বগলীডালৰ তলত

নন্দন বৰা

ধেমাজিৰ সেউজীয়া পথাৰকেইটাই চাৰিওফালে বিস্তৃত হৈ থকা, সৰহজোপা গছপুলিৰ মাজত বসতি এখন — চাপৰি গাঁও। যেন বগলীৰ পাখি মেলি থকা এখন শান্ত ভূমি। সিহঁতৰ গাঁওখনৰ পৰা দুটাকৈ পাহাৰ দেখা যায় — ওচৰৰ খাসিয়া পাহাৰখনৰ গছপুলিয়ে তলফালে পাহাৰটোলৈ বোকা বাট দাঙি দিয়ে।

পুৱা গধূলি সেউজীয়া ধানখেতিৰ ওপৰত কুঁৱলীয়াৰ চাদৰ পৰে, পুখুৰীৰ পানীত বক বগলী আহি দাঁতিত বহে, শীতল বতাহে বুকুত সুৰৰ দৰে বাজে। আৰু সেই পুখুৰীৰ কাষত আছিল এখন গছ — সৰু নহয়, ডাঠ ডালৰ, ডাঙৰ বুকুৰ এখন বগলীডাল গছ। এই গছখনৰ তলতেই বুবুৰ শৈশৱৰ পাতত পাতত সপোন ৰোপা হৈছিল।

বুবু — প্ৰকৃত নাম সুবোধ কুমাৰ দত্ত, কিন্তু গাঁৱত সকলো বুবু বুলি মাতিছিল। লাহে লাহে নামটোয়ে জনস্বীকৃতি পালে। বয়স সুধিলে হয়তো কৈছিল, “ময় পঞ্চম শ্ৰেণীৰ ছাত্ৰ, কিন্তু মনত সপ্তম শ্ৰেণীৰ সপোন।”

বুবুৰ ঘৰখন পুখুৰীৰ দাঁতিতে — এটা মাটিৰ ঘৰত আধা টিন, আধা কেঁচা চাল। মাকেই আছিল সংসাৰৰ মেঘ আৰু বৰষুণ। দেউতা বহু বছৰ আগতেই হেৰাই গৈছিল, নহয় — তেওঁক কোনোবাই চিনি নাজানে। মাকে ক’লে — দেউতাই এখন কাজিৰঙালৈ কাম কৰিবলৈ গৈছিল, আৰু নাহিল। সেই পৰা মাকে একেটা কথা কয় — “তোৰ পঢ়া বন্ধ নহ’ব লাগে।”

সেইবাবে, ঘৰৰ পিনে থকা চিটিকিনিৰ পৰা পুৱাই পকা-চাউল বাচি, মাকে চাহ দোকান মেলে। কপালত ঘাম, মুখত হাঁহি। বুবু চাৰিওদিশত চালত পৰে — মাটিৰ ঘৰৰ ভিতৰত এখন টেবুল, দুটা কিতাপ, আৰু এটা বগলীডাল।

এই গছখনেই বুবুৰ বন্ধু — কামৰ লগত কথা কয়, গোপন কথা কয়, সপোন কয়।
“গছজনে সঁচাকৈয়ে কথা কয় নেকি?” — বহুজন সোধে।
বুবু মিচিকিয়া হাঁহে, কয় — “মোক চাওঁতেই হাঁহে। হাঁহিব পৰা মানুহ বুজিব।”

পঢ়াশুনা মাজতে সময় পালে, বুবু এই গছটোৰ তলত বহে। কোনোবা বাৰ বিহুৰ দিনা গছটোৰ ডালত বক বগলী আহি দাঁড়ায়। সেই বগলী আৰু বুবুৰ মাজত এক অদ্ভুত বন্ধুত্ব। গছজোপাৰ পৰা পৰে বগলীৰ পালক — বুবু ক’লে, “এই পালকবোৰ মোৰ সপোনৰ ডানাৰ দৰে।”
গছটোৰ এটা ডাল কাষে কাষে বুবুৰ ওপৰলৈ নমি আছে — যেন কিবা আশীৰ্বাদৰ হাত, কিবা বুকুত টানি লোৱাৰ ছাঁ।

পঢ়াত বুবু বৰ ভাল। গাঁৱৰ স্কুলত শিক্ষকজন চুপে চুপে কয়, “এই ল’ৰাজনমানো গাঁওখনৰ সীমা পাৰি যোৱাটো দেখা যাব নেকি?”
কিন্তু বুবু নিজেই জানে, সীমাবদ্ধতা কিমান কঠিন।
চকুপানীটো লুকুৱাই ৰাখে, বগলীডালৰ আঁৰত।

এদিন গছখনৰ তলত বহি বুবুৱে এটা অদ্ভুত কথা ভাবিলে —
“যদি মই এটা বস্তু বনাম, যাৰ জৰিয়তে মানুহে গছৰ সৈতে কথা পাতিব পাৰে… তেন্তে কিমান মানুহে নিজৰ মৰম উলিয়াব পাৰে।”
সেই কথা ভাবি, কিতাপত এটা স্কেচ আঁকে। বিদ্যুৎ, শব্দ আৰু ডালৰ শব্দত হোৱা কম্পনক মিলাই তৈয়াৰ কৰা এটি সঁজুলি — বুবুৰ সপোনৰ উদ্ভাৱন।

বিকেলে, গছটোৰ তলত বহি মাকে অনা মিঠা চাহটো খাই খাই কিতাপত চকু দিব — বুবুৱে ক’লে, “মা, গছজনে কলে, মই ঠিক বেছি দূৰ যাম।”
মাক হাঁহি ক’লে — “বগলীডালৰ ছাঁত বহি বেছ বেয়া কোনো কথা নুশুনা।”

আকাশত বগলী উৰি গ’ল — বুবুৰ চকুৰে তাক খেদি খেদি সপোনবোৰ উৰিল।
তেওঁ জানে — তেওঁৰ পথ কঠিন। কিন্তু গছজোপাৰ নিচিনা নিজৰ মাটি আছে, শিপা আছে, আৰু ডালৰ মাজত লুকাই থকা এক অদৃশ্য সাহস।

