ ভিৰৰ মাজত তেওঁৰ চকু কেৱল এজনীত—পৰিজাত।
নাটক আৰম্ভ হ’ল। সৰু ল’ৰাৰ কণ্ঠত ভজনৰ ধুন, তাতে ঢোলৰ শব্দ, তাতে বাঁহীৰ সুৰ। পৰিজাতে মঞ্চত প্ৰবেশ কৰিলে। চকুত দীঘলীয়া অশ্ৰু, ওঁঠত লাজ-হাঁহি। সংলাপত তেওঁ যেতিয়া ক’লে, “হে কৃষ্ণ, তুমি যদি মোক এৰি যাও, মই ক’ত বাচিম?” —তেতিয়া বিকুলৰ বুকুৰ ভিতৰ অস্থিৰ হৈ উঠিল। যেন সেই বাক্যটো কেৱল নাটকৰ নহয়, কেৱল সংলাপ নহয়—কেৱল তেওঁৰ বাবে লিখা।
মানুহবোৰ হাততালি মাৰি উঠিল। কিন্তু বিকুলৰ হৃদয়ত হাততালিৰ শব্দ নালাগিল। তেওঁৰ হৃদয়ত মাথোঁ নদীৰ দৰে বেগী এক অনুভৱ—পৰিজাতৰ চকুত যি প্ৰেমৰ গোপন সুৰ আছিল, সেইটো নিজৰ বাবে বুলি বুজিলে।
নাটক আগবাঢ়িল। কৃষ্ণ আৰু ৰাধাৰ মিলনত গাঁওখন আনন্দেৰে বাচি উঠিল। তেলদিয়াৰ আলোতে মঞ্চৰ ওপৰত পৰিজাতৰ মুখখন দীঘলীয়া চাঁদনিৰ দৰে জ্বলিছিল। বিকুলে অনুভৱ কৰিলে, এই আলোতৰ মাজতেই তেওঁ নিজৰ জীৱনৰ উত্তৰ পালে।
ৰাতি গভীৰ হ’ল। নাটক শেষ হ’লে মানুহবোৰে গাঁওখনত ডেকৰন, ঢোলৰ শব্দ, বিহুৰ নৃত্যৰে উল্লাস কৰি উঠিল। কিন্তু পৰিজাতে মঞ্চৰ পিছফালে কাপোৰ খুলি আয়নাৰ ওচৰত বহি ৰ’ল। বুকুৰ ভিতৰ অনুভৱ গোপনেৰে কঁপাই তুলিছিল।
সেই সময়তে পিছফালৰ পৰা বিকুল নীরৱতাৰে আহি দাড়ালে। কিবা ক’বৰ সাহস নোপোৱা মানুহৰ দৰে মাথোঁ মাটিত চাই ৰ’ল। পৰিজাতে চুপচাপ চালে। দুয়োজনৰ মাজত শূন্য আছিল, কিন্তু সেই শূন্যতেই নদীৰ দৰে বেগী এক ধ্বনি।
বিকুলে নীৰৱতাৰে মাটি খনিত দড়িখিনি ঘূৰাই লৈ ক’লে, “দিদি, নাটকৰ ৰাধাই যি ক’লে, তাতে মোৰ জীৱনৰ সঁচা বচন আছে। মই নাওত বহি নদীৰ বুকুত যেতিয়া সোঁতৰ লগত যুদ্ধ কৰো, মইও একে কথা ভাবো—যদি তুমি নাথাকিলা, মোৰ জীৱন ক’ত?”
