বতাহৰ গপ

অৰুণেশ দাস

১

অসম–অৰুণাচল সীমান্তত অৱস্থিত গাঁওখন যেন সঁচাকৈ সময়ৰ পৰা আঁতৰি থকা এক টুকুৰা পৃথিৱী। গাঁওখনৰ ওচৰেদি জংঘল বিস্তৃত, ডাঙৰ ডাঙৰ গছপুল, বনৰ শীতল ছাঁ আৰু মাজে মাজে খৰস্ৰোতা নদী খিনি যেন প্ৰতিদিন গাঁওটোক বোকা কৰি ৰাখে। দূৰৰ পাহাৰবোৰ সুৰ্য্যোদয়ৰ লগে লগে সোনালী আভাত জ্বলি উঠে, সন্ধিয়া নামিলে ধোঁৱা–মেঘৰ ঢাপত আৱৰি যায়। গাঁওখনৰ মানুহবোৰ সাধাৰণ, দিনত জঙলি খেতি–কামত ব্যস্ত, নিশা উঠোনত মাটিৰ দীঘল দীঘল গগৈ বা বৈঠকত আড্ডা মাৰে। এই গাঁওৰ মাজতেই এজনা সৰু কিশোৰ, নাম তেওঁৰ নীলমণি, দিনৰ দুখ–সুখৰ মাজত নিজকে মেলাই ৰাখে। তেওঁৰ বয়স প্ৰায় চৌদহ–পঞ্চদশ, কিন্তু মনত এক গভীৰ কৌতূহল সদায় জাগি থাকে। বিশেষকৈ, সন্ধিয়া নামি আহিলে যি অদ্ভুত ধ্বনি বতাহত ভাসি আহে, সেইটোত তেওঁৰ ধ্যান সদায় নিবিষ্ট হৈ পৰে। গাঁওখনৰ উত্তৰফালে ডাঙৰ এজোপা বট আছে, বটটোৰ শেকুৰা মাটিৰ কোলাতেৰে দহহাত দীঘল হৈ আঁকৰি ধৰা যেন এটা প্ৰাচীন দৈত্যৰ আঙুলি। সেই বটটোৰ ওচৰতে নীলমণি প্ৰায় প্ৰতিদিন আহি বহে, কেতিয়াবা স্কুলৰ পাছত, কেতিয়াবা কাম–কাজ শেষ কৰি। আৰু সেইখিনিতহে তেওঁৰ কাণে ধৰা পৰে—বতাহত ভাঁহি অহা গীত, যি গীত কেতিয়াবা লোৰাৰ সুৰ, কেতিয়াবা সজাবন্ধৰ দৰে তাল।

নীলমণিয়ে প্ৰথমবাৰ সুৰটো শুনিছিল এটা বৰষুণীয়া গ্ৰীষ্মৰ সন্ধিয়াত। নদীৰ পৰা সদ্য উৰুৱা ধোঁৱা গাঁওখনৰ মাটিত গুলপীয়া হৈ আছিল, আকাশত মেঘ–বজ্ৰপাত, কিন্তু বজ্ৰপাতৰ মাজতে যেন অতি সাৱধানে ভাঁহি আহিছিল সুৰটোৰ টুকুৰা। প্ৰথমে তেওঁ ভাবিছিল হয়তো দূৰ কোনো ঢোলবাদনৰ আওয়াজ, বা পাট–বিহুৰ পৰিশ্ৰান্ত লোকসকলৰ গান। কিন্তু কেতিয়াবা তেনে কোনো অনুষ্ঠান নাছিল, আৰু গাঁওখনৰ মানুহে পৰৱৰ্তী দিনতো স্পষ্টকৈ ক’লে—“সেইটো মানুহৰ সুৰ নহয়, নীলমণি। সেইটো হ’ল পূৰ্বজ প্ৰাণৰ গীত।” এই উত্তৰত তেওঁৰ সৰু মনটোত জাগি উঠিছিল এক অদ্ভুত বিস্ময়। পূৰ্বজ প্ৰাণ মানে কি? বতাহে কেনেকৈ গীত ভাঁহাই আনে? সত্যইনে যে মৰা মানুহৰ আত্মা জীয়াই থাকে? সেই দিনৰ পিছৰ পৰা তেওঁৰ অভ্যাস হৈ পৰিল—প্ৰতিদিন সন্ধিয়া সেই বটৰ ওচৰত বহা আৰু মন দি বতাহৰ গীত শুনা।

গাঁওখনৰ বয়স্কসকলে ইয়াৰ বৈষ্ণৱ–মত আৰু লোকবিশ্বাসত ব্যাখ্যা দিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। মধুৰাম কাকা নামৰ এজন সত্তৰ বছৰীয়া বৃদ্ধে তেওঁৰ দেউতাকক কৈছিল—“এই গাঁওখন বহু শতাব্দী আগতে যুদ্ধক্ষেত্ৰ আছিল। পাহাৰৰ ওপৰত একে সময়ত অৰুণাচলীয়া যোদ্ধা আৰু অসমীয়া গাঁওবুৰঞ্জীৰ সৈন্যৰ মাজত সংঘাত হৈছিল। বহু লোক তেতিয়াই প্ৰাণ হেৰুৱাইছিল। তেওঁলোকৰ সুৰ, তেওঁলোকৰ ঢোল আৰু বাঁহীৰ ধ্বনি, বতাহে আজিও বোৱাই আনে। সেইবাবে কেতিয়াবা গ্ৰীষ্মৰ সন্ধিয়া বা শীতৰ নিশা, বতাহৰ লগত সেই সুৰ ভাঁহি আহে। যিসকলে মন দি শুনিব পাৰিব, কেৱল তেওঁলোকে সেই সুৰ কাণে ধৰি পায়।” মধুৰাম কাকাৰ এই কথাৰে নীলমণিৰ মগজুত একেবাৰে নতুন দিশ খুলি গ’ল। যদি সত্যই হ’ল, তেন্তে তেওঁ যে সুৰ শুনে, সেইটো কোনো সাধারণ প্রাকৃতিক আওয়াজ নহয়। সেয়া ইতিহাস, সেয়া আত্মা আৰু সেয়া পূৰ্বজৰ কণ্ঠসুৰ।

কিন্তু সৰলকৈ বিশ্বাস কৰা নীলমণিৰ প্ৰকৃত স্বভাৱ নহয়। তেওঁৰ মোনত সদায় কৌতূহল আৰু প্ৰশ্ন উথপথাল কৰি থাকে। গাঁওখনৰ আন ল’ৰাবোৰে সন্ধিয়া ফুটবল খেলি বা বাঁহীৰ সুৰতে আনন্দ মাতে, কিন্তু নীলমণিৰ মন সদায় বতাহৰ সেই অদ্ভুত গীতৰ ফালে টানি যায়। তেওঁৰ বাবে সেই সুৰৰ অৰ্থ সুধিবই লাগিব, গোপন সত্য উন্মোচন কৰিবই লাগিব। গাঁওখনৰ সীমান্তত, পাহাৰ আৰু জংঘলৰ মাজত ক’ত আছে সেই উৎস? ক’ত লুকাই থকাৰ দৰে বাজি থাকে আত্মাৰ ঢোল? তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—এনে এক বেলেগ পথত পা নােহালৈকে শান্ত হ’ব নোৱাৰে। এতিয়া নীলমণিৰ প্ৰতিদিনৰ জীৱনত নতুন এক স্পন্দন যোগ হ’ল। গাঁওখনৰ সাধাৰণতা আৰু দৈনন্দিন কামৰ মাজতো তেওঁৰ অন্তৰত এক গভীৰ অভিযানৰ আভাস উঠি আহিল। যেতিয়া বতাহে সুৰ ভাঁহাই আনে, তেতিয়া নীলমণিৰ হৃদয়ও যেন এক নতুন যাত্ৰাৰ গীত বাজাই উঠে—যাত্ৰা, যি আৰম্ভ হৈছে পুৰণি বটৰ তলৰ পৰা, কিন্তু গন্তব্য অজানা, রহস্যৰে ভৰা।

