বেলিৰ ধুনীয়া দিন

বিষ্ণুপদ কাকতি

বেলি গাঁওখন মাজুলীৰ কাষৰ এখন সৰু নদী-পাৰৰ গাঁও, য’ত পালৰ দৰে ভাহি ফুৰা সেউজীয়া পথাৰেৰে ডাঙৰ হৈ উঠে ১৪ বছৰীয়া জনকী। সৰু বয়সতে পিতৃ-মাতৃক এন্ধাৰ বানত হেৰুৱাই, সি এতিয়া অন্ধ ঠাই আইৰ সৈতে এবিধ পাটৰ ঘৰতে থাকে—এটা ঘৰ যি বৰষুণ আৰু বান আহিলে কঁপি উঠে, আৰু খৰাং আহিলে চেৰেকা হৈ যায়। মাটিৰ কুঁৱলিৰ মাজেৰে পাটত সিঁচা দিয়া ঠাই আইয়ে জনকীক নিজে দেখা নেপালেও, গল্পে গল্পে জীৱনৰ আঁচনি বুজাই দিয়ে। বেলি গাঁৱৰ পথাৰ, হাঁহিৰ পৰা উৰা মৰা বগলী, আৰু সন্ধিয়াৰ পলাশফুলেৰে ৰঙা নদীটোৰ বুকুত এক সৰলতা আছে, যি জনকীৰ সপোনবোৰত আলোঁৰ দৰে বাজে। স্কুললৈ খোজ মাৰি যাব খুজোঁতেই দলং নাই, বানত ভাঙি পৰে পথ, তাতে নাও নাথাকিলে গাঁওটো বহুতদিন সমাজৰ পৰা বিছিন্ন হৈ থাকে। জনকীৰ সপোন—এটা এনে ডিঙি বনোৱাৰ, যিটো নদী পাৰ হৈ কিতাপ আৰু গল্প লৈ আন আন গাঁৱলৈ যাব পাৰিব। ই কোনো ঠেলুৱা সপোন নহয়, সি ভাবে—ডিঙি এটা থাকিলে গাঁৱৰ ল’ৰা-ছোৱালিয়ে পঢ়িব পাৰিব, মানুহে জানিব পাৰিব—দূৰ ঠাইৰ কথা, নতুন কথাৰ জোনাকি।

যদিও সপোন হালধীয়া হৈ উঠে, বাস্তৱতা ধুমুহা-ধানি। গাঁৱৰ মানুহৰ চকুত জনকী কেৱল এখন অদ্ভুত চিন্তাৰ ল’ৰা—যি নিজৰ ঘৰো ঠিককৈ টিকাই ৰাখিব নোৱাৰে, সেই ল’ৰা ডিঙি বনাই কিতাপ ল’ই ঘূৰি ফুৰিব! ঠাই আইৰ মাজতে কেতিয়াবা গপবোৰ বন্ধ হৈ যায়, কাৰণ তেওঁ ভয় খায়—এই ছোৱালবিলাকে কোনোবা দিনো এতিয়া কিতাপ নোপায়, জানো? কিন্তু জনকী সেয়া মানে নে—একদিন গগন স্যাৰে, যি স্কুলৰ অৱসৰপ্ৰাপ্ত শিক্ষক, তেওঁৰ ওচৰত এটাই কৈছিল, “তই ইচ্ছা কৰিলে ডিঙি বনাব পাৰ, কিন্তু তাৰ বাবে ধৈৰ্য আৰু বিশ্বাস লাগে। তই জান, বেলিৰ পানীত প্ৰতিবিম্ব দেখা যায়, ঠিক সেইদৰে ডিঙিখন হৈছে তোৰ মনৰ প্ৰতিবিম্ব।” এই ক’থাবোৰ জনকীৰ বুকুত ঢৌ যেন বাজে। সি জানে, সপোন দেখিবলৈ কোনো কাগজৰ অনুমতি লাগে নে? আৰু যদি লাগে, সেই কাগজ সি নিজেই বানাব—মাটিৰ ওপৰত হাত দাঙি।

দিনবোৰ বৈ যায়, সময়বোৰ পানীৰ দৰে মাটিৰে মাখি থাকে। নদীখনত জুইৰ দৰে বেলিৰ বতৰ, পথাৰত মানুহৰ হাঁহি-মাঁহি, কিন্তু জনকীৰ চকু তেওঁৰ কল্পনাৰ ডিঙিখনত। সি চাই থাকে—কিহেৰে ডিঙিখন বানাব? কাঠৰ যোগান নাই, হাতে পঁজা নাই। এক দিনা, ঠাই আইয়ে তেওঁৰ হাতত এটা পুৰণি চটিআৰ কিতাপ দিয়ে—তাত থকা ছবি আৰু লেখা চাই জনকীৰ হৃদয় কঁপি উঠে। “আই, মই জানো—মই এইবোৰ লৈ মানুহক পঢ়াম। মই জানো গাঁওখনৰ পিছে সৰু ল’ৰা-ছোৱালিবোৰে জানিব লাগে—পৃথিৱী এই গাঁওখনৰ চেৰেকা নহয়।” ঠাই আইয়ে হাঁহি মাৰে, চকুত নাজানো জোন উঠি উঠে। জনকীৰ সপোন পূৰণ নহ’লেও, গাঁৱত এটা বীজ সি পেলালে—য’ত ডিঙি, কিতাপ, আৰু সপোনে পোহৰ বিলাব বিচাৰে। এই প্ৰথম অধ্যায়ত জনকী আৰু বেলি গাঁৱৰ মাজৰ সংবেদনশীল সম্পৰ্ক, ঠাই আইৰ নীৰৱ আশীৰ্বাদ আৰু এটা অচিন চিনাকী আলোকৰ বুজ লওঁতে পাঠকো আকৃষ্ট হয়—বুজি পায় যে, এই ডিঙিখন মাথোঁ ডিঙি নহয়, এইটো এখন আশা-ভৰসাৰ জীৱন্ত প্ৰতীক।

