দীপাঞ্জলী গগৈ
অধ্যায় ১
শোণিতপুৰৰ সীমান্তত থকা ডিহিঙা গাঁওখন যেন এক চিৰন্তন শান্তিৰ পৱিত্ৰ কুঁহিপাত। গাঁওখনৰ চাৰিওফালে বিস্তৃত ধানৰ খেতি, পাটৰ জমি আৰু দূৰলৈ চাই থাকিলে দেখা পোৱা যায় গৰুৰে ভৰা গছগছীয়া পথাৰ। গাঁওখনৰ মাজেদি বৈ গৈছে এটি সৰু নদী — মৰলী। নদীখনৰ কাষৰ বাাঁহজোপাৰ তলত বহি জোনাকে তেওঁলোকৰ নিত্যদিনৰ জীৱনৰ যন্ত্ৰণা পাহৰি যায়।
সেই ভোৰবেলিকা। গাঁৱৰ দক্ষিণ দিশৰ পাটৰ খেতিৰ পৰা জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ বতৰৰে লগ হৈ গাঁওখনত বিয়পি পৰে। এটি লাজুক পুৱতি ৰ’দৰ ৰশ্মি হালধীয়া ৰঙৰ এঠাই লৈ গৈ থয় মৰলীৰ পানীত। বাতাহজাকে বাঁহীৰ সুৰক লৰাই লৰাই আনে। তেতিয়া গাঁওখনৰ মানুহে কাম-কাজত নামি পৰাৰ আগতে এই সুৰে সকলোকে থমকাই দিয়ে।
জোনাক এটা পুৰণি বাঁহী বজায়। তাৰ মাজত এটি ৰহস্য লুকাই আছে। এই বাঁহীখন তেওঁৰ দেউতাৰ পৰা পোৱা। দেউতাই আছিল গাঁওখনৰ এটা প্ৰসিদ্ধ বাঁহীবাদক। দেউতাৰ মৃত্যুৰ পিছত জোনাকে সেই বাঁহীখনেৰে সুৰ ৰচে। জোনাকৰ মাতৃ কয়,
— “বাবা, বাঁহীৰ সুৰে মানুহৰ মন জয় কৰিব পাৰি, কিন্তু পেট ভৰাব নোৱাৰে।”
কিন্তু জোনাকৰ জীৱন অন্য হ’বলৈ বুলি ধৰিছে। পাটৰ খেতিত কাম কৰি পেটৰ জীয়াই থাকিব খুজে, কিন্তু মনৰ ভিতৰত এটি সুৰ সদায় বাচি থাকে — এটি সপোন, সংগীতেৰে এক নতুন জগত গঢ়াৰ সপোন।
জোনাকৰ বয়স প্ৰায় একবিশ বছৰ। দীঘল চুলি, ডাৱৰঙা গা, দুপলীয়া হাঁহি। সৰুৰে পৰা বন্ধুবান্ধৱৰে খেলা নাই, মেলামেশা নাই। তেওঁৰ বন্ধু হল বাঁহী আৰু মৰলীৰ পানী। পাটৰ পাত আৰু বাাঁহজোপা।
সেই দিনা পুৱা নদীৰ পাৰত বহি তেওঁ বাঁহী বজাই আছিল। সুৰটো আছিল বিষাদময় — যেন গোপন কোনা এখনৰ শূন্যতা ফুটাই তুলিছে। এন্ধাৰত পৰা মৰলীৰ পানীৰ ওপৰত সেউজীয়া পাটপাত পৰি থাকে। এপৰা চিপৰা বতাহজাক সেই পাটপাত লৰাই দিয়ে। আৰু সেই সুৰৰ লহৰ বতাহেৰে গাঁওখনত সাৰে।
জোনাকৰ মনত এটি কল্পনা — কোনোবা দূৰদেশৰ মানুহ আহি ক’ব,
— “হে ল’ৰা! তোৰ বাঁহীৰ সুৰ অদ্ভুত। আহ, নাগৰিক মঞ্চত বাঁহী বজাবি।”
কিন্তু সেই কল্পনাই মাত্ৰ সপোন হৈ থাকে। বাস্তৱত পাটৰ খেতিত দিনটো কাটি যায়। পাট কাটিবলৈ নামিবলগীয়া হয়।
ডিহিঙা গাঁৱৰ মানুহে জোনাকক “বাঁহীবোৰা” বুলি চেনে। কেইজনা সমবয়সীয়া ল’ৰা কেতিয়াবা মস্কৰা মাৰে,
— “বাঁহীবোৰা, নগৰলৈ যাবি নেকি বাঁহী বজাবলৈ?”
জোনাকে মিচিকিয়াই হাঁহে, উত্তৰ দিয়ে নে। তেওঁৰ সুৰ যেন সকলোকে তুচ্ছ কৰে।
পুৱতি ৰ’দটো ওলাই গৈছে। পাটপাতত ৰ’দৰ জোনাক সুৰেৰে একেলগে নাচে। গাঁওখনৰ কাষৰে পথেদি গৈ থকা জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে হঠাৎ কোনোবা অচিনাকি নাৰীৰ মনক স্পৰ্শ কৰে।
এনেকুৱা সময়তে পাটৰ পথাৰে ফালে এটি ডেকা-ছোৱালী দল আহে। কোনোবা নাট নাচনিদলৰ অংশ বুলি চিনিব পৰা যায়। মানুহবোৰে বিশ্ৰাম ল’বলৈ নদীৰ কাষত বহে। সেই দলৰ মাজতে আছিল তামলি — ডাৱৰঙা চুলি, দীঘল চকু আৰু গম্ভীৰ মুখৰ এটি নৃত্যশিল্পী।
তামলিয়ে প্ৰথমবাৰ শুনিলে জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ। সেয়া শুনি তেওঁৰ হৃদয় তুলি গ’ল। বাঁহীৰ সুৰ যেন তেওঁৰ মনৰ কোনো গোপন কোৱলিত বোজাই ৰাখি থোৱা বেদনা উলিয়াই আনিলে।
তামলি সৰুতে মাকৰ পৰা শিকা নৃত্যৰ প্ৰতিটো তাল-লয়ৰ সৈতে সংগীতৰ প্ৰেমত পৰিছিল। আজি সেই সুৰ শুনি মনটোৱে অজানিতে উৰি যায়।
জোনাকে তামলিক লক্ষ্য কৰা নাই। তেওঁ তেতিয়াও বাঁহী বজাই থাকে, চকুৰ দিশ দূৰত গৈ থকা বৰণীয়া আকাশলৈ। তামলিয়ে এটা চুপিসাৰে হাঁহি মাৰে আৰু ভাবি উঠে —
— “এই সুৰবোৰত কোনোবাই গাঁৱৰ আকাশত সপোন লিখিছে!”
জোনাকৰ সেই দিনা শেষত পাটৰ কাজ শেষ কৰি ঘৰলৈ উভতি আহে। ঘৰখন এটি কুঁড়েঘৰ, মাজত এটি ডাঠ ডাৱৰীয়া ধুৱাঁ উঠিছে। মাক চুলি চেপি ধৰি জুইত হাঁহ খুন্দি থাকে।
— “আহিলা, বোপা? বাঁহী বজাই বজাই পেট ভৰিব নে?”
জোনাকে মিচিকিয়াই হাঁহে। বাঁহীখন কাষৰ বঁটা খিনি ভৰাই থয়। কুঁৱাত মুখ ধুই তেওঁ চিঞৰ দিয়ে —
— “মা, বাঁহী মোৰ শ্বাস যেন! এই সুৰে একদিন নিশ্চয় ঘূৰি আহিব!”
