জয়ন্ত মেধি
বদলি আদেশখন আহিছিল যেন হঠাৎ বৰষুণ আহে—সাৱধান কৰা নাযায়, কেতিয়াবা বজ্ৰসহ, কেতিয়াবা নিশ্চুপ। দীপেন গগৈ সেই সময়ত তিনিবছৰৰ পৰা বৰপেটা বন বিভাগত আছিল, কাম-কাজত নিখুঁত, অথচ সহকৰ্মীৰে কেতিয়াও বিশেষ মিশে নোপোৱা। বিয়াও কৰা হোৱা নাছিল, যদিও জীৱনত কেতিয়াবা এজনীৰ বাবে মাৰ খাইছিল, তাৰ কথা নোহোৱা বৰ ভাল। খবৰটো আহিল—তেওঁক এখন গহীন বন অঞ্চল, মাকুম ৰেঞ্জলৈ বদলি কৰা হৈছে। তাত বনগৃহ এটায় থকাৰ ব্যৱস্থা, গাঁৱলীয়াৰ পৰা পাঁচ কিলোমিটাৰ আঁতৰত, বিদ্যুৎ নাই, পানী বুলিবলৈ এখন কুঁৱা, মোবাইল নেটৱৰ্কৰ পৰা বহু আঁতৰত। সহকৰ্মীসকলে এবাৰ চকু-চকুত চাই চিঞৰি উঠিছিল, “সেই ঠাইত নৈশ ৰাউণ্ড নাইনে সাৰ?” দীপেন মিচিকিয়াই হাঁহিছিল, “ভূতে মোক চিনি নাপায়।” কিন্তু নিজৰ ভেতৰত জানিছিল, নৈশ নিস্তব্ধতাৰে কোনোবেলি হঠাৎকৈ কিবা এটা শব্দ—কিংবা অশব্দ, মানুহক ভিতৰৰ পৰা ভাঙি পেলায়। কাষত বহা এজনে ক’লে, “মাকুমৰ বনটো অলপ বেলেগ… ৰাতিপুৱাই পখিলা-জুই উৰে… ব্ৰক্ষ্মপুত্ৰে শোণিত তলে তলে বহি যায় তাত, কেতিয়াবা গছৰ গুৰিত আগতে নাম নোখোজা সোঁততে লোক উধাও হয়।” দীপেন পোনতে কাণ নিদিয়াৰ অভিনয় কৰিছিল, কিন্তু সেয়া মগজুত গধুৰ হৈ থকা ধ্বনিৰ দৰে বাসি থাকিল। বদলিৰ দিন এছিল, তেওঁ হ’লছাত ৰাতি কাটাই এখন জীপত উঠি পাহাৰৰ বগৰেদি বনখনলৈ ওলাই গ’ল।
মাকুম বনগৃহখন চুই চোৱা মাত্ৰতে দীপেনে অনুভৱ কৰিছিল কিবা এটা অলৌকিক থিতাপি। কাঠৰ ঘৰৰ জানলাবোৰ কাঠৰেই, কিন্তু এতিয়া যেন পুৰণি চকুৰ মত লগাই আছে—তেওঁক চায়, সাৱধানে, যেন চিনিব খোজে। বনগৃহখনৰ ওচৰতে ওখ ওখ শাল গছ, পাতলীয়া পাথাৰৰ দৰা বয়। আশে-পাশে কোনো মানুহ নাই, কেৱল ৰেঞ্জৰ পৰা এখন হাৰ্বাল-চাৰা কাঢ়ি থকা বাইক একেলগে পঠিয়াইছিল, যিয়ে দীপেনক বনগৃহলৈ লৈ গৈ থ’লে। গাঁওখনৰ পৰা অহা পথটো ঢাপলি-পাথাৰেৰে ভৰা, বাটতে ধুমুহা ওলাইছিল, আৰু এখন ভাঙি পৰাৰ দাঁতিত ঠেক খাই তেওঁ নিজৰ গাখীৰ-কাণেৰে গছত খুন্দা খাইছিল। বনগৃহখনত এটা টেবুল, এটা খাট আৰু এখন লণ্ঠন আছিল, আন কি—মূৰৰ ওপৰত