–

জনকীৰ মনত এখন ডিঙিৰ ছবি সদায় এঁকা থকা দৰে থাকে—ডিঙিখন হ’ল সৰু, চকুত ধৰা নপৰা এটা আকাশ, যাৰ ওপৰত কিতাপৰ বান্ধোন থাকিব, আৰু সেয়া বৈ যাব নদীৰ সোঁতক পাৰ কৰি, এখন গাঁৱৰ পৰা আন এখনলৈ। সি ভাবিছিল, পঢ়া-শুনাৰ খঙা গাতেই যদি বান আহে, তেন্তে সেই সোঁতৰ ওপৰত বৈ থকা কিতাপে নতুন পাথাৰ উলিয়াব পাৰে। একেদিনা, স্কুলৰ পৰা ওভতা বাটতে, সি চাফা এৰি এটা বাওঁ পথ লয়—তাত এটা পুৰণি বাঁহত গতি থোৱা ডিঙিখন দেখি তেওঁৰ মনত শূন্যতাৰে ভৰা আশা-ভৰসাৰ সৃষ্টি হয়। “এইটো মই শিকিম,” সি ভাবে, “মই নিজে বনাম ডিঙি—নিজৰ হাতৰে।” পথাৰখনৰ দাঁতিত বহি সি ভাবিছিল, কাঠ ক’ত পাম, কিতাপবোৰ ক’ৰ পৰা আনিম, আৰু মোৰ লগত থাকিব কোনে? কিন্তু তাৰ পাছতেই গগন স্যাৰৰ কথা মনত পৰে—“আশা নিজেই হ’ল প্ৰথম খিলঞ্জীয়া। যদি আছে সত্য মন, তেন্তে পথ আপুনি ওলায়।”

তেতিয়াৰ পৰাই জনকীৰ মন আৰু হাৱত এটা জেদ খাপ খায়। ঘৰত ঘূৰি আহি ঠাই আইক কয়, “আই, মই ডিঙিখন বনাম—যিদৰে পাৰো, কাঠ নহ’লে বাঁহ, বাঁহ নহ’লে প্লাষ্টিকৰ ড্ৰাম। কিতাপ পাম স্যাৰৰ কাষৰ পৰা, আৰু মই নিজেই পঢ়ি শুনাম—সৰুবোৰক, বৃদ্ধবোৰক।” ঠাই আইয়ে একো নক’লে, মাত্ৰ তেওঁৰ অন্ধ চকু দুটা সিপাহীৰ দৰে লৰালৰি নকৰাকৈ, চকুৰ আগত হাতখন মেলি সঘনকৈ জনকীৰ কপাল স্পৰ্শ কৰিলে। তেওঁ বুজিছিল, এই মুহূর্তটোৱে জনকীৰ জীৱনত এক মোক্ষম বাট বিচাৰি পেলালে। জনকী তাৰ পিছতে গগন স্যাৰৰ ওচৰলৈ যায়। স্যাৰে ওচৰত বহি সি পুৰা কথাজোপা শুনায়, নিজৰ ভাবনা, সপোন আৰু ভৱিষ্যতৰ কথা। গগন স্যাৰে চুপকৈ শুনি থাকে, আৰু তাৰ পিছতে মূৰ খন নোমাওৱাকৈ কয়, “তই জান, মওলা ডিঙি বনাবলৈ কাঠৰ দৰকাৰ নাই, মনৰ কঁঠালেই যথেষ্ট। মই দিম, পুৰণি মানচিত্ৰ, অসমীয়া ব্যাকৰণৰ কিতাপ, আৰু সাহিত্যৰ কাহিনী সংকলন। কিন্তু… তই কেতিয়াও আশা হেৰুৱাবি নে?”

পৰদিনা পুৱাই সি খোজ মাৰে ডিঙি বনোৱাৰ কামৰ প্ৰথম খোজত—পুৰণি কাঠ বিচাৰি ফুৰে, বাঁহৰ জোপা চাওঁ, আৰু গাঁৱৰ ক’ত কি চমু জোখৰ বস্তু পোৱা যায়, সেয়া তালিকা কৰে। জনকীৰ আচল উদ্দেশ্যটো ইমান পবিত্ৰ আছিল যে কেতিয়াবা গাঁওখনৰ কিছুমান মানুহ—বিশেষকৈ চন্দ্ৰা বুঢ়ী, ফুলেন কাকা, আৰু স্কুলৰ ৰমেন ভাইয়ে সহানুভূতিপূৰ্ণ দৃষ্টিৰে চাব ধৰিলে। যদিও বহুতেই হাঁহি মাৰিলে, সিহঁতৰ মুখত “ডিঙি ল’ৰা” বুলি তাচ্ছিল্যৰ হাঁহিৰে মাতিছিল, তথাপি জনকীৰ মন সৰল নদীৰ সোঁতৰ দৰে—নিশব্দে আগবাঢ়ি গৈ আছিল। গগন স্যাৰে ৰাতিপুৱা এখন কিতাপ দি কয়, “এইটো ৰবীন্দ্ৰনাথৰ ‘ছোট গল্প’—পঢ়, আৰু ভাব। শিক্ষা মাথোঁ বুলি শিকিলেই নহয়, ভাবিবলৈ শিকিবলৈ লাগে।” জনকী কিতাপখনে হাতত লৈ তলত বহে, ঠাই আইৰ ওচৰত জুই জ্বলাই পঢ়ে। এই সৰু জুইখন আৰু সৰু কিতাপখনেই তেতিয়াৰে পৰা ডিঙিখনৰ আত্মা হৈ পৰে—এক গভীৰ শৃঙ্খলা, যাৰ শিপাৰ তলত জ্ঞানৰ কথা বৈ যায়, এক উজ্বলা বেলিৰ সপোন লৈ।