পৰিজাতে শ্বাস ল’লে। কথা ক’বলৈ মুখ খুলিলে, কিন্তু ওঁঠত শব্দ নাহিল। চকুত মাথোঁ এক দীঘলীয়া সলনি। সেই চকুত বিকুলে পঢ়িলে—“তুমি যদি সঁচাকৈ এই নদীত মোক ৰক্ষা কৰিব পাৰা, তেন্তে মইও তোমাক এৰি নাযাওঁ।”
বাইদ্যুতিক বাতি নাছিল, মাথোঁ তেলদীয়া। কিন্তু সেই তেলদিয়াৰ ম্লান আলোতেই দুয়োজনৰ মুখত দীঘলীয়া মায়াৰ সলনি পৰিল।
গাঁওখনৰ উল্লাস চলি আছিল, কিন্তু নদীৰ পাৰত সেই ৰাতি পৰিজাত আৰু বিকুলৰ হৃদয়ৰ ভিতৰত এটা নিৰৱ ৰাসলীলা আৰম্ভ হ’ল।
অংশ ৫ – চিঠি আৰু প্ৰতিশ্ৰুতি
শীতৰ দিনবোৰে মাজুলীৰ আকাশত একেবাৰে ধোঁৱামেলা ধূসৰতা মেলাই থৈছিল। নদীৰ পানী অলপ সান্ত, কিন্তু বালি-চৰবোৰত নতুন ফাট মেলি আহিছিল। গাঁওখনৰ মানুহে হিয়াত সঁচাকৈ ভয় লৈ থকাটো গোপন কৰিব নোৱাৰে—অন্য বছৰৰ দৰে, আহি থকা বতৰতো উজান হ’ব পাৰে।
এই সময়তেই পৰিজাতৰ ঘৰলৈ এজন নিকটীয়া আত্মীয় গুৱাহাটীৰ পৰা আহি উপস্থিত হ’ল। সৰু চাহৰ কাপোৰ, কাগজেৰে মেৰোৱা কিতাপ, আৰু এক খবৰ—“গুৱাহাটীৰ নাট্যদলত জায়গা আছে। পৰিজাতে চাইলে সেই দলেৰে যোগ দিব পাৰে।”
খবৰ শুনি পৰিজাতৰ বুকুৰ ভিতৰত আনন্দ আৰু ভয় দুয়ো একেলগে জন্মিল। তেওঁৰ সপোন তো এইখিনেই—বৃহৎ মঞ্চ, আলো, অভিনেতা-অভিনেত্ৰীৰ মাজত জীৱিত হোৱা। কিন্তু মাজুলীৰ মাটি, নদীৰ পাৰত জন্মানো সপোনবোৰ, বিকুলৰ বাঁহীৰ সুৰ—সেইবোৰ ক’ত ৰাখিব?
সন্ধিয়াৰ লগে লগে পৰিজাতে নদীৰ কাষলৈ গ’ল। বিকুলে নাও টানি ল’ই ঘাটত থিয় আছিল। আকাশত জোন উঠি গ’ল। পৰিজাতে ধীৰে ক’লে, “মই গুৱাহাটীৰ নাট্যদলত যোগ দিব পাৰিম। হয়তো এবাৰ মই যাব।”
বিকুলে চুপেৰে শুনিলে। কিছু সময় স্থিৰ হৈ ৰ’ল। তাৰপাছত বুকুৰ ভিতৰৰ গভীৰতাৰে শব্দ উলিয়াই ক’লে, “যোৱা উচিত দিদি। সপোন যদি আটকাই ৰাখা হয়, নদীৰ দৰে শুকাই যায়। কিন্তু যাওঁতে মাথোঁ মোৰ এটা প্ৰাৰ্থনা—তুমি যদি মোৰ কথা পাহৰি যাওঁ, মই নদীৰ বুকুত ডুবি যাম।”
পৰিজাত ততালিকে আঁতৰাই চালে। “তুমি কিয় এতিয়া এনেকুৱা কথা কোৱা? মই কেতিয়াও তোমাক পাহৰিম নোৱাৰিম।”