এই গছখনো বৰ বেছি কথা জানে।
বৰ্ধমান যেন এই গছজোপাৰ তলত ৰোৱা — সময়বোৰ আটাই একেটা পাতত ৰচি থোৱা।
জীৱনটো যেনো সেই বগলীডালৰ দৰে — ডালবোৰ ঘূৰি ফুৰে, কিন্তু শিপা এখনতে।

বুবুৰ বয়স এতিয়া ১১। কিন্তু তেওঁৰ মন, সপোন, আৰু ডালবোৰ, বয়সতকৈ ডাঙৰ।
আকাশৰ বগলীৰ লগতে, সেও উৰাৰ ইচ্ছা ৰাখে।

তেওঁ জানে — এক দিন, বগলীডালৰ ছাঁত বহি থকা এই খনীয়া ল’ৰাজনক গাঁৱৰ মানুহে চিনি পাব।
নহয় কেৱল নামত, নহয় কেৱল কিতাপত,
সপোনত।

***

চাপৰি গাঁওৰ পুৰণি মাটি এখন — অঘোষিত নাম “ডেউৰি ডাঙৰ”, য’ত এখন মাটিৰে খোটলোৱা ঘৰ আছে। চালখন আধা টিন, আধা কেঁচা পাত। বাহিৰতে এখন মেলখোৱা আঙণ — য’ত সোমবাৰে কাপোৰ সুকুৱায়, আৰু শনিবাৰে মাটি শুকায়।

এই ঘৰটো বুবুৰ।
অথবা — বুবু আৰু তেওঁৰ মাকৰ।
তেওঁলোকৰ সংসাৰ — এটাই মাত্র সংসাৰ, য’ত মানুহ দুজন, কিন্তু দায়িত্ব যেন শতজনৰ।

বুবুৰ মাক কমলা দত্ত — মূৰে গম-ভৰা, চকুত শান্তি আৰু ক্লান্তিৰ একেলগীয়া ছাঁ। পুৱাই পুৱাই জগে, চাউল বাছে, চাহ পাত, দুটা কেক বান্ধে, আৰু পোনপটীয়া ৰাজুহাটলৈ ওলাই যায়। ওচৰতে এটা সৰু বাঁহেৰে ছাঁয়া দিয়া চাহৰ দোকান।

তেওঁৰ সৈতে সহচৰ হোৱা ইস্পাতৰ কেটলি, আগজ্বলা মাটি, আৰু ঠাণ্ডা গিলাসত বেচা ১ টকাৰ চাহ। গাঁৱৰ লোকৰ বাবে সেই চাহ হ’ল গম-ভৰসা; কিন্তু কমলাৰ বাবে — সংগ্ৰাম।

বুবুৰ জন্মৰ পিছতেই দেউতাক নহয়। কথাটো মাকে কেতিয়াও খোলাখুলি কৈ নকয়। কেৱল ক’লে —
“তোৰ পিতৃ কালি গ’ল… আৰু কালি আকৌ নাহিল।”
“ক’লৈ গ’ল মা?” — বুবুৱে একদিন সুধিছিল।
“কাজিৰঙা… হাতীৰ লগত কাম কৰিবলৈ। সেয়াই শেষ কথা।”
বুবু পাহি নধৰে, কিন্তু পঢ়াত মূৰ দি উঠে।

পঢ়া মানে মাথোঁ অংক, বিজ্ঞান, বৰ্ণ নহয়। পঢ়া মানে — গছৰ শব্দ, পানীৰ গতি, আৰু মাকৰ মুখত থকা চকুলোৰ পৰা লুকা সপোন।

ঘৰত বৈদ্যুতিক বাতি নাই। এডাল লেটাৰ্ণ আছে, যিটো সন্ধিয়া ঘৰত একেটা স্থানতে দুখ-আলো বিচাৰি পোহৰ দিয়ে। বুবু সেই লেটাৰ্ণখনৰ ওপৰত এখন কাগজৰ ছাঁ ৰাখি ৰঙীন পোহৰ বানায়।
মাকে হাঁহি হাঁহি কয়, “তই পুৰণি বস্তুৰে কেনেকৈ পঢ়া-খেলাক নতুন কৰি তোলে — ভাবি আচৰিত হওঁ।”
বুবুৱে ক’লে, “জীৱনত নতুন পোৱা নোৱাৰিলে, পুৰণি বস্তুৰে উদ্ভাৱন কৰিব লাগে।”

ঘৰৰ পিছফালে এটা সৰু পুকুৰ। পুকুৰৰ দাঁতিত পলাশ গছ আছে, কিন্তু বুবুৰ প্ৰিয় গছটো — আগতেই কৈছিলোঁ — বগলীডাল গছ।
এই গছটো নিজৰ সম্পত্তি যেন নহয়, আত্মাৰ অংশ।
যেতিয়া বুবু স্কুলৰ পৰা হেৰাই আহে, যেতিয়া কোনোৱে ক’লে — “তোৰ দৰে ল’ৰাই বেছি দূৰ নহয় যাব” — বুবু গছটোৰ তলত বহে।
সঁচা কথাটো — বুবু জানে, তেওঁ এজন দুখীয়া ল’ৰা। কাপোৰ দুটামান, জোতা এখন আধা ফাট, ব্যাগ এখন লেপ ধৰা।
কিন্তু তেওঁৰ মন — আকাশত বগলীৰ দৰে মুক্ত।

এদিন সন্ধিয়া, মাকে ক’লে — “বুবু, আজি চাহ বেচিবলৈ গ’লে মানুহবোৰ ক’ব লাগিল — তোলো ধনী মানুহৰ ছোৱাল নহয়, সপোন দেখি কি হ’ব?”
বুবুৱে চকু জ্বলি ক’লে — “সপোন ধনৰে নহয় মা, সাহসৰে হয়।”
মাকৰ চকুত পানী, কিন্তু মুখত হাঁহি — যেন একেটা সেউজীয়া গছৰ দৰে।

