ৰজনী কাশ্যপ
১
গ্ৰীষ্মৰ ছুটিৰ দিনবোৰ সদায়ে যেন সপোনৰ দৰে আহি পৰে—স্কুলৰ পাঠ্যপুথিৰ গাদবোৰৰ মাজৰ পৰা এন্ধাৰ মেঘ আঁতৰাই আহি নাতি-নাতিনীয়ে পোৱা মুক্তিৰ নিশ্বাস যেন। এইবাৰো তেনে সময়তে ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে দেউতাকৰ ঘৰলৈ আহিবলৈ মনস্থিৰ কৰিছিল। নগৰৰ সঁচাকৈকেইটা ধুমুহাই নিদি থকা দিন আৰু কংক্ৰিটৰ আকাশচুম্বীৰ ভিৰৰ পৰা আঁতৰি অহা এই ভ্ৰমণত তেওঁলোকে পোৱা পৰিৱেশ যেন স্বৰ্গৰ পৰা নামি অহা। দেউতাকৰ ঘৰখন গাঁওখনৰ একেবাৰে সলনি কোণত, নদীটোৰ কাষত, য’ত হাওঁৱাতো আলাদা গন্ধ লৈ আহে—গছৰ পাত, মাটিৰ সোঁতা আৰু পুৰণি সময়ৰ নিশ্বাস। ঘৰখন কাঠ আৰু ইটাৰে গাঁথি তোলা, ৰঙা টালি-ঢাকনি থকা দোচাল ঘৰ। কাষত এক বৃহৎ বটগছ, যিটো অদ্ভুত এক জটিলতাৰে ভৰপূৰ। দিনত গছটো নিস্তব্ধ, ধূপে-ধূৱাৰে বতাহেৰে গন্ধ ছড়াই থাকে, কিন্তু নিশা নামিলেই পাতবোৰে যেন কিবা কওঁতে আৰম্ভ কৰে। গাঁৱৰ মানুহে কৈ থাকে—“বটগছটোত সঁচাকৈ কিবা আছে, পাতবোৰৰ ফিসফিসণিত ৰাতি বেছি গভীৰ হৈ পৰে।” ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে প্ৰথম ৰাতিৰ পৰা এই ফিসফিসণি শুনিছিল আৰু তেওঁলোকৰ মনত অদ্ভুত এক কৌতূহল উত্পন্ন হৈছিল।
প্ৰথম দিনৰ সন্ধিয়া খাই-খোৱা শেষ কৰি দেউতাকে ঘৰ আগৰ ডাঙৰ বৰাণ্ডাত বহি চিৰাচৰিত অভ্যাসৰ দৰে পান খাইছিল। নাতি-নাতিনীয়ে ওচৰতে বহি তেওঁৰ কথাসমূহ শুনিছিল। দেউতাকে মৃদু হাঁহি এটা দি গছটোৰ ফালে চাই ক’লে, “এই বটগছটো মোৰ জন্মৰ আগৰ, গাঁওখনৰ সৰ্বপ্ৰাচীন সাক্ষী। বহু ঘটনা দেখিছে, বহু প্রজন্মৰ পদচিহ্ন এই মাটিত। কেতিয়াবা মানুহে গছটোৰ ডালত দীঘল বাঁহী লৈ বৈঠক কৰিছিল, কেতিয়াবা বিৱাহৰ কাষত পুৰণি জ্যোতিষীয়ে পুৰোহিতৰ কাম কৰিছিল। কিন্তু একো হ’লে এই গছটোত ৰাতিপুৱা অদ্ভুত এক সুৰ বাজে—পাতৰ কঁপন বা বতাহৰ শব্দ নহয়, যেন কিবা সংগীতৰ সোঁতা। গাঁৱৰ বুঢ়া-বুঢ়ীয়ে ক’বলৈও লাজ পায়, কিন্তু যি শুনিছে সেইবোৰৰ গাত সিহঁতৰ এতিয়াও শিহৰণ উঠে।” দেউতাকে কেতিয়াবা নিজৰ কণ্ঠত কেতিয়াবা ফিসফিসনিৰ দৰে এই কথাবোৰ কৈ গ’ল। ৰিয়া চকুত চকু উজলি উঠিল, অনিৰ্বাণ দেউতাকৰ হাত ধৰি ক’লে, “দেউতা, এই কাহিনীত সঁচাই আছে নেকি? যদি সত্যি, তেন্তে কিয় মানুহে এদিনো গছটোৰ তলত বয়সীয়া সুৰৰ উৎস বিচাৰি নাযায়?” দেউতাকে মৃদু হাঁহি দিলেও তেওঁৰ চকুত এক গভীৰতা দেখা গ’ল। “সঁচা কিবা নহয়, বোৰ অভিজ্ঞতা। কেতিয়াবা মানৱ-জীৱনৰ সীমা অতিক্ৰম কৰি প্ৰকৃতি নিজৰ ভাষাত কথা কয়। সেয়া বুজিবৰ দৰে হৃদয় লাগিব, মাত্ৰ কাণেৰে নোপোৱা।”—এই কোৱা-অকোৱাই নাতি-নাতিনীৰ মনত অদ্ভুত এক ৰহস্য উত্পন্ন কৰিলে।
সন্ধিয়াৰ আকাশত তৰাবোৰে ঝলমলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। দেউতাকে বহুত কাহিনী কৈছিল—গাঁওখনৰ যুদ্ধকালীন দিন, চৰণ-গোপালৰ ভকতিপূৰ্ণ গীত, আৰু কেতিয়াবা গছটোৰ তলত ধুনীয়া ধুনীয়া মানুহৰ আড্ডা। কিন্তু প্ৰতিটো কথাই শেষত সেই বটগছলৈ গ’ল যেন। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে চুপচাপ গছটোৰ ফালে চাই থাকিল। নিশা জাকত সৰু ফিসফিসণি সঁচাকৈ শুনা গৈছিল—যেন বহুত দূৰৰ পৰা কিবা বাঁহীৰ সুৰ অহা। তেওঁলোকে শিৰাই কঁপি উঠিলেও সঁচাকৈকেইটা শিহৰণৰ মাজতে অদ্ভুত এক আনন্দ পালে। অনিৰ্বাণ দেউতাকক ধৰি ক’লে, “দেউতা, এই গছটোত কি ৰহস্য আছে আমি উদঘাটন কৰিম। ছুটিটো পূৰ্ণ হ’ব যদি এই ফিসফিসণিৰ উৎস জানিবলৈ পাওঁ।” দেউতাকে স্নেহমিশ্ৰিত হাঁহি এটা দি ক’লে, “সেয়া তোমালোকৰ সাহস, কিন্তু মনত ৰাখিবা—কেতিয়াবা যি জানিব নোৱাৰিলে মানুহে ভালেই থাকে। কিছু কথা অজ্ঞাত থাকিলে অচিন্ত্যনীয় সৌন্দৰ্য থাকেই।” এই কথাতো নিশাৰ নীৰৱতাত মিশি গ’ল, আৰু বটগছটোৰ পাতৰ ফিসফিসণিয়ে ৰিয়া-অনিৰ্বাণৰ সপোনৰ সূচনা কৰিলে। গ্ৰীষ্মৰ ছুটিত আৰম্ভ হোৱা এই যাত্ৰা অদ্ভুত এক সংগীতৰ সন্ধানৰ লগত জড়িত হ’ব বুলি তেওঁলোকে সেয়া সময়তে আঁচ নপোৱাকৈ এক ৰহস্যৰ দৰবাৰলৈ যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে।
২