বিকুলে মৃদু হাঁহি দিলে। হাতখনত কিবা ধৰি আছিল। পৰিজাতে চকুত দিলে—এটা মিহলি কাগজ। বিকুলৰ হাতত মলিন অথচ সযত্নে ভাঁজ কৰা এক চিঠি।
“এইটো মই কেইখনমান দিনত লিখিছোঁ,” বিকুলে কণ্ঠ কঁপাই ক’লে। “তুমি গুৱাহাটীলৈ যোৱা—তোমাৰ নাটকত সফলতা আহক, তুমি দীঘলীয়া মঞ্চত দীঘলীয়া দীপৰ দৰে উজলি উঠা। কিন্তু এই চিঠিখন যদি কেতিয়াবা তোমাৰ বুকু খালী হৈ যায়, যদি নদীৰ গন্ধ পাহৰি যাওঁ, তেন্তে চিঠিখন উলিয়াই পঢ়িবা। তাত মই লিখিছোঁ—মই ৰাতি-দিন তোমাৰ অপেক্ষাত থাকিম।”
পৰিজাতে চিঠিখন সাৱধানে ল’লে। কাগজখনত বিকুলৰ হাতৰ অক্ষৰ কঁপি উঠিছিল। কিন্তু সেই অক্ষৰবোৰত সপোন আৰু প্রতিশ্ৰুতিৰ গন্ধ আছিল।
“মই প্ৰতিশ্ৰুতি দিছোঁ,” বিকুলে আগবাঢ়ি ক’লে, “মই এই মাজুলীত থাকিম। নদীয়ে যদি ঘৰ উজায়, মই পুনৰ ঘৰ গঢ়িম। মই নাও লৈ আহিম, মই পানীৰ লগত যুদ্ধ কৰিম। কিন্তু মই এখানেও তোমাৰ বাবে স্থান ৰখিম। তুমি উভতি আহিবা—দিনেক দিনে নহ’লেও বছৰে বছৰে, কিয়নো মই পাহৰি নাযাম।”
পৰিজাতৰ চকুত অশ্ৰু পৰিল। তেওঁৰ ওঁঠেৰে শব্দ ওলাল, কিন্তু শব্দবোৰ নদীৰ বতাহত উৰি গ’ল। মাথোঁ চিঠিখন বুকুত চেপি ধৰি ৰ’ল।
পিছফালে গাঁওখনৰ ঢোল-টোকাৰ ধ্বনি উঠি আহিছিল—বিহুৰ মহৰা আৰম্ভ হৈছে। কিন্তু পৰিজাতৰ বুকুৰ ভিতৰত মাথোঁ এই চিঠিৰ শব্দ বাজি উঠিছিল। যেন নদীৰ বুকুত বিকুলৰ কণ্ঠ সৰহেৰে কৈ আছে—“মই অপেক্ষা কৰিম।”
সেই নিশা পৰিজাতে নিজৰ খাটত বহি চিঠিখন দশবাৰকৈ পঢ়িলে। প্রতিটো অক্ষৰ যেন বিকুলৰ চকুৰ দীঘলীয়া প্ৰতিশ্ৰুতি।
গুৱাহাটীৰ আহ্বান আৰু মাজুলীৰ বাঁহীৰ সুৰ—দুয়োটাই বুকুৰ ভিতৰ শূন্যতাত যুদ্ধ কৰি থাকিল।
অংশ ৬ – দূৰত্ব আৰু নীৰৱতা
গুৱাহাটীৰ শহৰ, মাজুলীৰ দৰে নাছিল। ইয়াত নদীৰ গন্ধ নাছিল, নাওৰ সোঁতৰ সুৰ নাছিল। ইয়াত মাথোঁ কংক্ৰিটৰ বাটি, ৰঙা-নীলা পোহৰৰ ঝলক, হৈচৈ কৰা মানুহৰ ভিৰ। পৰিজাত প্ৰথম ৰাতিটোত একেবাৰে হেৰাই গ’ল। নাট্যদলৰ আবাসত অচিনাকী মুখবোৰেৰে ঘিৰি থকা পৰিজাতে মনে মনে ভাবিলে—“এইখিনিত মই সপোন বিচাৰিম নেকি?”