২

নীলমণিয়ে যেতিয়াৰে পৰা বতাহত সেই অদ্ভুত গীত শুনিবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল, তেতিয়াৰে পৰা তেওঁৰ মনত প্ৰশ্নৰ পাহাৰ উঠি আহিছিল। তেওঁ প্ৰথমে নিজৰ দেউতাক আৰু আইতাকৰ ওচৰত সেই ধ্বনিৰ কথা উত্থাপন কৰিলে। আইতাকে মাথোঁ ধীৰে হাঁহি দিলে আৰু মাটি–মুখী দৃষ্টিতো লুকাই থকা গভীৰ বেদনাৰ আভাস দেখুৱালে। “বাবা,” আইতাই ধীৰে কৈছিল, “এই গাঁওখনৰ মাটিত তেজেৰে ৰঙা ইতিহাস আছে। শতাব্দী আগতে, এই গাঁওখনৰ চাৰিওফালে ৰণৰ ধ্বনি গজগজাই উঠিছিল। পাহাৰৰ ওপৰতৰে অৰুণাচলীয়া যোদ্ধা আৰু হিমসা জৰিত অসমীয়া বুৰঞ্জী সৈন্যই সংঘৰ্ষ কৰিছিল। কেৱল গাঁওখনৰ লোকেই নহয়, ক্ৰমে অসংখ্য প্ৰাণ সেই যুঁজত বিনাশ হৈছিল। সেই ৰক্তাক্ত দিনৰ পিছতেই এই গাঁওখনত বতাহত সুৰ উঠিবলৈ আৰম্ভ হয়। মানুহে কয়, সেই সুৰ হ’ল নিহতসকলৰ আত্মাৰ কণ্ঠ, যিবোৰে জীৱনৰ সঁচা গীত ভাঁহি থাকে।” দেউতাকে তাৰ লগে লগে যোগ কৰিলে, “আঁধাৰৰ পৰা আঁতৰাই ল’ব পৰা যায় কিন্তু পূৰ্বজৰ হাহাকাৰ মাটি আৰু বতাহৰ পৰা আঁতৰাই ল’ব পৰা নাযায়। সেইবোৰ এতিয়াও আকাশত উৰি থাকে, আমাৰ হৃদয়ত ঢুকি পৰে।” নীলমণিৰ দুচকু বিস্ময় আৰু কৌতূহলত পোহৰাই উঠিছিল। তেওঁ সৰুতে শুনা কিম্বদন্তিসমূহক সঁচা ইতিহাসৰ সোঁতাই ধৰি ল’বলৈ চেষ্টা কৰিলে।

কিন্তু গাঁওখনৰ বয়স্কসকলে ইয়াৰ পৰা বহুত ডাঙৰ কথাও জনাইছিল। নীলমণিয়ে তেওঁলোকৰ মাজত আটাইতকৈ সঁচাকৈ আদৰ কৰা এজন, মধুৰাম কাকাৰ ওচৰত গ’লে। মধুৰাম কাকাই গাঁওখনৰ ৰহস্যময় কাহিনীসমূহৰ জীৱন্ত অভিধান বুলি জনা যায়। তেওঁৰ গাত বয়সৰ ৰেখা আঁকা, চকুত অভিজ্ঞতাৰ দীঘল সাঁঝ। এক সন্ধিয়াত নীলমণিয়ে তেওঁৰ ওচৰত বহি সুৰটোৰ কথা ক’লে। কাকাই ধীৰে ধোঁৱা উলিয়াই চাহৰ কাপত চুমুক দিয়ে আৰু গম্ভীৰ কণ্ঠত ক’লে, “বতাহৰ গপ কেতিয়াও অবজ্ঞা নিদিবি, ল’ৰা। এই গাঁওখনৰ মাটি কেৱল গছপুলেৰে ভৰা নহয়, ইয়াত শত শত আত্মা শুই আছে। যুদ্ধৰ দিনত যিসকলে মৃত্যুৰ সন্মুখীন হৈছিল, তেওঁলোকৰ আত্মা বতাহত আজিও উৰি ফুৰে। সেয়েহে এই সুৰ শুনা মানে কেৱল এক ধ্বনি নহয়, ই এক আহ্বান, এক স্মৰণ।” নীলমণি শিউৰি উঠিলে। তেওঁৰ মনত হঠাৎ উপলব্ধি হ’ল যে, সুৰটোৰ পিছেৰে যি গোপন সঁচা আছে, সেইটো মানুহৰ সাধাৰণ জীৱনৰ সীমাৰ বাহিৰ।

মধুৰাম কাকাই কাহিনীটোৰ গভীৰ অংশ বৰ্ণনা কৰিছিল। বহু বছৰ আগৰ সেই সংঘাতৰ দিনত গাঁওখন আগুনত জ্বলি উঠিছিল। ঘৰবোৰ পুৰি গৈছিল, খেতিবোৰ শূন্য হৈ পৰিছিল। যোদ্ধাসকলে মৃত্যু আৰু জয়ৰ মাজত যুঁজিছিল। সেই যুঁজত নিহতসকলৰ আত্মাই নাকি একেলগে মিলি গীতৰ ৰূপ লৈছিল। সেই গীতই শোক আৰু বেদনাৰ মাজতো নতুন এক ধ্বনিৰ জন্ম দিছিল। মধুৰাম কাকাই ক’লে, “তুমি শুনা সুৰ, নীলমণি, সেইটো মাটিৰ বুকুত থকা আত্মাবোৰৰ নিশ্বাস। তেওঁলোকে নীৰৱ হৈ থাকিব নোৱাৰে, কাৰণ তেওঁলোকৰ কণ্ঠত বতাহৰ স’তে এক শাশ্বত বন্ধন আছে। সেই সুৰত তোমাকো কেতিয়াবা সঁচা ইতিহাসৰ সোঁত পোৱালৈ ধৰি নিব পাৰে।” এই কথাসমূহে নীলমণিৰ বুকুত এক নতুন ধ্বনি জাগাই দিলে। এতিয়াৰ পৰা তেওঁ জানিলে, যি সুৰ তেওঁ শুনে, সেইটো কেৱল কিম্বদন্তি নহয়, সেয়া গাঁওখনৰ আত্মিক ঐতিহ্যৰ সোঁত, য’ত পূৰ্বজৰ উপস্থিতি এতিয়াও টকি আছে।

গাঁওখনৰ আন বয়স্কসকলে নিজ নিজ ব্যাখ্যা দি নীলমণিৰ মনত কৌতূহলৰ আঁচ মাৰি দিলেহি। কিছুমানে কয়, বতাহৰ সেই গীত হ’ল পূৰ্বজৰ আশীৰ্বাদ, যি গাঁওখনক ৰক্ষা কৰে। আন কিছুমানে কয়, ই অভিশাপ, য’ত নিহতসকলৰ অশান্ত আত্মা আজিও মুক্তি বিচাৰি আহ্বান কৰে। নীলমণিয়ে এই বিভাজিত ধাৰণাসমূহ শুনি দুৰ্ভাৱনাত পৰিলেও তেওঁৰ অন্তৰ গভীৰতাত এক নতুন প্ৰতিজ্ঞা জন্ম ল’লে। সত্যটো যিয়েই নহওক, তেওঁ নিজে খুদক খুদক কৰি সেই সঁচা সন্ধান কৰিবই লাগিব। সুৰটোৰ উৎস কি? বতাহ কেনেকৈ এই অদ্ভুত সুৰ বোৱাই আনে? এই প্ৰশ্নবোৰে তেওঁৰ দিন–ৰাতৰ চিন্তাত স্থান ল’লে। কাকাসকলৰ কথাবোৰে তেওঁক ভয়েও দিলে, কিন্তু সেই ভয়ৰ অন্তৰালত এক গভীৰ টান অনুভূত হ’ল। যেন সুৰটোৱে নিজেই তেওঁৰ নাম লৈ আহ্বান কৰিছে। সেয়েহে নীলমণি সিদ্ধান্ত ল’লে, বয়স্কসকলৰ এই কাহিনীক মাথোঁ বিশ্বাস কৰি থমকি ৰ’ব নোৱাৰি; তেওঁক অচিনাক্ত সেই পথত নামি যাবই লাগিব, য’ত বতাহৰ গীতৰ গোপন সঁচা লুকাই আছে।

৩

নীলমণিৰ মনত বয়স্কসকলৰ কথাসমূহ জোৰে জোৰে বাজি থাকিলেও, সেয়া কেৱল নিজৰ মাজত ৰাখি থকাৰ দৰে কথা নহয় বুলি তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল। তেওঁ জানিছিল, যেতিয়ালৈকে নিজৰ বন্ধু প্ৰণৱ আৰু কনিকাৰ সৈতে এই অদ্ভুত অভিজ্ঞতা ভাগ নকৰে, তেতিয়ালৈকে সঁচাকৈ কোনো সিদ্ধান্তলৈ আহিব নোৱাৰিব। প্ৰণৱ তেওঁৰ শৈশৱৰ সঙ্গী—খেল–ধেমালি, দুষ্টুমি আৰু গাঁওৰ সীমান্তত মাছ ধৰাৰ পৰা আৰম্ভ কৰি সকলোত একেলগে। আনহাতে কনিকা আছিল স্কুলৰ সহপাঠী, যাৰ তীক্ষ্ণ মন আৰু অদম্য কৌতূহলক গাঁওখনৰ সকলে চিনে। এজনৰ শক্তি আৰু আনজনৰ বুদ্ধি—এই দুইয়ে মিলি নীলমণিৰ জগতক সজীৱ কৰি তুলিছিল। একদিন স্কুলৰ পিছত তেওঁলোকে গাঁওৰ দীঘল চৰা পথেদি বটৰ ওচৰলৈ গৈছিল। নীলমণিয়ে দীঘল শ্বাস লৈ কথাৰ সূচনা কৰিলে—“তোলোকে জানিছা নেকি, এই বটৰ তলত বহি বতাহত গীত শুনিব পাৰি?” প্ৰণৱ হেঁপাহৰ হাঁহি দিছিল, “আৰে নীলা, বতাহত গীত? এনে কথাও শুনিছোঁনে? নিশ্চয় তোৰ কাণৰ ভ্ৰম।” কনিকা সাৱধানে চকুত চকু পেলাই আছিল, সেয়া সৰলকৈ নাকচ কৰিলে নে নাই, মাথোঁ ক’লে, “যদি ভ্ৰম নহয়, তেন্তে নিশ্চয় কোনো গোপন কারণ আছে।”