–

বেলিৰ গাঁওখনত চপচপীয়া গ্ৰীষ্মজাক পাৰ হৈ গ্ৰীষ্ম-বৰষাৰ সন্ধিক্ষণ আহিলেই জনকীৰ ভিতৰখনত এটা চিন্তা পাক খায়। বানৰ সময় ছেতি পালেই তেওঁ যি বাঁহ-কাঠ-ড্ৰাম সঞ্চয় কৰি থৈছিল, সেয়া পানীত বৈ যাব পাৰে। গগন স্যাৰে কৈছিল, “নদী তোমাৰ সখী হ’ব পাৰে, শত্রুও।” সেই কথাটো মূৰত লৈ, জনকীয়ে বৰষুণ অহাৰ বতৰা পাই আৰম্ভ কৰিলে লগত লগত সকলো সামগ্ৰী সুৰক্ষিত স্থানত লৈ যোৱাৰ কাম। কিন্তু বজ্ৰপাত, ধেমালি বৰষুণ, আৰু দুদিনীয়া বানৰ খঙত সকলো মাটিত মিলায়। ঘৰখনৰ তলত খোৰা বাঁহবোৰ বৈ যায়, ঠাই আইৰ কেঁচা মাটিৰ ৰন্ধনঘৰ ধৰি যায়, গগন স্যাৰৰ ঘৰটোতো পোনপটীয়া পানী সোমায়। গাঁৱত কোনোবা ডিঙি চলাব পৰা নাই, দলং ইতিমধ্যে গ’ল—গাঁওখন আকৌ সমাজৰ পৰা বিচ্ছিন্ন, যেন নিজৰ ওপৰত পৰি থকাৰ অভিশাপ। এই সময়তে ঠাই আইয়ে জ্বৰ লৈ বিছনালৈ পৰে, কঁপনি-জ্বৰ আৰু দীঘল নিশাৰ সহচৰ হৈ। জনকী দুৰ্ভগ্যক আগবঢ়াই মোকাবিলা কৰে—একেদিনাই সি বাহিৰলৈ ওলাই চিকিৎসালয়ৰ পৰা ওষুধ আনি ঠাই আইৰ যত্ন লয়, আনেদিনাই গগন স্যাৰৰ ঘৰলৈ গৈ পানী উজানিবলৈ সহায় কৰে। ডিঙিৰ সপোন বেয়া নকৰে, মাত্ৰ কিছু পৰৰ বাবে পৰি থাকে, যেন কোনো সুপ্ত সুৰ।

এই সময়ত জনকীৰ ভিতৰত এটা নৱ বোধ জন্ম লয়—যেতিয়া সি নিজে দেখিলে, কেতিয়াবা জীৱন সপোন নহয়, জীয়াই থাকিবই হ’ল প্ৰত্যাহ্বান। ঠাই আইয়ে কঁপা স্বৰে কয়, “তই মই চাব নোৱাৰো, কিন্তু তোলৈ মই অকল পোহৰ কামনা কৰিছো।” এই ক’বলগীয়া কথাই জনকীক হঠাৎ জগাই দিয়ে। গগন স্যাৰে যদিও অসুস্থ, তেওঁৰ মুখখনত উজ্বলতা আছে। “সেয়া হয়,” সি কয়, “কেতিয়াবা বানে সকলো ল’ই যায়, কিন্তু যি মাথোঁ মাটিত নোহোৱা, তাক কোনো ঢৌয়ে ধুব নোৱাৰে। তোৰ মনখন তাকেই হয়। ডিঙি এদিন উঠিব, আৰু তোৰ হাতেই উঠিব।” এই উক্তিবোৰ যেন আগতকৈ অধিক জোৰে জনকীক আঘাত দিয়ে, কিন্তু সেই আঘাতে যন্ত্ৰণা নোহোৱাকৈ জেদ জগায়। সেই নিশা, অন্ধকাৰৰ মাজত, ঠাই আইৰ কাষত বহি, সি কিতাপ এখন হাতত লৈ কুঁৱলী-জুইত পঢ়া আৰম্ভ কৰে—মাথোঁ নিজৰ বাবে নহয়, কেতিয়াবা গল্পবোৰ নিজৰ বুকুত ৰাখি সিহঁতক বিলাবৰ বাবে, যিসকলে এতিয়াও জানে নাজানে শিক্ষাৰ মিঠা স্বাদ।

পৰৱৰ্তী সপ্তাহত পানী নামিল, গাঁওটো যেন ফুৰতি পাই উঠিল, কিন্তু জনকীৰ মনটো এক বেলিৰ পাৰত বহি থকা গছৰ দৰে—নীৰৱ, দৃঢ়, আৰু ছাঁ বিলাব বিচৰা। ডিঙিৰ সপোনৰ ঠাইতো পানী সোমাইছিল, কিন্তু সেই ঠাইটো এতিয়া পুনৰ জেগাই তুলিবৰ সময় আহিল। সি পাহৰি নেপালে কিমান সময় গৈছে, কিমান বাঁহ বৈ গ’ল, কিমান পৃষ্ঠা কঁপালত গছৰ পাতৰ দৰে উৰি গ’ল, কিন্তু তেওঁৰ সপোনৰ ডিঙিখন—“আলোকপথ”—তেতিয়াও তেওঁৰ বুকুত বৈ থাকে, যেন জলকুম্ভীৰ দৰে পানীৰ ওপৰত। এই অধ্যায়ত জনকীয়ে নিজৰ ভিতৰৰ গভীৰ শূন্যতা, দুখ, আৰু সংকটক যিদৰে নীৰৱতাৰে মোকাবিলা কৰে, সেইটো দেখুৱায় যে তেওঁৰ সপোন এক কাৰিগৰী প্ৰয়াসৰ সীমা পাৰ কৰি, এক আত্মিক যাত্ৰাত পৰিণত হৈছে—যিখন যাত্ৰাৰ বাবে সকলো খং, বেয়া দিন, আৰু বিপদ মাথোঁ এক শিক্ষাৰ দিশেহে হয়।