প্ৰথম ৰাতিৰ উত্সাহ আৰু কৌতূহলৰ পৰা ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণৰ চোখ বুজিবই নোৱাৰিছিল। দিনটোত গাঁওখনৰ বাতাবৰণ, দেউতাকৰ কথাসমূহ আৰু বিশেষকৈ বটগছটোৰ কাহিনীয়ে তেওঁলোকক একেবাৰে সপোনৰ মাজত লৈ গৈছিল। দেউতাকে নিশা খাই-খোৱা শেষত বহুত পৰ্যন্ত আঙণত বহি থকা সত্ত্বেও সঁচাকৈয়ে তেওঁলোকৰ মনৰ অস্থিৰতা আঁতৰাই নেপালে। ৰিয়া কোঠাত শুই থাকিও জানলিৰ ফাঁকৰ পৰা বটগছটোৰ ডালবোৰত তুলি দিয়া পূৰ্ণিমাৰ আলোকৰ খেলা চাইছিল। হাওঁৱাত ডালবোৰ দুলিছিল, পাত্ৰৰ মতোন পাতবোৰ কঁপিছিল, আৰু হঠাৎ তেওঁলোকে শুনিলে—অদ্ভুত, মনোমোহা বাঁহীৰ সুৰ। সুৰটো নীৰৱতাৰ বুকুত এতিয়া যেনে হঠাৎ উঠি অহা নদীৰ ঢৌৰ দৰে। সৰুতে সৰু সুৰমূৰ্ছনাৰ পৰা দীঘল গীতলৈকে, বাঁহীৰ টোনে বাতাসত এক অচিন্ত্যনীয় শীতলতা পেলালে। অনিৰ্বাণে শুই থকা অৱস্থাতেই চকু মেলিলে, চকুত বিস্ময়ৰ জুই, আৰু ধীৰে ধীৰে ৰিয়াৰ হাতত হাত দিছিল। “তুমি শুনিছা?”—তেওঁ ফিসফিসাই ক’লে। ৰিয়াই মাথোঁ মুৰ দোলালে। কোনো মানুহৰ উপস্থিতি নথকা সত্ত্বেও সেই সুৰ বাতাসত ভাঁহি থাকিল।
তেওঁলোকৰ মনৰ ভয় আৰু বিস্ময় দুয়ো একেলগে খেলিবলৈ ধৰিলে। পূৰ্ণিমাৰ আলোত বটগছটো এতিয়াও বেছি বেলেগ দেখাইছিল—যেন পাতবোৰ ফিসফিসাই নথকা, বৰঞ্চ বাঁহীৰ সুৰৰ সৈতে তাল মিলাই নৃত্য কৰিছে। ৰিয়াৰ শিৰদাঁতত কঁপি উঠিলেও চকুত আনন্দৰ জুই জ্বলিছিল। অনিৰ্বাণ কণ্ঠত সৰু থৰকানি লৈ ক’লে, “এইটো সঁচাই, দেউতাকে যি কৈছিল—পাতত সুৰ বাজে। কিন্তু… এতিয়া তেন্তে এই বাঁহী কোনে বাজাইছে?” তেওঁলোকে জানলিৰ ফাঁকৰ পৰা গভীৰ চকুৰে চাবলৈ ধৰিলে। কিন্তু গছত কোনো মানুহৰ ছায়া নাছিল। পূৰ্ণিমাৰ আলোত মাত্ৰ দৃষ্টিৰ পৰা ধোঁৱা উঠি থকা ডালবোৰ, মাটিত সুৰজাকত ঢলিত পানীৰ ৰঙৰ দৰে উজ্বলতা। ঠিক সেইবেলাত, দেউতাকে শুই থকা কোঠাৰ পৰা মৃদু কাশি শুনা গ’ল। অনিৰ্বাণ আৰু ৰিয়াই ভয়ৰপৰা সঁকীয়াকৈ হঠাৎ উঠিল। দেউতাকে গম পাই আহি ওচৰ চাপৰ কাঠৰ কৱাটটো খুলি দিয়া খবৰেই যেন তেওঁলোকৰ গোপন ধৰা পৰি গ’ল। দেউতাই অলপ মৃদু হাঁহি দিয়ে মাত্ৰ সুধিলে, “তোমালোকৰ সপোনক বাঁহীয়ে ভাঙিলে নেকি?” তেওঁৰ হাঁহিত এটা বিস্ময়ৰ ৰহস্য আছিল, যেন তেওঁ ইতিমধ্যে এই ঘটনাৰ অপেক্ষাত আছিল। কিন্তু সঁচা কাৰণ বা উত্তৰ তেওঁ দিবলৈ আগ্ৰহ নেদেখুৱাই মাত্ৰ মাটিত চাৰিওফালে এক ক্ষণ চাই উশাহ এৰিলে।
ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণ দেউতাকৰ মুখত সেই হাঁহি দেখিছিলেও মনত অলপ হতাশা এৰি দিল। তেওঁলোকে সঁচাকৈয়ে আশা কৰিছিল যে দেউতাই এতিয়া গোপন উত্তৰ দি দিব—এই বাঁহীৰ সুৰ কোনে বাজাইছে, কিয় বাজে, আৰু কিয় কেৱল নিশাই এই সুৰ শোনা যায়। কিন্তু দেউতাই মাথোঁ হাঁহি মাৰি সৰি পৰিলে, যেন সঁচাটো ক’ব নোৱাৰিব পৰা কথা। ৰিয়াৰ মনত কৌতূহল আৰু ভয় একেলগে শলপল কৰিবলৈ ধৰিলে। “দেউতা কিয় নকয়? সঁচাই কিবা আছে বুলি তেন্তে নিশ্চিত নহয় নেকি?” অনিৰ্বাণে পলকত ক’লে। কিন্তু তাৰ ভিতৰতে বাঁহীৰ সুৰ পুনৰ নীৰৱতাৰ মাজত মিশি গ’ল। যি দৰে হঠাৎ উঠি অহা ঢৌ নদীৰ বুকে মিলাই যায়, তেনেদৰে বাঁহীৰ টোনো গছৰ পাতৰ ফিসফিসণিৰ মাজত গুচি গ’ল। পূৰ্ণিমাৰ আলোতে গাঁওখন পুনৰ নিস্তব্ধতাত ঢলি পৰিল। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণৰ চোখ ঘূৰণি দিছিল, কিন্তু মনত উঠা প্ৰশ্নবোৰে তেওঁলোকক নিশা পূৰ্ণ নিদ্ৰাহীন কৰি ৰাখিলে। গ্ৰীষ্মৰ ছুটিৰ এই প্ৰথম নিশাই তেওঁলোকৰ জীৱনৰ এক নতুন ৰহস্যৰ দ্বাৰ খুলিলে—নিশাৰ বাঁহী, যিটো কেতিয়াবা কাহিনী, কেতিয়াবা সপোন, আৰু কেতিয়াবা অজ্ঞাত ভয়ৰ এক মিশ্ৰণ।
৩
পৰদিনৰ পুৱা ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণৰ চকুত নিদ্ৰাৰ কণা একো নাছিল, কিন্তু কৌতূহলেৰে তেওঁলোকৰ দেহ মন একেবাৰে উজ্বল আছিল। গ্ৰীষ্মৰ তাপ পুৱাৰ সুৰ্য্যৰ লগত গাঁওখনৰ পথত উজলাৰঙী ধূলি উৰা ধৰিছিল। গাঁওখনৰ মানুহে নিজৰ দৈনন্দিন কাম-কাজ আৰম্ভ কৰিছে—কেউবা ক্ষেতৰ পথ ধৰি গৈছে, কেউবা গৰু-গাই গছৰ তলত লৈ গৈছে, আৰু মহিলাসকলে পানী ভৰি ঘূৰি আহিছে। এই সকলোবোৰৰ মাজত নাতি-নাতিনীয়ে মাথোঁ একটুকুৰা প্ৰশ্ন লৈ ঘূৰি থাকিল: “নিশাৰ বাঁহীৰ সুৰ ক’ৰ পৰা আহে?” দেউতাই উশাহ মাৰি তেওঁলোকক কোনো উত্তৰ নিদিয়াৰ পাছতে তেওঁলোকে গাঁওখনৰ মানুহৰ ওচৰত খবৰ ল’বলৈ মনস্থিৰ কৰিছিল। প্ৰথমতে তেওঁলোকে পথাৰত কাম কৰা এজন যুৱকক সুধিলে। তেওঁ হাঁহি মাৰি ক’লে, “ওগৰাই অহা বতাহৰ সোঁতাই বটগছত বাঁহীৰ দৰে বাজে। তুমি ভুল শুনিছা।” তাৰ কথাতো সাধাৰণ আৰু যুক্তিসংগত শুনাইছিল, কিন্তু ৰিয়াৰ চকুত বিস্ময়ৰ জুই জ্বলিছিল—বতাহৰ সোঁতাই এনে মনোমোহা বাঁহীৰ সুৰ সৃষ্টি কৰিব পাৰে নেকি?