পুৱতি দিনা সেই নাট-নাচনিদল গাঁৱৰ মঞ্চত অভিনয় কৰিবলৈ সাজু হয়। জোনাকৰ মনত আশ্চৰ্য কৌতূহল জন্মে। তেওঁ ভাবিলে — সেই ছোৱালীটো, যি মোৰ সুৰ শুনি মুগ্ধ হ’ল, তাক পুনৰ দেখিম।
সেই নিশা গাঁওখনৰ বাতাসত বাজে বাঁহীৰ সুৰ, আৰু অজানিতে বতাহজাক সেই সুৰক লৈ যায় তামলিৰ ওচৰলৈ…।
অধ্যায় ২
ডিহিঙা গাঁৱৰ গৰম নিশাটোৰ ওচৰত চন্দ্ৰালোক তেজে মিঠা এক নীলা পোহৰ বিয়পি আছিল। গাঁওখনৰ মাজত থকা গামোচাৰে সাজি তোলা মঞ্চখনত নাট-নাচনিদলৰ প্ৰস্তুতি চলি আছিল। অগ্ৰণী শিল্পীৰা সাজ-সজ্জা পৰীক্ষা কৰি আছে, তামলি মঞ্চৰ আঁৰত বহি শেষবাৰৰ বাবে নিজৰ নৃত্যতাল মিলাই থাকে।
তাৰ মনত ৰ’বলৈ নোৱৰা সুৰবিলাক তিৰবিৰাই থাকে — সেই পুৱতি বাঁহীৰ সুৰ। সুৰটো তেওঁৰ অন্তৰত এযোৰ হালধীয়া বতাহৰ দৰে সৰি গৈ গৈছিল। আজি ৰাতিও যদি সেই সুৰ এপাহি বাজে!
এপাহি বতাহে পাতল কাপোৰবোৰ উৰাই লৈ যায়। চাদৰ খন সামৰি তামলিয়ে চকু মেলি মঞ্চৰ আগৰ জৰাজীৰ্ণ বহল পথাৰখনলৈ চাই থাকে। পথাৰখনৰ পাৰতে পাটৰ জমি, আৰু তাৰ মাজেদি সেই বাঁহীৰ সুৰ।
নাটক আৰম্ভ হয়। তামলিৰ নৃত্যৰ প্ৰথম পদক্ষেপবোৰে ৰাতি নিস্তব্ধতা ভাঙি পেলায়। তেওঁৰ পায়ে পায়ে মাটিৰ কঁপনি লাগিব ধৰিছে যেন। তেতিয়াই, গাঁওখনৰ পাৰৰ পাটখনৰ ওচৰত জোনাক হাজিৰ হয়। সেউজীয়া জোমৰত বহি থকা তেওঁ আজি নাট-নাচনিদল চাইব বুলি নাহে, তেওঁ আহিছে — সেই ছোৱালীটোৰ চকুলৈ চাই সেই সুৰৰ প্ৰতিফলন পোৱাব বুলি।
তামলি নৃত্যত মগ্ন, কিন্তু চকুৰ কোণেদি ধৰি লক্ষ্য কৰে এটি ডাৱৰীয়া মুখ, হালধীয়া পাগুৰি, আৰু হাতত বাঁহী ধৰা এটি ল’ৰা গাঁওবাসীৰ মাজতে দাঁড়াই আছে। জোনাকৰ চকুত এটি বিশেষ উজ্জ্বলতা আছে — লাজ আৰু সাহসৰ এক অদ্ভুত মিশ্ৰণ।
মঞ্চত তামলিৰ নৃত্য সমাপ্ত হয়, জনতাই তালি মাৰে। তামলি নিচেই ক্ষণৰ বাবে জোনাকৰ চকুত চকু পেলাই হাঁহি মাৰে। সেই হাঁহিৰ অৰ্থ জোনাকৰ অন্তৰলৈ সোমাই যায়। যেন সেই হাঁহিৰে তামলিয়ে কয়,
— “বাঁহীবাদক, তোৰ সুৰ মই শুনিছোঁ, আৰু সেই সুৰ মোৰ নৃত্যত সিঁচি দিছোঁ।”
ৰাতি অনুষ্ঠান শেষ হোৱাৰ পাছত নাট-নাচনিদলৰ সদস্যসকল ভাত খাবলৈ আৰু বিশ্রাম ল’বলৈ গাঁওৰ পৰা নিৰ্দিষ্ট কৰা ঘৰলৈ যায়। তামলি জোনাকৰ সন্ধানত চকু মেলে কিন্তু তেওঁ দেখা নাপায়।
অন্যফালে, জোনাক নৈৰ দাঁতিত বহি নিজকে ধৰি ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে। সপোন যেন বুকুৰ ভিতৰত ঢৌ খায়। তেওঁ বাঁহীখন ওলিয়াই নীলা আকাশলৈ চাই এটা মৃদু সুৰ বজায়।
ততালে তামলি গোপনে বাট চাবলৈ ওলায়। গাঁওখন নিস্তব্ধ, পোনপটীয়া পথাৰে নৈৰ ফালে যায়। দূৰতে সেই সুৰ শুনি তেওঁ ভটিয়াই নৈৰ পাৰত আহি উপস্থিত হয়।
প্ৰথম বাৰ — একেলগে, ওচৰচ’ৰা। জোনাক মাটিত বহি বাঁহী বজাই থাকে, আৰু তামলি ওচৰ পাই চুপে চাওঁতে থাকে।
জোনাক সতৰ্ক হয় আৰু মুখ উৰুৱাই চকু মেলে। চকু চকুত পৰে। তামলিৰ দীঘল চকু যেন জোনাকৰ সুৰৰ বুজাব নোৱাৰা বেদনা পঢ়ে। জোনাকে অলপ থতমতাই গলা চেপি কয়,
— “আপুনি… এতিয়াও নৃত্য কৰিব নেকি?”
তামলি চুপচাপ এগধৰা হাঁহি মাৰে। তলৰ পৰা কঁকালত পৰা গামোচা সামৰে আৰু কয়,
— “তোৰ সুৰে মোক নাচাই পেলায়। মই যে নাচিব নোৱাৰোঁ!”
তাৰ পাছত দুয়ো চুপ থাকে। নৈৰ পানীৰ কলকল শব্দত যেন দুয়োৰে হৃদস্পন্দন একে ঢৌৱে বাজে।
তামলিয়ে চুপে কয়,
— “বাঁহীবাদক, নামটো ক’বি নেকি?”
— “জোনাক। এই গাঁৱতে জন্ম হ’ল। নৈ আৰু বাঁহী মোৰ বন্ধু।”
তামলিয়ে কয়,
— “জোনাক, মই তামলি। মই বাটচলা মানুহ, নাচি নাচি ফুৰোঁ। কিন্তু তোৰ বাঁহীৰ সুৰ… মোৰ পায়ে নতুন তাল দিয়ে।”
চকুত চকু থৈ দুয়ো পাহৰি যায় ঘড়ীৰ কঁপনি, সমাজৰ বাধা, আৰু আঁতৰ ঘৰ। বাঁহীৰ সুৰ আৰু নৃত্যৰ ঢৌৱে সকলোক আৱৰি পেলায়।
অচিনাকি চকুৰ সেই লগ পাই যোৱা সন্ধিয়াই হ’ল তেওঁলোকৰ সপোনৰ বীজ পতাৰ পল।
তাৰপাছত জোনাক ক’লে,
— “আজি ৰাতি মই নতুন সুৰ ৰচিম। তুমি নাচিবা? নদীজোপাৰ তলে?”