সন্ধিয়া নামি আহিলে নীলমণিয়ে দুজনক লগত লৈ বটৰ ওচৰত বহিবলৈ আহিলে। গাঁওখনৰ ওপৰত আকাশৰ ৰঙ গাঢ় হ’ল, শস্যক্ষেতিৰ ওপৰত পখিলা উৰি ফুৰিছিল, দূৰত নদীৰ পানী সোঁসোঁ শব্দ কৰি বেগেৰে বগাই গৈছিল। প্ৰথমে একো শুনা নাযায়, প্ৰণৱ বৰ দেমাখত হাঁহি হাঁহি কৈছিল, “দেখা, নীলা, এতো মাত্ৰ তোৰ কল্পনা। আমাৰ মাজত ভৌতিক গল্প বানাই দিবলৈ চেষ্টা কৰিছ। কালেই আমি কনিকা লগত তোৰ নাম দি নতুন চুটি গল্প ৰচনা কৰিম।” নীলমণি প্ৰাৰ্থনাৰ দৰে চকু মেলি বহি ৰ’ল, তেওঁৰ অন্তৰ পৰা একে কথা ওলাইছিল—“হ’বই লাগিব, আজিও হ’ব।” আৰু সত্যই, গাঁওখনৰ ওপৰত হাওঁফাওঁ কৰি বতাহ জাকহেৰে ওলাল, আৰু তাৰ লগে লগে বাজিল সেই অদ্ভুত সুৰ। প্ৰথমে যেন বহু দূৰৰ পৰা ভাঁহি অহা বাঁহীৰ মিঠা ধ্বনি, তাৰ পিছত ঢোলৰ বেজ, আৰু তাৰ মাজত অচিনাকী লোৰাৰ সুৰ। কনিকা হঠাৎ সজাগ হৈ উঠিল, চকুত বিস্ময়ৰ উজ্জ্বলতা। প্ৰণৱ প্ৰথমতে স্তব্ধ হৈ গ’ল, তাৰ পাছত বিস্ময়ৰ হাঁহি ধৰা মুখত—“এইটো কি সত্যি?”

সুৰটো যেন বতাহৰে বতাহেৰে বঢ়াই আনিছিল। কেতিয়াবা ই কোমল, যেন লোৰাবোৰক ঘুম পোৱাবলৈ গোৱা মায়েকণ্ঠৰ গীত, আৰু কেতিয়াবা ই গম্ভীৰ আৰু শক্তিশালী, যেন কোনো যুদ্ধৰ কাব্য। কনিকা ধীৰে ক’লে, “ই সৰলকৈ ক’তকৈ বেছি গভীৰ কিছু। এইটো কেৱল হাওঁফাওঁৰ শব্দ নহয়, ইয়াত এক তাল আছে, এক ইতিহাস আছে।” প্ৰণৱে হাতৰ মুঠি কটি ধৰা অৱস্থাত ক’লে, “বাবা, মই ভাবিছিলোঁ তোৰ ভ্ৰম, কিন্তু এতিয়া মোৰ কাণেও শুনিছে। এইটো মিছা হ’ব নোৱাৰে।” নীলমণিৰ হৃদয়ত যেন এদম নতুন শক্তি সঞ্চাৰ হ’ল। তেওঁ গম্ভীৰ স্বৰে ক’লে, “এইটো হ’ল সেই পূৰ্বজ প্ৰাণৰ গীত, যি দেউতাক–আইতাকে ক’লে। এই গাঁওখনৰ গোপন সঁচা ইয়াৰ ভিতৰত লুকাই আছে। আমি যদি সত্য জানিবলৈ বিচাৰোঁ, আমি একেলগে নামি যাব লাগিব।” প্ৰণৱ আৰু কনিকা দুয়ো একে সময়তে চকু মেলি তেওঁৰ ফালে চাইল। তিনিওজনৰ চকুত একেটা আগ্ৰহ, একেটা বিস্ময় আৰু একেটা দৃঢ়তা।

সন্ধিয়াৰ আঁধাৰে গাঁওখন ঢাকি লৈছিল, বটৰ শেকুৰা মাটিত ছাঁৱলিত হৈ দীঘল দানৱৰ দৰে দাঁতাল হৈ আছিল। ত্ৰয়ীৰ মুখত উজ্জ্বল হৈছিল প্ৰতিজ্ঞাৰ দীপ। তেওঁলোকে হাতত হাত লগালে, যেন বন্ধুত্বৰ বন্ধনেৰে বদ্ধ হল। কনিকা ক’লে, “যদি আমি এই পথত নামোঁ, পিছলৈ ঘুৰি আহিব নোৱাৰিব। বয়স্কসকলে ভয় দেখুৱায়, কিন্তু সেয়া হ’ল সত্যৰ দৰজা, আমি তাক খোলিব লাগিব।” প্ৰণৱে হাঁহি দিলে, “হয়, যি হ’ব তাক সহ্য কৰিম। এই সুৰে আমাক ডাকি আছে। হয়তো গাঁওখনৰ ইতিহাস আমি নহ’লে কেতিয়াও জনা নাথাকে।” নীলমণিয়ে শ্বাস ফুৰাই ক’লে, “তেতিয়া আমি প্ৰতিজ্ঞা কৰোঁ—এই সুৰৰ উৎস বিচাৰি উলিয়াব, পূৰ্বজ প্ৰাণৰ গপ শুনি লিখিব।” সেই ৰাতি বতাহেৰে ভাঁহি অহা গীতৰ মাজত ত্ৰয়ীৰ হৃদয়ত জন্ম ল’লে এক নতুন যাত্ৰাৰ বীজ—যাত্ৰা, যি তেওঁৰ জীৱনৰ ধাৰা সলনি কৰিব, আৰু গাঁওখনৰ শতাব্দীৰ গোপন ইতিহাস উন্মোচন কৰিব।

৪

গাঁওখনৰ ৰাতি সপোনৰ দৰে নিৰৱ। দূৰত কুকুৰৰ ঘেউ ঘেউ আৰু ঝিঁঝিৰ একঘেয়ে টোনত সেই নিৰৱতাৰ মাজত এক ধ্বনিৰ নক্সা বোৱা হৈছিল। নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকা সেই নিশাই সিদ্ধান্ত ল’লে, তেওঁলোকে সুৰটোৰ উৎস বিচাৰি ওলাব লাগিব। চন্দ্ৰৰ আলোকে গাঁওখনৰ মাটিত ৰুপালি আভা পৰিছিল। গাঁওখনৰ ঘৰবোৰৰ ধোঁৱা বুলনী দীৰ্ঘেৰে আকাশলৈ উঠিছিল আৰু ক’তকামান বতৰীয়া কুকুৰে জেগৰা ৰাখিছিল। তেওঁলোক গোপনে নিজৰ ঘৰখনৰ পৰা ওলাই আহিল, যেন কাৰোবাৰ কাণত বতাহৰ গল্পত ৰাতি ভাগ নকৰিব। প্ৰণৱে এক হাতে টান টর্চ লৈছিল, কনিকা এখন চামড়াৰ ন’টবুক আৰু কলম লৈ আহিছিল, কাৰণ তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল, এই অভিযানত দেখা–শুনা সকলো লিখি ৰাখিব লাগিব। নীলমণিয়ে কেৱল নিজৰ বুকুত সুৰৰ অনুৰণন লৈছিল। যাত্ৰাৰ আৰম্ভণিত তিনিওজনৰ চকুত ছিল ভয়ৰ এক অচেনা কিৰণ, কিন্তু সেই ভয়ৰ অন্তৰালত উত্তেজনাৰ ঢৌ উছলিছিল। গাঁওখনৰ সীমান্ত পাৰ হৈ গছপুলেৰে গা ঢাকা পথেদি যেতিয়া আগবাঢ়ি গ’ল, বতাহত বেজি থকা পাতৰ শব্দ যেন সুৰৰ লগত তাল মিলাই আহিছিল।