–

পানী নামি যোৱাৰ পাছত বেলি গাঁওখন আকৌ আগৰ দৰে হাঁহি বজাবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু অনেক ঘৰৰ দৰে জনকীৰ মনতো বানৰ বান্ধ ভাঙি গ’ল। যি বাঁহ, কাঠ, আৰু প্লাষ্টিকৰ ড্ৰাম সি দুমাহ ধৰি সংগ্ৰহ কৰিছিল, তাৰ দহ শতাংশো ৰ’ল নাছিল। ঠাই আইয়ে কেতিয়াবা বহি থাকি সৰহে কাশি দিছিল, আৰু গগন স্যাৰৰ ভৰিৰ জোৰো আগৰ দৰে নহ’ল। এই সৰু-সৰু বিপৰ্যয়বোৰে জনকীক যি শক্তি দিছিল, তাক সি দুহাতত আঁকোৱালি ধৰিলে। বানৰ পিছত গগন স্যাৰৰ ওচৰলৈ গ’লেই তেওঁ একেটা কথা কয়—“সময় থাকোতে হাত নাঢ়, কাৰণ কিছু কথা পাহাৰি যোৱা, মানেই খঙা নদীৰ পানীত সপোন বৈ যোৱা।” সেই দিনাৰে পৰা গগন স্যাৰে জনকীক কিছুমান বিশেষ শিক্ষা দিয়াৰ সিদ্ধান্ত ল’লে—ডিঙি বনোৱা মাথোঁ কাঠ বাটৰ কাম নহয়, তাত লাগে শৃঙ্খলা, চিন্তা, আৰু বিশ্বাস। জনকীক তেওঁ শিকালে—কেনেকৈ ডিঙিৰ জোঁত বা গাঁথনি ঠিক কৰিব লাগে, কেনেকৈ বল দিয়াৰ আগত নক্সা ভাবিব লাগে।

এটা শনিবাৰে পুৱা গগন স্যাৰে জনকীক মাতিলে। তেওঁ ঘৰৰ মেঝালিত বহি আছিল আৰু কাষতে পুৰণি এখন খাতা। “এই খন খাতা মোৰ শিক্ষক জীৱনৰ প্ৰথম বছৰৰে,” তেওঁ কয়, “তই চাই চাবি—কিয়নো ডিঙিৰ দৰে হ’ল শিকাৰ পথ। যদি ইটো দিশে জোৰি দিবি, তেতিয়া খঙাল হ’ব, যদি সমান কৰি সাজিবি, তেতিয়া সেয়া বহুদূৰ যাব।” খাতাখনৰ ভিতৰত আছিল কিতাপ পঢ়াৰ তালিকা, ক’ৰ ক’ত কি বই, কি লেখক—জনকীৰ চকু বিস্ফাৰিত। “এইবোৰ মইতো গাঁওবোৰলৈ লৈ যাব পাৰিম!” সি উৎফুল্লিত। স্যাৰে হাঁহিলে, “ঠিকেই! এই তালিকাই হ’ল তোৰ ডিঙিৰ আত্মা।” সেই দিনা স্যাৰে তেওঁৰ মাচলিৰ ভিতৰৰ পুৰণি গম-লাগা কিতাপৰ বাকচ খুলিলে। “ইয়াত আছে বীৰবলের গল্প, শংকৰদেৱৰ জীৱনী, এখন মানচিত্ৰ, আৰু পাঁচখন আখ্যানৰ কিতাপ—সকলো তোৰ।” জনকী যেন নিজৰ পোৱালিকে ধৰি পেলালে, এইবোৰত থকা শক্তিক সি অনুভৱ কৰিব পৰা হৈছিল।

পৰৱৰ্তী সপ্তাহত গগন স্যাৰে জনকীক হাতত দৰজি কামৰ ছিদ্ৰ-সালসলিৰ দৰে নিখুঁত দক্ষতা শিকাবলৈ আৰম্ভ কৰে। কাঠৰ সৈতে বাংহ, বাংহৰ সৈতে ড্ৰাম জোৰিবলৈ কিমান সময় লাগে, কোন ঠাইত হাল ধৰি ৰাখিব লাগে—সিহঁত সকলো শিকালে। সেই সময়ত গগন স্যাৰে এটা কথা সদায় কৈছিল—“ডিঙি বনোৱা মানে আত্মা সাজি তোলো। যদি সপোন সত্য হয়, তেন্তে গাঁথনি শক্তিশালী হবই লাগে।” ঠাই আইয়ে সেইদিনা জনকীক কপালত হাত দি ক’লে, “তই এতিয়া মাথোঁ ডিঙি নহয়, মই দেখিছোঁ—তই নিজে এক নাও হৈ পৰিছ। পোহৰ কঢ়িয়াই ঘূৰি ফুৰিছ।” সেয়া শুনি জনকীৰ মন এক অচিন উত্তাপত দপদপাই উঠিল। ঠাই আইৰ ওচৰত ৰাতিপুৱাত সি পঢ়া আৰম্ভ কৰিলে—চ’ণ্ডীমগৰিৰ গীত, শংকৰদেৱৰ বাণী। গগন স্যাৰে ঘৰেৰে এডাল পুৰণি কাপোৰত লিখা বুলি কৈ এডাল শ্লোক দিলে—“জ্ঞান যেতিয়া বহে নদীৰ দৰে, তেতিয়া গাঁওবোৰ বেলিৰ দৰে উজল হয়।” এই দিনবোৰত ডিঙি বনোৱা মাথোঁ এটা প্ৰকল্প নহ’ই ৰৈ গ’ল—সেয়া আছিল জনকীৰ জীৱনৰ এক পৰম অৰ্থ, য’ত সি আত্মবিশ্বাস, শিক্ষা আৰু সমাজৰ বাবে উত্তৰদায়িত্ব বোৰ একেলগে শেখিবলৈ ধৰিলে। এই অধ্যায়ত গগন স্যাৰে যেন এখন বিদ্যালয় হৈ পৰে, আৰু জনকী তেওঁৰ একমাত্ৰ ছাত্র, যি নিজৰ ভিতৰতে বেলিৰ পোহৰ জ্বলাই ডিঙিৰে শিক্ষাৰ বাটেৰে আগবাঢ়িবলৈ শিকি উঠিছে।

