বুৰঞ্জীৰ ধ্বনি

আকাশ ডেকা

অধ্যায় ১: দেউলৰ সঁপোৰ গন্ধ

অৰুণৰ যাত্ৰা আৰম্ভ হৈছিল এটা অতি সাধাৰণ ভ্ৰমণৰ ৰূপত, কিন্তু গাঁওখনৰ পথত ভৰালীয়া গছৰ শাখা-প্ৰশাখাৰ মাজেৰে যাবলৈ যাবলৈ তেওঁৰ মনত অনাহুত অনুভূতি এটা জাগি উঠিছিল। এয়ে সেই ধৰণৰ গাঁও, য’ত সময় যেন থমকি ৰৈছে—নদীৰ তীৰত পুৰণি মাটিৰ ঘৰ, কুঁৱলিৰ মাজত গাভৰুজনীৰ হাঁহি, আৰু গছৰ শিৰত কাকৰ কণ্ঠেৰে গাঁওখনক উদং কৰি তোলা। গাঁওখনৰ প্ৰৱেশদ্বাৰত থিয় আছিল এখন দেউল, যি বাহিৰে দেখিবলৈ একেবাৰে অনুজ্জ্বল, জাৰজীৰ্ণ, আৰু যেন দীৰ্ঘদিনৰ নীৰৱতাৰ সাক্ষী। দেউলৰ মাটিত শুকান পাতৰ গন্ধেৰে মিশ্ৰিত আছিল সঁপোৰ সোঁদ, যি অৰুণৰ মনক একেলগে কৌতূহলী আৰু ভাবুক কৰি তুলিছিল। ইতিহাসৰ ছাত্ৰ হিচাপে তেওঁ জানিছিল যে গাঁওবোৰত থোৱা পুৰণি দেউলসমূহত সোনকালে পুথি-পত্র, শিলালিপি, বা লুকুৱা নথি বিচাৰি পোৱা যায়, কিন্তু এইবাৰ তেওঁ আগৰ যিকোনো ভ্ৰমণতকৈ বেলেগ ধৰণৰ আকর্ষণ অনুভৱ কৰিছিল। গাঁওবাসীয়ে কৈছিল, “এই দেউলৰ ভিতৰত থকা বুৰঞ্জী সাধাৰণ পুথি নহয়। তাৰ পৃষ্ঠাত শব্দ আছে, যি শুনিব পাৰিলে মানুহৰ মন উলট-পালট হয়।” অৰুণ প্ৰথমে এই কথাক গাঁওবাসীৰ লোককথা বুলি ধৰি লৈছিল, কিন্তু ভিতৰলৈ প্ৰৱেশ কৰাৰ লগে লগে দেউলৰ ধূলিৰে ভৰা গন্ধ, সোঁপোৰ সোঁদ আৰু অজানিত নীৰৱতাই তেওঁৰ শৰীৰখন কাঁপুনি তুলি দিলে।

দেউলৰ ভিতৰত পোহৰ নাছিল, কেৱল দেউলৰ ফাঁকৰ পৰা চুই অহা একেকটা সূৰ্যৰ কিৰণৰ মাজেৰে ধূলিৰ ধুমুহা নাচি থাকিল। অৰুণ হাতৰ টর্চটো জ্বলাই ভেতৰলৈ আগবাঢ়িল, আৰু দেউলৰ দেউতালিৰ কাষত চকুত পৰিল এটা মুদ্ৰা-পৰা কাঠৰ সিন্দুক। সিন্দুকখনৰ ওপৰত দীৰ্ঘদিন ধৰি থোৱা সোঁপোৰ গন্ধ আৰু আঠালীয়া ধূলিয়ে যেন সময়ৰ স্তৰবোৰ সঞ্চয় কৰি ৰাখিছিল। সাৱধানে খুলি চাওঁতেই ভিতৰত উলাল এখন দীৰ্ঘ বয়সৰ চিহ্নেৰে ভৰা বুৰঞ্জী—পৃষ্ঠাবোৰ হলদীয়া, কাগজবোৰ সৰু সৰু হৈ ভাঙিবলৈ ওলাইছে, কিন্তু কালি আৰু অক্ষৰবোৰ স্পষ্ট আৰু জ্যান্ত যেন। সেই মুহূর্তত দেউলৰ পৰিৱেশত এক অচিনাকৈ শীতলতা নামি আহিল, যেন বায়ুতে কোনো সুৰ বোৱাই আনিছে। অৰুণ একো স্পষ্ট শুনিব নোৱাৰিলেও কাগজৰ পৃষ্ঠাবোৰ উলটোৱাৰ লগে লগে শব্দৰ ৰেণু যেন তেওঁৰ কাণত খেলা কৰিবলৈ ধৰিলে। একো একো শব্দেৰে তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে ইতিহাস কেৱল লিখা নহয়—ই জীৱন্ত, স্পন্দিত, আৰু যিকোনো সময়ত কাহিনী কৰি উঠিব পাৰে। তেওঁৰ বুকুখন ধপধপাই উঠিল, হাতৰ আঙুলিৰে কাগজ স্পৰ্শ কৰাৰ লগে লগে যেন শব্দবোৰ দেউলৰ ভিতৰ পৰাই প্রতিধ্বনি হৈ ওলাই আহিল। গাঁওবাসীৰ কথাটি সত্য বুলি অনুভৱ কৰিলে—এই বুৰঞ্জী অতি সঁচা অৰ্থতে শব্দৰ বুৰঞ্জী, যিয়ে কেৱল পঢ়িব নোৱাৰে, শুনিবও দিয়া যায়।

অৰুণৰ কৌতূহল একেলগে ভয়ৰ লগত মিশি গৈছিল। ইতিহাসৰ ছাত্ৰ হিচাপে তেওঁৰ লক্ষ্য আছিল সত্যৰ সন্ধান, কিন্তু এই সত্যটো সাধাৰণ নথি-নথনীৰ সীমাৰ বাহিৰে আছিল। দেউলৰ শিলৰ মাজেৰে বতৰ মুকলি হৈ গন্ধৰ সৈতে এক অপৰিচিত নীৰৱতা বয় গৈছিল, আৰু সেই নীৰৱতাৰ মাজত বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰ সজীৱ হৈ উঠিছিল। তিনি মুহূৰ্তৰ বাবে তেওঁ নিজৰ বাস্তৱতাৰে সন্দেহ কৰিলে—এই সকলো কি তেওঁৰ মনৰ কল্পনা নে? কিন্তু শব্দবোৰ যেতিয়া সৰল ভাৱে নাম, স্থান, আৰু অতীতৰ কাহিনী উচ্চাৰণ কৰিবলৈ ধৰিলে, তেতিয়া তেওঁ জানি গ’ল যে ই কোনো ধৰণৰ ভ্ৰম নহয়। গাঁওখনৰ অতীত, যুদ্ধৰ গন্ধ, সপোন আৰু ৰক্তাক্ত সময়বোৰ যেন সেই পৃষ্ঠাৰ পৰা ওলাই তেওঁৰ কাণত বাজি উঠিছিল। বুৰঞ্জীৰ সোঁপোৰ গন্ধত মিলি গৈছিল অতীতৰ ধূলি, আৰু সেই গন্ধেই যেন তেওঁক আটাইতকৈ অধিক টানি লৈছিল। দেউলখন, যি বহুবছৰ ধৰি গাঁওবাসীৰ নীৰৱ উপাসনাৰ নিদৰ্শন আছিল, এইবাৰ অৰুণৰ বাবে এক গুপ্ত দ্বাৰ হৈ পৰিল—এটা দ্বাৰ, যাৰ মাজেদি তেওঁ অতীতৰ শব্দবোৰ শুনি আৰু বুজি উঠিব পাৰিব। সেইবেলিকা তেওঁৰ মনত এটা স্পষ্ট চিন্তা জন্মিল: এই বুৰঞ্জী কেৱল গাঁওখনৰ নহয়, সমগ্ৰ অঞ্চলৰ ইতিহাসৰ গুপ্ত বাণী বহন কৰি আছে। অৰুণৰ যাত্ৰা এতিয়া কেৱল ভ্ৰমণ নহ’ব, ই এটা গভীৰ অনুসন্ধান হ’ব—এক অনুসন্ধান, য’ত শব্দই হ’ব প্ৰমাণ আৰু দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধই হ’ব সহায়ক সঁচা।