জংঘলত সোমোৱা মাত্ৰ গাঁওখনৰ আলোক আৰু মানৱীয় শব্দ সোঁত কাটি গ’ল। বনৰ গভীৰ অন্ধকাৰত সকলোবোৰ অচিনাকী আৰু প্ৰশান্ত কিন্তু একেবাৰে হুন্ঠাই তুলা। কেতিয়াবা টোকাটোকি চৰাইৰ ডাকে চকু মেলাই তুলিছিল, কেতিয়াবা বনৰ গন্ধে মনত হঠাৎ ভয়ৰ ধুমুহা তুলি দিছিল। নদীৰ ফালে যেতিয়া আগবাঢ়ি আহিল, বতাহৰ জোৰ বৰ্ধি হ’ল আৰু তাৰ লগে লগে সুৰটো শুদ্ধভাৱে বাজি আহিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমতে বাঁহীৰ দৰে এক টান লম্বা ধ্বনি, তাৰ পিছত যেন দূৰৰ ঢোল বেজাৰ গৰ্জন, আৰু তাৰ মাজত কঁকাল কাপোৱা লোৰাৰ ছায়া। প্ৰণৱে হঠাৎ থমকি গ’লে আৰু কণ্ঠ নীচে কৰি ক’লে, “এইটো… ইমান স্পষ্ট আগতে কেতিয়াও শুনা নাছিলোঁ।” কনিকা তৎক্ষণাৎ ন’টবুকত লিখিবলৈ ধৰিলে, যদিও তাৰ হাত কঁপিছিল। নীলমণিৰ বুকুত ঢোল বজাৰ দৰে ধুকধুকনি চলি আছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে, সুৰটোৱে তেওঁলোকক আহ্বান কৰিছে—যেন কোনো অদৃশ্য হাত তেওঁলোকক আগলৈ টানি লৈছে।

নদীৰ ধাৰৰ সেই জউবন বনেৰে ভৰা পথটোতে যেন সুৰৰ হৃদয় লুকাই আছিল। গছবোৰে আকাশত উজাই উঠিছিল, শেকুৰা মাটিত এৰি মাকুৰাজালৰ দৰে গাঁথি দিছিল। কেতিয়াবা বতাহত সেইবোৰৰ মাজেৰে সুৰ গজগজাই আহিছিল, আৰু সেয়া এতিয়া কেৱল কাণত নহয়, বুকুৰ ভেতৰ সোমাই গ’ল। প্ৰণৱে টর্চৰ পোহৰেৰে বাটত দিশ দি আগবঢ়াইছিল, কিন্তু প্ৰত্যেক মুহূৰ্ততে তেওঁৰ বুকুৰ ধুকনি বাঢ়ি আছিল। কনিকা ক’তকামান ন’টবুকত লিখা বন্ধ কৰি সুধিলে, “তোমালোকে অনুভৱ কৰিছা নেকি? এই সুৰ কেৱল গীত নহয়, ই যেন কোনো কথা ক’ব বিচাৰি আছে।” নীলমণিয়ে গম্ভীৰ মুখেৰে মাথোঁ মাথ কৰিলে। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে, সত্যইনে মিছা, এই সুৰই তেওঁলোকক কোনো গভীৰ ৰহস্যৰ ওচৰলৈ লৈ গৈ আছে। বতৰ ঠাণ্ডা হ’বলৈ ধৰিছিল, কিন্তু সেয়া তেওঁৰ ভিতৰ উষ্ণতাৰ দৰে লাগিছিল। যেন এই যাত্ৰাই তেওঁৰ জীৱনৰ গন্তব্য।

যেতিয়া সুৰটোৰ গৰ্জন সর্বোচ্চতালৈ উঠিল, তিনিওজন থমকি ৰ’ল। নদীৰ কাষৰ সোঁমুৱা ঠাইত বতাহেৰে সুৰ এফালে পৰা আনফালে ধৰি আকাশত উৰিছিল। বতাহৰ জোৰত গছবোৰ নাচি উঠিছিল, পানীও গৰ্জন কৰি বাগৰিছিল। সেই মুহূৰ্তত প্ৰণৱে ফিসফিসকৈ ক’লে, “মই ভাবোঁ এই বনত কেৱল গছ আৰু প্ৰাণী নাই, ইয়াত মানুহৰ আত্মাও আছে।” কনিকা চকু বুজি সুৰটো মনযোগেৰে শুনিলে, যেন কোনো লুকুৱা ভাষা চিনিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে। নীলমণিৰ হাত দুটা মুঠি মাৰি ধৰা, তেওঁৰ মূৰত এটাই কথা বাজি আছিল—‘ইয়াতেই উৎস। ইয়াতেই আমাৰ অভিযানৰ আৰম্ভণি।’ ভয় আৰু উত্তেজনাই একেলগে তেওঁলোকক ঘেৰাও কৰিছিল। ৰাতিৰ আঁধাৰে জংঘলত সেই সুৰৰ মাজত তেওঁলোকে প্রতিজ্ঞা কৰিলে—তেওঁলোকৰ যাত্ৰা এতিয়াই আৰম্ভ হ’ল, আৰু যি আহিব সেয়া সহ্য কৰি যাব লাগিব। ভয় থাকিলেও, তেওঁলোক জানিছিল যে গাঁওখনৰ পূৰ্বজ আত্মাৰ সঁচা গল্প উন্মোচন কৰাৰ দায়িত্ব এতিয়াৰে পৰা তেওঁলোকৰ ওপৰত পৰি গ’ল।

৫

জংঘলৰ গভীৰ পথেদি যাত্ৰা অব্যাহত ৰাখি নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকা একেবাৰে অচিনাকী এজোপা শিলৰ পাৰ্শ্বৰ পৰা অদ্ভুত এক গৰ্জন শুনিলে। সুৰটোৱে সেদিনৰ দৰে মিঠা আৰু কোমল নহয়, বৰঞ্চ ইয়াত এক গাম্ভীৰ্য্য, এক গভীৰ আহ্বান লুকাই আছিল। সেই আহ্বানৰ অনুসৰণ কৰি তেওঁলোকে পাতৰ মাজেৰে হেঁচি হেঁচি আগবাঢ়ি গ’ল, আৰু এক সময়ত শিলৰ মাজেৰে এটা আঁকাবাঁকা পথ দেখিবলৈ ধৰিলে। পথটো একেবাৰে আঁধাৰে ঢকা, কেতিয়াবা বতৰীয়া শেকুৰাই বাট আৱৰি পেলাইছিল। প্ৰণৱে টর্চৰ পোহৰ সোমাই দিছিল আৰু বতাহৰ শব্দত একেবাৰে স্পষ্ট হৈ উঠিল—শিলৰ মাজেৰে সুৰটো গজগজাই ওলাই আহিছে। কনিকা আগবাঢ়ি চালে আৰু ফিসফিসাই ক’লে, “দেখা, ইয়াত এটা ফাঁক আছে।” সঁচাকৈয়ে, শিলৰ মাজৰ গোপন ফাঁকৰ পৰা এক অন্ধকাৰ সুৰঙ্গ জাক উলায় গৈছিল। নীলমণিয়ে বুকুৰ ধুকনি সামৰিবলৈ চেষ্টা কৰি আগবাঢ়ি গ’ল। আৰু একে সময়তে তেওঁলোকৰ চকুৰ আগত উদঘাটিত হ’ল—একটা লুকুৱা গুহা।

গুহাৰ ভিতৰ সোমাই যোৱা মাত্ৰ হাওঁফাওঁৰ শব্দ আৰু বতাহৰ সুৰ একেলগে ধ্বনিত হ’বলৈ ধৰিলে। টর্চৰ পোহৰেৰে শিলৰ গাত পোহৰ লগাই দিছিল, আৰু তাত দেখা গ’ল প্ৰাচীন আঁকনি—মানুহৰ আকাৰ, ধনুক-বাণ, তলোৱাৰৰ দঙ্গল, আৰু হাতত ঢোল ধৰা একোটা যুদ্ধীৰ প্ৰতিচ্ছবি। কনিকা বিস্ময়ৰ চকুত আঁকনি চাওঁতে ক’লে, “এইবোৰ কেৱল ছবি নহয়, ই এক ইতিহাস। এই গাঁওখনৰ মানুহে যুদ্ধৰ দিনৰ কথা ইয়াত শিলত খোদাই কৰি গৈছে।” প্ৰণৱৰ দৃষ্টি আঁকনিৰ পৰা হটিলে আৰু মাটিৰ পৰা এক ভয়ংকৰ দৃশ্য ওলাল—কিছুমান ভাঙি যোৱা অস্থি, দাত আৰু হাড়ৰ টুকুৰা। গুহাখনৰ ঠাণ্ডা হাওঁতে যেন সেই অস্থিবোৰত জীবনৰ স্মৃতি বুলিছিল। প্ৰণৱ থৰথৰাই উঠি ক’লে, “এইবোৰ যুদ্ধত নিহত পুৰুষসকলৰ অস্থি। সেই যুঁজত যি হোৱা আছিল, ইয়াৰ প্ৰমাণ ইয়াতে।” নীলমণি স্তব্ধ হৈ গ’ল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে, এই গাঁওখনৰ ভৱিষ্যৎ জানিবলৈ হলে গাঁওখনৰ অতীতৰ এই হাড়-আঁচল চাব লাগিব।