–

ডিঙি বনোৱাৰ কাম এখন সজীৱ হ’ব ধৰিছে যদিও, জনকীৰ মনৰ ভিতৰত সময়ৰ এক তীব্ৰতা জন্ম লয়—জীৱনৰ বাটত বেছি সময় নাই যেন, আৰু যেন কিছুমান কথা সময়তেই ক’ই ল’ব লাগিব। ঠাই আইৰ কঁপা সুৰত এতিয়া কাষৰ পৰা কিবা এটা অদৃশ্য বিৰক্তি অনুভৱ কৰে সি—যেন আইয়ে সময়বোৰে লগ এৰি গৈছে, যেন একে কথা দুবাৰ কৈ থাকে, আৰু কোনো সময়ত ক্ৰমাৎ মৌন হৈ পৰে। এদিন সন্ধিয়াৰ পৰা জোন উঠিছিল নদীৰ ওপৰত—উজলা, জুইৰ দৰে জোন। গাঁওখনৰ ওপৰত বোকা আৰু গৰলৰ গন্ধ থাকিলেও, জনকীৰ ঘৰখনৰ দুৱাৰখন খুলি জোনৰ পোহৰ সোমাইছিল। তেনে এটা নিশা, ঠাই আইয়ে জনকীক মাতি কলে—“আহ, মোৰ কাষত বহ, আজি মই তোৰ কাণত এটি বতৰীয়া কথা ক’ব খুজিছোঁ।” জনকীয়ে জুইৰ কাষত বহি ক’লে, “কি কথা আই?” আইয়ে দীঘল নিঃশ্বাস দি হাতখনত জনকীৰ হাত ধৰিলে। “তই জান, মই দেখো নোৱাৰোঁ—কিন্তু তোৰ সপোনৰ সুৰ মই শুনো। সেই সুৰ এটি ডিঙিৰ নহয়, এটি পোহৰৰ। আৰু জান, পোহৰ সাঁচি ৰাখিব লাগে—নহ’লে অন্ধকাৰেই মানুহক খাই লয়।” এই কথা শুনি জনকীৰ বুকু কঁপি উঠে, যেন ঠাই আইয়ে আজিয়েই কিবা শেষ কথা ক’লে।

আশীৰ্বাদৰ দৰে সি যেন অনুভৱ কৰে, আইয়ে তেওঁৰ ডিঙিখনক কেৱল কাঠৰ বা কিতাপৰ গাঁথনি বুলি নেদেখে—আইয়ে বুজিছে, ই এটা আত্মাৰ যাত্ৰা। জনকীয়ে ক’লে, “আই, মই সঁচাকৈয়ে এই ডিঙিখন চলাম, আৰু কিতাপ লৈ গাঁওলৈ যাওঁ। সৰু ল’ৰা-ছোৱালিবোৰে যেন শুনিব পাৰে নতুন কথা, নতুন চিন্তা। মই যেন তেওঁলোকৰ সাহাই হ’ব পাৰোঁ।” ঠাই আইয়ে মৃদু হাঁহি মাৰি ক’লে, “তই জান, মই দৃষ্টিহীন, কিন্তু মোৰ মনৰ ভিতৰত এতিয়া এটা ছবি আছে—তই ডিঙিখনত বহি কিতাপ পঢ়াই থাক, সৰু সৰু ল’ৰা-ছোৱালিয়ে চকু বিস্ফাৰিত কৰি শুনি থাকে।” জনকীয়ে চকুত পানী লৈ ঠাই আইৰ হাত চেপি ধৰে। সেই মুহূর্তত সি উপলব্ধি কৰে, এই ডিঙিখন যদি কোনো দিনো পানীত নোমৰে, যদি কোনো ল’ৰা-ছোৱালিয়ে কিতাপ নোলে, তথাপি সি নিজৰ মাকক এখন নতুন পৃথিৱী উপহাৰ দিব পাৰে। সেয়া হৈছে—বিশ্বাস। আত্মবিশ্বাস আৰু মৰমৰ পোহৰত জোনাকী নিশা এনেকৈয়ে জনকীৰ জীৱনত এটা আশাৰ বীজ ৰূপে ফুটে উঠিল।

এই ৰাতিপুৱা পিছৰ দিনবোৰত জনকীৰ মনত এটা নতুন চিন্তা জন্ম লয়—ডিঙিখন মাথোঁ কিতাপৰ বাহন নহয়, সেয়া হৈছে স্মৃতিৰো বাহন, য’ত ঠাই আইৰ শব্দবোৰ সুৰ হৈ বাজিব, গগন স্যাৰৰ কিতাপবোৰ বাতৰি হৈ উৰি যাব, আৰু গাঁৱৰ সৰু-সৰু মুখবোৰ আশা হৈ হাঁহি মাৰিব। সি এতিয়া বুজিব ধৰিলে—জ্ঞানৰ ডিঙি কেৱল শিক্ষা দিয়াৰ উপায় নহয়, ই হৈছে সমাজৰ হৃদয়ত এক আলোঁৰ ধেমালি। এই অধ্যায়ত ঠাই আইৰ মৌনতাৰে জনকী যেন সময়ৰ গতি বুজে, যেন সি জানে—যিকোনো সপোন বাস্তৱত পৰিণত কৰিবলৈ কেতিয়াবা মাতৃৰ আশীৰ্বাদৰ জোনাকীটো যথেষ্ট। এই আলোঁৰতেই সি ডিঙিখনক চলাব খুজে—এক সময়ৰ পৰা অন্য সময়লৈ, এক প্ৰজন্মৰ পৰা অন্য প্ৰজন্মলৈ।