অধ্যায় ২: শব্দৰ প্ৰথম সুৰ

ৰাতিপুৱাৰ গাঁওখনত ধোঁৱা আৰু কুঁৱলিৰে জগৎখন নৱজীৱন লাভ কৰিছিল। গধূলি পৰা আঁতৰ যোৱা বতৰ যেন উষ্মা-শীতলতাৰে এক আধাৰ কৰি গাঁওখনৰ মাটিক সপোনৰ দৰে আৱৰি ৰাখিছিল। অৰুণ সেই ৰাতি দেউলৰ পৰা ওলাই আহি গাঁওবাসীৰ অতিথিশালাত থকাৰ ব্যৱস্থা কৰিছিল, কিন্তু ঘুমে তেওঁক সঁচাকৈয়ে ধৰা নপালে। বুকুত ধপধপ, মনত সন্দেহ, আৰু কাণত এচমুৰীয়া শব্দে তেওঁৰ জীৱনৰ অন্তৰভাগ জিৰণি দি গৈছিল। নিশাৰ নীৰৱতাত কোনো একো বিশেষ শব্দ নাছিল, কেবল গাঁওখনৰ কুকুৰৰ টুকটাক ঘেউ, আৰু গছৰ শাখাত পোৱালীৰ উশাহ। কিন্তু প্ৰভাতৰ প্ৰথম পোহৰ লগ লগাকৈ তেওঁ হঠাৎ শুনি উঠিল—একো সৰু, ধূলিৰে গৰ্জা কৰা সুৰ, যেন কোনো পুৰণি কাগজ সৰি গৈছে, পাত উলটাইছে, অথবা সময়ৰ মাজেদি কোনো আঙুলি চলিছে। প্ৰথমতে তেওঁ ভাবিলে, হয়তো ই তেওঁৰ কল্পনা—দেউলৰ গন্ধ আৰু বুৰঞ্জীৰ অভিশাপ-আশীৰ্বাদৰ কথাই তেওঁৰ মনত এনে প্রতিধ্বনি তুলিছে। কিন্তু কিছু সময়তে শব্দবোৰ স্পষ্ট হৈ আহিলে। ই যেন কোনো টুকটাক কথোপকথন, সময়ৰ লগে সময়ৰ আলাপ। অৰুণ সতেজ হৈ বিছনাৰ পৰা উঠি দাঁত মাজিবলৈ নালাগি, বুকুখনৰ দেউতালিৰ কোঠালৈ গুচি গৈ কিতাপখন বিচাৰি উঠিল। আৰু কিতাপখনৰ মলাটৰ ওপৰত হাত দি থিয় হ’ব লগাতেই শব্দবোৰে প্ৰতিধ্বনিৰ দৰে তাৰ কাণত নাম মাৰিবলৈ ধৰিলে।

পাত উলটোৱাৰ লগে লগে নামবোৰে কাণৰ মাজত ধ্বনি হ’বলৈ ধৰিলে—অচিন মানুহৰ নাম, যাৰ কোনো প্ৰত্যক্ষ উপস্থিতি নাই, কিন্তু প্ৰতিধ্বনিৰ দৰে কণ্ঠবোৰে তেওঁৰ চেতনাৰ ভিতৰলৈ চপাই ঢুকি আহিছিল। প্ৰথমে এজন বৃদ্ধৰ শিহৰনময় কণ্ঠ বাজিলে—”সদৌৰাম বৰুৱা, ১৭০২ চনত এই মাটিত ৰক্তৰ সোঁত বইছিল।” তাৰ পাছতে এগৰাকী মহিলাৰ মধুৰ কিন্তু দুখভৰা কণ্ঠত আহিল—”মই লাচিমী, মোৰ কণ্ঠত অশ্ৰুৰ গন্ধ। মই চাহি আছিলো দেউলৰ সোঁপোৰ মাজেৰে স্বামীক উভতি পাবলৈ।” অৰুণৰ বুকুখন কেঁপি উঠিল। এদিনৰ ইতিহাসত ৰাইজে যাক কেৱল নাম আৰু ঘটনা হিচাপে মাত্ৰ লিপিবদ্ধ কৰিছিল, সেইসকল আজিৰ দিনটোত জীৱন্ত হৈ তেওঁক সুৰৰ ৰূপত ধৰি ধৰিছিল। শব্দবোৰে তেওঁৰ চকুত ভাৱনাৰ ছবি এৰি দিছিল—যুদ্ধৰ ধুমুহা, চাবুকৰ প্ৰহাৰ, শিলৰ মাজেৰে পানীৰ ধ্বনি, আৰু ৰক্তাক্ত মাটিত থিয় থকা সাধাৰণ মানুহ। অৰুণ হাতখন থৰথৰাই উঠিলেও, বুৰঞ্জী বন্ধ কৰিব পৰা নাছিল। তেওঁ জানি গ’ল যে এই কিতাপ কেৱল লিখা নহয়, ই সঁচাকৈয়ে এক সুৰৰ ভাণ্ডাৰ, য’ত নামবোৰে জীৱনৰ প্ৰতিধ্বনিৰে জ্যান্ত হৈ ওলাইছে। গাঁওবাসীৰ কোৱা কথাখিনিসকলৰ সত্যতা তেওঁৰ বুকুত স্পষ্ট হৈ উঠিল। এই নামবোৰ, এই সুৰবোৰ, ইমান দিন কি নীৰৱতাৰ আঁৰত থই দিয়া হৈছিল? আৰু আজিৰ দিনটোত কি কাৰণত তেওঁলোক সুৰৰূপে ওলাই আহিছে?

অৰুণৰ মস্তিষ্ক একেলগে কৌতূহল আৰু ভয়ৰ মাজত বিভক্ত হৈ পৰিছিল। তেওঁৰ একাংশে চাইছিল এই শব্দবোৰ ৰেকৰ্ড কৰিব, লিখি ৰাখিব, বৈজ্ঞানিকভাৱে ব্যাখ্যা কৰিব। কিন্তু আন একাংশে অনুভৱ কৰিছিল—ই সাধাৰণ ইতিহাসৰ বিষয় নহয়, ই আত্মাৰ চপা কণ্ঠ, সময়ৰ অচিন শ্বাস। তেওঁৰ বুকুৰ পৰা যেন কোনোবা অতীতৰ মানুহে হাত ধৰিছে, আৰু কাণৰ পৰা সুৰ ঢালি দিছে। কিতাপখনৰ পৃষ্ঠাত নামবোৰ আহি আহি থিয় হ’বলৈ ধৰিলে—সদৌৰাম, লাচিমী, হেমধৰ, আৰু বহুতো অচিন নাম, যিবোৰ কোনো ইতিহাসৰ পাঠ্যপুস্তকত তেওঁ পঢ়া নাই। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—ই ইতিহাসৰ আনপঢ়া অংশ, যি ৰাইজৰ কণ্ঠত, কিন্তু কাগজত নথিপত্ৰ নহয়। সুৰবোৰে তেওঁক কাঁপাই তুলিছিল, কিন্তু সেই কাঁপনিৰ মাজতে জন্মিছিল অদম্য কৌতূহল—এই সুৰবোৰৰ প্ৰথম সুৰই তেওঁৰ যাত্ৰাৰ দিশ নিৰ্ধাৰণ কৰিব। দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধৰ লগত মিলি সেই সুৰবোৰে তেওঁৰ জীৱনক এক নতুন পথত ঠেলি দিছিল। তেওঁ জানিলে, এতিয়া এই ভ্ৰমণ সৰল গাঁও-চাহিদা পৰিদৰ্শন নহ’ব; ই এক অন্তৰ্জগতিক আৰু বাহ্যিক যাত্ৰা, য’ত অতীতৰ প্ৰতিধ্বনি তেওঁৰ দিশনিৰ্দেশ হ’ব। আৰু সেই সুৰবোৰেই হ’ব তেওঁৰ সঙ্গী, যিবোৰে সময়ৰ কথা ক’ব আৰু অদেখা ইতিহাসক জ্যান্ত কৰি তুলিব।