দিনবোৰ গুৰি মাৰিবলৈ ধৰিলে। মহড়াত পৰিজাতৰ সংলাপ শাণিত হ’ল, মঞ্চত তেওঁৰ উপস্থিতি প্ৰভাৱশালী হ’ল। লোক-চাহ-সাহিত্যৰ নাটকৰ পৰা শেক্স্পিয়ৰৰ অনুবাদ—সৰ্বত্র তেওঁৰ নাম ধ্বনি মাৰিবলৈ ধৰিলে। দর্শকে হাততালি মাৰি উচপাহেৰে চাইলেও, পৰিজাতে প্ৰতিটো নিশাত অনুভৱ কৰিলে এক শূন্যতা। কাৰণ প্ৰত্যেক হাততালিৰ মাজত তেওঁ শুনিছিল নদীৰ সোঁতৰ অভাব, বিকুলৰ বাঁহীৰ ধুন নাথাকাৰ বেদনাজনক নীৰৱতা।
প্ৰথমতে বিকুলৰ চিঠি আহিছিল। মাটিৰ গন্ধ থকা কাগজত মিহলি অক্ষৰে লিখা—“দিদি, নদী এইবাৰো ঘৰৰ আধা ভাঙি লৈ গ’ল। কিন্তু মই নাও মৰে নালাগে, মই সকলোতে তোমাৰ মুখ দেখো।” সেই চিঠি পঢ়ি পৰিজাতে হাঁহি আৰু কান্দোন একেলগে কৰিলে। কিন্তু চিঠিখিনি আহি থকা বেলি ধীৰে ধীৰে বেছি দীঘল হ’ল। এদিন, এবাৰ, এবছৰ—চিঠি আহিব নালাগিল।
তেওঁ নাট্যদলৰ সহকর্মীক সুধিলে—“মাজুলীৰ পৰা কোনো ডাক আহে নেকি?” উত্তৰ পোৱা নাছিল। দূৰৰ গাঁওখনৰ পথ কেতিয়াবা বন্ধ হ’লে খবৰো নোপোৱা হয়।
এজন বন্ধু কণ্ঠত ক’লে—“শুনিছোঁ, এবাৰ বঢ়ীয়া বান আহিছে। কিছুমান মানুহ ঘর এৰি গৈছে।” এই খবৰে পৰিজাতৰ বুকু কঁপাই তুলিলে। “বিকুলো গৈছে নেকি?”—এই প্ৰশ্নেৰে নিশাবোৰ শূন্য হৈ পৰিল।
মঞ্চত যদিও পৰিজাতে উজ্জ্বল হৈ উঠিছিল, অন্তৰত এক প্ৰগাঢ় অন্ধকাৰ গঢ়ি উঠিছিল। কেতিয়াবা সংলাপ দিওঁতে মনে মনে বিকুলৰ মুখত সেই সংলাপ শুনিছিল। একো সময়ত দর্শক হেঁপাহত হাঁহি, কিন্তু তেওঁৰ চকুৰে নিঃশব্দে চকুপানী গড়ি গ’ল।
এদিন, নাটকৰ শেষত এজন পুৰণি পৰিচিত, মাজুলীৰ এজনী সহপাঠী, দর্শকৰ মাজৰ পৰা আহি ক’লে—“বিকুলৰ কথা শুনিছ নেকি? বানত ঘৰখন গ’ল। কিছুমান কয়, তেওঁ তেজপুৰৰ দিশে কাম বিচাৰি গ’ল।”
পৰিজাতৰ বুকুত বজ্ৰাঘাত হ’ল। বিকুলে যেতিয়া কয়ছিল—“মই এখানেই থাকিম, মই গাঁওখন নাছাড়ো”—সেই প্ৰতিশ্ৰুতি কেনেকৈ সলনি হ’ল? নে খবৰ ভ্ৰান্ত?