–

বেলি গাঁৱৰ আকাশত নতুন বছৰৰ প্ৰথম পোৱালি পোহৰ উঠাৰ লগে লগে, জনকীৰ জীৱনতো যেন এটি উজ্বল নতুন সূৰ্য উঠে। গগন স্যাৰৰ সহায়, ঠাই আইৰ আশীৰ্বাদ, আৰু নিজৰ অদম্য ইচ্ছাশক্তিৰে সি শেষত ডিঙিখন বনাবলৈ ধৰিলে। নামটো আগতেই ভাবি ৰখা—“আলোকপথ”, কিয়নো এই ডিঙিখন হ’ব পোহৰৰ পথ, অন্ধকাৰ বাটত জ্ঞানৰ দীপ জ্বলাব লগা এখন সাধাৰণ নাও। কাম আৰম্ভ হ’ল ঘৰৰ পিছফালে শুকান বাঁহ কাটি, জিংক পাতৰ টুকুৰা যোগান ধৰি। গগন স্যাৰে প্ৰতিদিনে আহি এবেলি সময় দিয়াৰ চেষ্টা কৰিছিল, যদিও বয়স আৰু ৰোগে বেছি সময় বহিবলৈ নিদিছিল। জনকীয়ে ওচৰ-চুবুৰীৰ পৰা যি কিছু পুৰণি সামগ্ৰী পালে, ল’ই আহিছিল—ড্ৰামৰ ঢাকনি, প্লাষ্টিক বেগ, জং লাগি থকা স্ক্ৰু। গাঁৱৰ কিছুমান ল’ৰা-ছোৱালিয়েও ওলাই আহে সহায় কৰিবলৈ। এতিয়া সিহঁতৰ চকুত “ডিঙি ল’ৰা” বুলি হাঁহি নোহোৱা, এক নতুন শ্রদ্ধাৰ সঁজুলি দেখা যায়।

দিনৰ পিছদিনে কাম চলে—কখন দাঁতিৰে বাঁহ কটা, কখন গগন স্যাৰৰ দাঙি দিয়া নক্সাত আঁচ দিব। ঠাই আইয়ে ৰান্ধি দিয়া পিঠা-কচু মুখত দি জনকী সন্ধিয়া পৰ্যন্ত কাম কৰি থাকে, চকুত টান পৰিলেও, সপোনত টান নোপৰে। ডিঙিখন এখন নতুন চৰাইৰ দৰে ডাঙৰ হৈ উঠে, ইয়াৰ বুকুত গগন স্যাৰৰ দিয়া কিতাপ—মানচিত্ৰ, গল্প, কবিতা, ইতিহাসৰ পাত। তেওঁ তাক বিন্যাস কৰি ৰাখে এখন কাপোৰেৰে বান্ধি। ঠাই আইৰ পুৰণি গীতৰ পাণ্ডুলিপি, যিবোৰ কেতিয়াবা সি কপি কৰিছিল, সিহঁতো ৰাখে, কাৰণ সি ভাবে—“আলোকপথ” কেৱল নতুন কথা নহয়, ই হৈছে সোঁৱৰণিৰো বাহন। গগন স্যাৰে এবাৰ ক’লে, “তোৰ এই ডিঙিখন যদি একোজন ল’ৰাৰো জীৱন সলনি কৰে, তেন্তে সেয়াই বিজয়। জয় মানে বহুতমান পইচা বা লোকচান নহয়, জয় মানে মূৰ খুলি হাঁহি দিব পৰা শক্তি।”

যেতিয়া ডিঙিখনৰ কাঠামো সম্পূৰ্ণ হ’ল, জনকীৰ মনত ভয় আৰু আনন্দেৰে ভৰা এটি খঙা নদীৰ দৰে অনুভূতি জাগে। যদি ই ভাঙি যায়? যদি মানুহে কিতাপ চাবলৈ নাহে? কিন্তু তাৰ মাজত গগন স্যাৰৰ হাঁহি-মৰা মুখখন মনত পৰে—“ভয় যেতিয়া ওলায়, সপোন হ’ব পাৰে জোনাক। আৰু জান, পোহৰৰ দৰে সপোনকো ঢাকিবলৈ ক’ত নাই।” সেই কথাৰে উৎসাহিত হৈ, জনকীয়ে ডিঙিখনৰ কাষতে এবাৰ ৰাতি জুই জ্বলাই বহে, আৰু কিতাপবোৰ একে একে পাতি ৰাখে, যেন জীৱনৰ অমূল্য ধন। ঠাই আইয়ে দূৰৰ পৰা মাত দিয়ে—“তই দেখিছ, মোৰ স্বপ্নৰ ডিঙিখন!” সি হাঁহি মাৰে, চকু নচলাওঁতেই উত্তৰ দিয়ে—“আই, এতিয়া ই কেৱল মোৰ নহয়। ই গাঁৱৰ সকলো ল’ৰা-ছোৱালীৰ, যিসকলে কেতিয়াবা জানিবই লাগিব—শব্দই স্বাধীনতা।”