অধ্যায় ৩: ইতিহাসৰ ছাত্রৰ অনুসন্ধান

অৰুণৰ জীৱনত নতুন এক পথ আৰম্ভ হৈছিল। গাঁওখনৰ সেই দেউলত ধৰা বুৰঞ্জীটোৱে তেওঁৰ ভেতৰত এক অভাবনীয় জিগ্যাসা জন্মাইছিল। বিশ্ববিদ্যালয়ত ইতিহাসৰ ছাত্ৰ হিচাপে তেওঁ সদায় নথি, প্ৰমাণ, আৰু লিখিত তথ্যৰ ভিত্তিত ইতিহাসৰ খণ্ডসমূহক চমুৱাই শিকিছিল। কিন্তু ইয়াত, বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰ উলটাই উঠিলেহে শব্দৰ সুৰেৰে অতীতৰ খণ্ডবোৰ যেন জ্যান্ত হৈ উঠিছিল। তেওঁৰ ভেতৰতে জন্মিছিল এটা গুপ্ত বিশ্বাস—এই বুৰঞ্জীটোৱে হয়তো সেই সময়ৰ কথা উন্মোচন কৰিব যিবোৰ আন ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত লুকাই থকাই গৈছে। তেওঁ বুজিলে, সাধাৰণ ইতিহাসৰ পাঠত যিবোৰ ফাঁক থাকে, ৰাইজৰ ভোগান্তি, জীৱনৰ নীৰৱ কান্দোন, আৰু হেঁপাহবোৰ সচৰাচৰ লিখা নথি নহয়। এই বুৰঞ্জীটোৱে সেইবোৰেই বহন কৰি আছে। এই উপলব্ধিয়ে অৰুণক গভীৰ চিন্তাত পেলালে—ইতিহাসত সত্য কি? লিখা, না উচ্চাৰিত কণ্ঠ? নথি, না মানুহৰ সুৰ? বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰে তেওঁৰ চিন্তাৰ জগতক নতুন এক মাপে পৰিণত কৰিলে। তেওঁ ভৱিলে, ইমান দিন যি ইতিহাসক সেৱা কৰি আহিছে, সেই ইতিহাসত হয়তো কেবল ৰজা-বাদশা, যুদ্ধ আৰু জয়-পরাজয়ৰ কাহিনী স্থান পায়, কিন্তু বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰে দেখুৱালে—সঁচাকৈয়ে ইতিহাস হ’ল মানুহৰ জীয়ন্ত কণ্ঠ আৰু অনুভৱ।

তেওঁ দিনৰ পর দিন দেউলখনলৈ যাবলৈ ধৰিলে। গাঁওবাসীয়ে তাক এচোটাকৈ বুজাবলৈ চেষ্টা কৰিলে—“বাবা, এই পুথিখন সৰল নহয়। এইটোত বহুত গোপন কথা আছে। সাৱধান নহ’লেহে ক্ষতি হ’বও পাৰে।” কিন্তু অৰুণৰ মনত ভয়তকৈও বেছি আছিল এক অবিনাশী কৌতূহল। দেউলৰ ভেতৰত বহি তেওঁ একেকটা পৃষ্ঠা উলটাই শব্দবোৰ শুনিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমে নামবোৰ আহিছিল, তাৰ পাছত ঘটনাবোৰ। যেনে কোনো নীৰৱ নাটকৰ মঞ্চ, য’ত কোনো দৃশ্য দৃশ্যমান নহয়, কিন্তু কণ্ঠবোৰে সকলো চিত্ৰ আঁকি দিয়ে। এজন কৃষক আহিছিল, যিয়ে নিজৰ জীৱনৰ অভিজ্ঞতা ক’ত কি ধৰণে মাটিৰে ভৰ্তি কৰি তুলিছিল তাৰ কথা কৈছিল। এজন যোদ্ধাই যুদ্ধৰ ৰক্তাক্ত পৰিসৰৰ কথা শুনাইছিল—কিমান ধৰণে তলোৱৰ বজ্ৰধ্বনি আৰু মানুহৰ ক্ৰন্দন একেলগে মিশি গৈছিল। অৰুণ চকু বন্ধ কৰি শুনিবলৈ ধৰিলে, আৰু কণ্ঠবোৰৰ মাজেৰে তেওঁৰ মস্তিষ্কত অতীতৰ দৃশ্য একে একে গঢ় লৈ উঠিছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—এই শব্দবোৰ কেৱল অতীতৰ নিদৰ্শন নহয়, ই এক দৰবাৰ, য’ত অজ্ঞাত তথ্যবোৰ সুৰৰ ৰূপত মুকলি হৈ আহিছে। হয়তো এইবোৰ কেতিয়াও কোনো নথিপত্ৰত লেখা নাছিল, হয়তো ইতিহাসৰ পাতবোৰে ইহঁতৰ কথা বাদ দি দিছিল। কিন্তু এতিয়া তেওঁ নিজেই সেই বাদ পৰা কণ্ঠবোৰৰ সাক্ষী।

অৰুণ একে একে টোকা ল’বলৈ ধৰিলে। খাতাখনত তেওঁ নামবোৰ লিখিলে, তাৰ কাষত শুনা কথাবোৰ সংক্ষেপে লিখি থৈছিল। সময়ৰ সৈতে তেওঁৰ খাতাখন ভৰি উঠিছিল নথি-পত্ৰৰ দৰে শব্দৰ টুকৰাৰ লগত। তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে, এইবোৰ হ’ল এক অজ্ঞাত তথ্যৰ সংহতি—যি সৰল ইতিহাসৰ গ্ৰন্থত পোৱা নাযায়। গাঁওবাসীৰ চাহনি বুজি উঠা কঠিন হ’ল; তেওঁলোকত ভয় আছিল, কিন্তু অৰুণৰ চকুত আছিল এক অনিৰ্বচনীয় দীপ্তি। তেওঁৰ ভেতৰত শিকাৰীৰ দৰে এক ধ্যান জন্মিছিল—ইতিহাসৰ গুপ্ত খণ্ডবোৰ সন্ধান কৰি উন্মোচন কৰাৰ ধ্যান। দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধ আৰু বুৰঞ্জীৰ পাত উলটাই উঠা সুৰবোৰ এতিয়া তেওঁৰ জীৱনৰ দৈনন্দিন অংশ হৈ পৰিল। তেওঁ নিজেই ভাবিলে, এই অনুসন্ধান হয়তো তেওঁৰ অধ্যয়ন, তেওঁৰ থিসিছ, আৰু তেওঁৰ জীৱনৰ মূল উদ্দেশ্য হৈ পৰিব। ইতিহাসত যি কেতিয়াও পঢ়া নাই, সেই গোপন দৰবাৰৰ সঁচা সুৰবোৰে তেওঁৰ জীৱন এক নতুন অধ্যায়েৰে ভৰাই তুলিছিল। তেওঁৰ কাণত বাজি থকা প্রতিধ্বনিৰ মাজত তেওঁ এদিন লিখি ৰাখিলে—“ইতিহাস কেবল পুথিত নহয়, ইতিহাস কণ্ঠত বাস কৰে। আৰু মই সেই কণ্ঠৰ প্ৰথম সঁপোৰ শুনিব লগা এক সাধারণ ছাত্ৰ।”

অধ্যায় ৪: গাঁওবাসীৰ ভয়

গাঁওখনৰ শীতল প্ৰভাতত অৰুণৰ অনুসন্ধানৰ খবৰ ইতিমধ্যে ৰাইজৰ মাজত বতাহৰ দৰে বিয়পি গ’ল। পুৰণি দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধ আৰু বুৰঞ্জীৰ অদ্ভুত শব্দৰ কাহিনী নতুন নহ’লেও, বহুদিনৰ নীৰৱতাৰ পিছত কোনো এজন বহিৰাগত ছাত্ৰই ইয়াত ওলাই অহা কণ্ঠবোৰ সঁচাকৈ শুনিছে বুলি জনাই গাঁওবাসীক স্নায়বিক কৰি তুলিছিল। সন্ধ্যা-প্ৰহৰত, বাঁহৰ আঙনটোত এক গম্ভীৰ বৈঠক বসল; গাঁওৰ বৃদ্ধজননীৰ মুখত ভয়ৰ ছাঁ, মুৰুব্বীৰ চাহনিত সন্দেহ, আৰু যুৱসকলে কাণফুুস কৰি ক’লা-কথা। “এই পুথিখন সাধাৰণ নহয়,” এজন বৃদ্ধে ধীৰে ধীৰে ক’লে, “মই কণ্ঠ শুনিছিলোঁ কৈছোঁ, মোৰ ভায়েকৰ জীৱন গ’ল তাৰ পাছত। যিজনে এই শব্দ বুজিবলৈ চেষ্টাৰে বুকু খোলে, সি জীৱনৰ পথ হেৰুৱাই যায়।” তেওঁৰ কণ্ঠৰ গাম্ভীৰ্যই গাঁওবাসীৰ বুকুত সঁচাকৈ কাঁপনি তুলি দিলে। এজনী মহিলাই চিঞৰি উঠি ক’লে, “এইটো শপথিত, দেউলত ৰক্ষাকৰ আত্মাই পুথিটো পাহৰা দিছে। যে অশুচি মনৰ মানুহে তাক স্পৰ্শ কৰে, সি বিপদত পৰে।” ভয়ৰ এই মিশ্ৰণ আৰু বিশ্বাসৰ গাম্ভীৰ্যে গাঁওখনৰ আঙনখনত নীৰৱতাৰ ডেউকা আনি দিলে। অৰুণ, যিজনে সৰ্বস্ব দিয়ে ইতিহাসৰ গুপ্ত সুৰবোৰ বুজিবলৈ চায়, তেওঁৰ আগত গাঁওবাসীৰ এই অন্ধভয় অদ্ভুত যেনে তীব্ৰ আছিল।