যেতিয়া তেওঁলোকে আঁকনি আৰু অস্থিৰ গোটক চমু সময়ৰ বাবে চাবলৈ থমকি ৰ’ল, ঠিক সেই মুহূৰ্ততেই গুহাখনৰ ভিতৰেদি সুৰটো ধ্বনিত হ’বলৈ ধৰিলে। প্ৰথমে মৃদু, যেন গছৰ পাতৰ মাজেৰে বতাহ বৈ অহা; তাৰ পিছত একেবাৰে উচ্চ, গম্ভীৰ, আৰু ভয়াবহ। ঢোলৰ বেজ বেজাৰ দৰে গুহাখনৰ দেওলত ধ্বনি অনুৰণিত হ’ল। বাঁহীৰ টোনে দেহক শিহৰিত কৰিলে। আৰু তাৰ মাজত লোৰাৰ সুৰ, যি ততালিকে চকুৰ আগত ভয়ংকৰ যুদ্ধক্ষেত্ৰৰ দৃশ্য সজীৱ কৰি তুলিছিল—যেন হাড়বোৰ, আঁকনি আৰু বতাহৰ শব্দে একেলগে অতীতৰ নাটক পুনৰ সজীৱ কৰি তুলিছে। কনিকা হাতত কলম ধৰি চেষ্টা কৰিলে শব্দবোৰ লিখিবলৈ, কিন্তু তেওঁৰ হাত কঁপিছিল। প্ৰণৱে টর্চটো দৃঢ়ভাৱে ধৰি ৰখা, কিন্তু তেওঁৰ মুখত সাদা ফিক্কলতা। নীলমণিৰ বুকুত গজগজাই উঠিল সেই ধ্বনি, যেন বতাহে তেওঁৰ অন্তৰত সোমাই কথা পাতিছে।

গুহাখনৰ আঁধাৰে সেই বতাহৰ গীত একেবাৰে ভিন্ন ৰূপ লৈছিল। ই কেৱল অতীতৰ সুৰ নহয়, ই এক আহ্বান—যেন মৃত আত্মাবোৰে ত্ৰয়ীৰ পৰা ন্যায় বিচাৰি আছে। নীলমণিয়ে মূৰত ভৰি থকা কেশত ঠাণ্ডা ত্ৰাস অনুভৱ কৰিলে, কিন্তু তেওঁৰ চকুত দৃঢ়তা জ্বলি উঠিল। তেওঁ গম্ভীৰ কণ্ঠেৰে ক’লে, “এই গাঁওখনৰ ইতিহাস কেৱল বতাহৰ গপ নহয়। ইয়াত মৃতসকলৰ কান্দোন আছে, তেওঁলোকৰ গল্প আছে, যাক আমি উন্মোচন কৰিব লাগিব।” কনিকা হেঁচি ধৰা হাতৰ মাজেৰে ক’লে, “ইতিহাসক লিখা হয় কাগজত, কিন্তু ইয়াত ই লিখা হৈছে অস্থি আৰু গীতত।” প্ৰণৱ স্তব্ধ হৈ ৰ’লেও মৃদুস্বৰে মাথোঁ ক’লে, “আমাক সঁচা জানিবলৈ এই আঁধাৰে নামিবই লাগিব।” গুহাৰ ভিতৰত বতাহৰ সুৰ পুনৰ উজাই উঠিল, যেন এক প্ৰতিজ্ঞাৰ সাকি—ত্ৰয়ীৰ পথ এতিয়া অধিক আঁধাৰ, অধিক বিপদ আৰু অধিক সত্যৰ দিশে বগাই গৈছে।

৬

গুহাখনৰ পৰা উলায় অহাৰ পিছত নীলমণিৰ মন শান্ত হ’বলৈ নামানিল। গাঁওখনৰ আকাশত চন্দ্ৰ পূৰ্ণিমাৰ আভাৰে উজলি উঠিছিল, কিন্তু তেওঁৰ বুকুত যেন আঁধাৰে গজগজাই আছিল। গাঁওখনৰ অন্যান্য কিশোৰৰ দৰে খেল-বান্ধৱীৰ চিন্তা নথকা, তেওঁৰ চিন্তা মাত্ৰ সেই অদ্ভুত সুৰ আৰু গুহাৰ অস্থি। নিশা যেতিয়া সকলো গাঁও শুই পৰে, নীলমণিয়ে চকু বুজিলেও তেওঁৰ মগজুত শিলৰ আঁকনি, ভাঙি যোৱা হাড় আৰু বতাহৰ গীতৰ অনুৰণন বজাই থাকিল। অলপতে সপোনত তেওঁ নিজকে একেবাৰে ভিন্ন এক জগতত পালে—ক’তকামান অগ্নিশিখা, ঢোলৰ শব্দ আৰু তলোৱাৰৰ গৰ্জনৰে ভৰা যুদ্ধক্ষেত্ৰ। তাৰ মাজত এগৰাকী যোদ্ধা তেওঁৰ দিশে আগবাঢ়ি আহিল। মুখত দাড়ি, চকুত জ্যোতি, হাতত ৰক্তেৰে লেপিত তলোৱাৰ। যোদ্ধাটোৱে থমকি দঁহাত ক’লে, “আমাক মনত ৰাখিবা। আমাৰ গীত বতাহেৰে বাচি আছে। তুমি শুনা, তুমি দেখা। আমি হেৰুৱা নহয়।”

নীলমণি তৎক্ষণাৎ শীতল হৈ উঠিলে। সপোনৰ ভিতৰ সেই যোদ্ধাটোৱে কোনো অচিনাকী নহয়, কিন্তু যেন বহুপুৰণি পৰিচিত। তেওঁৰ কথাবোৰ বতাহৰ গীতৰ দৰে বুকুত সোমাই গ’ল। যোদ্ধাটোৱে পুনৰ ক’লে, “গাঁওখনৰ মানুহে আমাৰ আত্মাক পাহৰি গৈছে। গীতটোতেই আমাৰ দুখ, আমাৰ ইতিহাস। সেই গীতক অমান্য কৰিব নোৱাৰি। যদি তুমি আমাৰ নাম, আমাৰ বেদনাক পুনৰ জীৱিত নকৰা, তেন্তে গাঁওখনৰ কপাল চিৰকাল অশান্তিত থাকিব।” যোদ্ধাটোৰ কণ্ঠত কোনোধৰণৰ ভয়ঙ্কৰতা নাছিল; তাতে আছিল অনুৰোধ, আবেদন আৰু দায়িত্বৰ ভাৰ। নীলমণিৰ দেহৰ প্ৰতিটো ৰোম শীতল হৈছিল, কিন্তু অন্তৰৰ মাজত এক দৃঢ়তাৰ শিখা জ্বলি উঠিছিল। তেওঁ সপোনৰ মাজতে মাথোঁ মাথ nod কৰিলে, যেন সেই প্ৰেতাত্মাৰ আহ্বান গ্ৰহণ কৰিলে।

যেতিয়া নীলমণিৰ চকু হঠাৎ খুলি গ’ল, তেওঁ দেখিলে বাহিৰত বতাহ জোৰে বাগৰি গৈছে। বাঁহীৰ টোনৰ দৰে মৃদু গীত, ঢোলৰ গৰ্জনৰ দৰে শব্দ সোঁতাহীন নিশাৰ নীৰৱতা ভাঙি ওলাল। তেওঁৰ শৰীৰ ঘামত ভিজা, কিন্তু চকুত আগৰ পৰা অধিক জ্যোতি। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—এই সপোন কেৱল সপোন নহয়; ই আত্মাৰ আহ্বান, পূৰ্বজৰ আত্মাই তেওঁৰ সৈতে কথা পাতিছে। তেওঁ জানিলে যে, এই গাঁওখনৰ ইতিহাস উদ্ধাৰ কৰা, মৃতসকলৰ স্মৃতি বাচি ৰখা, আৰু সেই গীতৰ অৰ্থ প্ৰকাশ কৰা তেওঁৰ একমাত্ৰ দায়িত্ব। ভয় আছিল, নিশ্চয়তা নাছিল, কিন্তু দায়িত্বৰ ভাৰই তেওঁৰ ভয়ক দমাই দিলে। গাঁওখনৰ অন্যসকলে হয়তো তাক পাগল বুলি ভাবিব, কিন্তু তেওঁৰ বুকুত অগ্নিশিখাৰ দৰে প্ৰতিজ্ঞা জ্বলি উঠিছিল।