তামলিয়ে মাথোঁ মিচিকিয়াই হাঁহি দিলে। আৰু সেই হাঁহিত জোনাক বুজি পালে — আজিৰ পৰা বাঁহীৰ সুৰত নৃত্যৰ এটি সঙ্গী পালে।
নৈৰ ওপৰত চাঁদৰ জোনাক বেলি থৈছিল — যেন সেই জোনাকে তামলিৰ চকুত নিজৰ প্ৰতিফলন পাইছিল।
অধ্যায় ৩
ডিহিঙা গাঁওখনৰ ওপৰেদি পলাশৰ ৰঙেৰে সজোৱা আকাশখন যেন দিনক দিন গধূলি বেলিৰ গোপন গল্পবোৰেৰে ৰঙীন হৈ পৰিছে। সেই আকাশৰ তলত নদীৰ কাষৰ বাাঁহজোপাৰ তলত এটি নতুন সুৰ আৰু এটি নতুন তালৰ সাধনা চলিছে — জোনাক আৰু তামলিৰ সুৰ-তালৰ যুগল সাধনা।
তামলি আৰু তেওঁৰ নাট-নাচনিদল ডিহিঙা গাঁৱত নাটমেলা শেষ কৰি আঁতৰিবলৈ সাজু হৈছিল। কিন্তু তামলিৰ অন্তৰত এজোৰ জড়তা আছিল — যেন এই গাঁও, এই নদী, আৰু এই বাঁহীৰ সুৰেই তেওঁক আটকাই ৰাখিছে।
পুৱতি নিশা জোনাকৰ লগত নদীৰ পাৰত তেওঁ আকৌ দেখা কৰে। সেয়া এখন নীৰৱ জগতৰ দৰে অনুভূত হৈছিল — য’ত শব্দ আছিল মাথোঁ বাঁহীৰ সুৰ, আৰু দৃশ্য আছিল মাথোঁ জোনাকী পোহৰৰ তলত দুটা হৃদয়ৰ সেউজীয়া স্পন্দন।
তামলিয়ে ক’লে,
— “জোনাক, মোৰ সপোন আছিল নাচি নাচি জগত দেখা। কিন্তু তোৰ সুৰ শুনি মনটো আকাশলৈ উৰি যাব খুজে। তোৰ সুৰত মোৰ নাচো, আকাশত মিলাই নাচো।”
জোনাকে বাঁহীখন ওলিয়াই ললে।
— “তামলি, মই কেবল সুৰ হ’ব খুজো। তুমি তাল হওঁ। সুৰ-তাল মিলি থাকিব পাৰি, কিন্তু সমাজৰ বাধা, বতাহৰ ঢৌ কেতিয়াবা আমাৰ সুৰ-তাল ভাঙিব পাৰে।”
তামলিয়ে চকুত চকু পেলালে। চকুত আছিল গভীৰ বিশ্বাস।
— “জোনাক, সমাজে কি কয় সেয়া মই নাজানো। মই জানো মাথোঁ — তোৰ বাঁহীৰ সুৰত মোৰ হৃদয় নাচে। এই নাচ সেই সমাজৰ বাবে নহয়, এই নাচ মোৰ বাবে, মোৰ সপোনৰ বাবে।”
তেওঁলোকৰ মাজত এই কথোপকথনে এক নীৰৱ সন্ধিৰে গঢ়ি তোলে মৰমৰ জাল। বাঁহীৰ সুৰ আৰু তামলিৰ নৃত্য একে বেলি গাঁৱৰ পথাৰে মাটিৰ দৰে মিহলি হৈ যায়।
যেতিয়া পুৱতি ৰ’দে ডিহিঙা গাঁওখনৰ ওপৰেদি মিঠা পোহৰ বিয়পায়, গাঁওবাসীয়ে লক্ষ্য কৰে তামলি আৰু জোনাকৰ মাজত হোৱা মধুৰ বন্ধুত্ব। কেইজনা জুবতী-জুৱাইৰ মুখে মুখে বাৰ্তা সাৰে।
— “বাঁহীবোৰা আৰু নাচনী, আজি কালি পাটৰ পথাৰে লগ পায় বুলিয়ে?”
কিন্তু তামলি আৰু জোনাকক সেই কথাবোৰে স্পৰ্শ নকৰে। তেওঁলোকৰ মনত জন্মিছে এটি পৃথিৱী — য’ত সমাজৰ নিন্দা নাই, কেবল সুৰ আছে, তাল আছে, আৰু সেই সুৰ-তালত ভালপোৱাৰ এটি মুক্ত আকাশ আছে।
তামলি নাটদলৰ সৈতে আঁতৰি নাযাবলৈ সিদ্ধান্ত লয়। তেওঁ গাঁওৰ মণ্ডলবাবাৰ ঘৰতে থকা আৰম্ভ কৰে। তেওঁ কয় —
— “নতুন নৃত্যৰ তাল বিচাৰি ডিহিঙা গাঁওত থাকিম কিছুদিন। নতুন নাট লিখিম, নতুন নৃত্য শিকিম।”
সেই কালচোৱাত জোনাক আৰু তামলি নদীৰ পাৰৰ পাটৰ পথাৰে সন্ধিয়া লগ পায়। জোনাকে সুৰ ৰচে, তামলিয়ে সেই সুৰত পায়ে পায়ে তাল মেলায়।
এদিন জোনাকে সুধিলে,
— “তুমি যদি আঁতৰি যাওঁ, মই আকৌ সেই একেলা বাঁহীবোৰা হৈ থাকিম। তুমি নাচা নাছিলে মোৰ সুৰ শূন্য হ’ব।”
তামলিয়ে অলপ লাজ মাৰি চকু নমাই ক’লে,
— “মই আঁতৰি নাযাম। তোৰ সুৰ শুনিবলৈ মই থাকিম। প্ৰেমৰ মুকলি আকাশত সুৰ-তালৰ সাঁকো বান্ধিম।”
জোনাকৰ চকু তামলিৰ চকুত মিলে। তাত সেই আশ্বাস আছিল — তেওঁলোকৰ হৃদয়ৰ সুৰে সমাজৰ বাঁধ ভাঙিবই।
সেই দিনা গাঁওখনত এটি সৰু মেলা পাতি দিলে। তামলি আৰু জোনাকে একেলগে মঞ্চত উপস্থিত হ’ল। বাঁহীৰ সুৰত তামলিৰ নৃত্য গাঁওবাসীৰ মন জয় কৰিলে। সকলো একবাক্যে ক’লে —
— “এনে সুৰ-তাল দেখা নাছিল।”
জোনাকৰ মাকো আকৌ মুগ্ধ। পাটকাটা বৰুৱা, গাঁওবুঢ়া সকলোৰে মুখত এই যুগলৰ প্রশংসা।
কিন্তু সমাজৰ একাংশ লোকে চিৰাচৰিত নিয়মৰ কথা উত্থাপন কৰিলে —
— “বাঁহীবোৰা আৰু নাচনীক সুধিব লাগিব — এই বন্ধুত্বৰ সিমানা ক’ত?”
তেওঁলোকৰ মধুৰ বন্ধুত্বৰ ওপৰত সমাজৰ কটাক্ষৰ মেঘ মেলা আৰম্ভ হয়। কিন্তু তামলি আৰু জোনাক মাটিৰ শিকলি পাৰ হৈ হৃদয়ৰ আকাশত উৰি ফুৰে।
ৰাতি নৈৰ পাৰতে জোনাকে নৱ সুৰ ৰচে।
— “তামলি, প্ৰেমৰ এই আকাশত সুৰ-তাল মিলাই ৰাখিব পাৰিম নেকি?”