অৰুণ গাঁওবাসীৰ কথাবোৰ শুনি মনত দ্বিধা অনুভৱ কৰিলে। একেদিকে তেওঁৰ বিজ্ঞানমনস্ক মন কৈছিল—এইবোৰ কেবল জনশ্ৰুতি, কোনো পৰম্পৰা বা শ্ৰদ্ধাৰ বাবে ৰাইজে জন্ম দিয়া কাহিনী। কিন্তু আনেদিকে, তেওঁ ইতিমধ্যে শুনি পোৱা কণ্ঠবোৰ, অদৃশ্য নামবোৰৰ প্ৰতিধ্বনি, আৰু বুৰঞ্জীৰ পাত উলটাই আহা অদ্ভুত সুৰবোৰ, তেওঁক এই জনশ্ৰুতিক এৰাই দিবলৈও নিদিল। মানুহবোৰৰ মুখত দেখা সেই তীব্ৰ ভয় সঁচাকৈয়ে খাটিলে নেকি? নে এই ভয়েই বহু যুগ ধৰি বুৰঞ্জীৰ সঁচা শক্তিক ৰাইজৰ পৰা লুকাই ৰাখিছে? এই প্ৰশ্নবোৰে অৰুণক ভিতৰ পৰা নাড়া দিলে। গাঁওবাসীৰ উপদেশ আছিল—“বাবা, তই ইতিহাসৰ ছাত্ৰ, শিক, পঢ়; কিন্তু এইটোত নামিব নোলাবি। আমাৰ পূর্বপুৰুষে কৈ গৈছে, ই শপথিত। এইটো খুলি বুজিবলৈ গ’লে জীৱনহানি হব।” এইবোৰ কথা শুনি অৰুণৰ চকুত উজ্জ্বলতা জন্মিল। কারণ তেওঁ বুজিলে, যি ৰাইজৰ ভয়, সেইটোত সঁচাৰ বীজ আছে। এই ভয়ৰ তলত হয়তো কোনো এক গুপ্ত তথ্য, কোনো এক লুকুৱা সঁচা থুপকাই আছে। ইতিহাসৰ ছাত্ৰ হিচাপে, তেওঁৰ কৰ্তব্য এই ভয়ক অতিক্ৰম কৰি তলৰ স্তৰলৈ নামি বুজা।

অৰুণ সেই ৰাতি একো ঘুম পালে নে নাই। গাঁওবাসীৰ কথাই তেওঁৰ বুকুত প্রতিধ্বনি মেলিছিল—“যিজনে বুজিবলৈ চেষ্টা কৰে সি বিপদত পৰে।” এই বাক্যটোৱে যেন তেওঁৰ মনক উচাটনি দি দিলে। কিন্তু তেওঁ ভয়ৰ পৰা সৰু নহ’ল। ইতিহাসৰ অনুসন্ধানৰ বাটত ভয় প্ৰাকৃতিক; কিন্তু এই ভয়ৰ ওপৰতেই আছে সঁচাৰ দৰবাৰ। দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধ আৰু বুৰঞ্জীৰ শব্দে তেওঁক ইতিমধ্যে নিজৰ দিশে টানি লৈছে। এতিয়া গাঁওবাসীৰ ভয় আৰু বিশ্বাসই এই যাত্ৰাক অৰুণৰ বাবে আৰু অধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ কৰি তুলিলে। তেওঁ নিজক প্রশ্ন কৰিলে—“যদি সত্যে এইটো শপথিত, তেন্তে কিয় মইই কণ্ঠ শুনিলোঁ? কিয় মই বাছনি হৈ পৰিলোঁ? হয়তো এইটো ভাগ্যৰ টান, নহ’লে ইতিহাসৰ আহ্বান।” তেওঁৰ বুকুত দৃঢ় সংকল্প জন্মিল—ইতিহাসৰ গুপ্ত সুৰবোৰ উন্মোচন কৰিব লাগিব, গাঁওবাসীৰ ভয়, অভিশাপ, আৰু সন্দেহবোৰ অতিক্ৰম কৰি। তেওঁ জানিলে, ইয়াৰ বাবে তেওঁক তললৈ নামিব লাগিব—কেৱল দেউলৰ সোঁপোৰ গন্ধত সীমাবদ্ধ নহয়, বুৰঞ্জীৰ শব্দৰ অন্তৰ্লুকলৈ। আৰু সেই অনুসন্ধানত, তেওঁ হয়তো বিপদত পৰিবও পাৰে, কিন্তু ইতিহাসৰ ছাত্র হিচাপে তেওঁৰ জীৱন-লক্ষ্য হ’ব সঁচাৰ সেই অন্তৰ্ভেদী প্ৰতিধ্বনি উন্মোচন কৰা।

অধ্যায় ৫: ৰণবীৰৰ সুৰ

দেউলৰ আঁতৰুৱা নীৰৱতাৰ মাজত বুৰঞ্জীৰ পাত উলটাই থকা অৰুণৰ বুকুখন আচলতে হেঁপাহেৰে কঁপিছিল। আগৰ দিনবোৰত নামবোৰ টুকিটাকি কণ্ঠৰ সৈতে ওলাই আহিছিল, কিন্তু আজিৰ দিনটোত শব্দবোৰ যেন অধিক স্পষ্ট, অধিক শক্তিশালী। প্ৰথমতে হালধীয়া পাতখন উলটাতেই কাণত উঠিল ধাতুৰ সোঁপোৰ দৰে এক আওয়াজ—তলোৱাৰৰ টুকুৰণি, ভুমিৰ ওপৰত ঘোঁৰাৰ পদধ্বনি। তাৰ পিছত মৃদু গৰ্জনৰ দৰে এক গভীৰ কণ্ঠ ওলাই আহিল। কণ্ঠটোৱে নিজকে পৰিচয় দিলে—“মই ৰণবীৰ, মোৰ নাম ইতিহাসৰ মূলধাৰাত স্থান নাপালে, কিন্তু মোৰ যুঁজ আছিল অসমীয়া মাটিৰ সুৰক্ষাৰ বাবে।” অৰুণৰ বুকুত হঠাৎ এক ধাক্কা আহিল। কণ্ঠটোৰ দৃঢ়তা, দুখ আৰু আক্ষেপত ভৰা শ্বাসই তেওঁক মাটিৰ মূলৰ পৰা টানি আনিলে। বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰে তেওঁৰ মস্তিষ্কত জীৱন্ত চিত্ৰ আঁকি দিলে—মাঠত ৰণবীৰ তলোৱাৰ লৈ দণ্ডায়মান, কাষত অচিন সৈন্য, মাটিত গাঢ় লোহিত ৰঙৰ দাগ। যুদ্ধৰ গন্ধেৰে ভৰা সেই প্ৰতিধ্বনিৰ মাজত ৰণবীৰৰ সুৰ অৰুণৰ কাণত নিভৃত বিস্ফোৰণৰ দৰে বাজি উঠিছিল।

সুৰটোৱে ধীৰে ধীৰে নিজৰ যাত্ৰাৰ কাহিনী ক’ত আৰম্ভ হৈছিল বৰ্ণনা কৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ আছিল সাধাৰণ গাঁওৰ ল’ৰা, মাটিৰ খেতিৰ সন্তান। দেশত বহি থকা সময়ৰ অশান্তি আৰু আক্রমণৰ ঢৌৰ লগত সৰুতে যুদ্ধত নামিবলগীয়া হৈছিল। কোনো নামী সেনানায়ক বা ৰজা-বাদশাৰ সুৰক্ষিত তালিকাত তেওঁৰ নাম নাছিল; তেওঁ আছিল এক নিৰৱ যোদ্ধা, যিয়ে নিঃশব্দে মাটিৰ সুৰক্ষাৰ বাবে জীৱন বিলাইছিল। ৰণবীৰৰ সুৰে কৈছিল, কিমান ৰাতি অন্ধকাৰত বসি শত্রুৰ আঁতৰিত পথৰ তথ্য সংগ্ৰহ কৰিছিল, কিমান প্ৰভাতত যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ ৰক্তাক্ত দিশলৈ ছুটী মাৰিছিল। কিন্তু সকলো সত্ত্বেও ইতিহাসত তেওঁৰ নাম অদৃশ্য হৈ গ’ল। আনৰ বিজয়ৰ গাথাত নামৰ শোভা, শিলালিপিত অক্ষৰৰ দীপ্তি, কিন্তু ৰণবীৰৰ ভাগত নাথাকিল কোনো লিখিত প্ৰমাণ। তেওঁ কৈছিল, “ইতিহাসে মাকচমূহৰ মুখত আলো দিছে, কিন্তু মোৰ দৰে যুঁজ কৰা হাতবোৰক পাহৰি গ’ল। মই চাইছিলোঁ, এজনো মানুহে মোৰ নাম উচ্চাৰণ কৰক; আৰু আজি, এই বুৰঞ্জীৰ পাতত মোৰ সুৰে উচ্চাৰণ পালে।” অৰুণ চকুত চকুলি নিয়েই শুনি আছিল, যেন তেওঁৰ আগত উপেক্ষিত ইতিহাসৰ এক নতুন অধ্যায় উন্মোচিত হৈ আছে।