পুৱাতে স্কুললৈ যাবলৈ ৰওঁতে, বুবুৱে দেখিলে — ঘৰৰ ওচৰৰ ডাঙ্গৰ মানুহজন মাটিৰ ঘৰৰ দাঁতিত ৰৈ আছে। তেওঁৰ চকুত কৌতূহল।
সুধিলে —
“এই ঘৰত যে ল’ৰাজন টৰ্চ মেকাৰ হ’ব খুজে — সেই তুমি?”
বুবুৱে হাঁহিলে। ক’লে — “মই টৰ্চ মেকাৰ নহয়, উদ্ভাৱক হ’ম। আলোহে মোৰ প্ৰথম সঁজুলি।”

সেইজন লোক — স্কুলৰ এক অতিথি শিক্ষক আছিল, যিয়ে গাঁওখনেৰে বিজ্ঞানৰ সপোন বান্ধি ফুৰে।
সিঁচৰে বুবুলৈ চাই ক’লে — “ঘৰত বৈদ্যুতিক আলো নাই, কিন্তু তোৰ চকুত একোখন সূৰ্য্য আছে।”
এইটো প্ৰথমবাৰ — বুবুৱে অনুভৱ কৰিলে, তেওঁ যি জিনিসবোৰক নিজৰ সংকট বুলি ভাবিছিল — সেইবোৰেই তাঁৰ শক্তি।

ঘৰৰ ভিতৰত ৰাতিপুৱা প্ৰায় অন্ধকাৰ। সেউজীয়া পাতৰ পৰা বোকা বাট বাগৰি আহে — সেই বাটেৰে স্কুললৈ যায়, সেই বাটেৰে ঘূৰি আহে।
ঘৰত চাহ, দুটা বুট, আৰু মাকৰ শব্দ — “চকু বন্ধ নকৰিবি, পঢ়া বন্ধ নকৰিবি।”

বুবু জানে — দেউতাক ক’লৈ গ’ল জানি নাপায়।
জানে — সংসাৰত ঘৰৰ কোণত থকা যন্ত্ৰটোৰ পৰা বৈদ্যুতিক আলো নহয়। কিন্তু মাকৰ মুখখন আৰু বগলীডালৰ ছাঁ, তেওঁৰ অন্তৰত অদৃশ্য পোহৰ দিয়ে।

আজি, বুবু তেও গোটেই গাঁওখনত সৰ্বাধিক আশা বোৱা ল’ৰা।
তেওঁৰ ঘৰৰ বাহিৰখনত দাঁতিত লাগিছে এখন চাঁইৰ ফলক — “চুপে চুপে সপোন দেখি থকা এজন উদ্ভাৱকৰ ঘৰ।”

***

চাপৰি গাঁৱৰ ন’ঙা মাটি আৰু বাটৰ খন্দ খন্দেৰে পাৰ হৈ থকা এখন পথৰ শেষত থকা পুৰণি বিদ্যালয়খন আছিল “চাপৰি প্ৰাথমিক বিদ্যালয়”। কাঠৰ বেঞ্চ, দেউলিৰ ক’লা বোর্ড, আৰু ওপৰৰ পৰা ৰস টপ্‌টপ্‌কৈ পৰি থকা চালখনৰ মাজতেই গঢ়ি উঠিছিল বুবুৰ বিদ্যাৰ আৰম্ভণি।

বিদ্যালয়খন বুবুৰ বাবে মাত্ৰ শিকনাৰ ঠাই নহয়, ই আছিল তেওঁৰ দুদিনৰ পেট ভৰাৰ আশা, চেৰেক দুখৰ ভিতৰত মিঠা হাঁহিৰ উৎস। চৰকাৰী আঁচনিত বেটা বেঙেনা, দাইলী আৰু কেতিয়াবা চিৰাপাত ভাজি যেতিয়া পটিয়ালে, বুবুৰ চকু যেন দীঘল দীঘল হৈ আহে।

বুবুৰ আটাইতকৈ ভাল লগা বিষয় আছিল — বিজ্ঞান। কেতিয়াবা অংকতে ভুল কৰা বুবু, যেতিয়া কোনো এটা বালবীৰ আলোচনাত অংশ লয় — তেওঁৰ মুখখন জ্বলি উঠে যেন। শিক্ষক জন — “বিজয় সিৰ” — জানিছিল বুবুৰ মনত কিবা এটা বেলেগ জুই আছে।

“বুবু, যদি মই ক’বো — বতাহ দেখা নাযায়, কিন্তু বতাহৰ প্ৰভাৱ দেখা যায় — তই বুজিছ?” সিৰে কৈছিল।

বুবুৱে চকু মেলি দিছিল, “মই দেখিছো সিৰ — আমাৰ বগলীডালৰ পাতবোৰ উৰি যায়… সেইটো বতাহ!”

সিৰ মিচিকিয়াই হাঁহিছিল। বুবুৰ বুজৰ গভীৰতাত তেওঁ আচৰিত। সি বাৰেবাৰে ক’ছিল, “এই ল’ৰাটো অলপ বেলেগ। যদি সুযোগ পায়, বহু দূৰ যাব।”

বুবুৰ ঘৰৰ কাষত এটা চপৰা পাথাৰৰ খাল আছিল, য’ত পুৰণি ৰেডিঅ’ৰ ভাঙি যোৱা পীঠত কেইবাটাও চুম্বক আৰু বেটাৰী পেলাই দিছিল ওচৰৰ মানুহজনে। বুবু খালী সময়ত সেইবোৰ খুন্দিয়াই খুন্দিয়াই উলিয়াইছিল।

এদিন, তেওঁ এটা কাঁচৰ টুকুৰা, লোহাৰ তার আৰু পুৰণি ড্ৰাইচেল মেলি এটা সৰু পাখাৱালা যন্ত্ৰ বনালে। মাকৰ গোটেই ওচৰৰ মানুহ আহি চালে — যেন চৰকাৰী নৱউদ্যমৰ বাতৰি এখন হ’ব এইটো!