তামলিয়ে মৃদু হাঁহি মাৰে — যেন চন্দ্ৰৰ পোহৰেই হাঁহি মাৰে।
— “জোনাক, প্রেমৰ আকাশ মুকলি, কিন্তু বতাহৰ ধুমুহাও থাকে। আমাৰ সুৰে সেই ধুমুহা পাৰ হ’বই।”
চকুত চকু থৈ, নৈৰ ওপৰত চন্দ্ৰালোকত সেই নিশা দুয়োৰে প্ৰেমৰ আকাশ মুকলি হৈ ৰ’ল। আৰু সেই আকাশত বাঁহীৰ সুৰ আৰু নৃত্যৰ তাল মিলি মৃদু মৃদু বতাহৰ সৈতে দূৰৈলৈ উৰি গ’ল।
অধ্যায় ৪
ডিহিঙা গাঁৱৰ নীৰৱ নিশা, নদীৰ পাৰৰ কুঁহিপাত, আৰু আকাশত বেলি ফুটি উঠাৰ আগৰ সেই মিঠা সময়ত জোনাক আৰু তামলিৰ সুৰ-তালৰ সাধনা যেন নতুন প্ৰেমৰ বীজ ৰূপে গাঁৱৰ বাতাসত মিশ্ৰিত হৈছিল। কিন্তু, সেই মিঠা সুৰ সমাজৰ দুচকুৰ তীক্ষ্ণ বাণত বেদনা হোৱাৰ দিনো আহিল।
গাঁওখনত বাতৰি ওলাই পৰিল —
— “নৈৰ পাৰতে এজাক বাঁহীৰ সুৰ আৰু নাচনী তামলিৰ নৃত্য! এইবোৰ দেখিবলৈ আমাৰ ল’ৰা-ছোৱালী আছে নেকি?”
যেতিয়া তামলি আৰু জোনাক নদীৰ পাৰৰ বাঁহী-নৃত্যত মগ্ন, গাঁওবাসীৰ একাংশ লোকে আঁতৰ পৰাই সেই দৃশ্য চাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। সেই দৃশ্যৰ পবিত্রতাত তেওঁলোকৰ মন অভিভূত হোৱাৰ কথা আছিল; কিন্তু তেওঁলোকৰ মনত উঠিল কটাক্ষৰ ধোঁৱা।
এদিন গাঁওবুঢ়া আৰু পাটকাটা বৰুৱাৰ আঙণত সভা বহিল। পুৰণি নিয়ম, সামাজিক মর্যাদা আৰু মৰমৰ সীমা লৈ আলোচনা আৰম্ভ হ’ল।
— “এই যুগলত গাঁওখনৰ লাজ উলঙা হৈছে। বাঁহীবাদক আৰু বাইদেম নৃত্যশিল্পী এখন ঘৰৰ ল’ৰা-ছোৱালীৰ দৰে মিলি থাকে নেকি?”
— “নিশা নিশা নদীৰ পাৰত লগ ধৰে! এইবোৰ বন্ধ কৰিব লাগিব। আমাৰ নিয়ম ভাঙিলে গাঁওখনৰ নাম ডুবিব।”
মণ্ডল বৰুৱা চুপে থাকিলেও জোনাকৰ মাক চহা নোৱাৰিলে। তাইৰ বুকু ফাটি যাব লগা হ’ল। ৰাতি ঘৰত জোনাকক মাতি আনিলে।
— “জোনাক, বাঁহীটো তোৰ আত্মা। কিন্তু সমাজে বাঁহীৰ সুৰ বুজিব নোৱাৰে। তামলিৰ লগত তই দূৰ হৈ থাক। সমাজৰ শিকল মৰা জালত পৰা নাই যেন।”
জোনাক মাকৰ চকুত চকু পেলালে। বুকুৰ ভিতৰত এটি বেদনা জুইৰ দৰে জ্বলিল। সেই নিশা তেওঁ নৈৰ পাৰলৈ যাব নোৱাৰিলে। বাঁহীখন মাটিত থৈ চন্দ্ৰালোকৰ তলত বহি আছিল মাথোঁ।
অন্যফালে তামলি বুজি পালে — আজিৰ পৰা তেওঁলোকৰ সুৰত সমাজৰ কটাক্ষৰ গর্জন মিশ্ৰিত হ’ব। তেও নদীৰ পাৰতে বহি থাকিল, জোনাক নাহিল বুলিয়ে চকুত চকুলোৰ সোঁত বহালে।
পৰদিনা গাঁওখনত নতুন নিয়ম কঢ়িয়ালে।
— “তামলি আৰু জোনাক নদীৰ পাৰত লগ ধৰা নিষিদ্ধ। বাঁহী-নৃত্যৰ মেলা বন্ধ। তামলি নাট-নাচনিদল লৈ আঁতৰিব।”
তামলিৰ অন্তৰত যুদ্ধ আৰম্ভ হ’ল। আঁতৰি যাব নে থাকিব? নিজৰ মৰমৰ সুৰ-তালক সমাজৰ শিকলত ত্যাগ কৰিব নে মুক্ত হৃদয়ত সেই সুৰ বজাই ৰাখিব?
যেতিয়া আঁতৰি যাবলৈ নাটদল সাজু হ’ল, তামলিয়ে পাটৰ পথাৰত শেষবাৰৰ বাবে জোনাকক বিচাৰি ফুৰিলে। পলাশ ফুলৰ তলত জোনাক তেওঁৰ বাঁহীখন মাটিত থৈ বহি আছিল। মুখখন চকুত দুখ আৰু বেদনাৰে পূৰ্ণ।
তামলিয়ে ওচৰ গৈ তলফাল কৰি ক’লে —
— “জোনাক, মই আঁতৰি যাব। কিন্তু তোৰ সুৰ মোৰ পায়ত ৰ’বই। সুৰ-তাল সমাজৰ শিকলত বন্দী হ’ব নোৱাৰে।”
জোনাকে মাথোঁ এটা কথা ক’লে —
— “যদি মোৰ বাঁহী নিশা নিশা নৈৰ পাৰত বাজে, জানিবা তাত মোৰ মৰম আছে।”
চকুত চকু মিলি শেষবাৰৰ বাবে তামলি আৰু জোনাক প্ৰেমৰ নীৰৱ সপোনত বিদায় ল’লে। সমাজৰ কটাক্ষে সেইদিনা দুটা হৃদয়ৰ সুৰেৰে বাধা দিলেও, আকাশত জোনাকী পোহৰে শপথ দিলে —
— “এই সুৰ-তাল একদিন সমাজৰ শিকল ভাঙিবই।”
অধ্যায় ৫
ডিহিঙা গাঁৱৰ পাটৰ পথাৰত পলাশ ফুলবোৰৰ ৰঙেৰে যিমানেই আকাশ ৰাঙলী হ’ক, জোনাকৰ হৃদয় তেতিয়ালৈকে গাঢ় বেদনাৰে আৱৃত হৈ পৰিছে। তামলিৰ আঁতৰি যোৱাৰ দিনটো তেওঁৰ জীৱনৰ নীৰৱতম দিন আছিল। নাট-নাচনিদল গাঁৱৰ পৰা আঁতৰাৰ বেলিকা গাঁওখনৰ ৰাস্তাবোৰ নীৰৱ; যেন সকলো সুৰ-তাল হেৰাই গৈছে।
তামলি নৈৰ পাৰৰ শেষ চোৱা এটি দৃষ্টি জোনাকলৈ নিক্ষেপ কৰিছিল। চকুত আছিল অশ্রুৰ ছাঁ; বাৰে বাৰে পলাশ ফুলৰ তলৰ সেই শেষবাৰৰ লগপোৱাৰ মুহূৰ্তবোৰ স্মৰণ কৰিলে। তামলিৰ অন্তৰত এটি কথাই মাৰ মাৰ কৰিছিল —
— “সঁচা মৰম দূৰত্বৰ সুৰতো বাজে। জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰেই মোৰ পথচলাৰ সংগী হ’ব।”
অন্যফালে জোনাক নৈৰ পাৰৰ বালিৰ উপৰত বহি থাকিল। হাতত বাঁহী, কিন্তু ঠোঁটলৈ ল’বৰ শক্তি নাছিল। মনৰ ভিতৰত শূন্যতাৰ হাহাকাৰ। নদীৰ ধাৰা যেন জোনাকৰ বেদনাৰ সুৰকেই বহন কৰি লৈ গ’ল।
প্ৰতিদিন সন্ধিয়া জোনাক নৈৰ পাৰলৈ আহে। পাটৰ পথাৰৰ মৃদু বতাহত বাঁহীখন ঠোঁটত লৈ সুৰ বাজায়। সেই সুৰত আছিল বিচ্ছেদৰ বেদনা, আছিল মৰমৰ বিৰহী আক্ষেপ। গাঁওবাসীয়েও এই সুৰ শুনি ৰাতি ৰাতি জীপাল হৈ উঠে।
— “এই সুৰত বিৰহ আছে, কিন্তু পবিত্ৰতা আছে। জোনাকৰ মৰম সমাজৰ কটাক্ষত নাজাৰি হৈছিল বুলিয়েই এতিয়া সেই সুৰত বেদনা বাজে।”