সন্ধিয়াৰ আকাশত গুৱাহাটীৰ বেলি ডুবিল। পৰিজাতে নিজকে আয়নাৰ সন্মুখত বসল। কপালৰ টিপ আঁতৰাই দিলে, ৰঙা মেখেলাখিনি ভাঁজ কৰিলে। চকুত পানী, কিন্তু ওঁঠত মাত্ৰ এটা শব্দ—“বিকুল।”
শহৰৰ হৈচৈৰ মাজত, পৰিজাতৰ বুকুৰ ভিতৰত নীৰৱতা জন্মিলে। যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতৰ ওপৰত দাঁতাল বতাহ অহা বন্ধ হৈছে, মাথোঁ শূন্য, মাথোঁ অবিৰাম ৰাতি।
অংশ ৭ – উভতি অহা
বছৰবোৰ নদীৰ সোঁতৰ দৰে উৰি গ’ল। পৰিজাতৰ মঞ্চজীৱন গুৱাহাটীত দীঘল হ’লেও, হৃদয়ত এক শূন্যতা সদায় থাকিল। হাততালিৰ বজ্ৰধ্বনি, কাগজৰ সমালোচনাত পোৱা প্ৰশংসা—সেইবোৰে কেতিয়াও বিকুলৰ বাঁহীৰ সুৰ ঢাকি নাপাৰিল। প্ৰতিটো ৰঙমঞ্চত ৰাধা হোৱা বেলিও, চকুৰ তলত উজালি চাঁদনীৰ দৰে নদীৰ কথা মনে পৰিছিল।
বহাগ বিহুৰ আগমনত তেওঁ মাজুলীলৈ উভতি যাবলৈ মনস্থিৰ কৰিলে। বহুত বছৰৰ পাছত। গুৱাহাটীৰ সহকৰ্মীয়ে ক’লে—“তুমি এতিয়া নামজাদী অভিনেত্ৰী, কিয় খৰচ কৰি গাঁওলৈ যাবা?” কিন্তু পৰিজাতে জানিছিল, হৃদয়ৰ সঁচা যাত্ৰা কেবল সপোনৰ মঞ্চত নহয়, জন্মমাটিৰ সোঁততে পোৱা যায়।
নাওৱেৰে মাজুলী দিশে গৈ থাকোঁতে তেওঁৰ চকুত জল ধৰি আহিল। যি ঘাটত এদিন বিকুলে ৰাতি-দিনে নাও টানিছিল, সেই ঘাট এতিয়া গায়েব। পানীয়ে গিলি খাইছে। গাঁওখনো অচিনাকী—কেতিয়াবা পথ, কেতিয়াবা গাঁও, কেতিয়াবা ঘৰ পানীৰ তলত গুচি গৈছে।
পৰিজাতে নদীৰ কাষৰ বালিচৰত দঁহাৰি দিলে। একো চিনিব পৰা নাছিল। মাথোঁ মাটিৰ গন্ধ, বতাহৰ শীতল স্পৰ্শ আৰু নদীৰ গৰ্জন—সেইবোৰে তেওঁক কণ্ঠতাই মাতি লৈছিল।
এটা ঘৰৰ উঠোনত বিহুৰ হুঁচৰি চলি আছিল। ঢোল, পেপা, গগনীৰ সুৰেৰে মানুহৰ দল মাটি কঁপাই তুলিছিল। পৰিজাতে দৰাই দাঁড়াই শুনি থাকিল। হঠাৎ গগনীৰ মাজত এগৰাকী ডেকাজনৰ কণ্ঠ বাজি উঠিল—“ফুলে ফুলে ধৰা মাটি, মাটিত প্ৰাণৰ ৰঙ…”
পৰিজাতে বুকুৰ ভিতৰ কঁপি উঠিল। কণ্ঠটো চিনা। সময়ৰ ধূলি, বতাহৰ কণ্ঠবোৰ উজাই নিলেও, সেই কণ্ঠৰ মূল সুৰ কেতিয়াও নাযায়। বিকুল।