এটি ধুনীয়া বাঁহেৰে বানোৱা ছাদ, য’ৰপৰা বেলিকা সাঁজত গধূলি পোহৰে ঢাপলি টানি পৰিছিল। গধূলি নামিলেই সেইখিনি পোহৰ যেন আগচি আহি কাঠৰ মেঝাত আঁকিবলৈ ধৰিছিল অলেখ কথাৰ পঙ্ক্তি, যিবোৰ বুজা নাযায়, মাথোঁ অনুভৱ হয়। দীপেনে পোনতে টেবুলখনত বহি একোপাহ চিগাৰেট জ্বলাই বনখনৰ নেৰা-নেপেৰা চাবলৈ ধৰিলে। দুপৰীয়া চেপেটা পোহৰ বনখনৰ মাজেৰে হাৰি গৈছে, কেৱল কুকুৰৰ দৰে ওলাই অহা এহাল বনৰীয়া গৰুৰ শব্দ, আনহাতে পাতৰ শব্দ, যেন উশাহ লোৱা ক’ৰবাৰ। দীপেনে জানো কিয় অনুভৱ কৰিছিল, যেন এই বনখনৰ গন্ধটো তেওঁৰ বাবে একেবাৰে চিনাকি—গভীৰ, কোমল আৰু এক আত্মীয়তা থকা, যেন বহু বছৰৰ আগৰ এটি হেৰাই যোৱা নিশা, কোনো এজনীৰ চকুলোৰ গন্ধ।
বেলি অস্ত যায়, দীপেনে বনগৃহখনৰ দৰ্জা বন্ধ কৰি, লণ্ঠনখন জ্বলাই, খাটত জিৰণি লবলৈ যায়। সোঁৱৰণিত আচলতে কোনো যন্ত্ৰণা নাছিল, কিন্তু সেয়া এক দগ্ধ অনুভূতি—যি আজিও হঠাৎ নিজকে ৰাতিৰ খাটত তুলি আনে। তেওঁৰ মনত পৰিছিল—গীতাঞ্জলি। গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ত পড়াৰ সময়ত তেওঁৰ সংগী আছিল, গীতাঞ্জলীয়ে কবিতা লিখিছিল, গীত গাইছিল, আৰু দীপেনে তেওঁৰ বাবে জুই পাতিছিল। এখনি বন ভ্ৰমণত তেওঁলোক গ’ল, আৰু সেইভ্ৰমণৰ শেষত—গীতাঞ্জলি উধাও হৈছিল। কেইবাহাজাৰ হ’ল, কালি-বৰ কাল গৈছিল, বহু খবৰ, বহু সন্দেহ, আৰু শেষত দুটাকৈ সম্ভাৱনা—গীতাঞ্জলীয়ে আত্মহত্যা কৰিছিল বা হয়তো তেওঁ বনদেৱীৰ অঙ্গীভূত হৈছিল। দীপেনে এই কথাবোৰ মনৰ ভিতৰতে ৰখা হৈছিল, কেতিয়াও কাকো কৈ নাছিল, কিয়নো সেয়া তেওঁৰ অতীতৰ বন আছিল—নিজৰেই বন। কিন্তু আজি, মাকুম বনখনত, জানলিৰ বাহিৰে, কিবা এটা চকুত পৰে—একজাক পখিলা, যিবোৰে গছৰ পাতত জুইৰ দৰে জ্বলি থাকে। আৰু তেতিয়াই, এক শুদ্ধ স্বৰ—চকুৰ কোণতে যেন এজনা মহিলা দাঁড়াই, আৰু স্বৰ এখন ওলায়, একো উত্তেজনাহীন, অথচ যেন বহুকাল থকাবোৰে গধুৰ কৰা স্বৰ—“তই মোক পাহৰি গ’লি?” দীপেনে চকু চেপি ধৰিলে, মূৰ গুঁজালে—চিগাৰেটৰ ছাঁয়ে চোতালত এখন তেজেৰে লিখা নাম যেন এৰালে। আৰু তাৰ পাছত কেৱল নিস্তব্ধতা। বনখন চকু মেলি চকু বন্ধ কৰিছে যেন, আৰু সেয়া তেওঁৰ নামত এটি আত্মা ৰচনা কৰিছে—পখিলা জুই।