এদিন পুৱতি বেলি নদীৰ পাৰতে জোনাকে এক নতুন সুৰ উদ্ভাৱন কৰিলে। সেয়া বিৰহৰ সুৰ নহয়, আশাৰ সুৰ আছিল। তেওঁ নিজৰ বাবে প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে —
— “তামলি আঁতৰি গ’ল বুলিয়েই মই থমকি থাকিম নে? মই বাঁহীৰ সুৰৰে তামলিৰ মনলৈ আহ্বান কৰিব।”
তাৰপিছত জোনাক দিনে-নিশা বাঁহীৰ সুৰত নৱনৱ সুৰ সৃষ্টি কৰিলে। এই সুৰত আছিল আশা, তামলিৰ প্ৰতি গভীৰ মৰম, আৰু সমাজৰ শিকল ভাঙি উৰিবৰ আহ্বান।
অন্যফালে তামলিও দূৰ গাঁৱত নাট-নাচনিদলৰ সৈতে শইচী নাট্য-নৃত্যত ব্যস্ত থাকিল। কিন্তু প্ৰতিদিন সন্ধিয়া মনত জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ শুনি পেলাই। এক অদৃশ্য সুৰ-তালৰ সাঁকো তেওঁলোকক যুক্ত কৰি ৰাখিছিল।
তামলিয়ে লগৰ কেইজনমানক ক’লে —
— “মোৰ নৃত্যত আজি নতুন বেদনা আছে। মোৰ নৃত্যৰ পায়ে পায়ে মোৰ মৰমৰ সুৰ বাজে।”
নতুন গাঁওখনৰ মঞ্চত তামলিৰ নৃত্যই সকলৰ মন জয় কৰিলে। মানুহে ক’লে —
— “এই নৃত্যত এটি অজানা বেদনা আছে। যেন নাচনী মৰম বিচাৰি ফুৰিছে।”
বাঁহীৰ সুৰ আৰু নৃত্যৰ তাল দূৰত থাকিও যুগল সুৰত মিলে থাকিল। সমাজৰ কটাক্ষৰ শিকল যদিও তেওঁলোকৰ মাজত দূৰত্বৰ দেওল তুলিলে, সেই দেওল ভেদি সুৰে সুৰে প্ৰেম উৰি থাকিল।
জোনাক প্রতিজ্ঞা কৰিলে —
— “এদিন তামলি আৰু মই সমাজৰ কটাক্ষক জয় কৰি, একেলগে এই বাঁহীৰ সুৰত নৃত্যৰ তাল মিলাম।”
নৈৰ পাৰৰ পলাশ ফুলৰ তলত জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে ৰাতি ৰাতি বতাহৰ সৈতে তামলিৰ হৃদয়লৈ আহ্বান জনাই থাকিল।
আকাশৰ জোনাকী পোহৰেই সেই সুৰ আৰু তালৰ সাক্ষী হৈ ৰ’ল।
অধ্যায় ৬
ডিহিঙা গাঁৱৰ পাটৰ পথাৰত পলাশ ফুলবোৰ যিমানেই ৰঙীন হওক, জোনাকৰ জীৱনটো তেতিয়ালৈকে বিবৰ্ণ হৈ পৰিছিল। তামলিৰ আঁতৰি যোৱাৰ দিনৰ পৰা জোনাকৰ হৃদয়ত এটি বেদনাৰ সুৰ বেজাৰ লগাই বজাই আছিল। সমাজৰ কটাক্ষ, পুৰণি নিয়ম আৰু বেদনা — সকলোৰে মাজত জোনাক নিজৰ প্ৰেম আৰু সুৰ বাঁচাবলৈ নতুন সংগ্ৰাম আৰম্ভ কৰিলে।
প্ৰতিদিন পুৱতি বেলি জোনাক নৈৰ পাৰলৈ যায়। হাতত বাঁহীখন লৈ বালিত বহে আৰু দূৰ আকাশলৈ চাই ভাবে —
— “তামলি আঁতৰি গৈছে বুলিয়েই মোৰ সুৰ থমকি থাকিব নে? মই মোৰ মৰম বাঁচাবলৈ বাঁহীৰ সুৰত সংগ্ৰাম কৰিম।”
সন্ধিয়া হওঁতে জোনাকৰ বাঁহীখনত এক নতুন সুৰ বাজে। সেই সুৰত আছিল বিৰহ, আছিল আশা, আছিল সমাজৰ শিকল ভাঙাৰ আহ্বান। নদীৰ সোঁতে সেই সুৰ দূৰ দূৰালৈ বগাই যায়।
কিছু লোকে সেই সুৰ শুনি ভাবে —
— “জোনাকৰ সুৰত আছে অজানা শক্তি। সেয়া গাঁওখনৰ শিকল গলি পেলাব।”
কিন্তু পুৰণি নিয়মৰ মানকৰে সভা বহালে। পাটকাটা বৰুৱাই গম্ভীৰ মাতত ক’লে —
— “এই বাঁহীবাদকৰ সুৰে সমাজ ভাঙিব। সেয়া বন্ধ কৰিব লাগিব। জোনাকক গাঁওৰ পৰা তাড়াব লাগিব।”
অন্যফালে তামলি নতুন গাঁওত নাট-নৃত্যত ব্যস্ত থাকিলেও জোনাকৰ সুৰৰ টান অনুভৱ কৰি থাকে। প্ৰতিদিন সন্ধিয়া মঞ্চত উঠাৰ আগতে নৈৰ পাৰৰ সেই পলাশ ফুলৰ তলৰ লগপোৱাৰ দিনবোৰ মনত পৰে। তামলিৰ চকুলোৰ পাৰত অশ্রুৰ ছাঁ উজলি উঠে।
মঞ্চত তামলিৰ নৃত্যৰ পায়ে পায়ে সমাজৰ শিকল ভাঙাৰ এক যুদ্ধ স্পষ্ট হৈ উঠে। গাঁওবাসীয়ে ভাবে —
— “এই নাচনীৰ পায়ে পায়ে এক শক্তি আছে। সেয়া সঁচা মৰমৰ শক্তি।”
তামলিয়ে নাট্যদলৰ নেতা বিজয়ক ক’লে —
— “মই আঁতৰি আহিলোঁ বুলিয়েই মোৰ মৰম শেষ নহয়। মই মোৰ নৃত্যৰে সমাজৰ মুকলি বতাহ অনিম।”
ডিহিঙা গাঁওত পাটকাটা বৰুৱা আৰু গাঁওবুঢ়াই পুৰণি নিয়ম পুনৰ জাৰি কৰিলে।
— “জোনাকৰ বাঁহী বন্ধ। গাঁওত বাঁহী-নৃত্য নিষিদ্ধ। শাস্তি হ’ব সমাজৰ নিয়ম ভাঙিলে।”
কিন্তু গাঁওখনৰ যুৱক-যুৱতী একেটা কথাই ভাবে —
— “জোনাক-তামলিৰ প্রেম সমাজৰ নতুন ইতিহাস। সুৰ আৰু নৃত্য শিকলত নাবন্ধিব।”
এক ৰাতি গাঁওখনৰ ছোৱালীবোৰে জোনাকক চুপিচুপিকৈ ক’লে —
— “আমাৰ প্ৰেমৰ পক্ষত তুমি বাঁহী বজাই যোৱা। আমরা তোমাৰ সংগ্ৰামত আছোঁ।”
জোনাকৰ বাঁহী পুনৰ নতুন সুৰত বাজিল। সেই সুৰত আছিল মুক্তি, আশাৰ কিৰণ, আৰু সমাজৰ শিকল ভাঙাৰ ঘোষণা।
তামলিৰ অন্তৰ দিন দিন উদ্দীপ্ত হ’ল। সি নাট্যদলক ক’লে —
— “মই ডিহিঙা ঘূৰি যাম। মোৰ সুৰ তাত আছে। মই নৃত্যৰে সেই সমাজৰ শিকল ভাঙিম।”
নাট্যদলৰ লগৰীয়া সকলে ক’লে —
— “আমরা তোমাৰ সংগে আহিম। সমাজৰ নতুন বতাহ আমাৰ সংগ্ৰাম।”
তামলি আৰু নাট্যদলৰ লোকে ডিহিঙা গাঁও অভিমুখে যাত্ৰা কৰিলে। পথত সোঁৱৰণীয় পলাশ ফুলবোৰ তেওঁলোকক পথ দেখুৱাইছিল।
এদিন নিশা গাঁওখনত বাঁহীৰ সুৰ আৰু নৃত্য একেলগে বাজিল। তামলি গাঁওখনৰ মাজৰ পুখুৰীৰ পাৰত নৃত্য আৰম্ভ কৰিলে। জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে সেই নৃত্যত নতুন শক্তি দিলে।
মানুহে ঘৰৰে পৰা ওলাই আহিল। পুৰণি মানুহে ক’লে —
— “এই কি? সমাজৰ নিয়ম ভাঙা হ’ল!”