অৰুণৰ মনত বহুত প্ৰশ্ন জাগি উঠিল। এই ৰণবীৰ কে? কিহৰ যুদ্ধত নামিছিল? তেওঁৰ জীৱনক ইতিহাস কিয় বাদ দিলে? কিন্তু বুৰঞ্জীৰ সুৰে উত্তৰ দিছিল—“সঁচাকৈয়ে ইতিহাস কেতিয়াবা অসম্পূৰ্ণ। ৰণবীৰৰ দৰে শত শত যোদ্ধাই নিঃশব্দে যুঁজ কৰিছিল, যাৰ নাম সময়ৰ ধূলিত হেৰাই গ’ল। কিন্তু মই বুজিছো, নাম নহ’লেও, প্ৰতিটো যুঁজ, প্ৰতিটো ৰক্তবিন্দু এই মাটিৰ মজ্জাত গােধৰা হৈ আছে।” অৰুণৰ বুকুত এক অনিৰ্বচনীয় জ্যোতি জ্বলি উঠিল। তেওঁৰ চকুত ভাসি উঠিল ইতিহাসৰ গোপন অধ্যায়—যি মূলধাৰাত স্থান নাপালে, কিন্তু যি নীৰৱ যোদ্ধাই আসলতে ইতিহাসৰ ৰণভূমি গঢ়ি তুলিছিল। গাঁওবাসীৰ ভয় আৰু সন্দেহৰ ওপৰত এই ৰণবীৰৰ সুৰে তেওঁৰ অনুসন্ধানত এক নতুন গুৰুত্ব যোগ কৰিলে। তেওঁ জানিলে, এই বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰে কেৱল নামেই নহয়, বাদ পৰা জীৱনবোৰৰ জ্যোতিষ্ক উন্মোচন কৰিব। আৰু এই অনুসন্ধানত, তেওঁ নিজে যেন ৰণবীৰৰ কণ্ঠৰ মাজেদি প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে—ইতিহাসৰ সেই অচিন বীৰকণ্ঠবোৰক শব্দৰূপে পুনৰ লিখিব, পুনৰ উচ্চাৰণ কৰিব। বুৰঞ্জীৰ সোঁপোৰ গন্ধৰ মাজত বাজি থকা এই সুৰে অৰুণক দিশ দি দিলে—ইতিহাসৰ অন্তৰত লুকাই থকা নামহীন যোদ্ধাসকলক বিচাৰি উলিয়াই আনিবই লাগিব।

অধ্যায় ৬: গুপ্ত কাহিনীৰ সুৰঙ্গ

প্ৰাচীন বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰ অৰুণৰ হাতত যেনে নতুন জীৱন লাভ কৰিলে। ৰাতি নিঃশব্দত, বতাহত গছৰ পাত সৰি পৰাৰ শব্দৰ মাজত, কিতাপখনৰ পাতবোৰ হঠাৎ জুইৰ স্ফুৰণৰ দৰে কম্পমান হৈ উঠিল। অৰুণৰ চকুত তাত দেখা দিলে এটা গুপ্ত সুৰঙ্গ, যাৰ প্ৰৱেশদ্বাৰ প্ৰায় অন্ধকাৰত আৱৰ্ত। সেই অন্ধকাৰৰ মাজত যেনে শতাব্দীৰ ৰহস্য লুকাই থকা। পাতবোৰ সৰি যোৱাৰ লগে লগে দৃশ্যবোৰো পৰিৱৰ্তিত হ’ব লাগিল। অৰুণ নিজকে অনুভৱ কৰিলে এক অদ্ভুত কল্পনা-বাস্তৱৰ সন্মিলনত, য’ত সুৰঙ্গৰ গাত খোদাই হৈ থকা চিহ্নবোৰে যুদ্ধৰ সংগ্ৰাম, হুংকাৰ, আৰু গুপ্ত অভিযানৰ চিহ্ন বহন কৰি আছিল। সেই গাত আঁকিবোৰে যেনে যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ ধ্বনি, গৰজনি, আৰু ৰণবীৰৰ নিঃশব্দ প্ৰতিজ্ঞাৰ প্ৰতিফলন দিছিল। অৰুণৰ বুকুৰ স্পন্দন বাঢ়ি গ’ল—ইতিহাসৰ এহেপাহি কাহিনী তেওঁৰ আগত সুস্পষ্টকৈ উন্মোচিত হ’বলৈ ধৰিছে।

সুৰঙ্গখনৰ অন্তৰত অৰুণ দেখিলে ৰণবীৰৰ অভিযান। ৰণবীৰ কোনো ৰাজদৰবাৰৰ বাহ্যিক নায়ক নহয়, তেওঁ আছিল নিঃশব্দ যোদ্ধা। গ্ৰাম্যজীৱনৰ গোপন কোণত তেওঁ গোপনে সংগ্ৰামৰ পথ গঢ়িছিল। কেতিয়াবা ৰাতিৰ অন্ধকাৰত পাহাৰৰ গহীনত, কেতিয়াবা নদীৰ কুলত—তেওঁ আৰু তেওঁৰ সহযোদ্ধাসকলে গোপন বৈঠক কৰিছিল। অৰুণ সেইবোৰ দৃশ্যৰ দৰ্শক হৈ উঠিল: হাতত জুইৰ প্রদীপ, মুখত গম্ভীৰ প্ৰতিজ্ঞা, চকুত শপথৰ আগুনি। ৰণবীৰে গোপনে শত্রুৰ গুপ্তচৰক পৰাস্ত কৰিছিল, শত্রু সেনাৰ সমাধান কৰিব পৰা গুপ্ত পথ বিচাৰি উলিয়াইছিল, আৰু প্ৰজাসকলক সাহসিত কৰিছিল। সেই সকলোবোৰ দৃশ্য অৰুণৰ চকুত ৰঙিন ছবিৰ দৰে ফুটাই উঠিল—যুদ্ধৰ তেজ, বিপ্লৱৰ উচ্ছ্বাস, আৰু আত্মত্যাগৰ জ্যোতি। তেখেতৰ দৰে নিঃশব্দ নায়কসকলৰ নাম মূলধাৰাৰ ইতিহাসৰ পাতত ঠাই নাপাই গোপনে মাটিৰ তলত লুকাই থাকিছে বুলি অৰুণৰ অন্তৰ খঙ আৰু কৌতূহলেৰে ভৰি পৰিল।

যেতিয়া পাতবোৰত এই গুপ্ত অভিযানৰ ছবি সপোনৰ দৰে ভাসি আহিছিল, অৰুণৰ মনে এক গভীৰ টান অনুভৱ কৰিলে। এই কাহিনী সঁচাকৈয়ে কেৱল অতীতৰ নিদৰ্শন নে, নে ইয়াত কিবা গুপ্ত বাৰ্তা আছে? ৰণবীৰৰ ত্যাগ, বিপ্লৱৰ গুপ্ত কৌশল, আৰু নিঃশব্দ যুদ্ধৰ পথ আজিৰ দিনলৈও প্ৰাসংগিক বুলি অৰুণৰ আত্মাই অনুভৱ কৰিলে। সুৰঙ্গৰ দৃশ্যসমূহে তেওঁক বুজাই দিলে যে ইতিহাস কেৱল কাগজত লিখা নহয়, ই এক জীৱন্ত শক্তি—যি যুগে যুগে প্ৰজন্মক সাহস, প্ৰেৰণা আৰু সঁচা পথত আগুৱাই নিয়া শক্তি। অৰুণৰ হাতত থকা বুৰঞ্জীখনে তেওঁক কেৱল দৰ্শক হৈ ৰাখি নাছিল, ই যেনে তেওঁক আহ্বান জনাইছিল—অজ্ঞাত ইতিহাসৰ গোপন দ্বাৰ খুলি অচিন যোদ্ধাসকলৰ নাম আৰু ত্যাগ সমাজৰ আগত প্ৰকাশ কৰিবলৈ। সুৰঙ্গৰ অন্ধকাৰত তেওঁ ৰণবীৰৰ নিশ্বাসৰ সুৰ শুনিলে—নিঃশব্দ, কিন্তু শক্তিশালী। সেই সুৰে অৰুণৰ অন্তৰলৈ এটা নতুন প্ৰচণ্ড প্ৰতিজ্ঞাৰ আগুনি সজীৱ কৰি তুলিলে।