পৰদিনা পুৱতিৰ লগে লগে নীলমণিয়ে প্ৰণৱ আৰু কনিকাক সকলো কথা ক’লে। তেওঁলোক প্ৰথমে স্তব্ধ হৈ ৰ’ল, কাৰণ নীলমণিৰ চেহেৰাত সঁচা প্ৰতিজ্ঞাৰ দৃঢ়তা দেখা গৈছিল। কনিকাৰ চকু বিস্ফোৰিত হ’ল, “অর্থাৎ গীতটো কেৱল সুৰ নহয়, ই মৃত আত্মাৰ ভাষা?” প্ৰণৱ গম্ভীৰ স্বৰে ক’লে, “যদি সত্যেই এনেকুৱা হয়, তেন্তে আমাৰ অভিযান মাত্ৰ অনুসন্ধান নহয়, ই হৈছে দায়িত্ব।” নীলমণি তেওঁৰ হাতত হাত দি ক’লে, “সঁচা উদঘাটন নকৰা লৈকে এই গাঁওখনৰ শান্তি নাহিব। সেই আত্মাবোৰে আমাৰ ওপৰত আশা ৰাখিছে।” বতাহত সেই মুহূৰ্তত পুনৰ মৃদু সুৰ বাজি উঠিল, যেন সেই প্ৰতিজ্ঞাৰ সাকি। তিনিওজনৰ হৃদয়ত ভয় আৰু দায়িত্বৰ মাজত এক নতুন সংকল্প গঢ়ি উঠিল। আত্মাৰ আহ্বান গ্ৰহণ কৰি তেওঁলোক এতিয়াৰ পৰা সঁচা ইতিহাস উন্মোচনৰ পথত স্থিৰভাৱে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে।

৭

গাঁওখনত দিনবোৰ আগৰ দৰে নাছিল। নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকাৰ নিশা জংঘললৈ গোপনে যাত্ৰাৰ খবৰ আগমুহূৰ্ততে সকলোতকৈ বেলেগেৰে গাঁওখনত ফুটি পৰিল। গাঁওৰ মানুহে ঠাণ্ডা গলিৰ দুৱাৰত দাঁত খুঁটিবলৈ খুঁটি লৈ গুজব কৰিছিল, “এই ল’ৰা-ছোৱালীয়েই সঁচাকৈ ৰাতি জংঘলত গীত শুনি ফুৰে।” আন এজনী বুঢ়ী মায়ে তাতেই ক’বলৈ ধৰিলে, “হঁ’ই, মোৰ পিতাই কৈছিল—বতাহৰ গপক যদি মানুহে বেয়া চোখেৰে চায়, আত্মাই প্ৰকোপ কৰে।” সেই গুজবত গাঁওখনৰ পৰিৱেশে অচিনাকী ভয়ৰ ডাৱৰে ঢাকিবলৈ ধৰিলে। নীলমণিৰ ঘৰৰ দেউতাক-আইতাকৰো এই কথাবোৰৰ পৰা মুক্তি নাছিল। তেওঁলোকে নীলমণিক বহু সুধি শাসন কৰিলে—কিয়, কেতিয়া আৰু কিদৰে নিশা বন্যজন্তু আৰু আত্মাৰ জগতে গ’লে? কিন্তু নীলমণি মাথোঁ স্তব্ধতাৰে শুনি ৰ’ল। তেওঁ জানিছিল যে, সপোনত যোদ্ধাটোৱে যি আহ্বান দি গৈছিল, তাক উপেক্ষা কৰিলে গাঁওখনৰ জীৱনেই অচল হৈ যাব। তবু গাঁওখনৰ মানুহৰ শংকাৰে এক ভিন্ন চাপ সৃষ্টি কৰিছিল।

এদিন গাঁওৰ চৌপাশত বসা বটৰ তলত মধুৰাম কাকাই তেওঁলোকক লগ পালে। মধুৰাম কাকাই গাঁওখনৰ আটাইতকৈ জ্ঞানী আৰু অভিজ্ঞ ব্যক্তি। তেওঁৰ চকুত গভীৰতা আৰু কণ্ঠত দৃঢ়তা। তেওঁ একেদমে তিনিওজনক চালে আৰু ধীৰে ধীৰে ক’লে, “মই তোমালোকক একো লুকাই ক’ম নালাগে। মই নিজেও বহু বছর আগতে এই বতাহৰ সুৰ শুনিছো। কিন্তু মই সঁচা জানিবলৈ গ’ই নাছিলোঁ। মই জানো, এই সুৰ পূৰ্বজৰ সুৰ। কিন্তু, কেতিয়াবা যি বুজিব নোৱাৰি, তাৰ পিছত খুঁজি যাব নালাগে। যি গভীৰ, যি আঁধাৰ, সিহঁতত নামিলে মানুহে নিজৰ সত্তা হেৰুৱায়।” মধুৰাম কাকাৰ কণ্ঠত একো সাধাৰণ ভয় নাছিল, তাতে আছিল সতৰ্কবাণী। প্ৰণৱ সঁচাকৈ থৰ থৰ কঁপি উঠিলে, আৰু কনিকাৰ মুখ ফিক্কল হৈ পৰিল। কিন্তু নীলমণিৰ চকুত ততালিকে আগৰ দৰে দৃঢ়তা জ্বলি উঠিল।

নীলমণিয়ে গম্ভীৰ কণ্ঠেৰে উত্তৰ দিলে, “মধুৰাম কাকা, মই আপোনাক সন্মান কৰোঁ। আপুনি আমাৰ দিশে সাৱধানবাণী দিলে, ই আমাৰ বাবে অমূল্য উপদেশ। কিন্তু যদি আমি সঁচা বিচাৰো, যদি গাঁওখনৰ আত্মাবোৰে শান্তি বিচাৰে, তেন্তে আমি ভয় পালে নহ’ব। এই আঁধাৰৰ মাজতেই সঁচা লুকাই আছে। মই জানো বিপদ আছে, কিন্তু সঁচা উদঘাটন নহ’লে বতাহৰ গীত চিৰকাল এক রহস্য হৈ থাকিব।” তেওঁৰ এই দৃঢ় কণ্ঠই গাঁওখনৰ নীৰৱ বতাহত প্ৰতিধ্বনি কৰিলে। মধুৰাম কাকাই চকু মিচিকিয়াই কিছু সময় স্তব্ধ হৈ ৰ’ল। তেওঁৰ দীৰ্ঘ নিশ্বাসৰ পাছত মাথোঁ ক’লে, “যদি যাওঁতে যাওঁ, সতর্ক হৈ যাবা। বতাহৰ গপ কেৱল গল্প নহয়—ই আত্মাৰ ইতিহাস। তাৰ প্ৰতি অসম্মান কৰিলে ফল ভয়ংকৰ হ’ব পাৰে।”

গাঁওখনৰ বাতাৱৰণত সেই দিনৰ পৰা বিপদ আৰু শংকাই যেন একে সুৰত বাজিবলৈ ধৰিলে। শিশুসকলে নিশা ঘৰ এৰি বাহিৰলৈ ওলাব নাছিল, মহিলাসকলে পূজাৰ বেলিত দিয়া ধূপ আৰু দেৱালৰ প্ৰতিৰক্ষা প্ৰাৰ্থনাতো বৃদ্ধি কৰিলে। সকলোৰে কথাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু আছিল—নীলমণি আৰু তেওঁৰ দুজন সঙ্গী। কিন্তু তিনিওজনৰ বুকুত ভয়ৰ লগে লগে দৃঢ়তাও বৃদ্ধি পাইছিল। তেওঁলোক জানিছিল—অতি গভীৰ অনুসন্ধান বিপদজনক হ’ব পাৰে, কিন্তু আত্মাৰ আহ্বান গ্ৰহণ কৰা মানে সেই বিপদক স্বীকাৰ কৰা। সেই নিশা, গাঁওখনত চাঁদৰ পোহৰ পৰিছিল। মৃদু বতাহত বাঁহীৰ দৰে সুৰ বাজি উঠিছিল। নীলমণি গম্ভীৰ কণ্ঠত ফিসফিসাই ক’লে, “ভয় থাকিবই, কিন্তু ভয়ৰ আঁৰেইতো সত্য। যদি সঁচা বিচাৰো, ভয় পালে নহ’ব।” তেওঁলোকৰ তিনিওজনৰ চকুত ততালিকে উদ্ভাসিত হ’ল—একেই সপোন, একেই পথ, আৰু একেই সংকল্প: আঁধাৰৰ মাজৰ সত্য উদঘাটন।

৮

গাওঁখনৰ গুজব আৰু সতর্কবাণীৰ মাজেও নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকা নিজৰ সংকল্পত হেৰুৱা হোৱা নাছিল। তেওঁলোকৰ বুকুত দিন দিন দৃঢ়তা বাঢ়ি গৈছিল। এজন এজনকৈ সন্ধিয়া হ’লে পুনৰ সেই গুহালৈ যোৱাৰ কথা তেওঁলোকৰ মুখেৰে ওলাইছিল। শেষত এদিন তিনিওজনে পূৰ্ণিমাৰ চাঁদৰ উজ্জ্বল আলোকত গোপনে গুহালৈ যাবলৈ সাজু হ’ল। জংঘলৰ পথত বতাহ আগৰ দিনবোৰতকৈ অধিক জোৰে বাগৰি আছিল, আৰু সেই বতাহত পুনৰ সেই গীতৰ সুৰ ধ্বনিত হৈ উঠিছিল। যেন বতাহে নিজেই তেওঁলোকক আহ্বান জনাইছিল। গুহালৈ গ’লে ভিতৰত তেতিয়াও আঁধাৰে ঢাকিবলৈ ধৰিছিল, কিন্তু নীলমণিৰ চকুত যেন এক নৱ আলোকেৰে উদ্ভাসিত হৈ উঠিছিল। হঠাৎ প্ৰণৱৰ চকুত পৰিল—গুহাৰ এখন কোনৰ কাষত এপাহ পাথৰ গড়াই পৰিছে। সেই পাথৰৰ তলত যেন কিবা চকচকাই থকা বস্তু।