“মোৰ বগলীডালৰ তলত এইটো বতাহ চলোৱা পাখা জোৰিম। মই যেনে পাখি উৰি যায়, সেইটোৱে মোক সহায় কৰিব,” বুবু ক’লে।

ল’ৰাটোৰ সপোন আছিল — উৰা। কিন্তু সেয়া কল্পনাৰ সপোন নহয় — পৃষ্ঠত দঁহি থকা, জ্ঞানৰে বুটলি অহা সপোন।

এদিন বিদ্যালয়ত এগৰাকী অতিথি আহিছিল — মিলি দেউতি — জিলা শিক্ষা অধিকাৰী। তেওঁ ছাত্রছাত্ৰীৰ বিজ্ঞান প্ৰদৰ্শনী চাই থাকোঁতে বুবুৱে তাৰ ক্ষুদ্ৰ হাতৰে বনোৱা এটা “পানী-চালিত টাৰ্বাইন” দেখুৱালে।

“এইটো পানীৰে ঘূৰে… আৰু তাৰ পাখাই একেটা ছিমেণ্ট ৰ’ড ঘূৰাই ইলেকট্ৰিক উৎপাদন কৰিব পাৰে,” বুবুৱে ব্যাখ্যা দিলে।

মিলি দেউতিয়ে বিস্মিত! বিজয় সিৰৰ হাত ধৰি ক’লে, “এই ল’ৰাটোলৈ বিশেষ মনোযোগ দিয়ক। আমি দিছপুৰলৈ এখন বিজ্ঞান শিবিৰত ইয়াক নিব খুজিছো।”

বুবু প্ৰথমবাৰৰ বাবে তেওঁৰ গাঁওখনৰ সীমানা পাৰ হ’বলৈ সাজু হৈছিল।

বহু ৰাতি, বুবু গছৰ তলত বহি মাকৰ বান্ধল চাদৰখন সিঁচি আকাশ চালে। চকুত একেটা ছবি — সি যন্ত্ৰেৰে উৰে, গাঁওখনৰ ওপৰেদি, ঘৰৰ সেউজী চালটো চালে, আৰু দূৰৈত তাক হাঁহি চাই থাকে বিজয় সিৰ।

বগলীডালৰ পাতত পৰা বতাহৰ সুৰে তেওঁৰ মনত বাজে — “তই পাৰিবি, বুবু… তই পাৰিবি।”

***

পাহাৰৰ আঁৰৰ পৰা ওলোৱা ৰঙা সূৰুযটো চাপৰি গাঁৱৰ ওপৰেদি দীঘল ছাঁ পেলাইছিল। বগলীডালৰ গছখনৰ পাতত নাতি বতাহ বোল খাইছিল। কিন্তু বুবুৰ বুকুত আজি বতাহটো সৰহ। কিবা এটা নতুন, অচিনাকী অনুভৱেৰে তেওঁ সজাগ।

বিজয় সিৰে তেওঁৰ হাতত দিছিল এখন জোঙা চিঠি — “অসম বিজ্ঞান প্ৰদৰ্শনী শিবিৰ – দিছপুৰ, ৫ দিনীয়া কাৰ্যসূচী”। তেওঁৰ বাবেই বিদ্যালয়ে খৰচ বহন কৰিছে, আৰু যাত্ৰাৰ বাবে বস্তা এখন সাজি দিয়া হৈছে।

তেওঁ মাকক আলিংগন কৰিছিল, চকু দুটাত ভিজা মৰম। “মা, মই আহিম… মোৰ গছখনলৈ ক’বা — মই ঘূৰি আহিম।” মাকে হাঁহি হাঁহি মূৰ জোকাৰিলে, কিন্তু চকুপানী গোপন কৰিব পৰা নাছিল।

বুবুৱে যেতিয়া প্ৰথমবাৰলৈ ৰে’লত উঠিল, তেওঁ ভয় আৰু আশ্চৰ্য্য দুয়ো অনুভৱ কৰিছিল। দিছপুৰলৈ যাত্রা যেন কাহিনীৰ ভিতৰৰ অধ্যায়। পথাৰত ৰুন্ধা সপোনবোৰ এতিয়া যেন সঁচা হোৱাৰ দিশে আগবাঢ়ি আছে।

নগৰটো — কংক্ৰিটৰ অট্টালিকা, উৰন্ত গাড়ী আৰু ব্যস্ত মানুহেৰে ভৰা। বুবুৱে চকু ডাঙৰ কৰি সকলো চাইছিল। “এয়াই নেকি সপোনৰ ঠাই?” — সি ভাবিছিল।

শিবিৰখন আছিল দিছপুৰ বিজ্ঞান কেন্দ্ৰত। ল’ৰা-ছোৱালী কেইবাগৰাকী গোট খাই আছিল, কেইবাটাও বিদ্যালয়ৰ পৰা আহি বিজ্ঞানৰ যন্ত্ৰ, পৰীক্ষা আৰু থিয়ৰীত অংশগ্ৰহণ কৰিছিল।

প্ৰথম দিনটোত বুবু অলপ চুপচাপ আছিল। নগৰীয়া ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ভাষা, আচৰণ, পোছাক — সকলো যেন বেলেগ। তেওঁ নিজৰ মাটিৰ জোতা আৰু নীল কাতান পিন্ধা লাজ পাইছিল।

এজন ছাত্ৰৰ হাঁহি শুনি বুবুৰ চকুত পানী ওলাইছিল। “চুলি থিকা পাহাৰীয়া গাঁওৰ ল’ৰা, বিজ্ঞান কৰিবলৈ আহিছে নাকি নাচিবলৈ?” — কথাটো তেওঁৰ বুকুত ক্ষত যেন লগাই গৈছিল।

বিজয় সিৰে যেতিয়া ৰাতিপুৱা ফোন কৰিছিল, বুবুৱে নিজৰ চুপকথাত ক’লে — “সিৰ, মই ঠিক নহয় যেন। মই পাহাৰলৈ ঘূৰি যাব খুজোঁ।”

সিৰে মৃদুস্বৰে ক’লে, “তই তো সপোনত বিশ্বাস কৰা ল’ৰা। সপোনৰ আগত হাঁহি এটাক কেনেকৈ এতিয়াই হাৰি যাবি?”