অধ্যায় ৭: ইতিহাস আৰু পৰম্পৰা

অৰুণ বুৰঞ্জীটোৰ পাতবোৰৰ মাজেৰে ধীৰে ধীৰে ভ্ৰমণ কৰিবলৈ লৈ যেতিয়া, তেওঁৰ অন্তৰৰ মাজত এটা নতুন বুজ লাহেকৈ জগাই উঠিল। তেওঁ বুজিলে—এই বুৰঞ্জী কেৱল এখন কিতাপ নহয়, কাগজত শুদ্ধ লিখা তথ্যৰ শাৰী নহয়, ই এক জীৱন্ত সত্তা। শতাব্দীৰ পৰম্পৰা, পূৰ্বপুৰুষৰ হাঁহি- কান্দো, আশা-নিরাশাৰ এক অদ্ভুত মিশ্ৰণ যেনে ইয়াৰ পাতত সৰি গ’লেও আজিও শ্বাস লইছে। স্থানীয় ভাষা, বুলি, আৰু সংস্কৃতিৰ সুৰবোৰে এই বুৰঞ্জীটোক একেবাৰে জীৱন্ত কৰি তুলিছে। পাতবোৰ সৰিবলৈ ধৰিলে যেনে ঢোল, বাঁহী, বা সৰাই বাঁশীৰ শব্দ একেলগে বাজি উঠে, সেই সুৰত গাঁওবাসীৰ উৎসৱ, নদীৰ পাৰৰ লোকগান, আৰু ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ঢৌৰ কলকল ধ্বনি একেলগে মিহলি হৈ যায়। অৰুণৰ মনে হ’ল, এই কিতাপটোৱে তেওঁৰ হাতত কেৱল ইতিহাসৰ সত্য উন্মোচন কৰা নাই, ই তেওঁক নিজৰ পৰিচয়, নিজৰ মাটিৰ গন্ধ আৰু ভাষাৰ সমৃদ্ধতাৰ লগত পুনৰ সংযুক্ত কৰিছে। তেওঁ বুজিলে যে যিমানেই শাস্ত্ৰ, কিতাপ, বা দলিলত ইতিহাস লিখা হোৱাটো প্ৰয়োজনীয়, সেয়া পৰম্পৰা আৰু সংস্কৃতিৰ ধ্বনিৰে সমৃদ্ধ নোহোৱালৈকে সঁচা ইতিহাস নহয়।

বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰে যেনে অতীতৰ জীয়াই থকা এটা গ্ৰন্থাগাৰৰ দ্বাৰ খুলিলে। প্ৰত্যেকটি সুৰত অৰুণ শুনিলে গাঁওবুড়াৰ আখ্যান, মৰঙৰ পুৰণি আকাশত গাওঁযুৱতীৰ লোৱা বিয়া-গীত, নামঘৰত উচ্চাৰিত ভক্তিৰ সুৰ, আৰু শ্ৰদ্ধাৰ লগত ৰখা সমাজৰ নিয়ম-কানুন। এইবোৰে অৰুণক বুজাই দিলে যে ইতিহাস কেৱল ৰাজনীতিক নেতৃত্ব বা যুদ্ধৰ বিবৰণত সীমাবদ্ধ নহয়, ই সাধাৰণ মানুহৰ জীৱনৰ ছাঁত ৰচনা কৰা। গাঁওৰ মানুহে যে নৃত্য-গানত, ধান কটা পৰ্বত, পিঠা-পানীৰ ৰঙত পৰম্পৰাৰ ধ্বনি সজীৱ কৰি ৰাখিছিল, সেয়াই ইতিহাসৰ সঁচা মূৰ্তি। অৰুণৰ চকুত ভাসি উঠিল কাকতিৰ আহোম ৰাজবংশৰ কথোপকথন, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সপোনত তিয়াগা বহু যোদ্ধাৰ ত্যাগৰ কাহিনী, আৰু গোপন অভিযনত অংশ লোৱা সাধাৰণ মানুহৰ সপোন। বুৰঞ্জীৰ সুৰত এই সকলোবোৰে একেবাৰে নতুন ৰূপ লৈ তেওঁক আকর্ষণ কৰিলে। তেওঁ বুজিলে যে ইতিহাসক কেৱল পাঠ্যবইত সীমাবদ্ধ কৰি ৰখাটো এক ধৰণৰ অন্যায়—ই জীয়াই থকা সমাজৰ স্মৃতি, ই প্ৰজন্মৰ পৰা প্ৰজন্মলৈ ধ্বনি হৈ সৰি অহা এক ধাৰাবাহিক শক্তি।

অৰুণৰ অন্তৰত এই বুজেৰে এক নতুন শপথ জন্ম হ’ল। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে, এই বুৰঞ্জী কেৱল তেওঁৰ ব্যক্তিগত অনুসন্ধানত সীমাবদ্ধ নহ’ব; ইয়াক তেওঁ সমাজৰ আগত, বিশেষকৈ যুৱপ্ৰজন্মৰ আগত উন্মুক্ত কৰিব লাগিব। কাৰণ পৰম্পৰা যদি জীৱন্ত নাথাকে, ভাষাৰ সুৰ যদি নিস্প্ৰভ হৈ পৰে, তেন্তে ইতিহাসো নিৰ্জীৱ হৈ যায়। অৰুণৰ মনত এক নৱ সপোন জগাই উঠিল—বুৰঞ্জীৰ সুৰক গাঁওবাসীৰ ভয়ৰ পৰা মুক্ত কৰি, ইয়াৰ গুপ্ত কাহিনীবোৰক সঁচাকৈয়ে লোকে অনুভৱ কৰিব পৰা দৰে প্ৰকাশ কৰা। এই বুজে তেওঁক নতুন সাহসিত ভৰাই তুলিলে। তেওঁৰ মনত গঢ় খালে যে ইতিহাস, পৰম্পৰা আৰু সংস্কৃতি একে সময়ৰ তিনিটা স্তম্ভ, যিবোৰ একেলগে মানৱ সমাজৰ ভৱিষ্যৎ নিৰ্মাণ কৰে। যদি এটাই ভাঙে, তেন্তে অন্যদুটিো বিপন্ন হয়। বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰত যি সুৰ বাজি উঠিছিল, সেয়া কেৱল অতীতৰ কাহিনী নহয়; সেয়া আছিল অহা দিনৰ বাবে সতর্কবাণী, এক প্ৰচণ্ড সঁকেত, আৰু প্ৰজন্মক জাগ্ৰত কৰি তুলিব পৰা অমূল্য উপদেশ। অৰুণৰ চকুত বুৰঞ্জীটোৱে এতিয়া দীপশিখা হৈ জ্বলিবলৈ ধৰিলে—যি শিখাই তেওঁক ভৱিষ্যতৰ পথত আগুৱাই নিবলৈ প্ৰতিজ্ঞা কৰালে।

অধ্যায় ৮: সংকটৰ মুহূৰ্ত

অৰুণৰ অনুসন্ধান যিমানেই গভীৰ হ’ব ধৰিলে, তিমানেই গাঁওবাসীৰ মনােক্তি অস্থিৰ হৈ উঠিল। দিনকয়েক আগলৈকে যি গাঁওবুড়াই মৃদুস্বৰে কাহিনী শলাগিছিল, এতিয়া তেওঁলোকৰ মুখেৰে সতর্কতাই ওলাই আহিল। “এতিয়াই থাম, নহ’লে বিপদ হ’ব”—এনে শীতল সতর্ক বাণী অৰুণৰ কাণত বাজি উঠিল। গাঁওৰ ৰাজপথত, হাট-বজাৰত, পানী আনিবলৈ যোৱা ৰাইজৰ মাজত তেওঁৰ নাম আলোচনা হ’ব ধৰিলে। গাঁওবুড়াই কৈছিল, বুৰঞ্জীটোৰ সুৰে বহু বছৰ ধৰি গাঁওটোক নিৰাপদে ৰাখিছে, কিন্তু এইখনৰ পাতত হাত পেলালে সেয়া শপথ ভঙৰ সমান। অৰুণৰ আগত এক দ্বন্দ্বৰ ক্ষেত্ৰ গঢ় খালে—এদিকে সত্যৰ অনুসন্ধান, আনদিকে গাঁওবাসীৰ গভীৰ ভয় আৰু সন্দেহ। তেওঁ নিজৰ মনক প্ৰশ্ন কৰিলে, “এই ভয় কি প্ৰকৃত বিপদৰ পৰা জগোৱা, নে কেৱল কল্পিত শঙ্কা?” বতাহৰ শীতল ছোৱাত তেওঁ বুৰঞ্জীৰ পাতত খোদাই হোৱা সুৰবোৰ শুনি থাকিলে, আৰু মনৰ গভীৰতাই তেওঁক ক’লে যে ইমানেই সহজে পিছুহটিবলৈ সময় আহি নাছিল।