তিনিওজনে হাত সলাই পাথৰটো অলপতে গুচাই পেলালে। ভিতৰ পৰা ওলাল এটা প্ৰাচীন কিতাপ, যাৰ ছাল ইতিমধ্যে আধা ভাঙি গ’লো আৰু পাতবোৰ শিলৰ ধূলিত ঢাকাই আছিল। কিতাপখনৰ ছালত অলংকাৰিক নক্সা আৰু অচিনাকী অক্ষৰেৰে লিখা শীৰ্ষক। নীলমণি প্রথমে তাক চিনিব নোৱাৰিলে, কিন্তু কনিকা কিতাপখনৰ পাত উলটাই চালে আৰু বিস্মিত স্বৰে ক’লে, “ই আমাৰ গাঁওখনৰ প্ৰাচীন ভাষা। এই ভাষা এতিয়া প্ৰায় লুপ্ত, কিন্তু মোৰ আইদেউৰ পৰা অলপ শিকিছিলোঁ।” এই কথা শুনি প্ৰণৱ আৰু নীলমণি ততালিকে উৎসাহিত হ’ল। গাওঁখনৰ লুপ্ত ভাষাত লিখা কিতাপ—যি কিতাপে হয়তো সেই বতাহৰ গীতৰ সঁচা অৰ্থ বুজাই দিব। কনিকা পাতবোৰ ধীৰে ধীৰে উলটিবলৈ ধৰিলে। প্ৰথম পাতত লিখা আছিল, “আমাৰ প্ৰাণৰ সুৰ, আমাৰ যুদ্ধৰ ইতিহাস, আৰু আমাৰ পূৰ্বজৰ গীত—ইহঁতে চিৰকাল বতাহত বাচি থাকিব।”

পাতৰ পিছত পাত উলটাই যাবলৈ লগে লগে কনিকাৰ চকুত এক নতুন আলোকেৰে উজ্জ্বলতা আহিল। তেওঁ ধীৰে ধীৰে অনুবাদ কৰি ক’লে, “এই কিতাপত উল্লেখ আছে যে, বহু শতাব্দী আগতে গাঁওখনত এক ভয়ংকৰ যুদ্ধ হৈছিল। সেই যুঁজত গাঁওখনৰ অসংখ্য পুৰুষ নিহত হৈছিল। কিন্তু নিহত হোৱাৰ পাছতো তেওঁলোকৰ প্ৰাণ নশাল। তেওঁলোকৰ প্ৰাণৰ সুৰ গীতত পৰিণত হ’ল। সেই গীত বতাহেৰে জীয়াই ৰখা হৈছে।” প্ৰণৱ স্তব্ধ হৈ শুনি আছিল, নীলমণিৰ বুকুত ভয় আৰু বিস্ময় একেলগে উথলি আহিছিল। তেওঁলোকে বুজি গ’ল—যি সুৰ তেওঁলোকে এতিয়ালৈ শুনি আহিছিল, ই কোনো অচিনাকী ৰহস্য নহয়; ই গাঁওখনৰ আত্মাবোৰৰ শান্তিৰ গান। কনিকা আৰু ক’বলৈ ধৰিলে, “ইয়াত লিখা আছে, এই গীত যদি গাঁওৰ মানুহে স্মৰণ কৰি মান্য কৰে, তেন্তে আত্মাবোৰ শান্তি পায়। কিন্তু যদি উপেক্ষা কৰে, তেন্তে আত্মাবোৰ অশান্ত হৈ গাঁওখনত বিপদ আহে।”

এই অনুবাদ শুনি নীলমণি আৰু প্ৰণৱ দুইজনৰ বুকুত এক গভীৰ দায়িত্বৰ ভাৰ অনুভৱ হ’ল। বতাহৰ গীতকেৱল এক অলৌকিক সুৰ নহয়, ই গাঁওখনৰ জীৱন্ত ইতিহাস, পূৰ্বজৰ চেতনাৰ সংৰক্ষণ। কনিকা কিতাপখনৰ অন্তিম পাত উলটাই ক’লে, “ইয়াত লিখা আছে যে, এই গীতক প্ৰজন্মতে প্ৰজন্মতে গাওঁৰ মানুহে মনত ৰাখিব লাগিব। নইলে ইতিহাস হেৰুৱাব, আৰু আত্মাসকল চিৰকাল গীত গাই বতাহত ঘূৰি থাকিব।” কিতাপখনৰ অক্ষৰবোৰ পুৰণি হলেও স্পষ্টতাই যেন এক জ্যোতিৰ দৰে চকুচমক কৰিছিল। সেই জ্যোতিৰ মাজত তিনিওজনে বুজি গ’ল—তেওঁলোকৰ যাত্ৰা কেৱল অভিযান নহয়, ই গাঁওখনৰ আত্মা উদ্ধাৰৰ এক দায়িত্ব। বতাহৰ সুৰকেৱল শুনি থাকি নহ’ব, সেয়া বুজি, মান্য কৰি আৰু পুনৰ জীৱিত কৰি তুলিব লাগিব। গুহাৰ আঁধাৰত সেই দিনটোৰ পৰা তিনিওজনৰ প্ৰতিজ্ঞা একেবাৰে ভিন্ন ৰূপে গঢ়ি উঠিল—পূৰ্বজৰ সুৰ বাচি ৰাখিবলৈ তেওঁলোকে যিকোনো বিপদকো সন্মুখীন হ’ব।

৯

গুহাৰ গভীৰ আঁধাৰত পোৱা কিতাপৰ পাতা আৰু তাৰ মাজত লুকাই থকা সত্য নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকাৰ বুকুত এখন নতুন আলোকেৰে জ্বলিছিল। এতিয়ালৈকে যি সুৰক গাঁওৰ মানুহে অভিশাপ বুলি ভাবিছিল, তাক বুজা গ’ল—ই পূৰ্বজসকলৰ প্ৰাণৰ সুৰ, যুদ্ধত নিহত যোদ্ধাসকলৰ আত্মাৰ সংগীত। কিতাপখনৰ অক্ষৰে অক্ষৰে উজাগৰ হৈছিল—এই গীত গাঁওখনৰ আত্মা, এই গীত গাঁওখনৰ ইতিহাস। সেয়েহে নীলমণিয়ে দৃঢ় সংকল্প কৰিলে, “ইয়াক আমি গাঁওবাসীৰ আগত উন্মোচন কৰিবই। মানুহে ভয় নকৰে, গৰ্ব কৰে।” প্ৰণৱ আৰু কনিকা উভয়ে সহমত হ’ল। তিনিওজনে গাওঁখনলৈ উভতি আহি, গাঁওৰ বয়স্কসকল আৰু লগত চোতালত জড়ো হোৱা মানুহৰ আগত কিতাপখন মেলি ধৰিলে।

প্ৰথমে গাঁওৰ মানুহে সন্দেহৰ চকুত চালে। কিছুমানে গুজবৰ ভয়ত কণ্ঠত কঁপুনি লৈ ক’লে, “এনেকুৱা কথাত হাত দিয়া বিপদজনক হ’ব।” কিন্তু কনিকা কিতাপখনৰ পাতা উলটাই ধীৰে ধীৰে অনুবাদ কৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁৰ মৃদু কণ্ঠত ভৰা হ’ল গাঁওখনৰ নীৰৱ বাতাবৰণ। “এই গাঁওখনৰ পূৰ্বজসকলে যুদ্ধত প্ৰাণ বিসৰ্জন কৰিছিল। কিন্তু তেওঁলোকৰ প্ৰাণ নশাল, তেওঁলোকৰ সুৰ বতাহত সংগীতৰূপে জীয়াই আছে। ই কোনো অভিশাপ নহয়, ই গাঁওখনৰ গৌৰৱৰ সুৰ।” কনিকা যেতিয়া এই অনুবাদ পঢ়িছিল, গাঁওৰ বয়স্কসকলৰ চকুত চকুপানী আহি পৰিছিল। মধুৰাম কাকাই সৰুতে নীৰৱ হৈ শুনিছিল, আৰু পাছত টোপনি ভাঙি উঠাৰ দৰে ক’লে, “মই বুজিছোঁ—ইয়াতো সঁচাই লুকাই আছিল। মই ভয়ত কেতিয়াও অনুসন্ধান নকৰিলে, কিন্তু এই ল’ৰা-ছোৱালীয়ে সত্য উন্মোচন কৰিলে।”