তেওঁ ভিৰৰ মাজত চালে। ক’ত? কেৱল একো-একো চেহেৰাত দীঘলীয়া ছায়া। কিন্তু হুঁচৰিৰ মাজৰ পৰা, ঢোল-গগনীৰ শব্দ ভেদ কৰি, সেই কণ্ঠ আকৌ বাজি উঠিল।
মানুহৰ ভিৰ শেষ হ’লে, পৰিজাতে সাৱধানে ওচৰলৈ গ’ল। চিৰচেনেহৰ দীঘলীয়া চকুৰে তেওঁৰ ফালে চাই থকা বিকুলক চিনি পালে। মুখত বয়সৰ রেখা, ত্বকত নদীৰ বতাহৰ ছাপ, কিন্তু চকুত সেই দীঘলীয়া দীপ্তি।
“তুমি উভতি আহিলা?” বিকুলে নীৰৱতাৰে ক’লে।
পৰিজাতে মাথোঁ হাঁহি দিলে। কণ্ঠত শব্দ নাহিল। বুকুৰ ভিতৰত উথলি উঠিল এক বহল ব্যথা আৰু সুখ।
তেওঁলোকে নদীৰ কাষৰ বালিচৰত বহি ৰ’ল। নীৰৱতা, সোঁতৰ শব্দ, আৰু উভতি অহা স্মৃতিবোৰ। সময়ৰ হাতত পৰি বহু বুৰঞ্জী সলনি হৈছিল, কিন্তু সেই নীৰৱতাত দুয়োজনৰ হৃদয়ৰ ভাষা একেবাৰে একেই আছিল।
অংশ ৮ – নদীৰ ওপৰত প্ৰেম
বহাগৰ উল্লাস থামিলে। গাঁওখনৰ গগনীৰ শব্দ, ঢোলৰ গৰ্জন শিথিল হৈ ৰাতিৰ আকাশত মিলি গ’ল। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ কাষৰ বালিচৰত পৰিজাত আৰু বিকুল নীৰৱতাৰে বহি আছিল। পানীৰ বুকুত জোনৰ পোহৰে দীঘলীয়া সোঁতৰ আঁচল সাজি ৰাখিছিল।
“তুমি গৈছিলা, আৰু মই এখানেই থাকিলোঁ,” বিকুলে ধীৰে ক’লে। কণ্ঠত উচপাহ, চকুত দীঘলীয়া স্থিৰতা।
“মই ভাবিছিলোঁ, তুমি বেলেগ ঠাইলৈ গৈছা। তেজপুৰ, নতুবা আন ঠাইলৈ।” পৰিজাতৰ কণ্ঠ কঁপিছিল।
বিকুল হাঁহি দিলে, সেই হাঁহিত দুখ আৰু গৌৰৱৰ মিশ্ৰণ। “মই গাঁও নাছাড়ো। নদীয়ে মোৰ ঘৰ গিলি খালে, মই পুনৰ গঢ়িছোঁ। বছৰে বছৰে, সোঁতৰ সৈতে যুদ্ধ কৰি, মোৰ মাটিত মই থিয় হৈ আছোঁ। তোমাৰ বাবে।”
পৰিজাতে চকুত অশ্ৰু লৈ চাইছিল। কেতিয়াবা এদিন, গুৱাহাটীৰ দীঘলীয়া মঞ্চত দীঘলীয়া হাততালিৰ মাজত তেওঁ ভবা আছিল—বিকুলে হয়তো সঁচাকৈ গৈছে, হয়তো নদীয়ে তেওঁক গিলি খাইছে। কিন্তু এতিয়া নদীৰ বুকুত, জোনৰ ম্লান আলোতে থিয় হৈ থকা বিকুলক চাবলৈ পাই, তেওঁ বুজি উঠিলে—প্ৰেম মানে কেতিয়াও এৰি নাযোৱা।
“তুমি জানো, মই কিমান বেলি তোমাক লৈ নাটকৰ সংলাপ আওড়াইছিলোঁ?” পৰিজাতে নীৰৱ হাঁহি দিলে। “মই ৰাধাৰ বচন দিওঁতে, মই আসলে তোমাক মাতিছিলোঁ। কিন্তু তুমি নাছিলা।”