তেওঁলোকৰ মনৰ অস্থিৰতা ঘূৰি ঘূৰি তেওঁলোকক গাঁওখনৰ মাজৰ চৌপাশে লৈ গ’ল। প্ৰতিজনক সুধা, প্ৰতিজনেই বেলেগ বেলেগ ধৰণৰ উত্তর দিলে। এজনী বৃদ্ধী ওচৰলৈ আহি ক’লে, “বাৰু, গছটোত তোমালোকৰ পূৰ্বজৰ আত্মা থাকে। সেইবাবেই নিশা বাঁহী বাজে। আত্মাসকলে নিজৰ কাহিনী ক’ত ক’ব, কেৱল বটগছৰ পাতত ফিসফিসাই।” অনিৰ্বাণে তেতিয়াহে চপচপাই ৰিয়াক ফিসফিসাই ক’লে, “তুমি শুনিলা নে? পূৰ্বজৰ আত্মা…!” তেওঁৰ কণ্ঠত সৰু শিহৰণ আছিল। গাঁওখনৰ আন এজন যুৱতীয়ে সোজাকৈ ক’লে, “এইবোৰ পুৰণি কাহিনী। মানৱ-জীৱনক ভয় দেখুৱাবলৈ গাঁৱৰ বুৰঞ্জীৰ অংশ। আজিৰ দিনত বিজ্ঞানৰ যুগত এতিয়াও এইবোৰ কোৱা ঠিক নহয়।” কিন্তু তেওঁলোকৰ অন্তৰৰ অস্থিৰতা কমিলেই নহয়। ৰাতি পূৰ্ণিমাত গছৰ তলত তেওঁলোকে যি শুনিছিল সেয়া কোনো ধোঁৱা বা কল্পনা নহয়, সেয়া সঁচা সুৰ আছিল। এইবাবেই তেওঁলোকৰ মনত এটা খচখচীয়া প্ৰশ্নেই বহি থাকিল।
গাঁওখনৰ পূৰ্ব-পূৰ্বতম বাসিন্দা এজন বৃদ্ধ—পক্কচুলীয়া, পিঞ্জৰীয়া, পানীজোলীয়াকৈ চকু, যি সদায়ে গছটোৰ ফালে চাই থাকিবলৈ ভাল পায়—তেওঁলোকৰ প্ৰশ্ন শুনি ধীৰে ধীৰে হাঁহি মাৰি ক’লে, “তোমালোক সঁচাকৈ জানিব বিচাৰিছা নেকি? বহু বছৰ আগৰ কথা… গাঁওখনত এজন বাঁহীবাদক আছিল, নামত শ্ৰীহৰ। তেওঁৰ বাঁহীৰ সুৰ শুনি মানুহে কান্দি উঠিলেও কান্দিছিল, হাঁহি উঠিলেও হাঁহিছিল। গাঁৱৰ ধুনীয়া ধুনীয়া ৰাতি তেওঁ গছটোৰ তলতে বহি বাজাই থাকিল। কিন্তু এটা নিশা… তেওঁ একেবাৰে অদৃশ্য হৈ গ’ল। সেইদিনা পৰা আজিলৈকে, পূৰ্ণিমাৰ আলোত বাঁহীৰ সুৰ বাজি থাকে, কিন্তু শ্ৰীহৰক কেতিয়াও দেখা নাযায়। মানুহে কয়—গছটোৱে তেওঁক নিজৰ বুকুত লৈ চিৰদিনৰ বাবে আঁতৰি ল’লে।” এই কথাত ৰিয়াৰ গাত শিহৰণ উঠিল, অনিৰ্বাণৰ মূৰ কঁপিবলৈ ধৰিলে। সঁচাকৈয়ে নেকি গছটোৱে এজন মানুহক আঁতৰি লৈছে? নতুবা ই কেৱল গাঁওবাসীৰ কল্পনা? কিন্তু নিশাৰ বাঁহীৰ সুৰ সঁচাকৈতে তেওঁলোকে শুনিছিল। সেয়া মাথোঁ কল্পনাৰ ফল নাছিল। দেউতাই হাঁহি মাৰি এৰি থোৱা ৰহস্যৰ দুৱাৰ এতিয়া অলপ অলপ কৰি খুলি গৈ আছিল। নাতি-নাতিনীৰ কৌতূহল এতিয়া ভয় আৰু বিস্ময়ৰ সৈতে মিলি এক অজানা যাত্ৰাৰ সূচনা কৰিলে—বটগছত বাঁহীৰ সুৰৰ পিছে পিছে।
৪
নিশাৰ বাঁহীৰ কথাবোৰ গাঁওবাসীৰ মুখে শুনি ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণৰ মনৰ কৌতূহল আৰু বেছি গভীৰ হ’ল। কিন্তু গাঁওবাসীৰ অর্ধসত্য উত্তৰে তেওঁলোকক সম্পূৰ্ণ সন্তুষ্ট নকৰিলে। দেউতাই যেতিয়া হাঁহি মাৰি কোনো কথা নকইছিল, তেতিয়া তেওঁলোকৰ মনে যেনে অনুভৱ কৰিছিল—এই কাহিনীৰ মূল চাবিকাঠি দেউতাৰ হাততেই আছে। তাৰ পিছদিনা গৰমৰ দুপুরত দেউতা উঠোনৰ বটগছৰ ছাঁত বোৱাৰী চেৰাটোত বহি আছিল, হাতত পানৰ বাটুলি। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে আগবাঢ়ি গ’ই তেওঁৰ কাষত বহিল। তেওঁলোকৰ চকুত উজলি থকা প্ৰশ্নবোৰ দেউতাই একেবাৰে সোঁতে ধৰি পেলালে। এক দীঘল নিঃশ্বাস তুলি দেউতাই ফিসফিসাই উঠিল, “তোমালোক সঁচাই জানিব বিচাৰিছা নেকি? এই বাঁহীৰ সুৰৰ সৈতে মোৰ নিজৰ জীৱনৰ অগণিত স্মৃতি জড়িত আছে।” তেওঁৰ কণ্ঠত শিহৰণৰ দৰে ব্যথাৰ সোঁতা বহি গ’ল। নাতি-নাতিনীয়ে চুপচাপ হ’বলৈ ধৰিলে।
দেউতাই বহুত ধীৰে ধীৰে কৈ যাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, যেন প্ৰত্যেকটা কথা তেওঁৰ বুকুৰ গভীৰ পৰা ওলাই আহিছে। “যুৱক কালত মোৰ এজন বন্ধু আছিল, নামত শ্ৰীহৰ। দৰিদ্ৰ ঘৰৰ সন্তান হলেও বাঁহী বাজনাত তেওঁৰ প্রতিভা অসামান্য আছিল। সৰু ল’ৰা বয়সৰ পৰা আমি একেলগে খেলা কৰিছিলোঁ, কিন্তু সোনকালে মই বুজিলোঁ—শ্ৰীহৰৰ বাঁহী গাঁওখনৰ যিকোনো মানুহৰ হৃদয় স্পৰ্শ কৰিব পাৰে। গাঁওখনৰ উত্সৱ, বিয়া, পূজা—সকলোতে শ্ৰীহৰক মাতিছিল। কিন্তু প্ৰতিভা থাকিলেও জীৱনত ধন-সম্পত্তি নাথাকিলে মানুহে কিমান সহজে উপেক্ষা কৰে, সেয়া মই নিজৰ চকুত দেখিছিলোঁ। শ্ৰীহৰ এজন ধনীৰ কন্যা লক্ষ্মীৰ প্ৰেমত পৰিল। লক্ষ্মীয়ে সত্যি সত্যি শ্ৰীহৰক মৰিছিল, আৰু মই এই দুইজনৰ নিখুঁত মিলন চাই বহুত আশা কৰিছিলোঁ। কিন্তু গাঁওখনৰ সমাজ, বিশেষকৈ ধনীলোকৰ গৰ্বেৰে ভৰা মন, এই প্ৰেম কেতিয়াও গ্ৰহণ কৰিব নোৱাৰিলে। শ্ৰীহৰক ‘অযোগ্য’ বুলি চিহ্নিত কৰি সমাজে বর্জন কৰিলে।” দেউতাই ইয়াত এবাৰ চকুৰ পানী মোছিলে। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে দম থমকি শুনি আছিল।