কেইজন মানুহে স্পষ্টকৈ হুমকিও দিলে। ৰাতি গৃহলৈ ওলটোঁতে তেওঁ দেখিলে মাটিত এটা দিয়া কাঠৰ খণ্ড, তাৰ ওপৰত ৰঙা ৰঙত লিখা—“থাম।” এই দৃশ্যই তেওঁক মুহূৰ্তেকৰ বাবে কঁপাই তুলিলে, কিন্তু তেওঁৰ ভিতৰৰ প্ৰতিজ্ঞা তেতিয়াহে অধিক শক্তিশালী হৈ উঠিল। অৰুণ বুজিলে, ভয়ৰ গধূলি যদি মনৰ ভিতৰত ঘনাই থাকে, তেন্তে ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত লুকাই থকা সঁচা আলোকে কেতিয়াও প্ৰকাশ পোৱা নাযায়। গাঁওবাসীৰ কণ্ঠত স্পষ্ট বিভাজন দেখা দিলে—কেউজন বুৰঞ্জীক ভয় কৰি দূৰত থাকিব বিচাৰিলে, আনকেউবা গোপনে অৰুণৰ সাহসৰ প্রশংসা কৰিলে যদিও প্রকাশ্যে ক’বলৈ ভয় কৰিলে। এই দৰেই এক দ্বৈত পৰিস্থিতি গঢ় লৈ উঠিল। অৰুণ বুৰঞ্জীৰ কণ্ঠত শুনা ৰণবীৰৰ নিঃশব্দ প্ৰতিজ্ঞা স্মৰণ কৰিলে—তেওঁ যেতিয়া ভয়ক অতিক্ৰম কৰি দেশৰ বাবে যুদ্ধ কৰিছিল, তেতিয়া অৰুণ কিয় পিছ পোৱাকৈ থামিব? এই চিন্তাই তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰলৈ এক অচিন শক্তি সঞ্চাৰ কৰিলে।

তথাপি, সংকটৰ এই মুহূৰ্তত পৰিস্থিতি সহজ নাছিল। গাঁওবাসীৰ অনাস্থা আৰু সন্দেহ অৰুণক একাকীত্বৰ দিশে ঠেলি দিছিল। সন্ধ্যা নামি আহিলে তেওঁৰ গৃহৰ চাৰিওফালে হঠাৎ নিঃশব্দতা নামি আহিল, যেনে গাঁওটো তেওঁক বাদ দিয়ে নিঃশব্দ প্ৰতিবাদত মগ্ন হৈছে। কিন্তু সেই নিঃশব্দতাৰ মাজতেই বুৰঞ্জীৰ পাতবোৰে বাজাই উঠিল নতুন সুৰ—একোটা শীতল কিন্তু দৃঢ় কণ্ঠ, যি কৈ উঠিল: “সঁচা ইতিহাসৰ পথ সহজ নহয়।” অৰুণৰ চকুত উজাগৰ হ’ল সেই গুপ্ত সুৰঙ্গ, ৰণবীৰৰ যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ দৃশ্য আৰু প্ৰজাসকলৰ আশা-আশ্বাসৰ ছবি। তেওঁ স্পষ্টকৈ বুজিলে—এই পথত ভয়, হুমকি আৰু সন্দেহেৰে বাধা আহিবই, কিন্তু পিছুহটিলে সত্য চিৰকালৰ বাবে অন্ধকাৰত ঢাকি থাকিব। সংকটৰ এই মুহূৰ্ততেই অৰুণৰ অন্তৰত এক নতুন প্ৰতিজ্ঞাৰ জন্ম হ’ল—তেওঁ যিমানেই একাকী হওক, যিমানেই বিপদৰ মেঘ ঘনাওক, সঁচা ইতিহাস উন্মোচন কৰাৰ দায়িত্বৰ পৰা তেওঁ আঁতৰি নাযাব। গাঁওবাসীৰ ভয়ত আৱদ্ধ নোহোৱাকৈ, তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—অজানাৰ পথত পিন্ধিবলৈ যোৱা এই পদক্ষেপই তেওঁৰ জীৱনৰ লক্ষ্য হ’ব।

অধ্যায় ৯: ৰণবীৰৰ আত্মাৰ সাক্ষাৎ

ৰাতিপুৱা গাঁওখন ঘন কুয়াশাত মেৰাই ধৰা অৱস্থাত অৰুণ বুৰঞ্জীটোৰ পাত উলটাই চাইছিল। এইবাৰ পাতবোৰে নিছৰাই সৰি যোৱাৰ লগে লগে কাষৰ দেউলটোৰ অন্ধকাৰ ভিতৰৰ পৰা যেনে এক গম্ভীৰ সুৰ উঠি আহিল। সেই সুৰত কেতিয়াবা ঢোলৰ মৃদু তাল, কেতিয়াবা বাঁহীৰ দীর্ঘশ্বাসৰ দৰে শব্দে মিহলি হ’ল। অৰুণৰ বুকুৰ ধুকপুকনি বাঢ়ি গ’ল—কাৰণ এইবাৰ সুৰ কেৱল সংগীত নহয়, স্পষ্টভাৱে কণ্ঠত পৰিণত হ’ল। কণ্ঠটো গম্ভীৰ, শক্তিশালী, কিন্তু একেটা সময়তে বিষাদেৰে ভৰা। অৰুণৰ চকুত ভাসি উঠিল এখন অচিন ছবিৰ আভা, য’ত এগৰাকী যোদ্ধা যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ ধূলি-মাটিত দণ্ডায়মান। সেই যোদ্ধাই নিজকে পৰিচয় কৰিলে—“মই ৰণবীৰ।” অৰুণৰ বুকু ঠেকি গ’ল। তেওঁ বুজিলে, এই বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰে শেষত ইতিহাসৰ অন্ধকাৰৰ পৰা জীয়াই তোলা এক আত্মাৰ সৈতে তেওঁৰ সাক্ষাৎ ঘটাইছে। কণ্ঠটোৱে স্পষ্টকৈ ক’লে—“মোৰ নাম কেতিয়াও মূলধাৰাৰ কিতাপত লিখা নহ’লেও, মোৰ যুঁজ, মোৰ ত্যাগ, মোৰ দেশপ্ৰেম—ইতিহাসৰ প্ৰৱাহত সত্য হিচাপে বহি আছে।”

আত্মাটোৱে নিজৰ অতীতৰ স্মৃতি উন্মোচন কৰিবলৈ ধৰিলে। অৰুণৰ চকুত ভাসি উঠিল ৰণবীৰৰ জীৱনৰ দৃশ্য—একেজন সাধাৰণ গাঁওৰ ল’ৰা, যিজনে মাটিৰ গন্ধত, গাভৰু নাৰীসকলৰ গীতত, নদীৰ ঢৌৰ শব্দত দেশক ভালপাই উঠিছিল। কিন্তু বিদেশী শাসনৰ শিকলত গাঁথ খেতিপথাৰত যেতিয়া দাসত্বৰ ছাঁ পৰিছিল, ৰণবীৰে শপথ লৈছিল—“এই শিকল ভাঙিম।” তেওঁ নিঃশব্দে সংগ্ৰাম আৰম্ভ কৰিছিল, নিজ গাঁৱৰ যুৱকসকলক সংগ্ৰহ কৰিছিল, গোপনে অস্ত্ৰ আনি বিপ্লৱৰ আগজাননি কৰিছিল। কিন্তু তেওঁৰ নাম কেতিয়াও ঘোষণাৰ মঞ্চত উচ্চাৰিত নহ’ল; তেওঁৰ যুঁজ গোপনে চলিছিল, আৰু তেওঁ নিঃশব্দে মৃত্যুক আলিঙ্গন কৰিছিল। আত্মাটোৱে অৰুণক ক’লে—“মই নোহওঁ ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত লিখা নায়ক, কিন্তু মোৰ সপোন আছিল দেশ স্বাধীন হোৱাটো। আৰু সেই সপোনত মই মোৰ জীৱন বিসৰ্গি দিছিলো।” কণ্ঠটোত শোক আছিল, কিন্তু এক অনন্য গৌৰৱৰ দীপ্তিও আছিল। অৰুণৰ চকুত অশ্ৰু ভৰি উঠিল, কিন্তু সেই অশ্ৰুৰ মাজতে তেওঁ ৰণবীৰৰ গৌৰব অনুভৱ কৰিলে।