***
বেলিটো ডুব যোৱাৰ লগে লগে যেন গছবোৰ একেকাটা ছাঁ হৈ পৰে, আৰু বনখনত এক অস্বাভাৱিক উষ্ণতা আহে। গছৰ পাতবোৰে সাঁঝৰ বতাহত কঁপে, কিন্তু সেই কঁপনিৰ মাজত দীপেনক কিয় যেন এক ৰহস্যময় নিয়মিততা অনুভূত হয়—যেন পাতবোৰে কিবা মন্ত্র পঢ়িছে, কিবা অনুজ্ঞা দিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। তেওঁ খাটৰ পৰা উঠি বাহিৰলৈ ওলাই আহিল, কুঁৱাৰ কাষৰ কাষে এখন কাষ গছৰ তলত বহি চিগাৰেট জ্বলাই দিলে। আকাশত বেলিটো আগতে অস্ত গ’ল যেন, এতিয়া কেৱল গধূলি পোহৰৰ শেষ চিহ্নখন। তলৰ পৰা গছৰ পাতৰ ছাঁতেৰে উৰি আহে এটি পখিলা—চকুত পৰাৰ লগে লগে দীপেন চকু টিপি লয়। কিন্তু সেয়া আকৌ চকুত পৰে—এইবাৰ বহুত পখিলা, যেন জুইৰ কণাৰ দৰে উৰি উৰি আহিছে, বনগৃহৰ চতুৰ্দিশে চক্ৰাকাৰে ঘূৰি আছে। হঠাৎ যেন কোনো অদৃশ্য হাতৰে সমন্বিত এক দিশে ফিয়াৰাৰ দৰে তেওঁলোক উৰে—এখন অজান গছৰ ওপৰলৈ। দীপেনে গোটেই দেহত ঠাণ্ডা ধৰি গ’ল বোধ কৰে। ঠিক তেতিয়াতে, এবাৰ, পুনৰ শুনা যায় সেই স্বৰ—“তই মোক পাহৰি গ’লি?” আগৰ দিনটোত যি স্বৰ শুনিছিল, সেয়া যেন আজিৰ বনখনৰ মাজেৰে বাজি উঠিছে। এইবাৰ শব্দটো চকুত ভাসি থকা পখিলা এটাৰ পৰা ওলাই আহিছে যেন। দীপেন চকু বুজি পুনৰ খুলি, কিন্তু পখিলা সমূহ ইতিমধ্যে গছৰ গুৰিৰ ছাঁৰ ভিতৰতে মিলাই গৈছে, যেন কেতিয়াও আছিলেই নাছিল।
নিশা অতিক্ৰম কৰে, আৰু বনগৃহৰ বাহিৰত যেন এক তীব্ৰ গৰম ৰৈ থাকে। দীপেন শুই পৰিলেও সি সুধিব পৰা সপোনত সোমাই পৰে। সপোনত সি এখন শালগছৰ তলত বহি আছে, কাষত এজনী মহিলা, যাৰ চুলিত পখিলাবোৰ বহি আছে যেন ফুলৰ দৰে। মহিলা জনীৰ মুখ চিনি উঠিবৰ আগতেই সি ক’লে—“তই মোক চিনি নে?” দীপেন আকৌ শব্দটো শুনে—“তই মোক পাহৰি গ’লি?” এইবাৰ কণ্ঠটো কঁপালে। মহিলা জনীয়ে তেওঁৰ হাতত এটা জুই ধৰি দিলে—একো পুৰা লগা জুই, কিন্তু জ্বলে নে জ্বলে নে লাগে। তেওঁ কয়—“এইটো মোৰ আত্মা, তই যি দিনা মোক এৰি গ’লে, মই এই