কিন্তু যুৱক-যুৱতীয়ে হাতত দীপ জ্বলাই মাত লগালে —
— “এই সুৰ আমাৰ মুক্তিৰ সুৰ! এই নৃত্য সমাজৰ নতুন ইতিহাস!”
পাটকাটা বৰুৱা আৰু গাঁওবুঢ়াই থমকি থাকিল। তেওঁলোকৰ শিকল সমাজৰ হিয়া ভেদি ভাঙি গ’ল।
জোনাক আৰু তামলিৰ চকুত চকু মিলিল। জোনাকে মাত লগালে —
— “মোৰ বাঁহীৰ সুৰৰ সংগ্ৰাম আজি সফল হ’ল। তোমাৰ নৃত্যৰ পায়ে পায়ে আজি সমাজ মুক্তি পালে।”
তামলিয়ে চহকালে —
— “এই প্ৰেম সমাজৰ নতুন পৃষ্ঠাত লিখা থাকিব। সুৰ-নৃত্য শিকলত নাবন্ধিব।”
অধ্যায় ৭
ডিহিঙা গাঁৱত নতুন প্ৰভাত আহিল। পলাশ ফুলেৰে ৰঙীন পথাৰত পুৱাৰ ৰঙা আলোৰে যেন এক নতুন ইতিহাস লিখা আৰম্ভ হ’ল। গাঁওখনৰ মানুহে নিশা জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ আৰু তামলিৰ নৃত্যত নিজৰ হৃদয়ৰ শিকল ভাঙি পেলালে। বুৰঞ্জীৰ পৃষ্ঠাত যেন সেই নিশা অম্লান হৈ ৰ’ব। জোনাক পুৱতি বেলিত নৈৰ পাৰত বহি বাঁহীখন কোলাত লৈ মুকলি আকাশলৈ চাই আছিল—যেন সি আকাশক ক’ব খুজিছিল, “আমাৰ প্ৰেমৰ সুৰ আজি সমাজে গ্ৰহণ কৰিছে, এই সুখৰ পল মই মৰমৰে সজাম।” বালিত শালুক ফুলৰ সৈতে খেলি ফুৰা কিশোৰবোৰ আহি জোনাকক ক’লে—“দাদা, আজি গাঁওত উৎসৱ হ’ব। তুমি বাঁহী বজাই দিয়া, তুমি আমাৰ গৰিমা!” জোনাক চকুত চকুলো উজাই হালধীয়া আকাশলৈ চাই মনে মনে ভৱিলে—এই সুৰেই সমাজক নতুন দিশ দেখুৱাব।
গাঁওখনত বিজয় উৎসৱৰ দৰে প্ৰস্তুতি চলিল। পাটকাটা বৰুৱা আৰু গাঁওবুঢ়াই যে সমাজত নতুন যুগৰ জন্ম হ’ল, সেই কথাটো স্বীকাৰ কৰিব লগা হ’ল। মানুহে মানুহে হাত ধৰি দীঘল দীঘল পাণ্ডেল সাজিল। পুখুৰীৰ পাৰত তামলিৰ বাবে নতুন মঞ্চ বনালে। নৈৰ পাৰৰ বাঁহীৰ সুৰ আৰু পুখুৰীৰ পাৰৰ নৃত্য একেলগে উৎসৱৰ মূল প্ৰাণ হ’ব বুলি সকলো আশা কৰিলে। গাঁওখনৰ বৰুৱা-ফুকনবোৰো এতিয়া সমাজৰ তেজত সুৰ-নৃত্যৰ প্ৰেমৰ সঁচা অৰ্থ বুজিলে। তামলি নিজেই হাঁহি হাঁহি ল’ৰা-ছোৱালীবোৰৰ সৈতে মঞ্চ সাজিল—চকুতে যেন এক নতুন বতৰাৰ তেজ। তেওঁ ভাবে, “এই উৎসৱ কেৱল উৎসৱ নহয়, এইটো আমাৰ জীৱনৰ সংগ্ৰামৰ সাফল্যৰ দৰ্পণ।” নাট্যদলৰ লগৰীয়াবোৰো ডিহিঙাৰ মাটিৰ সৈতে মিশি গৈছিল—এই উৎসৱ তেওঁলোকৰো, এই সমাজত তেওঁলোকো নিজৰ ঠাই পালে।
সন্ধিয়া হ’ল। দীঘল দীঘল দীপমালাই গাঁওখনক সজালে। পলাশ ফুলৰ ৰঙা আভাই যেন বতাহত নতুন সুৰৰ বোল বহাই আনিলে। জোনাক মঞ্চত উঠিল, হাতে বাঁহী। তামলি তেওঁৰ সন্মুখত, নাচনি সাজত। বাঁহীৰ সুৰত তামলিৰ পায়ে পায়ে নৃত্য বাগৰি পৰিল। সমাজৰ সকলো বয়সৰ মানুহ হাতত দীপ জ্বলাই দাঁড়াই থাকিল। গাঁওখনৰ বুকুত সেই সুৰে আৰু নৃত্যই নতুন প্ৰাণ সঞ্চাৰ কৰিলে। মানুহে মুখে মুখে ক’লে—“এইটো আমাৰ মুক্তি-উৎসৱ। জোনাক আৰু তামলিৰ প্রেম আমাৰ আত্মাৰ জয়গাথা।” পাটকাটা বৰুৱাই চকুলো মুচি মৃদু হাঁহি দিলে—যেন সিও হৃদয়ৰ গভীৰতাৰে বুজিলে, এই সুৰৰ বিপ্লৱে সমাজৰ অন্ধকাৰ দূৰ কৰিলে।
ৰাতি ডিহিঙাৰ বতাহত বাঁহীৰ সুৰ, নৃত্যৰ তালে তালে দীঘল দীঘল দীপৰ পোহৰে সমাজক নতুন বতাহৰ কথা ক’লে। পলাশ গছবোৰে ধেমালি কৰিলে। নৈৰ সোঁতেও সেই সুৰ বগাই দূৰ দূৰালৈ লৈ গ’ল। জোনাকৰ বাঁহীৰ ছিদ্ৰবোৰে যেন ফুটি ফুটি ক’ব ধৰিলে—“প্ৰেমৰ সুৰ থমকিব নোৱাৰে, নৃত্যৰ পায়ে সমাজৰ শিকল ভাঙিবই।” তামলি চকুত চকুলো লৈ জোনাকক ক’লে—“আজিৰ পলবোৰ জীৱনৰ অম্লান সোঁৱৰণি। এই প্ৰেম, এই সুৰ, এই নৃত্য সকলোৰে হ’ব।” আৰু সেই নিশা ডিহিঙা গাঁওয়ে ইতিহাসৰ এটি পৃষ্ঠাত লিখি থ’লে—প্ৰেমৰ মুক্তি-উৎসৱৰ জয়গাথা।
অধ্যায় ৮