দেউতাৰ কণ্ঠ ধীরে ধীরে অধিক শূন্য হৈ আহিছিল। তেওঁ ক’লে, “এই বর্জনৰ পিছতে শ্ৰীহৰৰ জীৱন অন্ধকাৰত সোমাই গ’ল। ক’ত বা, কিয়বা তেওঁৰ পৰা আনন্দৰ বতৰা এৰি গ’ল। তেতিয়া এটা নিশা… আমি দুয়ো বটগছটোৰ তলত বহি আছিলোঁ। শ্ৰীহৰে অলপ বেছি দুখভৰা বাঁহী বাজাই আছিল, যেনে প্ৰতি সুৰত তেওঁৰ বুকুৰ আঘাত বহি আহিছে। মই সেয়া শুনি চকুত চকু ভৰ্তি ল’লোঁ, কিন্তু কিবা ক’ম নোৱাৰিলোঁ। তাৰ পিছদিনাই শ্ৰীহৰ গাঁওখনৰ পৰা উজপুৰি গ’ল। ক’ত গ’ল, কেনেকৈ গ’ল, কোনো খবৰেই নাপাওঁ। মানুহে কৈছিল—গছটোৱেই তেওঁক বুকুত লৈ গ’ল, আৰু তাৰ পাছৰ পৰা পূৰ্ণিমাৰ নিশা এই বাঁহীৰ সুৰ বাজি থাকে। মই জানো, মই নিশ্চিত, শ্ৰীহৰৰ আত্মাই এই বাঁহীৰ সুৰত বাজি থাকে।” দেউতাই এই কথাত চুপ কৰি গ’ল। তেওঁৰ চকুত এতিয়াও এক গভীৰ ব্যথাৰ ছাঁ, মুখত তিক্ত হাঁহি। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণে প্রথমবাৰৰ বাবে বুজিলে—এই বাঁহীৰ সুৰ কেৱল গাঁওৰ ৰহস্য নহয়, দেউতাৰ জীৱনৰো এক গভীৰ ক্ষত। শ্ৰীহৰৰ কাহিনী আৰু গছটোৰ ফিসফিসণি একেলগে মিশি গৈ, তেওঁলোকৰ মনত এক বুজিব নোৱাৰা আৱেগৰ ঢৌ তুলিলে।
৫
দেউতাৰ কণ্ঠত উজলি উঠা শ্ৰীহৰৰ দুখ-ভৰা কাহিনীয়ে ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণক গম্ভীৰ কৰি তুলিছিল। কিন্তু গাঁওখনত আহিবলৈ যি কৌতূহল লৈ তেওঁলোকে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিছিল, সেয়া কাহিনীৰ পিছৰ আঁধাৰৰ পৰা সপোনৰ দৰে মাথোঁ ওলাই আহিছিল। তাৰপিছত তেওঁলোকৰ মনত একেবাৰে সিদ্ধান্ত পকাই গ’ল—এই বাঁহীৰ সুৰ, এই গছটোৰ ফিসফিসণি, আৰু দেউতাৰ অতীতত লুকাই থকা অচিন আভাসৰ সমাধান কৰিব লাগিব। এক গৰমৰ বিকেলে, গাঁওখনৰ আন মানুহে কাম-কাজত ব্যস্ত থাকোঁতে, ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণ বটগছটোৰ ওচৰলৈ গ’লে। গছটোৰ দীঘল ডালবোৰ মাটিত ছাঁ পেলাই ৰাখিছিল, যেন আঁধাৰৰ এটা পৃথক কুঁহিপাত। গছৰ তলত উজলি পৰি থকা শিল, গাঁঠ, আৰু মূৰৰ জটিলতাই সেই জায়গাটোক একেবাৰে আলাদা কৰি তুলিছিল। সেয়া যেন এক গোপন দুৱাৰ, য’ত ইতিহাস আৰু রহস্য একেলগে শুই আছে। দুয়ো জনে হাতৰে গাঁঠবোৰ স্পৰ্শ কৰি চাবলৈ ধৰিলে। আচৰিত কথা, গছৰ কিছু গাঁঠত আঙুলি দাগৰ দৰে চিহ্ন দেখা গৈছিল—যেন কোনোবাই কেতিয়াবা বুকুৰ দুখ গছৰ গাত খোদাই ৰাখি গৈছে।
ৰিয়া মাটিত বহি গছৰ মূলৰ কাষত চিৰা ধৰি চাবলৈ ধৰিলে। পাতৰ মাজত যেন কিবা লিখা আছে, যদিও সময়ে তাৰ আকাৰ মচি দিছে। কিন্তু কিছুমান চিহ্ন স্পষ্ট, যেন বাঁহীৰ সুৰৰ সৈতে মিলি থকা কোনো সংগীতৰ স্বৰলিপি। অনিৰ্বাণে গছটোৰ কাষত চকুত মনোনিবেশ কৰি অদ্ভুত এটা আঙুলি দাগ দেখিলে। দাগবোৰ সাধাৰণ নহয়—এজন মানুহে হাতৰ আঙুলি গছত বোৰাই ৰখাৰ দৰে। অনিৰ্বাণৰ মনে হঠাৎকৈ ধাক্কা খাই উঠিল—হয়তো ই শ্ৰীহৰৰ হাতৰ চিহ্ন, যি দিনত তেওঁ আঁতৰি গ’ল। দাগবোৰত হাত ৰখামাত্র অনিৰ্বাণৰ গাত কঁপনি উঠিল, যেন গছটোৱে অচিন এক শক্তিৰে প্ৰত্যুত্তৰ দিছে। ৰিয়া সেয়া লক্ষ্য কৰি ক’লে, “অনিৰ্বাণ, তুমি বুজিলা নেকি? গছটো কেৱল গছ নহয়, কোনোবাই ইয়াত নিজৰ আত্মা এৰিছেগৈ।” তাৰ পাছতে তেওঁলোকে ওপৰলৈ চাই দেখিলে, পাতবোৰ বতাহ নথকাও দুলিবলৈ ধৰিছে। যেন গছটোৱে নিজৰ গোপন কথা উন্মোচন কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছে।