জুই হৈ পৰিলোঁ।” সপোনৰ ভিতৰতে দীপেন চিঞৰি উঠে, আৰু নিজৰ ঘামজৰে ভিজা শৰীৰ লৈ উঠি বহে। বাহিৰত এখন হালধীয়া জোন উঠিছে, আৰু বনগৃহৰ কাষৰ গছত দেখা যায় পখিলাবোৰ আকৌ জুইৰ দৰে চকচকি। এজাক উৰি আহে, আৰু তেওঁৰ ওচৰত এবিধকৈ বহি থাকে—এইবাৰ দীপেন ভয় নপায়। সি ধীৰে ধীৰে কাষ চাপি কয়—“তই কোন?” পখিলা জনী উভতি চোৱা যেন নকৰে, কিন্তু চকুলোৰ ভিতৰলৈ জুই পৰি থাকে। এক মূহূর্তৰ বাবে দীপেনে যেন সেয়া গীতাঞ্জলি বুলি ভবা লাগিল, সেয়া তেওঁৰ সপোনত অহা সেই যুৱতী—যিজনী অকলশৰীয়া জুই হৈ উঠিছিল, আৰু এতিয়া আত্মা হৈ উৰা মাৰে পখিলাৰূপে।
তেওঁ এইবাৰ ভৰিৰে বনগৃহৰ পৰা ওলাই যায়, এক আকৃষ্টতাৰ দৰে, এক আত্মবোধৰ দৰে। জোনালী পোহৰত বনখনৰ মাজেৰে সি খোজ তোলে। কঁকালত গছৰ শিপা লেগে, ওঁঠত শুকা ধুমুহাৰ স্বাদ। কিছুদূৰ গৈ তেওঁ আবিষ্কাৰ কৰে—গছৰ গুৰিত এখন পাথৰ, য’ত কোনোবাই স্পষ্টকৈ নামখন খোদাই লিখিছে—গীতাঞ্জলি। নামখনৰ তলত সৰু অক্ষৰত খোদাই কৰা আছে—“জুইৰ দৰে জ্বলি থকা তেজৰ অন্তিম চিহ্ন।” দীপেন ততালিকে পিছু ঘূৰে, কিন্তু গোটেই বনখন যেন এক অদৃশ্য তেজেৰে ৰঙা হৈ পৰিছে। পখিলা উৰি উৰি তেওঁৰ চাৰিওফালে চক্ৰাকাৰ ভাৱে ঘূৰি থাকে, যেন কোনো শক্তি তেওঁক বন্দী কৰি ৰাখিছে। সেয়া এক দৃষ্টিৰ বন, এক স্তব্ধ অভিশাপ। বতাহ থমকি যায়, আৰু গীতাঞ্জলীৰ সেই কণ্ঠ পুনৰ বাজে—”তই মোক পাহৰি গ’লি… আৰু এতিয়া মই উভতি আহিছোঁ। বনদেৱী হৈ। পখিলা জুই হৈ।” দীপেন বুজি পায়, সি নিস্তাৰ পাব নোৱাৰে। অতীত যি একোদিনে মাটি হ’ল বুলি ভাবিছিল, সেই অতীত এতিয়া আত্মা হৈ পুনৰ চিঞৰি উঠে—জ্বলি থকা পখিলা হৈ, নিশা উৰি ফুৰা জুই হৈ।
***
পুৱা ভৰতে দীপেন গগৈ সজাগ হ’ল, কিন্তু তেওঁৰ শৰীৰটো যেন কাষৰ কাষে কাঁইটৰে জোকাৰি-জোকাৰি উজাৰি পেলোৱা। শুই থকা অৱস্থাৰপৰা মূৰ উঠোৱাহে কষ্টকৰ হৈ পৰিছিল। নিশাটোৰ কিছুমান দৃশ্য তেও বুজি পাইছিল, কিছুমান বুজিব পৰা নাই। গীতাঞ্জলীৰ নাম খোদাই থকা পাথৰখন, গছবোৰৰ মাজেৰে ঘূৰি ফুৰা সেই জুইৰ পখিলা, আৰু সেই কণ্ঠ—”তই মোক পাহৰি গ’লি?”