–

সপোনে-জীয়াই থকা জোনকিৰ বাবে এই বছৰটো যেন পৃথিৱীৰ সকলো পৰীক্ষাৰ আঙঠিতকৈ কষ্টকৰ হৈ পৰিছিল। বেলি গাঁৱৰ গৰাখহনীয়া পথ আৰু জুৰণিৰে ঠাইচাপ খোৱা জলাশয়বোৰৰ মাজেৰে তেওঁৰ জীৱনৰ প্ৰতিটো পৃষ্ঠাই যেন নিজৰ ভাষাত এক ৰোমাঞ্চকৰ কাব্য লিখি থাকিল। মাঘ মাহৰ পুৱাৰ ঢৌঁৰ দৰে এজন জীয়াই থকা সপোনে কেতিয়াবা ৰঙীন, কেতিয়াবা ধূসৰ পৰিচয় দিয়ে—ঠিক যেন জোনকিৰ জীৱন। নতুন বছৰটো আৰম্ভ হোৱাৰ লগে লগে তেওঁ নিজৰ কামত লাগি পৰিছিল—নৌখিনিৰ আধা-নির্মিত কাঠবোৰ যন্ত্ৰণা আৰু আশা দুয়োটাকেই একেলগে লৈ থিয় হৈ আছিল। পিসেমাৰ পৰা পোৱা এটা পুৰণি বঁটা কাঠ, গাঁৱৰ চাৰিওফালে সন্ধান কৰি সংগ্ৰহ কৰা চাকি-চাকি কাগজ, পুৰণি ৰঙৰ বটল—এই সকলোবোৰ তেওঁৰ সপোনৰ বাহনত ৰঙচঙীয়া টোপোলা হিচাপে জুৰি পৰিছিল। যদিও অনেকজনে তেওঁক পাগল বুলি কৈছিল, কিছুমানে হাঁহি কৰিছিল, তেওঁ কিন্তু থিয় দি ৰ’ল। সাঁতোৰা খুৱাই ফালে থকা গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰা পঢ়া আহি থকা ৰিটায়াৰ্ড শিক্ষক বিষ্ণু দাইয়ে তেওঁৰ হাতত এটা চ’ৰা এটলাছ আৰু এটা ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ মানচিত্ৰ দি ক’লে—“পানী হৈছে পৃথিবীৰ শ্রেষ্ঠ পথ—পঢ়াই দিবলৈও।” এই কথাই যেন জোনকিৰ বুকুত এক নতুন জুই জ্বলাই তুলিলে।

পানী বাঢ়ি অহা আৰম্ভ হ’ল ফাগুন মাহত। বেলিৰ পৰা মজুলিলৈ যোৱা বাটত পানী উফন্দি উঠা হ’ল। নদীটোৰ বুকুত নতুনকৈ এখন পানী-গাঁও গঢ়ি উঠিল—য’ত নোলোৱা নাই, বিদ্যুৎ নাই, বিদ্যালয় নাই। জোনকিৰ মনত অহা-পৰা চলিল—ইয়েই সময়! তেওঁ নিজৰ নিৰ্মিত পুস্তক-নৌখনটো একেবাৰে শেষ কৰাত মন দিল। ঠাই-ঠাইত ৰঙা আৰু সেউজীয়া কাগজেৰে আঁকা “পঢ়া জীৱনৰ পোহৰ” বুলি লিখা পতাকা বান্ধি তেওঁ তাতে তুলি দিলে। blind আইতাৰ আশীৰ্বাদৰ সৈতে তেওঁ গাঁৱৰ পৰা বিহান বেলিকালত নৌখন জাপ দি পেলালে। বৰষুণৰ ফোঁটাবোৰে যি সুখৰ সুৰ বাজাই আছিল, সেয়া তেওঁৰ সপোনৰ সংগীত হৈছিল। নৌখনত থকা পুথিবোৰে যেন আশাৰ পাত পাতি দিছিল। প্ৰথমটো ঘাটত—নৱানন্দ গাঁৱত—তেওঁ গৰম পিঠাৰ বেটি এবিধেৰে লগ পালে এজন বালক, যিয়ে বুলিলে—“এইটো তুমি নিজে বনালে? আমিও পঢ়িব বিচাৰো!” জোনকিৰ চকুত পানী আহি গ’ল, কিন্তু তেও হাঁহিলে। শিক্ষা আৰু আশাৰ এইখন নৌখিনিত তাৰ প্ৰথম যাত্ৰা সফল হ’ল। তেওঁ জানিলে—ইয়াৰ নাম সঁচাকৈয়ে পোহৰ।

যাত্ৰা চলিল—দ্বিতীয় খোজ ললে বেলিৰ পাছৰ গাঁৱলৈ, য’ত কলাপাতত পঢ়ি থকা ছোৱালীবোৰে জোনকিক হেৰুৱাই থৈ দিছিল। তেওঁ তাত ৰৈ কিছু পুথি দিল, পঢ়া-পঢ়িৰ খেল দেখুৱালে। আইতাই কোৱা এটি কথা তেওঁৰ মনত বাজি আছিল—“পুথিত জোন থাকে, আৰু জোনত ঈশ্বৰৰ মুখ।” গাঁৱৰ এটা বিধবা মহিলাই আগবাঢ়ি আহি ক’লে, “তোৰ দৰে ল’ৰাৰ বাবেই আমাৰ বৰুৱা-সাহাই দেখা পায়।” এইবোৰ শব্দেৰে জোনকিৰ ওঁঠত হাঁহি খেলিলে। পোনপটীয়াকৈ জানিবলৈ পাইছিল—শিক্ষা মাথোঁ বিদ্যালয়ৰ চোতালত বন্দী নোহোৱাকৈ সকলোৰে ঘৰত ঘৰত প্ৰবাহিত হ’ব পাৰে, যদি এজন সপোন দেখা ল’ৰাই আগবাঢ়ি আহে। তেওঁৰ নৌখিনিত এখন ডায়েৰী আছিল, য’ত তেওঁ প্ৰতিটো গাঁৱৰ কথাৰে পূর্ণ পৃষ্ঠা লিখি ৰাখিছিল—এই অধ্যায়টোৰ নাম—“পানীৰ বুকুত পোহৰ”—সঁচাকৈয়ে এক অধ্যায়, য’ত পানীৰ ছাঁইয়েও আশাৰ ৰঙা পোহৰ বিলাইছিল।