ঠিক সেই মুহূৰ্তত—যেন পূৰ্ণিমাৰ সোঁতাই আগতীয়াকৈ উপস্থিত হৈ পৰিছে—পাতৰ মাজত পুনৰ সেই বাঁহীৰ সুৰ বাজি উঠিল। নিশা নহয়, দিনৰ বেলিকা, তেও সুৰটো স্পষ্টভাৱে শুনা গ’ল। সুৰটো উঠি থকা লগে লগে গছৰ গাঁঠ আৰু পাতবোৰৰ মাজত হালধীয়া-সুৰীয়া এক আলোৰ ঢৌ জ্বলি উঠিল। যেন গছটোৰ বুকুৰ পৰা সুৰৰ সংগে সংগে এক উজ্বল শক্তি উলি আহিছে। ৰিয়া আৰু অনিৰ্বাণ দুয়ো বিস্ময়েৰে স্থিৰ হৈ গ’ল। তেওঁলোকৰ চকুত চকু পৰি আছিল—সঁচাকৈয়ে এই গছটোত কোনো গোপন শক্তি আছে। আলোৰ ঢৌ, বাঁহীৰ সুৰ, আৰু গছত খোদাই থকা আঙুলি দাগবোৰে একে সময়তে যেন এক কাহিনী ক’বলৈ ধৰিলে—এজন দুখী বাঁহীবাদকৰ, যাক সমাজ বর্জন কৰিলে, কিন্তু গছটোৱে বুকুত লৈ অমৰ কৰি ৰাখিলে। নাতি-নাতিনীয়ে সেই মুহূৰ্তত বুজিলে—এই যাত্ৰা কেৱল রহস্যৰ অনুসন্ধান নহয়, ই জীৱনৰ গভীৰ সুৰৰ সন্ধান। কিন্তু সেই সুৰৰ সম্পূৰ্ণ সত্যতালৈ যাত্ৰা এতিয়াও আৰম্ভ হৈছে। বটগছটোৰ ছাঁত লুকাই থকা গোপন সঁচাই তেওঁলোকক আগলৈ অনন্ত আঁধাৰৰ ভিতৰলৈ টানি লৈ যাব বুলি তেওঁলোকে তেতিয়াহে আঁচ কৰিলে।
৬
তারা আৰু সাগৰ তাৰ দিনটোত অদ্ভুত ধৰণৰ এক উৎসাহৰে গছত বহি আছিল। বটগছটোৰ গাঁঠি-গাঁঠিৰ মাজত যে সুৰবোৰ উঠি আহিছিল, সেইবোৰ কিমান দিনতে তেওঁলোকৰ মনত প্রশ্নৰ দৰে কঁপি আছিল। কিন্তু সেইদিনা, কিবা এটা ভিন্ন অনুভূতি তেওঁলোকক আৱৰি ধৰিলে। সাগৰে নিজৰ হেঁপাহেৰে হাতত লৈ থকা বাঁহীখন মুখত তুলিলে, আৰু ধীৰে ধীৰে গাওঁত এতিয়া পৰাই থকাকৈ বাজাবলৈ ধৰিলে। সুৰটোৰ আৰম্ভণি আছিল বেদনাৰ, যেন একা কোনো প্ৰাণে বহুত বছর ধৰি অশ্ৰু টপটপাই আহিছিল; কিন্তু তাৰ পাছত বতাহত তেজৰ দৰে উতলা, সুৰৰ ধাৰাই গাঁওটোক স্পৰ্শ কৰি গ’ল। তারা সুৰৰ পৰা ৰঙ উঠাই কণ্ঠত ভৰালে। তেওঁ গীত আৰম্ভ কৰিলে—প্ৰথমে কিছু বাণীহীন সুৰ, যেন কণ্ঠটোও বাঁহীৰে একত্ৰিত হৈ উঠিছিল। দুয়ো জনৰ সুৰ গছটোৰ কাষত মিশ্ৰিত হোৱাত, আশ্চৰ্যজনক ধ্বনি একেৰাহে বাট-পথত বোৱাই লৈ গ’ল। সেই সুৰৰ মাজত থকা নীৰৱতা যেন গছটোক উজাগৰ কৰি তুলিছিল। ঠিক সেই সময়তে, বটগছটোৰ পৰা এপাট খৰঙা পাতা হাওৰ লগত উৰি আহি দুয়ো জনৰ মূৰত মচাগোলাৰ দৰে পৰিল। যেন গছটোৱেই সুৰৰ উত্তৰ দিছিল। সাগৰ থমকি গ’ল, তারা হাতত পাতা খিনি লৈ হতভম্ব হৈ চকুত ৰাখিলে। দেউতাকে দূৰৰ পৰা এই দৃশ্য চাই আছিল—তেওঁৰ চকুত চকচকীয়া অশ্ৰু দীঘলীয়া নদীৰ দৰে উজাই আহিছিল।
সুৰৰ জড়না তেতিয়াহে শেহতীয়া সত্যৰ পথ মুকলি কৰিলে। গাঁওটোৰ মানুহৰ বহুদিনীয়া গুজব আৰু গোপন কথা গছটোৱে যেন এই বাঁহীৰ সুৰৰ জৰিয়তে প্ৰমাণ কৰি দেখুৱাইছিল। তারা আৰু সাগৰৰ গীতত কিবা এক অচিন ধ্বনি যোগ হৈছিল, যেন সেই বাঁহীবাদকৰ আত্মাই বহু বছৰীয়া যন্ত্রণা আৰু একাকীত্বৰ পৰা মুক্তি পাবলৈ চাহিছিল। খৰঙা পাতাখিনিৰ উৰণোত তেওঁলোকে এক ধৰণৰ সজীৱতা অনুভৱ কৰিলে—পাতা কেৱল শুকান নহয়, সুৰৰ শক্তিত ভৰি উঠা আত্মাৰ প্ৰতীক যেন লাগিছিল। গছৰ দেহত আলোকৰ শিৰা শিৰা বহি গ’ল, যেন পাতৰ মাজত পৰা আঁচলীয়া ৰশ্মিয়ে তেজেৰে বটগছটোক জীয়াই তুলিছিল। গাঁওৰ শুই থকা মানুহেও দূৰৈৰ পৰা সুৰটো শুনি হঠাৎ হঠাৎ চকু মেলি উঠিছিল। যেন কোনো এক হেঁচা-অকামতীয় নীৰৱতা গাঁওটোৰ বুকুত ভাঙি পৰিছিল। দেউতাকে সঁচাকৈয়ে আঁচৰ মাৰি উঠিল, তেওঁৰ মুখত চিনাকি ধাৰণাই উত্থিত হ’ল—সেই বাঁহীবাদকৰ মুখ, যাৰ বিষয়ে তেওঁ একোদিনে বন্ধু হিচাপে গোপনে ভাবিছিল।
দেউতাকৰ চকুৰ ফেনা-হোৱা সেই অশ্ৰুৰ পিছত আছিল এক দীঘলীয়া দুঃখৰ ইতিহাস। তেওঁ মনত মনত ভাবিলে—“সেই দিনটোত মই যদি সঙ্গীজনক বাঁচাবলৈ আগবাঢ়ি গৈছিলোঁহেঁতেন, হয়তো এতিয়া এই গছৰ আত্মাৰ যাতনা নাথাকিলহেঁতেন।” কিন্তু গাঁওৰ সমাজৰ কটুৰ দৃষ্টি, ধৰ্ম-সংস্কাৰৰ বেৰি আৰু ধনৰ মোহই তেতিয়া সকলো সপোন ভাঙি পেলাইছিল। আজিৰ দিনটোত, নাতি-নাতিনীৰ সুৰৰ জড়নাই যেন সেই ভাঙা সপোনক পুনৰ একত্ৰিত কৰি তুলিছিল। গছটোৰ পাতত থকা হেঁচা হাওৰ শব্দ, বাঁহীৰ সুৰ, আৰু গীতৰ কণ্ঠ একেলগে এক ডাঙৰ ব্ৰতৰ দৰে অনুভূত হ’ল—যেন গাঁওটোৰ লুকাই থকা আত্মা মুক্তি বিচাৰি ফুটি উঠিছিল। তারা আৰু সাগৰে একে সময়তে দেউতাকলৈ চাই থাকিল। তেওঁলোকৰ চকুত আছিল অচিন পোহৰ, যি সুৰৰ যোগত জন্ম লোৱা। দেউতাকে চকুত ভিজা অশ্ৰুৰে মাথোঁ মিচিকি হাঁহিলে, যেন বুজি গ’ল—সেই বাঁহীবাদক বৰ্তমানো জীৱন্ত, কিন্তু তেওঁৰ অস্তিত্ব গছৰ পাতৰ ফেঁদাৰ মাজত, সুৰৰ জড়নাৰ ভিতৰত, আৰু কণ্ঠৰ সঁচা মুক্তিৰ প্ৰতিধ্বনিত।