পৰদিনা বুবুৱে তেওঁৰ ‘Water-Turbine Model’ মেলি বসালে। নিজৰ গাঁওৰ সোঁত ধৰা পানী যেন তেওঁৰ হেঁপাহৰ পৰিচায়ক আছিল। জুরি থকা নলীত ভৰাই, ঘূৰি থকা পাখাৰ শব্দেৰে কাম কৰিলে — উপস্থিত শিক্ষকবৃন্দ তালি বজালে।

একজন বিজ্ঞানী, ডঃ মঞ্জিতা বৰুৱা ওলাই আহি ক’লে — “এইটো কৈ বৰ ভাল লাগিছে যে এজন গাঁওৰ ল’ৰাই জলবিদ্যুৎ উৎপাদনৰ তলত এনেকুৱা চিন্তা কৰিছে।”

সেই মুহূৰ্ত্ততে বুবুৰ চামু ডাঙৰ হ’ল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে — সপোনৰ ঠাই বা পোছাকত নহয়, চিন্তা আৰু হেঁপাহত থাকে।

তেওঁ নিজৰ কাষত থকা বন্ধু জন — এক নগৰীয়া বালক — ক’লে, “তই গাঁৱৰ পৰা অহা বুলি কেতিয়াবা গৰ্ব অনুভৱ নকৰ?”

বুবুৱে হাঁহি মাৰি ক’লে, “গাঁওয়ে মোক গছ দেখুৱাইছে, পাখি দেখুৱাইছে, আৰু মই সেইবোৰৰ পৰা শিকিছো। যদি মই নগৰৰ দৰে কথা নকও, তাৰ অৰ্থ মই কিছু কম নহয়।”

সেই উত্তৰত সম্প্ৰতি পৰা ছাঁ যেন আঁতৰি গ’ল।

অন্তিম দিনা, বিজয় সিৰৰ হাতত এটা সন্মান-পত্ৰ পঠোৱা হ’ল — “Best Rural Innovation Model”।

পত্ৰখন পোৱাৰ পিছত বুবুৱে আকৌ সেইটোৱেই ভাবিলে — “মই বগলী নহয়, কিন্তু বগলীৰ দৰে মই আকাশ চাই উৰিব খুজিছোঁ। আৰু মই উৰিছোঁ — মোৰ নিজৰ পাখাৰে।”

***

দিছপুৰৰ পাছেৰা আকাশ, গধূলিৰ উজ্জ্বল আলো আৰু গাড়ীৰ কঁকা শব্দ এৰি বুবু যেতিয়া ৰে’লখনত উঠিল, তেওঁৰ বুকুত আছিল এক অদ্ভুত অনুভৱ — আনন্দ আৰু দায়িত্বৰ একে সময়ত লগ পোৱা।

আকাশখন চালে, মনত পৰিল — “এইটো একেখন আকাশ, যি গাঁৱতো আছে। কিন্তু মই এতিয়া সেই আকাশলৈ চাই নতুন কথাবোৰ ভাবিছো।”

তেওঁৰ সন্মান-পত্ৰখন সাবধানে বস্তা খনত গুজি থৈছিল, যেন এয়া কেৱল কাগজ নহয় — এটা সম্পূৰ্ণ সপোনৰ গোচৰ।

বগলীডালৰ ছাঁত বুবুক পুণৰ দেখা পোৱা মাকৰ মুখত আছিল হাঁহি, চকুত অলপ চিন্তা। “কি শিকি আহিলি, বুবু?” — সি প্ৰশ্ন কৰিছিল।

বুবুৱে গছৰ তলত বহি, সন্মান-পত্ৰখন ওলাই দেখুৱালে। “মা, মই দেখিলোঁ — আমাৰ গাঁওখনৰ ওপৰত মানুহে কেনেকৈ বিস্ময় প্ৰকাশ কৰে। মই ভাবিছো — যদি মই সেই বিস্ময় গাঁৱতে সৃষ্টি কৰিব পাৰোঁ?”

তেওঁ ভাৱিছিল — কেৱল নিজৰ বাবে শিকিলেই নহয়, এই শিক্ষাৰে আনকো আগুৱাব লাগিব।

বুবুৱে গছৰ তলত বহি এটা সৰু খাতাত লিখা আৰম্ভ কৰিলে —
“গাঁৱৰ বিজ্ঞান পাঠশালা” —
তেওঁ ভাবিলে, স্কুলত যিসকল ল’ৰা-ছোৱালী সৃষ্টিশীল, সিহঁতৰ বাবে কিয় নে এটা সপ্তাহান্তিক পাঠশালা নোহোৱা?

বিজয় সিৰে যেতিয়া ফোনত বুবুৰ এই কথা শুনিলে, তেওঁ উৎসাহিত হ’ল। “মই নিজে আহিম সপ্তাহত এদিন। কিন্তু ল’ৰাটোক মই একেই কামত দেখি আচৰিত নহওঁ।”

এটা শুকুৰবাৰৰ দিনৰ পিছত — গছৰ তলত কেইজনমান ল’ৰা-ছোৱালীয়ে বহি আছে। বুবু ক’লে, “আজিৰ পাঠ — আলো কেনেকৈ দেখা যায়?”

তেওঁ মাটিত এখন কাঁচৰ বটল, এখন কাগজ আৰু পুৰণি টর্চ থৈ পৰীক্ষা দেখুৱালে।

ল’ৰাবোৰে তালি বজালে। “বুবু দা, বুজিলোঁ! আলো সোজ সোজ যায় — ইয়াৰ পাথৰ পাৰ হ’লে বঙা হয়!”