নীলমণিয়ে গাঁওবাসীৰ আগত গম্ভীৰ কণ্ঠত ক’লে, “এই গীতক ভয়ৰ নয়, গৰ্বৰ চোখেৰে চাওক। এই গীতত আমাৰ পূৰ্বজসকলৰ প্ৰাণ, আমাৰ ইতিহাস, আমাৰ শক্তি। যদি আমি ইয়াক মান্য কৰো, গাঁওখনত শান্তি থাকিব; যদি উপেক্ষা কৰো, অশান্তি আৰু ভয় সদায় আমাৰ বুকুত থাকিব।” তেওঁলোকৰ কণ্ঠত ভৰ-পূৰ্ণ সত্য আৰু আত্মবিশ্বাস আছিল। গাঁওখনৰ মানুহে একো নক’লে, মাথোঁ চকুত নীৰৱতাৰে ভৰা বিস্ময়। পুৰণি মহিলাসকলে বটৰ তলত ধূপ জ্বলাই দেৱালক ধৰি প্রাৰ্থনা কৰিলে। ল’ৰা-ছোৱালীসকলে বিস্মিত চকুত নীলমণি আৰু কনিকাৰ কণ্ঠ শুনি মূক হৈ ৰ’ল। গাঁওখনৰ যি আতঙ্কে সোনকালে ঘেৰাও কৰিছিল, সেই ভয়ৰ ঠাইত অলপ অলপকৈ সন্মান আৰু গৰ্বেৰে ভৰিবলৈ ধৰিলে।

পৰদিনা গাঁওখনত এক নতুন প্ৰভাত উদয় হ’ল। পূৰ্ণিমাৰ চাঁদৰ আঁচলত বতাহে যেতিয়া পুনৰ সেই গীত বাজালে, গাঁওখনৰ মানুহে ভয়ত গৃহৰ দুৱাৰ বন্ধ কৰিলে নহয়। সিহঁতে সন্মানেৰে সেই সুৰ শুনিলে, কিছুমানে তাত মিলাই নিজৰ কণ্ঠত গীত গাই উঠিলে। মধুৰাম কাকাই গম্ভীৰ কণ্ঠত উচ্চাৰণ কৰিলে, “এই গীত আমাৰ পূৰ্বজৰ, এই গীত আমাৰ আত্মাৰ। এতিয়া গাঁওখনৰ সন্তানসকলে ইয়াক মান্য কৰিলে।” নীলমণি, প্ৰণৱ আৰু কনিকাৰ চকুত আনন্দৰ চকুপানী আহি পৰিল। তেওঁলোকে বুজি গ’ল—গাঁওখনৰ সত্য উন্মোচিত হ’ল, আৰু গাঁওখনৰ পূৰ্বজসকলৰ আত্মা এতিয়া শান্তিৰে বিশ্ৰাম ল’ব। বতাহৰ গীত এতিয়া অভিশাপ নহয়, ই গাঁওখনৰ পৱিত্ৰ ঐতিহ্য।

১০

সকলো উন্মোচন, সকলো সংগ্রামৰ অন্তত নীলমণিয়ে অনুভৱ কৰিলে যে জীৱনৰ এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হৈছে। গাওঁখনৰ মানুহৰ বুকুত যি ভয় শতাব্দী ধৰি বাস কৰিছিল, সেই ভয় এতিয়া সলনি হৈছে শান্তি আৰু সন্মানত। সেই দিনটোত নীলমণি একেলগে প্ৰণৱ আৰু কনিকাৰ সৈতে নদীৰ পাৰত আহি দাঁড়ালে। গ্রীষ্মৰ আকাশত ধেমালি কৰা মেঘ আৰু সোনালী সূৰ্যৰ আলোকে পানীৰ পৃষ্ঠত পৰি যেন ৰূপালী কুঁৱৰিৰ দৰে চকচকাই আছিল। বতাহে জোঁক জোঁককৈ আহি গ’ল, আৰু তাৰ সৈতে বয়ি আহিল সেই চেনেকি পৰিচিত গীত—প্ৰাণৰ গীত, পূৰ্বজৰ সংগীত। নীলমণিয়ে এক ক্ষণৰ বাবে চকু মুদিলে, বুকুত ঠেক মাৰি থকা বতাহক অনুভৱ কৰিলে, আৰু মনত উদ্ভাসিত হ’ল সেই যোদ্ধাৰ সপোনৰ ছবি—যি ক’লে, “আমাক মনত ৰাখিবা।” সঁচাই, তেওঁলোকক মান্য কৰাটোৱেই জীৱনৰ প্ৰকৃত অৰ্থ।

সেই সন্ধিয়ালৈ গাওঁখনৰ সকলো মানুহ নদীৰ পাৰতে একত্ৰিত হ’ল। মানুহে মানুহে হাতত ধূপ, ফুল, আৰু গাঁওখনৰ ঐতিহ্যবাহী ঢোল-পেঁপা লৈ আহিছিল। পুৰণি মহিলাসকলে গান ধৰিলে, পুৰুষসকলে ঢোল বজালে, আৰু বালকসকলে আনন্দৰ নৃত্য কৰিলে। গাওঁখনত সেই দিনটোত কোনো ভয়, কোনো আঁধাৰ, কোনো সন্দেহ নাছিল। গাওঁখন যেন শতাব্দী আগৰ দৰে জীয়াই উঠিল, পূৰ্বজসকলৰ প্ৰাণৰ সুৰেৰে উজ্জ্বল হৈ উঠিল। বতাহৰ গীতৰ সৈতে গাঁওবাসীয়ে নিজৰ গীত মিলালে, আৰু সেই একত্ৰিত সুৰে গাওঁখনৰ আকাশ-পাতাল ভৰি তুলিলে। নীলমণিয়ে দূৰত দাঁড়াই সকলো চালে, তেওঁৰ চকুত চকুপানী ভৰি পৰিছিল। প্ৰণৱে কঁকালত হাত দিয়া মাতল—“চোৱা, নীলমণি, গাঁওখনৰ ভয় আহি গ’ল, এতিয়া গাঁওখনত কেৱল আশা।” কনিকাৰ মুখত উজ্জ্বলতা আছিল—তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল, নিজৰ অনুবাদৰ মাধ্যমত পূৰ্বজসকলৰ স্মৃতি পুনৰ জীয়াই তুলিবলৈ সক্ষম হৈছে।

নীলমণিয়ে ধীৰে ধীৰে নদীৰ পানীত চকু পেলালে। সেউজীয়া বন, নীল আকাশ আৰু চকচকা পানী—সকলো যেন একত্ৰ হৈ ক’ব খোজিছিল যে, জীৱন আৰু মৃত্যু, অতীত আৰু ভৱিষ্যৎ—ইবোৰ একে সুৰৰ বিভিন্ন ৰূপ। বতাহৰ সংগীতত তেওঁ শুনিলে যুদ্ধত নিহত পূৰ্বজসকলৰ বেদনা, কিন্তু সেই বেদনাৰ মাজতেই আছিল শান্তিৰ এক সুৰ। তেওঁ বুজি গ’ল—এই গীত কেৱল গাঁওখনৰ নহয়, এই গীত জীৱনৰ, মানৱৰ, প্ৰজন্মৰ। তেওঁ মনতে ভাবিলে—“এই গীত আমাৰ জীৱনৰ স্মৃতি, পূৰ্বজৰ গপ, আৰু ভৱিষ্যতৰ আশা।” গাঁওখনৰ মানুহৰ ঐক্য, একত্ৰে গোৱা সেই গীত, আৰু বতাহৰ বেজাৰ সুৰে মিলি এক পৱিত্ৰ মুহূৰ্ত সৃষ্টি কৰিছিল।

অন্তিম দৃশ্যত গাঁওখনৰ ঢোল-পেঁপাৰ ৰিনিঙনি, মহিলাসকলৰ কণ্ঠৰ গীত আৰু বালকসকলৰ হাঁহিৰ মাজেৰে বতাহৰ সুৰ অশেষ বেয়া। বতাহ যেন গাওঁখনৰ ওপৰতে পৰি থাকিল—কেতিয়াও মলিন নহ’ব, সদায় জীয়াই থাকিব। নীলমণিয়ে নদীৰ পাৰতে দাঁড়াই বুজিলে, তেওঁৰ জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ অভিজ্ঞতা এইটো। তেওঁ আৰু তেওঁৰ বন্ধুৰা এখন গোপন সত্যক উন্মোচন কৰিলে, যিয়ে গাওঁখনৰ ইতিহাসক সজীৱ কৰিলে। বতাহৰ সংগীতেৰে গল্প শেষ হ’ল, কিন্তু সেই গীত চিৰকাল বতাহত বাজি থাকিব—প্ৰাণৰ সুৰ, শান্তিৰ সুৰ, জীৱনৰ অশেষ সংগীত। গাওঁখনৰ বুকুত সেই দিনৰ পৰা কেতিয়াও আঁধাৰ নামিব নোৱাৰে, কাৰণ বতাহত সদায় জীয়াই থাকিব জীৱনৰ গান।

___