৭
দেউতাকৰ ম্লান মুখখনত তেতিয়া যেন এক দীঘলীয়া অন্ধকাৰ পৰি আছিল। নাতি-নাতিনীয়ে সৰুতে তেওঁৰ চকুত এনে ধৰণৰ তীব্ৰ কষ্টৰ আভা কেতিয়াও দেখা নাছিল। তেওঁ ধীৰে ধীৰে হাঁফৰ পৰা শব্দ তুলি ক’বলৈ আৰম্ভ কৰিলে, যেন এইটো তেওঁৰ বাবে মাত্ৰ কাহিনী নহয়, কিন্তু আত্মাৰ ওপৰত চাপি থকা শিলৰ বোঝা। “সেই বাঁহীবাদক—যি মোৰ বন্ধু আছিল, গাঁওটোৰ সকলোতকৈ প্ৰতিভাশালী, তেতিয়া দৰিদ্ৰৰ সন্তান বুলি বর্জিত আছিল। ধনীৰ কন্যা এজনীৰ প্ৰেমত পৰাটো সমাজে সহ্য কৰিব নোৱাৰিলে। দুয়ো জনে লগ পোৱাৰ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু গাঁওবুৰবকীয়ে তাক ‘অপবিত্র’ বুলি ঘোষণা কৰিলে।” দেউতাকে গিলা গিলা শব্দ কৰিলে, যেন বাক্যবোৰ ওলাই আহিবলৈ কষ্ট পাইছে। “সেইদিনা, গছটোৰ ওচৰতেই, সকলো মানুহ একত্ৰিত হৈছিল। তেওঁৰ ওপৰত সমাজৰ নিয়ম ভংগ কৰাৰ অভিযোগ উঠিল। আমি কিছু বন্ধুৱে কেঁচা কৈ আপত্তি কৰিছিলোঁ, কিন্তু আমাৰ কণ্ঠ গাঁওবুৰবকীৰ কণ্ঠত চাপা পৰিছিল। শাস্তিৰ আদেশ হ’ল—সঁচাকৈয়ে মৃত্যুদণ্ড।” দেউতাকৰ কণ্ঠে গৰ্জন কৰিছিলেও, সেই গৰ্জনত ভয়ৰ আঁচল আছিল। সাগৰ আৰু তারা স্তব্ধ হৈ শুনিছিল, যেন কল্পনাৰ বাহিৰৰ এক নির্মম কাহিনী সজীৱ হৈ উঠিছে।
তেওঁ আগবঢ়াই ক’লে—“বাঁহীবাদকক গছটোৰ তলত বাঁধি ৰখা হৈছিল। তেওঁৰ হাতত বাঁহীখন আছিল, কিন্তু বাজাবলৈ অনুমতি দিয়া নাছিল। তেতিয়া গাঁওবুৰবকীয়ে ক’লে, ‘যি সুৰে সমাজৰ নিয়ম ভাঙিছে, সেই সুৰই সমাজৰ লাজত অগ্নি দিব।’ আৰু গাঁওবাসীৰ আগত তেওঁৰ প্ৰাণ লোৱা হ’ল। মৃত্যুৰ আগতে তেওঁ মাথোঁ এপলকলৈ চকুত গগন চালে, যেন গছটোকেই সঁচা সাক্ষী কৰি ৰাখিলে। শাস্তিৰ দিনা এপাহে হাওৰ ভিতৰেদি এক অব্যক্ত সুৰ গাওঁজুৰি বতাহৰ সৈতে ভাহি গৈছিল। কিন্তু তাৰ পিছৰ পৰা, প্ৰতি নিশাই, গছটোৰ তলত সেই বাঁহীৰ সুৰ বাজিবলৈ ধৰিলে।” দেউতাকৰ চকুৰে অশ্ৰু গড়াই আহিল। নাতি-নাতিনীয়ে মুখত হাত ৰাখি থৰ হৈ আছিল। গাঁওটোৰ লোককথা যিটো তেওঁলোকে বুজি পাইছিল, তাক আজিৰ এই সত্যত ভাঙি পৰিলে। ই কোনো সাধাৰণ ভূতৰ গুজব নহয়—ই এক নিষিদ্ধ কাহিনী, য’ত প্ৰেম আৰু নিষ্ঠুৰতা একেলগে সিঁচা পৰিছিল। সাগৰে মাটি চুই সপোনৰ দৰে ভাবিলে, “তাহ’লে গছটোৰ বুকুত বাজি থকা বাঁহী—সেই আত্মাৰ চিঞৰ?” তারা চকু মেলি দেউতাকৰ মুখলৈ চালে, যেন কৈছিল—“ইতিহাসৰ পাপ এতিয়াও জীৱন্ত।”
দেউতাকে সুৰে সুৰে শেষত ক’লে—“এই কাহিনী গাঁওটোৰ মানুহে কেতিয়াও মুখেৰে কোৱা নাছিল। যেতিয়া গছটোৰ ওচৰত ৰাতিপুৱা সুৰ উঠিছিল, মানুহে তাক আত্মাৰ হাঁহি বুলি কৈছিল, কিন্তু প্ৰকৃত সত্য গোপন কৰিছিল। গাঁওবুৰবকীয়ে শপত তুলি দিলে, কাহিনী পুনৰ কেতিয়াও উচ্চাৰণ কৰা নাযাব। সেয়েহে বহুতেই ভাবিলে, ই মাথোঁ বতৰৰ সোঁতা বা পূৰ্বজৰ ছায়া। কিন্তু সত্য এই যে, সেই বাঁহীবাদকৰ প্ৰাণ গছটোৰ শিকড়ত মিশি গৈছিল।” তিনি মানুহেই দীঘলীয়া সময়ৰ বাবে একে ঠাইত বহি ৰ’ল। বটগছটোৰ ডালত হাওৰ কাঁপনি, যেন সেই কাহিনীৰ প্ৰমাণ দাঙি ধৰিছিল। তারা আৰু সাগৰ তেতিয়া বুজি পাইছিল—ইতিহাস কেতিয়াও সম্পূৰ্ণভাৱে মৰ্মূৰ নাযায়, ই গছৰ পাতৰ মাজেৰে, সুৰৰ ঢৌৰ মাজেৰে, আৰু বুজাব নোৱাৰা এক আঘাতৰ মাজেৰে জীৱিত হৈ থাকে। দেউতাকৰ চুপচাপ চকু ভিজা মুখখনে সেই কাহিনীৰ পৰিসমাপ্তি জনালে, কিন্তু একে সময়তে নতুন প্ৰশ্নৰ জন্ম দিলে—যেতিয়া কোনো সমাজে নিষ্ঠুৰতাৰ আঙুলিয়ে প্ৰেমক মৃত্যুদণ্ড দিয়ে, সেই প্ৰেমৰ আত্মা কি কোনোদিনো বিশ্ৰাম পাব নে?