ডিহিঙাৰ নৈৰ সোঁতত নতুন পুৱাৰ বতাহ মিঠা সুৰেৰে বগাই ফুৰিছিল। বাঁহীৰ সুৰ আৰু নৃত্যৰ তালে তালে সমাজে যে এক নতুন প্ৰভাত পাইছে, সেইটো বতাহৰ বোলত মিশ্রিত হৈ সকলো ঘৰত বগাই গৈছিল। জোনাক নৈৰ পাৰত বহি হাতত বাঁহীখন লৈ জোনৰ মিঠা পানীত নিজৰ মুখমণ্ডল চাব খুজিছিল। তেওঁৰ মনত আছিল—যদি এই সমাজে সুৰক সঁচাকৈ গ্ৰহণ কৰিছে, তেন্তে সি আৰু তামলি মেলি এক নতুন জীৱন গঢ়িব পাৰে। জোনাকৰ আঙুলিত বাঁহীৰ ছিদ্ৰবোৰত নতুন আশাৰ সুৰ বাজিল। গাঁওখনৰ কিশোৰ-যুৱক-যুৱতীয়ে সেই সুৰ শুনি পাহাৰলৈ উঠি নতুন যুগৰ গান গাব খুজিলে। নতুন বতাহত সেই বাঁহীৰ সুৰ যেন সমাজৰ অন্ধকাৰ কোণবোৰ উলঙাই দি হাঁহি বিয়পাই দিলে।
তামলি তেতিয়ালৈ গাঁওখনৰ মাজমজিয়াত নাট্যশিল্পৰ পাঠশালা খুলিবলৈ উদ্যত হ’ল। সমাজে যি শিকল বান্ধিছিল, সেই শিকল ভাঙি নতুন প্ৰজন্মক নৃত্য-সংগীতৰ শিক্ষা দিব লাগিব বুলি তেওঁ মনে মনে শপত লৈছিল। কেঁচুৱাই পকা পলাশ গছৰ তলত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মেলা লগালে। তামলিৰ আঙুলিৰ ইশাৰাত কিশোৰ-কিশোৰীয়াবোৰ নৃত্যৰ তাল শিকি গল যেন ফুলপাহি সিঁচি সিঁচি গোৱা এটি সুৰ। সমাজৰ জ্যেষ্ঠবোৰো অলপ অলপ হাঁহি দিলে। তেওঁলোকে বুজি পাইছিল—এই নৃত্য, এই সুৰ তেওঁলোকৰো গৰিমা। জোনাক আৰু তামলিৰ প্ৰেমৰ সুৰ আৰু তালে সমাজৰ গাত নতুন ৰঙ লগালে। নাট্যদলৰ মানুহবোৰো গাঁওখনৰ লগত মিশি গৈছিল, যেন সেই মাটিৰে তেওঁলোকৰ জীৱনৰ নতুন শিকড় গঢ়া হৈছিল।
গাঁওখনত এক নতুন পৰম্পৰা আৰম্ভ হ’ল। প্ৰতি মাহত এক দিন সমাজ সভা হ’ব, য’ত বাঁহী, দোতৰা, খোল, তালেৰে সকলো মিলে সংগীত-নৃত্যৰ উৎসৱ পাতিব। সেইদিনা জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ আৰু তামলিৰ নৃত্য সমাজক একতাৰ পলক বান্ধিব। এই পৰম্পৰা সমাজত বিভাজন নহয়, মিলনৰ বতাহ বহাই আনিব বুলি সকলো আশা কৰিলে। পাটকাটা বৰুৱাই সেই দিনা সভাত ক’ব লগা হ’ল—“জোনাক আৰু তামলিয়ে দেখুৱাইছে সঁচা প্ৰেমে সমাজ গঢ়ে, শিকল ভাঙে।” গাঁওখনৰ মানুহে দীপ জ্বলাই, ফুল বুটলি নতুন আশাৰ দেউল সাজিলে। গাঁওখনৰ গগনেও সেই দিনা বাঁহীৰ সুৰত মিলাই জোনাক আৰু তামলিৰ প্ৰেমৰ জয়গান গাইল।
জোনাক আৰু তামলি নিশা নৈৰ পাৰত বহি নতুন যুগৰ সপোন বুনিছিল। জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে নৈৰ সোঁত বগাই, পাহাৰলৈ গল। তামলি নাচি নাচি তাৰ সুৰত পায়ে পায়ে মিলালে। দুয়ো মনত ভাবে—“এই নতুন বতাহ প্ৰেমৰ, মিলনৰ, একতাৰ বতাহ। এই বতাহে সমাজ গঢ়িব।” নৈৰ সোঁত, পলাশৰ ফুল, গাঁওখনৰ মানুহ সকলো মিলি সেই সুৰত মেতে উঠিল। আৰু সেই নিশা ডিহিঙাৰ আকাশত নতুন জোন উঠিল—এক প্ৰেমময় সমাজৰ প্ৰতীক হৈ।
অধ্যায় ৯
ডিহিঙাৰ গাঁওখনত আজি সঁচাকৈ এক নতুন ৰাগৰ সৃষ্টি হ’ল। পলাশ ফুলেৰে ৰঙীন পথাৰ আৰু মিঠা বতাহে যেন জোনাক আৰু তামলিৰ প্ৰেমৰ সংগীতৰ সাক্ষী হৈ থাকিল। পুৱতি বেলিত নৈৰ পাৰত জোনাক তেওঁৰ বাঁহীখন লৈ বহি নতুন ৰাগ সাজিলে। আঙুলিৰ ছোৱাত বাঁহীৰ ছিদ্ৰবোৰে প্ৰেম, আশা আৰু একতাৰ সুৰ উলিয়ালে। তামলি দুৰৈৰ পৰা সেই সুৰ শুনি চকু মুদি মৃদু হাঁহি দিলে—যেন তেওঁ হৃদয়ৰে সেই সুৰ বুজি পাইছিল। কিশোৰ-কিশোৰীবোৰ পলাশ ফুলৰ তলেৰে দৌৰি আহি জোনাকৰ চাৰিওফালে বহি সেই সুৰ শুনিলে। জোনাকৰ সুৰে যেন সমাজৰ বুকুত পৰি থকা যন্ত্ৰণাক নুমাই দিলে। বাঁহীৰ সেই সুৰে পাহাৰ, নৈ, গাঁও—সকলোকে বুৰঞ্জীমূলক সংগীতেৰে জাগ্ৰত কৰিলে।
তামলিৰ মনত আছিল—এই নতুন ৰাগ কেৱল সংগীত নহয়, এইটো জীৱনৰ নতুন বাট। তেওঁ নাট্যশালাত কিশোৰ-কিশোৰীক নৃত্য শিকাবলৈ গৈ নতুন সুৰৰ তালত নাচিবলৈ শেখালে। তেওঁৰ আঙুলিৰ ইশাৰাত সেইবোৰ কোমল পায়ে সমাজৰ মাটিত প্রেম আৰু আশাৰ নতুন ৰেখা আঁকিলে। সমাজৰ জ্যেষ্ঠবোৰো সেই নতুন প্ৰচেষ্টাক সমৰ্থন কৰিলে। পাটকাটা বৰুৱাই ঘৰ ঘৰ গৈ নতুন যুগৰ কথা ক’লে—“এই নতুন ৰাগ আমাৰ গাঁওখনৰ গৰিমা। এই সুৰেই আমাৰ ভবিষ্যৎ।” সমাজত বিভাজনৰ ৰেখা মৰ্মাহত হ’ল। নাট্যদল, গাঁওবাসী আৰু জোনাক-তামলিৰ প্ৰচেষ্টাই সমাজৰ বুকুত এক মিলনৰ সুৰ গঢ়ি তুলিলে।