—তেও চকু খুলিবৰ আগতেই ভেঁটি মাৰি সোমাই আহিছিল। পুৱতি নিশা দীপেনে কাষৰ কুঁৱাৰ পানী মুখত পেলাই নিজকে সম্বিতলৈ আনি টেবুলখনৰ ওচৰত বহি গ’ল। হালধীয়া পোহৰত বনখন অলপ শান্ত লাগিছিল, কিন্তু দীপেনৰ মনত চলি থকা শব্দবোৰ এক নিৰব বিস্ফোৰণ। তেওঁৰ আঙুলিবোৰ নিজে নিজেই সিগাৰেটৰ খোৰাকিত আগতীয়া হল; তেওঁ পাহৰিব খুজিছিল, কিন্তু যিটো স্মৃতি সেউজ পাতৰ আঁৰৰ পৰা উকি দিয়ে, সেয়া পাহৰিব নোৱাৰি। দীপেন মনত পেলালে সেই প্ৰথম সন্ধ্যাৰ কথা, যেতিয়া গীতাঞ্জলীয়ে নিজৰ কবিতা এটা শুনাইছিল—”পখিলা জুই, পোহৰৰ বুকুত জ্বলে… যদি ছাঁয়ে ঢাকি লয়, তেন্তে মই অন্ধকাৰত নামি যাম।” তেতিয়াৰ দীপেন ভাবিছিল, গীতাঞ্জলি অলপ বেছি নাটুকু, অলপ বেছি কল্পনাপ্রবণ, কিন্তু এতিয়া… এতিয়া সেই পঙ্ক্তিৰ মাজত তেওঁৰ বাবে আত্মাৰ সৈতে দেখা হোৱা এক বাস্তৱতা অনুভৱ কৰিছিল।
তেওঁৰ কলেজ দিনৰ গীতাঞ্জলীৰ লগত হোৱা পরিচয় এখন ডাঙৰ অধ্যায় আছিল, যাক তেওঁ আকৌ উলিয়াব নোখুজিলেও, জীৱন জুৰি তা বহি আছিল। গীতাঞ্জলীয়ে অলপ বেলেগ আছিল—তেওঁ লেখাপঢ়াত মেধাবী আছিল, কিন্তু তেওঁৰ মনোযোগ সদায় অদৃশ্যতাত। বান্ধবীৰ স’তে নহয়, গছ, পখিলা, নদী আৰু ধূপৰ ধুৱাঁ—এইবোৰৰ লগত তেওঁৰ যেন আত্মীয়তা আছিল। দীপেন তেওঁক ভাল পোৱা বুলি ক’ব নোৱাৰিছিল, কিন্তু তেওঁক এৰি থাকিবও নোৱাৰিছিল। কলেজৰ অন্তিম বছৰটোতে তেওঁলোক এখন বনভ্ৰমণৰ অংশ হিচাপে মাধুপুৰ বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণ কেন্দ্ৰলৈ গৈছিল। গীতাঞ্জলীয়ে পাহাৰৰ তলত থকা এখন ছোট পুখুৰীত বহি কবিতা লিখিছিল, আৰু সেই সন্ধিয়াত, তেওঁ শেষবাৰৰ বাবে দেখা দিছিল দীপেনৰ জীৱনত। তাৰ পাছত নিখোঁজ—একো উক্তি, একো কথা, একো অৱশেষ। বন বিভাগ, আৰক্ষী, বন্ধু-বান্ধৱী—সকলো চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু গীতাঞ্জলীৰ সন্ধান পোৱা নাযায়। কেৱল দীপেনে জানিছিল, শেষ কথাটো কি আছিল—”তই মোক পাহৰি যামানে?” সেই পঙ্ক্তি, সেই জুই, সেই চকু—সেয়া আজিও তেওঁৰ হৃদয়ৰ বনত এক গোপন গন্ধ হৈ বহি আছিল, আৰু এতিয়া মাকুমৰ বনত সেই গন্ধ পুনৰ জাগি উঠিছে।