৮
তারা আৰু সাগৰ দেউতাকৰ মুখেৰে শোৱা সেই নিষিদ্ধ কাহিনীৰ পিছত বহুদিন ধৰি শুইও পৰিব নোৱাৰিলে। গাঁওখনৰ বটগছটোত যি সুৰ প্ৰতিদিনে বাজিছিল, তাক এতিয়া তেওঁলোকে নতুনভাৱে বুজি পালে। ই কোনো অভিশাপ নহয়, কোনো ভয়ংকৰ আত্মাৰ প্ৰতিশোধও নহয়—ই এক অসমাপ্ত প্ৰেমৰ সোঁতা, যি মাটিৰ বুকুত গা ধৰি যুগ যুগ ধৰি বেঁচি আছে। পূৰ্ণিমাৰ আলোকত সুৰটোত সদায় এক ধৰণৰ ব্যথাৰ টান থাকে, কিন্তু সেই ব্যথাতো এক প্ৰেমৰ নিস্তব্ধ ধ্বনি, যি শোনা মানৱহৃদয়ৰ গভীৰতম কোণক স্পৰ্শ কৰি যায়। তারা আৰু সাগৰে দুয়ো হাতেৰে গছটোৰ গাঁঠ ধৰি বহুত সময় চুপচাপ বহি আছিল, যেন শিকড়ৰ মাজেৰে প্ৰেমিক বাঁহীবাদকৰ শ্বাস-বায়ু আজিও বুকুৰে বুকুৰে বহি আছে। সেই নিশাই তেওঁলোকে অনুভৱ কৰিলে—দেউতাকৰ চকুত যি বেদনাৰ ছাঁ, সেইটো কোনো দুখীয়া অতীতৰ হেজবাৰ অনুভৱ নহয়; ই তেওঁৰ অন্তৰৰ গভীৰতাত লুকাই থকা বন্ধুত্বৰ ব্যথা, যাক তেওঁ একেবাৰে মুকলি কৰি উলিয়াব নোৱাৰিছিল।
তেওঁলোকে জানিলে—ইতিহাসৰ দোষত যি প্ৰেম অসমাপ্ত হৈ থকাৰ নিদান পালে, তাক জীৱনময় কৰি তোলা সময়ৰ দায়িত্ব তেওঁলোকৰো বংশৰ ওপৰত পৰিছে। দেউতাকে শ্ৰীহৰৰ কাহিনী বহুত দিন ধৰি বুকুত থৈছিল, আৰু এতিয়া নাতি-নাতিনীয়ে সেই শিকড়ৰ কণ্ঠধ্বনি শুনি এক নতুন সংকল্প লৈছে। সাগৰে কণ্ঠ দমাই কৈছিল, “এই সুৰটো যদি প্ৰেমৰ হাঁহি হয়, তেন্তে ইয়াক সমাজৰ পাপৰ শিকলত থুব নাযায়।” তারা তেওঁৰ হাত মেলি গছটোৰ গাঁঠ চুই ক’বলৈ ধৰিলে, “প্ৰেমৰ আত্মাই যদি এদিন এই গছৰ তলত নিঃশ্বাস এৰি আছিল, তেন্তে সেই আত্মাক বিশ্ৰাম দিয়াই আমাৰ কৰ্তব্য।” দুয়ো জনে বুজি পালে, বাঁহীৰ সুৰটোক মুক্তি নকৰালৈকে গছৰ ফিসফিসণি আৰু সমাজৰ গুপ্ত অভিশাপ এদিনো শেষ নহ’ব। দেউতা একেদৰে চুপচাপ বহি থাকিলেও তেওঁৰ চকুৰ পানী নিজেই কোৱা কথাতকৈ বেছি স্পষ্ট আছিল।
পৰৱৰ্তী নিশা, পূৰ্ণিমাৰ উজ্জ্বল চাঁদৰ তলত, নাতি-নাতিনীয়ে গছটোৰ মূলে গা ধৰি বহি থাকিল। বাঁহীৰ সুৰৰ লগত তেওঁলোকে নিজৰ গীতত সুৰ মেলালে, যেন অসমাপ্ত প্ৰেমটোক সম্পূৰ্ণ কৰিবলৈ দুয়ো মানৱশিশু হাত বাড়াইছে। গছটোৰ পাতত হাওৰ মৃদু দোলনাৰ মাজেৰে সুৰৰ ঢৌ বিস্তাৰিত হ’ল, আৰু সেই মুহূর্তত তারা আৰু সাগৰ অনুভৱ কৰিলে—শিকড়ৰ মাজেৰে এক ধৰণৰ শিহৰণ বুকুত উঠিছে। ই মাথোঁ সুৰৰ জড়না নহয়, ই বংশৰ বন্ধন; যি দেউতাৰ অন্তৰৰ বেদনাৰ সৈতে জড়িত, আৰু নাতি-নাতিনীৰ হৃদয়ত নবীন সংকল্পৰ জন্ম দিছে। তেওঁলোকে সিদ্ধান্ত ল’লে—এতিয়া সময় আহিছে সেই সুৰটোক মুক্তি দিয়াৰ, যাৰ বাবে এক প্ৰজন্ম মৃত্যুদণ্ড পাইছিল, আৰু যাৰ বাবে গছটোৰ পাত এতিয়া ওচৰলৈ ঢলকীয়াকৈ ফিসফিসাই থাকে। এই অঙ্গীকাৰেই তেওঁলোকৰ বংশৰ ভিতৰত নতুন আশা আৰু নতুন জীৱনৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰিলে।
৯
পূৰ্ণিমাৰ সেউজীয়া আলোকত গাঁওখনৰ বটগছটোত এক অদ্ভুত স্তব্ধতা পৰি আছিল। ৰিয়া আৰু সাগৰে দেউতাকৰ ওচৰত বহি আছিল, যেন তেওঁলোকৰ বংশৰ গুপ্ত শিকড়বোৰ এদিনৰ পৰা আজিৰ দিনলৈকে টানি আনি একে মাটিত গা মেলিছে। সুৰটোক মুক্তি দিয়াৰ সিদ্ধান্ত তেওঁলোকৰ হৃদয়ত জুইৰ দৰে জ্বলিছিল, আৰু সেই নিশাই সেই আখিৰীয়া প্ৰয়াসৰ সময় আহি উপস্থিত হৈছিল। দেউতাই নিজৰ ওচৰলৈ টানি লৈ শীতল সুৰেৰে ক’লে, “তোমালোকৰ গীতই সেই অসমাপ্ত প্ৰেমটোক সম্পূৰ্ণ কৰিব পাৰিব।” তাৰ পাছতে সাগৰে বাঁহীটো দেউতাৰ হাতৰ পৰা লৈ সাৱধানে ওঁঠত ঠেকালে। তারা মৃদু কণ্ঠেৰে গীত আৰম্ভ কৰিলে, যেন প্ৰেম আৰু ব্যথাৰ সমাহাৰিত ধ্বনিৰে নিশাক জুৰিব খুজিছে। বাঁহীৰ সুৰ, গীতৰ তালেৰে মিলি, পূৰ্ণিমাৰ আলোলৈ এক অনুপম ঢৌ বুলিবলৈ ধৰিলে। গছটোৰ পাতত হাওৰেৰে এক শিহৰণ উঠিল, যেন বহুদিনৰ দুখ ভাঙি গছটোৱে নিজেই নিশ্বাস ল’লে।
হঠাতে এক প্ৰচণ্ড হাওৰে বটগছটোৰ ডাল-পাত কঁপাই তুলিলে। সেই হাওৰৰ মাজেৰে বাঁহীৰ সুৰ গাঁওখনত প্ৰতিধ্বনি হ’ল, কিন্তু এইবাৰ সুৰটোৰ কণ্ঠত ব্যথাৰ চিঞৰ নাছিল—ই এক মুক্তিৰ ধ্বনি, যি শুনি মানুহৰ বুকুৰ গভীৰতালৈ চমক লগা আনন্দৰ ঢৌ বহি গ’ল। ৰিয়া আৰু সাগৰে গছটোৰ গাঁঠত হাত ৰাখি থকা অৱস্থাত বুজিলে, সুৰটোৰ মাজেৰে শিকড়ৰ পৰা এক উষ্ণ জ্যোতি উঠি আহিছে। সেই জ্যোতি হাওৰৰ ঢৌৰ সৈতে একেলগে মিশি পূৰ্ণিমাৰ চাঁদলৈ উঠি গৈছিল। গাঁওখনৰ আকাশত সেই মুহূর্তত এক অব্যক্ত উজ্জ্বলতা জন্ম লৈছিল, যেন প্ৰেমিক বাঁহীবাদক আৰু লক্ষ্মীৰ অসমাপ্ত সপোন আজিহে পূৰ্ণ হৈ মুক্তিৰ লগত মিশি গ’ল। দেউতা চকুত অশ্ৰু লৈ গীতত সুৰ মেলাব পৰা নাছিল, কিন্তু তেওঁৰ হাঁপৰ দৰে নিঃশ্বাসেই সেই মুহূর্তৰ আঘাত বুজাইছিল।