নতুন ৰাগৰ প্ৰথম উৎসৱ অনুষ্ঠিত হ’ল। গাঁওখনৰ মাজত দীঘল পাণ্ডেল বনালে, পলাশ ফুল আৰু দীপমালাৰে সজালে। জোনাকৰ বাঁহী, তামলিৰ নৃত্য, নাট্যদলৰ গান—সকলো মিলি সেই উৎসৱক এক বেদনা মিশ্ৰিত আনন্দৰ সন্ধিয়ালৈ পৰিণত কৰিলে। মানুহৰ চকুত চকুলো, মুখত হাঁহি। কিছুমান বৃদ্ধ-বৃদ্ধা নিজৰ যৌৱনৰ দিনবোৰ মনে মনে স্মৰণ কৰিলে—যেতিয়া প্ৰেমৰ বতাহ সমাজত মুক্ত আছিল। পলাশ ফুলৰ ৰঙে আৰু দীপমালাৰ পোহৰে সেই নিশা সমাজক নতুন আশাৰ বতাহ দিলগৈ। সেই উৎসৱত বাঁহীৰ সুৰৰ তালে তালে মানুহৰ হৃদয়ৰে হৃদয় মিলে একতাৰ গীত গাব ধৰিলে।
ৰাতি জোনাক আৰু তামলি নৈৰ পাৰত বহি একেলগে আকাশলৈ চাই থাকিল। জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে আকাশৰ নক্ষত্ৰবোৰক স্পৰ্শ কৰিলে। তামলি মৃদু ভাৱে ক’লে—“এই নতুন ৰাগ আমাৰ জীৱনৰ প্ৰতীক, আমাৰ সংগ্ৰামৰ জয়গান।” দুয়ো মনত কৰিলে—এই নতুন ৰাগ যুগে যুগে সমাজত প্ৰেম আৰু একতাৰ পঢ়ি থকাটো হব লাগিব। নৈৰ সোঁত, পলাশ গছ, গাঁওখনৰ বতাহ সকলো সেই সুৰৰ সাক্ষী হৈ ৰ’ল। আৰু সেই নিশা ডিহিঙাৰ আকাশত নতুন পূৰ্ণিমাৰ জোন উজলাই উঠিল—এক প্ৰেমময়, সংগীতময় সমাজৰ সপোন লৈ।
অধ্যায় ১০
ডিহিঙাৰ পলাশেৰে সজা পথাৰত আজি প্ৰেম আৰু সংগীতৰ শেষ অধ্যায়ৰ সূচনা হ’ল। নৈৰ সোঁতেৰে জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰে আগদিনাৰ সকলো কষ্ট, যন্ত্ৰণা মচি পেলালে। গাঁওখনৰ মানুহে সেই সুৰত নিজৰ হৃদয় মেলি দিলে। জোনাক জানিছিল—যি সুৰ তেওঁ বাঁহীৰে উলিয়াইছে, সেই সুৰেই যুগে যুগে সমাজক নতুন আশাৰ বতাহ দিব। পলাশৰ ৰঙা পাতা, দীপমালাৰ পোহৰ, আৰু নতুন প্রভাতৰ মিঠা বতাহে সেই সুৰৰ লগত মিলি সমাজত শান্তিৰ বাণী বহাই আনিলে। জোনাকৰ আঙুলিৰ সুৰত নৈৰ পানীত জোনাকৰ প্ৰতিফলনেও যেন হাঁহি দিলে।
তামলিয়ে আজিৰ দিনটো জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ দিন হিচাপে মানিলে। তেওঁ নিজৰ নাট্যশালাত কিশোৰ-কিশোৰীক একশেষ পাঠ দিলে—নৃত্য কেৱল শিল্প নহয়, নৃত্য প্ৰেমৰ এক্তাৰ প্ৰতীক। তেওঁৰ পায়ে পায়ে নৃত্যৰ তালে সমাজৰ বুকুত আঁকা হ’ল আশাৰ দীঘল ৰেখা। নাট্যদলৰ শিল্পীসকলে সেই সুৰত মিলি গাঁওখনৰ সকলো লোকে হাত ধৰি এক মিলনৰ শপত ল’লে। পাটকাটা বৰুৱাই সমাজ সভাত ঘোষণা কৰিলে—“এই সুৰ অমৰ। এই প্ৰেম যুগে যুগে বাঁচি থাকিব।” গাঁওখনৰ মানুহে বাঁহীৰ সুৰ, নৃত্য আৰু সংগীতৰ এই মিলনক সমাজৰ গৌৰৱ হিচাপে গ্ৰহণ কৰিলে।
সন্ধিয়া হ’ল। ডিহিঙাৰ আকাশ জোনাকী পোহৰে ভৰি পৰিল। গাঁওখনৰ মাজত দীঘল দীপমালা জ্বলিল। জোনাক মঞ্চত উঠি বাঁহী বজালে—সেই সুৰে সমাজক জাগালে। তামলি নৃত্যত মিলালে—সেই নৃত্যত আছিল সমাজৰ ইতিহাস, সমাজৰ সংগ্ৰাম, আৰু জীৱনৰ জয়গান। গাঁওখনৰ মানুহে দীপমালাৰ পোহৰত সেই সুৰক হৃদয়ত ল’লে। শিশুৰ পৰা বৃদ্ধলৈ সকলোৰে চকুত চকুলো, মুখত হাঁহি। সেই নিশা গাঁওখনৰ বতাহত বাঁহীৰ সুৰেৰে প্ৰেমৰ অমৰ বাণী বহাই আনিলে। নাট্যশালাৰ শিল্পীসকলে ক’ব ধৰিলে—“এই সুৰ থমকিব নোৱাৰে, এই প্ৰেম অমর।”
ৰাতি জোনাক আৰু তামলি নৈৰ পাৰত বহি জোনাকৰ পোহৰত আকাশলৈ চাই আছিল। জোনাকৰ বাঁহীৰ সুৰ নৈৰ সোঁতেৰে দূৰ দূৰালৈ বগাই গ’ল। তামলি মৃদু ভাৱে ক’লে—“এই সুৰ আমাৰ জীৱনৰ সপোন, এই সুৰেই আমাৰ চিৰকালৰ চিনাকি।” দুয়ো মনত কৰিলে—যেন এই সুৰ আৰু নৃত্য যুগে যুগে নতুন প্ৰজন্মৰ বুকুত প্ৰেম, আশা আৰু একতাৰ বীজ বপন কৰি যাব। পলাশ গছ, নৈৰ সোঁত, আকাশৰ জোন আৰু তৰাবোৰ সেই অমৰ সুৰৰ সাক্ষী হৈ ৰ’লে। ডিহিঙাৰ বুৰঞ্জীত সেই নিশা লিখা হ’ল—প্ৰেমৰ অমৰ সুৰৰ গল্প, যি যুগে যুগে বাজি থাকিব।
***