–

মাজুলীৰ বুকুৰ পৰা বহাগৰ পৱিত্ৰ বতাহ বেলি গাঁৱৰ ওপৰেৰে আহি প্ৰবাহিত হৈছে, যেন সুন্দৰ কোনো গানৰ সুৰেৰে Jonkiৰ বুকুখন ভৰাইছে। আজি Jonkiৰ স্বপ্নৰ বাউচীখন গাঁৱৰ ঘাটত ৰঙা কাপোৰেৰে শুবি থকা—চকুপানী দি Jonki তাক চাবলৈ থাকিল। তাৰ blind আইতাক, Jonkiৰ হাতত মাটিৰ সনা এখন পিঠা দি হাঁহি হাঁহি ক’লে—”মই জানোঁ, Jonki—তই এইখন পাৰি উঠিবি।” আইতাৰ হাঁহিত যেন সময়ৰ গোপন আশীৰ্বাদ থাকে। Jonkiৰ ডিঙি টান হৈ আহিল, সেই যন্ত্ৰণাৰ মাজতো এক অপূৰ্ব মৰমৰ অনুভূতি থাকিল। শিৱচৰণ সাৰে হাঁহি হাঁহি আহিল, “ব’লা হেৰে, আজি Jonkiৰ বাউচীখন যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিব।” গাঁওখনৰ মানুহে আহি জহ জন কৰি উঠিল—যিসকল Jonkiক আগতে ঠাট্টা কৰিছিল, সেইসকলেও আজি তেওঁৰ সাহসেৰে অভিভূত। এজনা যুৱতীয়ে তেওঁৰ ফটো তুলি সোশিয়েল মিডিয়ালৈ দিলে—”Beliৰ জোনাকৰ বাচ!” Jonki চকুৰ তলৰ গ্লানিবোৰ ঢাকিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু ভিতৰতে তেওঁৰ হৃদয়টো উজাৰি পৰিছিল, আনন্দত আৰু গৌৰৱত।

Jonki বাউচীখনত সোমাই প্ৰথমে এটা বইৰ বাকচ হাতত লৈ কাষৰ গাঁওবোৰলৈ আগবাঢ়ি গ’ল। সেই বাউচীত আছিল বাচলিৰ পৰা ইংৰাজী গল্প, বিজ্ঞানৰ সহজ কিতাপ, আৰু পৰ্যাপ্ত নামঘোষাৰ গল্পসঞ্চয়। একেধাৰে সংগীত, শিক্ষাৰ আৰু সপোনৰ বোট হৈ বাউচীখন চলি থাকিল। পথত ঘৰবোৰৰ কাষত থমকি Jonki বাচলিৰ শিশুবোৰক মাতি কিতাপ দিব, শিশুবোৰ চকুত পোহৰ লৈ কিতাপ হাতত লব—Jonkiৰ তেজৰ হেমে দুফাল উজালি উঠে। এজন পুৰণি গাঁওৰ ল’ৰাক Jonki ক’লে—”ভাই, কেতিয়াবা মই তোমাৰ দৰে মানুহৰ বাবেই এই বাউচীখন বনালো। তুমি এই কিতাপ পঢ়ি মই থকা নথকা ঠাইলৈ যা।” গাঁৱৰ মেলখনত Jonkiক বিশেষ অতিথি হিচাপে আমন্ত্ৰণ কৰা হ’ল। প্ৰধান শিক্ষকজনেই বক্তৃতাত ক’লে—“শিক্ষা মানে কেৱল পাঠ নহয়, মনৰ ভেটি গঢ়ি তোলে, আৰু Jonki এইটোৰে প্ৰমাণ।” লোকে তালি বজালে, Jonkiয়েও লাজ খাই হাঁহি হাঁহি থাকিল।

দিনবোৰ পাৰ হৈ গ’ল, Jonkiৰ বাউচীখন এখন ঘূৰণি পাত্ৰ হৈ পৰিল—নতুন নতুন গাঁও পালে, শিশুবোৰত শিক্ষা আৰু আশাৰ শিকলি পেলালে। কিছুদিন পিছত অসমৰ এটা সংবাদপত্ৰত Jonkiৰ গল্পটো প্ৰকাশ পালে—”Majuliৰ কিশোৰ Jonkiৰ পোহৰৰ বাউচী” শিৰোনামত। মুকলি আকাশৰ তলত, লাহে লাহে Jonkiৰ সপোনৰ পোহৰ দূৰৈলৈ আগবাঢ়ি গ’ল। blind আইতাই কালি কোৱা হৈছিল—”Jonki, পোহৰ চাবলৈ চকু লাগেন, মন হ’লেই হয়।” Jonki আজি সেই কথা উপলব্ধি কৰিলে—নিজৰ জীৱনৰ আঁচলত সেউজীয়া এটি প্ৰতিজ্ঞা বান্ধি, তেওঁৰ যাত্ৰা কেৱল আৰম্ভ হৈছে। Beliৰ সেই সৰু গাঁৱৰ পৰা Jonkiৰ পোহৰ আজিও বোৱাৰ দৰে নদীৰ সৈতে বগাই ফুৰে, আৰু ক’বলৈ থাকি—”এদিন বাটৰ শেষত পোহৰ থাকে, যদি মনত বিশ্বাস থাকে।”

____