যেতিয়া সুৰটোৰ শেষ ধ্বনি হাওৰেৰে গাঁওখনৰ সীমা পাৰ হৈ আঁতৰিল, গছটোৰ বুকুৰ পৰা উঠা চকচকীয়া জ্যোতি ধীৰে ধীৰে মিলি গ’ল। পাতবোৰ স্থিৰ হ’ল, আৰু সেই নিশাৰ পৰা বটগছটোৰ ফিসফিসণি স্থায়ীভাৱে থমকি পৰিল। বাঁহীৰ শেষ সুৰটি মুক্তিৰ সুৰ আছিল—গাঁওখনৰ নিষ্ঠুৰ অতীতৰ ওপৰত প্ৰেমৰ সিহঁতীয়া জয়। ৰিয়া আৰু সাগৰে দেউতাকৰ হাতত হাত ধৰি চুপচাপ বহি থাকিল, আৰু দেউতাই হাঁহি আৰু চকুৰ পানীৰ মাজেৰে ফিসফিসাই ক’লে, “শ্ৰীহৰ এতিয়া বিশ্ৰাম পাব।” তাৰ পাছৰ পৰা বটগছটো নীৰব হৈ ৰ’ল, কিন্তু গাঁওখনৰ মানুহৰ হৃদয়ত বাঁহীৰ সুৰৰ শেষ প্রতিধ্বনি জীৱনজুৰি মুকলি হৈ থকাটো নাতি-নাতিনীয়ে নিশ্চিত বুজিলে। ই মাথোঁ এক প্ৰেমিকৰ মুক্তি নহয়, ই এটা বংশৰ, এটা সমাজৰ, আৰু এক ইতিহাসৰ পাপৰ ওপৰত মুক্তিৰ শিকল ভাঙি উঠা জয়।
১০
পৰদিন পুৱাই গাঁওখনৰ আকাশত ৰঙা আভা মেলিছিল, যেন পূৰ্ণিমাৰ নিশাৰ অদ্ভুত অভিজ্ঞতাই প্ৰভাতলৈ এক নতুন আশা লৈ আহিছে। গাঁওবাসী সকলে একে একে ঘৰৰ বাহিৰলৈ ওলাল, কৌতূহলেৰে গছটোৰ ওচৰলৈ গ’ল। আৰু তাত তেওঁলোকৰ চকু বিস্ফোৰিত হ’ল—বটগছটোৰ গাঁঠত যেন জাদুৰ দৰে এখন বাঁহী গজা হ’ল। ই কোনো মানুহৰ হাতত দিয়া বস্তু নহয়, যেন গছটোৱে নিজেই শিকড়ৰ বুকুৰ পৰা উত্পন্ন কৰি আকাশলৈ দাঙি ধৰিছে। বাঁহীখনৰ চকচকীয়া সোনালী আভাই সকলেৰে বুকুত শিহৰণ তুলিলে। বহু বছৰ ধৰি যি সুৰ নিশাৰ আঁৰত বাজি আছিল, তাক সঁচাকৈয়ে গাঁওবাসীয়ে কেতিয়াও চাব পৰা নাছিল; কিন্তু আজিৰ এই বাঁহী গাঁঠত গজা দৃশ্যই সকলো সন্দেহ আৰু গুজব একেবাৰে নিশ্চুপ কৰি দিলে। মানুহে ফিসফিসাই ক’লে, “হয়তো বাঁহীবাদকৰ আত্মাই শান্তি পালে।” এই দৃশ্যত গাঁওখনৰ বাতাৱৰণই পাল্টি গ’ল—যি গছত ভয় আৰু নিষিদ্ধ কাহিনী জড়িত আছিল, সেই গছ এতিয়া প্ৰেম আৰু মুক্তিৰ প্রতীক হৈ পৰিল।
দেউতাক সেই ভিৰৰ মাজত আগবঢ়ি আহি গছটোৰ ওচৰত থিয় হ’ল। তেওঁৰ মুখত হাঁহিৰ জ্যোতি উঠিছিল, চকুত সপোনৰ দৰে দীঘল স্মৃতিৰ প্ৰভা। তেওঁ হাত মেলি গাঁঠত গজা বাঁহীখন স্পৰ্শ কৰিলে, আৰু এক দীঘল শ্বাস লৈ মৃদু কণ্ঠেৰে ক’লে, “শ্ৰীহৰ এতিয়া বিশ্ৰাম পালে।” তেওঁৰ কণ্ঠত দুখৰ কোনো ছাঁ নাছিল; ই আছিল এক আশ্বাস, যি বহু বছৰ ধৰি বুকুত থোৱা বেদনাৰ শিকল ভাঙি অহা হাঁহি। গাঁওবাসীয়ে দেউতাকৰ হাঁহিৰ মাজত সঁচাকৈয়ে সেই মুক্তিৰ আভা অনুভৱ কৰিলে। ৰিয়া আৰু সাগৰে দেউতাকৰ কাষতে গা ধৰি ৰ’ল, তেওঁলোকৰ মুখত মিশ্ৰিত হাঁহি আৰু চকুৰ পানী। তেওঁলোকে বুজিলে—এজন প্ৰেমিকৰ অসমাপ্ত কাহিনীকেৱল দেউতাৰ স্মৃতি নহয়, ই তেওঁলোকৰ বংশৰো এক দায়িত্ব, যি আজিহে সম্পূৰ্ণ হ’ল। সেই সুৰটোৱে তেওঁলোকক দেখুৱাই দিলে, স্মৃতি কোনোদিনো মৰা নাযায়; ই গছৰ পাতৰ দৰে, ডালৰ পৰা ডাললৈ বতাহেৰে ভাহি থাকে, যতক্ষণ না সেই স্মৃতিক মুক্তিৰ ওপৰত উঠাই ধৰা হয়।
দিনটোৰ অন্তত গাঁওখনৰ মানুহে গছটোক সন্মানৰে চোৱা আৰম্ভ কৰিলে। য’ত একেদিন ভয় আৰু নিষিদ্ধতা আছিল, এতিয়া তাত সেউজীয়া শান্তিৰ পোহৰ। বাঁহীখন গাঁঠত গজা হৈ থিয় আছিল, কিন্তু কেতিয়াও তাৰ পৰা সুৰ বাহিৰ নহ’ল। কাৰণ সুৰৰ কৰ্ম শেষ হৈছে, শেষ সুৰটোৱে মুক্তি আনি দিয়ে। ৰিয়া আৰু সাগৰে দেউতাৰ হাতত হাত ধৰি মনত হাঁহি ৰাখিলে—তেওঁলোকৰ জীৱনৰ এই অভিজ্ঞতা সংগীত, প্ৰেম আৰু স্মৃতিৰ অৰ্থক অনন্তকাললৈ বুজাই গ’ল। তেওঁলোকে জানিলে, সংগীত মাথোঁ শব্দ নহয়, ই হৃদয়ৰ দুখৰ প্ৰতিধ্বনি আৰু সুখৰ মুক্তি; স্মৃতি মাথোঁ অতীত নহয়, ই বংশৰ ভিতৰত বেঁচি থকা নিদান; আৰু প্ৰেম মাথোঁ দুজনৰ মিলন নহয়, ই শাশ্বত শক্তি, যি মৃত্যু আৰু সমাজৰ নিষ্ঠুৰতাকো অতিক্ৰম কৰে। গাঁওখনৰ বটগছটো তাৰ পিছৰ পৰা কেতিয়াও বাঁহীৰ সুৰেৰে গজগজ নকৰিলে, কিন্তু তাৰ নীৰৱতাৰ মাজতেই নৱীন প্ৰজন্মে শুনিবলৈ ধৰিলে এক গুপ্ত কথা—প্ৰেম মুক্তি আনে, আৰু স্মৃতিয়ে সেই মুক্তিক অনন্তকাললৈ জীয়াই ৰাখে।
—