অৰুণৰ অন্তৰত এই সাক্ষাতে এক অদ্ভুত শক্তি সঞ্চাৰ কৰিলে। তেওঁ বুজিলে—ইতিহাস কেৱল লিখা নামৰ তালিকা নহয়, ই অসংখ্য নিঃশব্দ আত্মাৰ ত্যাগৰ ওপৰত গঢ় লোৱা এক সঁচা সেতু। ৰণবীৰৰ আত্মাই যেনে তেওঁক এটা দায়িত্ব সঁপিবলৈ আহিছিল। আত্মাটোৱে শেষত ক’লে—“অৰুণ, মোৰ নাম ইতিহাসত নাথাকিলেও, তই যদি মোৰ কাহিনী শুনি অন্যকেও শুনাবি, তেন্তে মোৰ ত্যাগ বৃথা নহ’ব। এই বুৰঞ্জীৰ শব্দবোৰে সঁচা ইতিহাসৰ সুৰ বাজাই ৰাখিছে—তই সেই সুৰ আগলৈ লৈ যাবি।” অৰুণৰ বুকুত এক নবীন প্ৰতিজ্ঞাৰ জন্ম হ’ল। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে, গাঁওবাসীৰ ভয় উপেক্ষা কৰি, ৰণবীৰৰ ত্যাগৰ কাহিনী সমাজৰ আগত উন্মোচন কৰিব। বুৰঞ্জীৰ সুৰে তেওঁৰ অন্তৰত আগুনিৰ দৰে শক্তি জ্বলাই তুলিলে—যি শক্তিয়ে তেওঁক শিকালে যে ইতিহাসত নাম নাপোৱা নায়কসকলেই প্ৰকৃত অৰ্থত সমাজৰ মূৰ্তি। সেই ৰাতি অৰুণ বুৰঞ্জীৰ কাষত বহি ৰণবীৰৰ আত্মাৰ সুৰ শুনি থাকিল, আৰু বুজিলে—ইতিহাসৰ সঁচা শক্তি নামত নহয়, ত্যাগ আৰু দেশপ্ৰেমত নিহিত।

অধ্যায় ১০: বুৰঞ্জীৰ ধ্বনিৰ উত্তরাধিকার

অৰুণ বুৰঞ্জীৰ অন্তিম পাতবোৰত কলম ধৰি বহি থাকোতে তেওঁৰ অন্তৰত এক অভূতপূৰ্ব কাঁপনি জগাই উঠিল। তেওঁৰ আগত জীয়াই থকা কণ্ঠৰ প্ৰতিধ্বনি এতিয়া যেন শান্ত, কিন্তু সেই শান্তিৰ মাজতেই এক গভীৰ আহ্বান মিহলি হৈ আছে। গাঁওবাসীয়ে যি বুৰঞ্জীক বহু যুগ ধৰি ভয় কৰি আঁতৰি থাকিছিল, অৰুণ সেই বুৰঞ্জীত লুকাই থকা সত্য উন্মোচন কৰিলে। এই কিতাপত নামহীন যোদ্ধা ৰণবীৰৰ কাহিনী, নিঃশব্দ বিপ্লৱৰ কথা, আৰু সমাজৰ অদেখা যুঁজবোৰ সুৰৰ দৰে মিহলি হৈ আছে। অৰুণ বুজিলে—ইতিহাসৰ মূল ধ্বনি কেতিয়াও মাটি, নদী, ভাষা আৰু পৰম্পৰাৰ পৰা আলাদা নহয়। এই সুৰেই প্ৰজন্মৰ পৰা প্ৰজন্মলৈ বেঁচি থাকে, যদিও মানুহে তাক উপেক্ষা কৰে। তাই বুৰঞ্জীৰ ধ্বনি শেষত অৰুণৰ বুকুত এক অমূল্য দায়িত্ব ৰূপে সঁপা হ’ল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, এই কণ্ঠবোৰ লিপিবদ্ধ কৰা কেৱল একাডেমিক অনুসন্ধান নহয়—ই এটা জাতিৰ গৌৰৱক পুনৰ জীৱন্ত কৰি তোলাৰ প্ৰচেষ্টা। অৰুণৰ কলমৰ আঁচত প্রতিটো শব্দৰ সৈতে ৰণবীৰ আৰু তেওঁৰ দৰে অসংখ্য নামহীন যোদ্ধাৰ আত্মা যেনে পুনৰ জীৱন লাভ কৰিলে।

গাঁওবাসীয়ে যেতিয়া অৰুণৰ লগত বসি তেওঁৰ মুখেৰে এই কাহিনীবোৰ শুনিলে, তেতিয়া তেওঁলোকৰ ভয়ৰ প্ৰাচীৰ ভাঙিব ধৰিলে। যিসকল আগতে কৈছিল—“এই কিতাপ শপথিত, ইয়াক স্পৰ্শ কৰিলে বিপদ আহিব”—তেওঁলোকে অৰুণৰ আখ্যান শুনি নিজেই বুজিলে, বিপদ নহয়, এই কিতাপত লুকাই আছিল পৰম্পৰা আৰু গৌৰৱৰ ধ্বনি। গাঁওবুড়াই চকুত অশ্ৰু লৈ ক’লে, “আমিয়ে যাক ভয় কৰিছিলোঁ, সেয়াই আমাৰ গৌৰৱ আছিল।” গাঁওখনৰ নামঘৰ, য’ত বহু বছৰ ধৰি নিঃশব্দে শপথৰ কাহিনী ধূলিত গোপন হৈ আছিল, পুনৰ উজ্জ্বল হৈ উঠিল। যুৱসকলে বুৰঞ্জীৰ কাহিনী শুনি অনুপ্ৰাণিত হ’ল; তেওঁলোকে বুজিলে, ইমান দিন যাক ভয় কৰিছিল, সেয়াই তেওঁলোকৰ মূল পৰিচয়, গৌৰৱ আৰু পথপ্ৰদৰ্শক। গাঁওখনৰ উৎসৱ-অনুষ্ঠানত পুনৰ সেই ধ্বনি বাজি উঠিল—ঢোল, বাঁহী, নামঘৰৰ সুৰত লুকাই থকা অতীতৰ অনুৰণন। অৰুণৰ কলমৰ ওপৰত গাঁওবাসীৰ বিশ্বাস গঢ়ি উঠিল, আৰু তেওঁলোকে স্বীকাৰ কৰিলে যে এই বুৰঞ্জী পুনৰ জীৱন্ত কৰা অৰুণৰ এক অনন্য অবদান।

অৰুণ এই দায়িত্বৰ গম্ভীৰতা স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে। তেওঁ প্রতিজ্ঞা কৰিলে—এই কণ্ঠ ভবিষ্যৎ প্ৰজন্মলৈ সঠিকভাৱে পঠিয়াই নিব। ইতিহাসত নাম নাপোৱা ৰণবীৰৰ দৰে নায়কসকলৰ ত্যাগ আৰু দেশপ্ৰেম যেন কেতিয়াও বিস্মৃত নহয়, সেই লক্ষ্য লৈ তেওঁ নিজৰ জীৱনৰ নতুন অধ্যায় আৰম্ভ কৰিলে। বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পাঠশালাৰ সৰল পঠন-পাঠনৰ পৰা বাহিৰে গাওঁ-গাওঁ ঘূৰি এই কাহিনী তেওঁ লিখিব, শুনাব, আৰু জনমানসত প্রতিষ্ঠিত কৰিব। তেওঁ বুজিলে, ইতিহাস লিখাৰ অৰ্থ কেৱল অতীতৰ তথ্য সংৰক্ষণ নহয়, ই হৈছে পৰম্পৰা, সংস্কৃতি আৰু গৌৰৱৰ ধ্বনি আগলৈ লৈ যোৱা এক নৈতিক দায়িত্ব। গাঁওবাসীৰ ভয়ক সাহসত পৰিণত কৰি, নামহীন যোদ্ধাৰ আত্মাৰ কণ্ঠক সঠিক স্থানেৰে পৌঁছোৱাৰ লক্ষ্যেই এতিয়া তেওঁৰ জীৱনৰ প্ৰধান পথ। বুৰঞ্জীৰ ধ্বনি অৰুণৰ বুকুত এক দীপশিখা হৈ জ্বলিবলৈ ধৰিলে—যি শিখাই তেওঁক যুগে যুগে নতুন প্ৰজন্মলৈ অতীতৰ সত্য, পৰম্পৰা আৰু ত্যাগৰ মূল্যবোধ সঠিকভাৱে পঠিয়াই লৈ যাবলৈ প্ৰেৰণা যোগাব। এইদৰে বুৰঞ্জীৰ ধ্বনি কেৱল এক কিতাপত সীমাবদ্ধ হৈ ৰ’ল নে, ই অৰুণৰ দ্বাৰা সমাজৰ শিৰাস্ত্ৰত পুনৰ এক দীপ্তিমান উত্তরাধিকাৰ হৈ প্ৰতিষ্ঠিত হ’ল।

শেষ