বুবুৰ মুখত হাঁহি। বগলীডালৰ তলত পঢ়া ক্লাছত বিদ্যাৰ বতাহ বাগৰি আহিছে।

এদিন, গাঁৱৰ পঞ্চায়তে এখন সভা পাতিলে। শিক্ষানবিশ বুবুক ল’ৰা-ছোৱালী শিক্ষা অভিযানৰ ‘স্থানীয় উদ্ভাৱক’ হিচাপে স্বীকৃতি দিছিল।

“এই ল’ৰাটোৱে দেখুৱাইছে — উৎসাহ আৰু মনত থকা আগ্ৰহেৰে বঢ়া যায় বহু দূৰলৈ,” পঞ্চায়ত সভাপতি জনে ক’লে।

সেই দিনা বুবুৱে প্ৰথমবাৰ মনে মনে বুজিলে — সি কেৱল উৰি থকা পাখি নহয়, তেওঁৰ উৰণিতে আনৰো সপোন বহি আছে।

বুবু সেই ৰাতি, বগলীডালৰ তলত বহি চালে — আকাশখনৰ তৰাবোৰ। আগৰ দৰে চাব নোৱাৰিলে। এতিয়া তেওঁ অনুভৱ কৰে —
“তাৰাবোৰ কেৱল পোহৰ নহয়, সিহঁত পথ দেখুৱায়… আৰু মই এজন পথৰ সন্ধান কৰা মানুহ।”

***

জুন মাহৰ এক পিছলা পুৱা। আকাশ গম্ভীৰ, বতাহ কেতিয়াবা থিতাপি, কেতিয়াবা ধুমুহাৰ সুৰত বাগৰিছে। চাপৰি গাঁৱৰ বৰষুণৰ সোঁত ইতিমধ্যে ওপৰৈ হৈ উঠিছে। দুখন পাহাৰৰ মাজেদি বগলীডালৰ তলত থকা ঠাইখনত খলখলি পানী আহিছে।

“মা, পানী বহু বাঢ়িছে,” বুবুৱে ক’লে, গছৰ ওপৰৰ পৰা চকু মেলি দৰ্শন কৰি।

মাকে হাঁহি মাৰি উত্তৰ দিলে, “বতাহৰ ছাঁত থাকোতেই বান আহে বুলিলে, সেইটো বুজা মানুহ হ’ব লাগিব। এতিয়া তই বুজিছ।”

কিন্তু এবাৰ নহয় — এইবাৰ বুবু কেৱল ‘বুজিব’ খুজা ল’ৰা নহয় — এইবাৰ সি কৰিব খুজা ল’ৰা।

বৰষুণ অবিৰাম — গাঁৱৰ প্ৰাথমিক বিদ্যালয় বন্ধ। বহু পৰিয়াল নিজৰ খেতিৰ খোৱা খাব লগা — সেইবোৰ জলা পানীত ভাসিছে।

সিহঁতৰ সৰু সৰু ঘৰবোৰৰ চালিৰে পানী সৰি পৰিছে, আৰু কোনোবাই এখনো শুকান কাপোৰ পোৱা নাই। পাঠশালাৰ ল’ৰা-ছোৱালীবোৰো এতিয়া হেৰাল হৈ আছে — কিছুমানে উজানলৈ পৰিয়ালৰ লগত গ’ল, কিছুমানে ঘৰতে আটকা পৰি আছে।

বুবু ভাবিলে — এই সময়তে যদি আমি হাত লোৱাৰ সাহস নাওঁ, তেন্তে পাঠশালাৰ শিক্ষা কেৱল পঢ়া থাকি যায়, জীৱনৰ বাবে নহয়।

বগলীডালৰ তলত বুবুৱে এখন বাঁহৰ বাঁহী বজালে। এটা চিহ্ন — তেওঁৰ ল’ৰা-ছোৱালীৰ দলক মাতিবলৈ।

অলপতে পাঁচজন ল’ৰা-ছোৱালী উপস্থিত — মনু, ৰিতা, মিলন, গগৈ আৰু জনি। সকলোৰে কাপোৰ আউল-চাউল, কিন্তু চকুত একে প্ৰশ্ন — “আমাৰ শিক্ষক বুবু এতিয়া কি ভাবিছে?”

বুবুৱে মাটিত বৈ ক’লে —
“আমাৰ পাঠশালাটো বন্ধ, কিন্তু বিজ্ঞান তেতিয়াই সঁচা — যেতিয়া আমি তাৰ সহায়ত মানুহক সহায় কৰিব পাৰোঁ। এতিয়া আমাৰ পাঠ — বিপদত আশা দিব।”

বুবুৱে নিজৰ বৈজ্ঞানিক জ্ঞানৰে এখন পানী টানিবলৈ যন্ত্ৰ সাজে। পুৰণি বেটাৰী, মটৰ, আৰু চাবি লগাই এখন ‘হাত-চালিত ছাকনি-পাম্প’ তৈয়াৰ কৰে।

গগৈয়ে পৰীক্ষা কৰি চালে — “ও’ বুবু! পানী আঁতৰিছে!”

তেওঁলোকে এই পাম্প মাটিৰ ঘৰৰ ওচৰত ল’বলৈ ধৰে, য’ত পৰিয়াল আটকা পৰিছে। বেলেগ গাঁৱৰ লোকসকলে আহি চালে। কোনোবাই বুবুৰ দলক চাউল, কোনোবাই শুকান কাপোৰ দিব লাগিল।

এটুকুৰা বিজ্ঞান, এখন সপোন — আৰু সৰু কণমানিসকলৰ একতা — গাঁৱৰ বুকুত এক সৰগ।

ৰাতি হ’ল। বিদ্যুৎ নাই। কিন্তু বুবুৰ কণমানি দলটো এটা নতুন পদ্ধতিৰে টিনৰ বাকচ, চুম্বক আৰু সুৰা মুঠিৰ পৰা টৰ্চ বনোৱা শিকিলে।

তেওঁলোকে একেটা আলো ভাগ ভাগ কৰি, বিভিন্ন ঘৰত লৈ গ’ল। এজন বৃদ্ধ কাকাই ক’লে —
“এই যে পোহৰ দেখিলোঁ, জানো মোৰ চকুৰ পোহৰ ঘূৰি আহিল…”