বিকুলে বালিত মুঠি গজুলাই ধৰি ক’লে, “আৰু মই নাও টানি নদীৰ বুকুত যেতিয়া ডুবিবলৈ লগা ঢৌৰ সৈতে যুদ্ধ কৰো, মই ভাবিছিলোঁ—তুমি যদি মোৰ ওচৰত থাকিলা, মই কেতিয়াও ডুবিম নেকি। নদীৰ ভয় নাছিল, কিন্তু তোমাক হেৰুৱাবৰ ভয় আছিল।”
পৰিজাতে তেওঁৰ হাতত হাত দিলেহি। দুই হাতত নদীৰ কাদামাটিৰ গন্ধ, কিন্তু সেই গন্ধতে জীবনৰ সঁচা দীঘলীয়া মায়া।
ৰাতি দীঘল হ’ল। গাঁওখনৰ তেলদিয়াৰ শিখাবোৰ নিবাই গ’ল। মাথোঁ নদীৰ বুকুত এক অনন্ত শব্দ—সোঁতৰ ধ্বনি, ঢৌৰ গৰ্জন, আৰু দুয়োজনৰ নীৰৱ প্ৰেমৰ একোচি সুৰ।
“তুমি গুৱাহাটীলৈ উভতি যাবা নেকি?” বিকুলে সাৱধানে সুধিলে।
পৰিজাতে দীঘলীয়া নিশ্বাস ল’লে। “নাটক মোৰ জীৱন, কিন্তু মোৰ হৃদয় এই নদীত। মই নাটক যিকোনো ঠাইত কৰিব পাৰোঁ, কিন্তু তোমাৰ বাঁহীৰ সুৰ, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁত—এইবোৰ ক’ত পাইম?”
বিকুলে চকুত দীঘল দীপ্তি লৈ ক’লে, “তাহ’লে তুমি এখানেই থাকি যাওঁ। নাটকতো মঞ্চ পায়, নদীতো মঞ্চ আছে। মই নাও টানিম, তুমি সংলাপ দিওঁ—আৰু নদীয়ে আমাদের নাটক দেখিব।”
পৰিজাত হেঁপাহৰ হাঁহি দিলে। দুয়োজনৰ চকুত অশ্ৰু, কিন্তু সেই অশ্ৰুত নতশীৰ হিয়াৰ শান্তি। যেন নদীয়ে নিজৰ বুকুত থৈ দিয়া উজান, ভাঙনবোৰৰ মাজতো এক নৱজীৱনৰ বাণী শুনাইছে।
সকলো হৈও, নদীয়ে তেওঁলোকক ধ্বংস নকৰে। নদীয়ে কেতিয়াবা ঘৰ গিলি খায়, কিন্তু হৃদয়ত থোৱা প্ৰেম গিলি খায় নোৱাৰେ।
সেই নিশা দুয়োজনৰ হৃদয়ত এটা নতুন প্ৰতিশ্ৰুতি জন্মিল। প্ৰেম নদীৰ দৰে—প্ৰতিবছৰে সোঁত সলনি হয়, বালি-চৰ গায়েব হয়, কিন্তু নদী অটল থাকে। ঠিক সেইদৰে, জীৱনৰ পথ যতেই উজাই যোৱক, তেওঁলোকৰ প্ৰেম অটল থাকিব।
পৰিজাতে জোনৰ পোহৰত বিকুলৰ চকুত চাই ক’লে, “এই প্ৰেম নদীৰ ওপৰত। নদীয়ে যদি উজায়, আমাৰ প্ৰেমে পুনৰ ঘৰ গঢ়িব।”
বিকুল নীৰৱতাৰে ওঁঠত হাঁহি আনিলে। ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুত সেই হাঁহিয়ে বতাহৰ সৈতে গীত গাই গ’ল।
সমাপ্ত