এদিন পঞ্চায়ত সভা পাতিল — সংকট কালীন ‘ছাত্ৰ বাহিনী’ ৰূপে বুবু আৰু তেওঁৰ দলক সন্মান জনাল। “এই ছোৱালী-ল’ৰা সকলৰ হাতত আমাৰ আগলৈ যাব লগা বাট,” ক’লে সভাপতি জনে।

বুবুৰ চকুত পানী। “সামান্য হাতত বৈজ্ঞানিক চিন্তা থাকিলেই মানুহৰ জীৱন সলনি কৰিব পাৰি।”

বগলীডালৰ গছৰ পাতত বতাহ আহি খেলা মেলে — যেন আশীৰ্বাদেৰে ভৰা সুৰ।

বুবুৱে ৰাতিপুৱা লিখা আৰম্ভ কৰে —
“বিপদৰ পাঠশালা – বিজ্ঞানৰ সহায়েৰে আশা সৃষ্টি”
তেওঁ ভাবিছিল — এই অভিজ্ঞতাৰ ভিত্তিত তেওঁ এখন নতুন আঁচনি আৰম্ভ কৰিব, য’ত প্ৰতিখন গাঁওত এজন “বিদ্যা-বন্ধু” হ’ব, যি সংকটৰ সময়ত মানুহৰ সহায় হ’ব পাৰে।

তেওঁ জানে —
আলো জ্বলাই থোৱা — কেৱল টৰ্চেৰে নহয়, মনৰ পোহৰেৰে হয়।

***

চাপৰি গাঁওত সেইদিনা যেন উৎসৱ। গাঁওৰ পোষ্টমেন হেমচন্দ্ৰ কাকাই লাল রঙৰ খাম এটা লৈ আহিছিল — “বুবু বড়ৰ চিঠি আহিছে দিল্লীৰ পৰা!”

চিঠিখন খুলি বুবুৱে চকু কপাললৈ নিলে — “অসম আঞ্চলিক বিজ্ঞান প্ৰতিষ্ঠানৰ পৰা ৰাষ্ট্ৰীয় বৃত্তি — “Young Innovators on Wheels” ৰ বাবে নিৰ্বাচিত হৈছে বুবু বৰা।”

চিঠিৰ তলত ছিল — “তেওঁৰ চিন্তা আৰু সহানুভূতিশীল উদ্ভাৱনৰ বাবে।”

তেওঁ দিছপুৰ পৰ্যন্ত বিজয় সিৰে সৈতে গৈছিল। তাৰ পিছত ৰাষ্ট্ৰীয় ৰেলগাড়ী যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি — য’ত দশজন উদ্ভাৱনী মগজু সৰু-বড় গাঁৱৰ পৰা আহি একেলগে ঘূৰি ফুৰিব।

পাহাৰীয়া ট্ৰেনখনত উঠি তেওঁ প্ৰথমে অনুভৱ কৰিলে — “মই এতিয়া কেৱল গাঁৱৰ বুবু নহয়, মই এতিয়া এক চিন্তাধাৰাৰ প্ৰতিৰূপ।”

এই দলখনত আছিল — চেন্নাইৰ কাব্য, যিয়ে প্লাষ্টিক ৰিছাইক্লিংৰ ঘৰুৱা যন্ত্ৰ উদ্ভাৱন কৰিছিল পঞ্জাবৰ অমান, যিয়ে গৰম পানীৰ সহায়ত মাটিৰ টেষ্ট কৰা পদ্ধতি উদ্ভাৱন কৰিছিল মণিপুৰৰ তিংখোই, যিয়ে মাকৰ বাবে সহজ হাঁহিৰ থেৰাপি সাজিছিল আৰু বুবু — গাঁওৰ বিজ্ঞান পাঠশালাৰ প্ৰতিনিধি এই দলৰ সকলোৱে এখন দায়িত্ব লৈছিল — “বিজ্ঞান যেন কেৱল কিতাপত নাথাকে। সেইটো হ’ব লাগে বাটকটি।”

ট্ৰেনৰ আলোচনী — ‘তোৰ সপোনটো ক’লৈ যাব খোজে?’

ট্ৰেনত যাত্ৰা কালত, তেওঁলোকক জিজ্ঞাসা কৰা হৈছিল — “তোমাৰ সপোনটো ক’লৈ যাব খোজে?”
কোনোৱে ক’লে — “নাসা”, কোনোৱে — “আইআইটি”, আৰু বুবুৱে ভাবি ক’লে —
“মোৰ সপোনৰ ঠাইটো কোনো বিশ্ববিদ্যালয়ত নহয়। মোৰ সপোন গাঁওৰ মাজত — গছৰ ছাঁত বহি বিজ্ঞান বুজোৱা, বোৱাৰীৰ হাঁহিত পৰিৱৰ্তন আনিবলৈ শিকোৱা।”

সকলোৱে চুপ — কিছুমানৰ চকু তাত বিস্ময়ে ভৰি পৰে।

ট্ৰেন যাত্ৰাৰ অন্যতম গন্তব্য আছিল হিমাচলৰ এখন গাঁও — সিমানেই দূৰ, য’ত কিছুমান মানুহে বিদ্যুৎ বুলিলেও নাজানে।
বুবুৱে তাতে কণমানি ল’ৰা-ছোৱালীৰ সৈতে এখন সৰু পৰীক্ষা কৰিলে — ক’লা চাগজত ৰঙীন পোহৰৰ আঁচ।
ল’ৰাবোৰ হাঁহি হাঁহি ক’লে — “আলো খেলিবও পাৰে?”

বুবুৱে মৃদু হাঁহি দিলে — “আলো যদি সহানুভূতিৰ সৈতে মিশ্ৰ হয়, তেনেহ’লে সেয়া খেলেই নহয়, সেয়া বদল।”

তেওঁ নিজৰ ডায়েৰীত লিখিলে —

> “আমি যদি মানুহৰ কাষলৈ বিজ্ঞান লৈ নাযাওঁ, তেন্তে সেই বিজ্ঞান অৰণ্যত বাজি থকা টোপোলাৰ দৰে। মই বিজ্ঞানত বিশ্বাস কৰোঁ — কাৰণ এইটো মানুহৰ জীৱনক নতুন ৰূপ দিব পাৰে। কিন্তু বিজ্ঞান কেতিয়াও অহংকাৰ হ’ব নালাগে। ই হ’ব লাগিব — দায়িত্ব।”

পুৱাৰ পৰা ৰেলগাড়ী চলিছে। জানালিৰে বাহিৰে তাৰাৰ ৰশ্মি। সকলোজনই অন্তিম নিশাত বহি আছিল, নিজৰ মনৰ কথা ক’ৰ দৰে।

বুবুৱে জানালিৰে চাই থাকিল — আৰু সুধিলে নিজকে —
“মই যদি একদিন গাঁও এৰি দিবলগীয়া হওঁ, মোৰ সপোনটো গাঁওক এৰি যোৱাৰ আগতে কিমান পোহৰ দিব পাৰিম?”

পথাৰত মানুহবোৰ পোনপটীয়াকৈ চালে। তেওঁ জানে — যি অভিজ্ঞতা এই যাত্ৰাই দিলে, তাক লৈ তেওঁ সৃষ্টিশীল কাম কৰিব লাগিব।

তেওঁ স্থিৰ কৰিলে —

গাঁওখনত বিজ্ঞান পাঠশালাৰ পৰা আগবাঢ়ি “BUBU – Bringing Up Brilliance Unseen” নামৰ এখন সৰু সংগঠন আৰম্ভ কৰিব

য’ত গাঁওৰ ল’ৰা-ছোৱালীৰ চিন্তা, উদ্ভাৱন আৰু সহানুভূতিক কেন্দ্ৰ কৰি কাম হ’ব।

***

পুৱাৰ বতাহটো বগলীডালৰ পাতৰ মাজেৰে বাজিছে যেন বাঁহীৰ সুৰত। গাঁৱৰ মানুহবোৰ পাহাৰত ওলমি থকা ঘূৰণি কুয়াশাৰ মাজেদি গৰু লৈ গৈছে। কিন্তু গছটোৰ তলত এবাৰ চকু দিলে — বুবুৰ গুৰি গুৰি ভাঁহে থকা মুখখন দেখা যায়। ওচৰত এখন খাতা, এখন কলম, আৰু এবুকু চিন্তা।

তেওঁ আজিৰ পঢ়া পৃষ্ঠাটো লিখিছে।

“প্ৰিয় আগন্তুক,
তুমি হয়তো মোৰ এই চিঠিখন বহু বছৰ পিছত পঢ়িবা — হয়তো মই থাকিম, নহয়তো গছজোপাৰ পাতত ধূলিৰে মাচি দিম। কিন্তু যি কথা মই লিখিছোঁ, সেইটো গল্প নহয়, এক বাট…”

তেওঁ থমকি যায়। জানালিৰে চাই — গছত এবিধ বগলী বহি আছে। চুপকৈ তাকো শুনি আছে যেন।

চাপৰি গাঁৱত এতিয়া এটা সৰু গৃহ — য’ত টিনৰ চাল, মাটিৰ দেৱাল, আৰু ভিতৰত সপোনৰ নিঃশব্দ চেঁচা। বুবুৱে গাঁৱৰ দহটা পঢ়ুৱৈ ল’ৰা-ছোৱালীক লৈ “BUBU” আৰম্ভ কৰিছে।
এজন শাৰীৰিক ভিন্নতাৰ ভুক্ত ল’ৰা এতিয়া ব্রেইল পদ্ধতিত আঁকা আঁকিছে সৌৰজগতৰ ৰূপ। এজন ছোৱালীয়ে নিজৰ ঠায় মাকৰ কষ্ট দেখি এখন পানী পৰিশোধন যন্ত্ৰ উদ্ভাৱন কৰিছে।

পৰিসৰখন আগৰ দৰে — কিন্তু বৰ্তমান এতিয়া ভালদৰে জোৰোৱা। গছজোপাৰ ছাঁত প্লাষ্টিক টাঙি এক টেঁকুৱা শ্রেণীকক্ষ। পৰীক্ষাৰ আগদিনা, বুবুৱে সদায় কৈছিল —
“যদি তুমি ভুল কৰিছা, তুমি অক্ষম নহওঁ — তুমি আগলৈ বাঢ়িবলৈ সাহসী।”

এই কথাই বহু মনত ৰৈ গৈছিল।

“…মোৰ হেঁপাহ এই নহয় যে মই বিজ্ঞানী হৈ চুটি-পতল পেপাৰ লিখিম।
মোৰ হেঁপাহ — মই যি ল’ৰা-ছোৱালীবোৰক সুধিছিলোঁ, ‘কিয়?’ সিহঁতে এটা দিন নিজেই সোধে — ‘কেনেকৈ?’

কেতিয়াবা মোৰ দিনত পোহৰ নাথাকিব পাৰে, কিন্তু এই গছজোপাৰ তলত যিসকলৰ চকুত একোটা সপোন থকাব, তেওঁলোকেই মোৰ শ্ৰেষ্ঠ পুৰস্কাৰ।”

এদিন পুৱাতে এখন চিঠি আহে — বুবুক ইউনেস্ক’ৰ এজন ভাৰতীয় যুব উদ্ভাৱন-প্ৰেৰক হিচাপে মনোনীত কৰা হৈছে।

গাঁওখনৰ মানুহে একেটা কথা কয় —
“বুবু গছত উঠি থকা সপোনৰ নাম আছিল, এতিয়া সপোনবোৰে গছটোৰে উৰি যাব।”

পটভূমিত গছটোৰ ছাঁ। বুবু গছত বহি, ডায়েৰীখন বন্ধ কৰে। তলত বহি থকা কণমানি এজন ল’ৰা সুধে —
“বুবু, তই কি লিখি আছিলি?”

বুবুৱে হাঁহি মাৰি ক’লে —
“এইটো মোৰ শেষ চিঠি — কিন্তু তোমালোকৰ বাবে সেয়া প্ৰথম পাত।”

—