পুৱা অলপ দিনৰ পিছতেই দীপেন বনগৃহৰ পিছে থকা পথেৰেদি বনখনত উভতি গ’ল। গছৰ পাতত উৰিছে বেলিকা পখিলা, সিহঁতৰ চকচকনিত এক তীব্ৰতা আছে, যেন সিহঁতে দীপেনক চিনে। গহীন বনলৈ সোমাই যোৱা এক চক্ৰাকাৰ পথত তেওঁ আকৌ সেই গছটো পালে, য’ত পাথৰখন আছিল। কিন্তু আশ্চৰ্য্য! পাথৰখন গায়েব—সেই নাম, সেই খোদাই, একো নাই। মাটিটো কেৱল খালি, কোমল। তেওঁৰ চকুত সন্দেহ, তেজ, আৰু জুই—তিনিওটো উকিঝুকি দিবলৈ ধৰিলে। ঠিক তেতিয়াতে ওচৰৰ গছৰ পৰা এটা ধুমুহা আহি গ’ল, আৰু তাৰ মাজতে এক কণ্ঠ—এতিয়া অলপ বেছি ক্ষীণ, বেছি স্পষ্ট—”তই পাহৰি গ’লে, মই পাহৰিব নোৱাৰোঁ। মই এই বনখনত বাঁহেৰে নাম ল’লোঁ, জুইৰ পখিলা হৈ ঘূৰি ঘূৰি তোক বিচাৰি ফুৰিছোঁ।” দীপেন গছৰ সৈতে ঠেঙ ভাঙি পৰে। চকুপানী নুঝাৰি পাৰিলেও সি হাঁহিবলৈ চেষ্টা কৰে—”তই সঁচাকৈ… গীতাঞ্জলি?” কোনো প্ৰতিক্ৰিয়া নোহোৱাত তেওঁ চকু মেলি চায়—আকাশখনত এখন ডাৱৰেৰে আবৃত বেলি, জুইৰ পখিলা উৰি ফুৰিছে গছৰ মুৰে মুৰে। এইবাৰ দীপেন বুজি পায়—এই বনত কেৱল গীতাঞ্জলীৰ আত্মা নাই, বেছি আছে। এই বনটোয়ে আত্মাবোৰৰ আশ্ৰয় লৈছে, এই পখিলা—এই জুই—এইবোৰে তেওঁক সেই দগ্ধ অতীতলৈ টানি লৈ যাব। আৰু সেয়া কেৱল এটা নাম নহয়, এওঁ এক অভিশপ্ত সঁচা—পখিলা জুই।
***
বনখনৰ পাতলীয়া পথেদি দীপেন ঘূৰি আহি বনগৃহৰ দেউলত বহি থাকে, বুকুৰ মাজত যেন কিবা ওজনপূৰ্ণ বস্তু থিয় হৈ পৰিছে। বহুত বাৰ সিগাৰেট জ্বলাই গৈছে, তাৰ ছাঁত যেন একো গোপন নাম লিখা থাকে—গীতাঞ্জলি, পখিলা, জুই…আৰু তেওঁৰ নিজৰো নাম। সেয়া শুই থকা নিশাৰ দৰে, কিয়নো অজানিতে দীপেনে উপলব্ধি কৰে—তেওঁ যে কেৱল পলায়ন কৰিছিল, সেইটো নহয়; তেওঁ নিজৰ পাপৰ পৰা লুকাই থাকিব খুজিছিল। গীতাঞ্জলীৰ আত্মাবোৰে তেওঁৰ বুকুত কালি আগেয়ে কঢ়িয়াই আনে। বাতাহত ফোঁপনি যেন বাজে, কাষৰ পাতবোৰে কিবা স্পষ্টকৈ কৈ যাব খোজে। ঠিক তেতিয়াতে বনগৃহৰ সন্মুখৰ গছজোপাত দেখা যায়—এটি বোকা মুখ, গছৰ ছাঁৰ মাজত দাঁতবোৰ চকচকে। সেয়া এটা মুখ নহয়, যেন একো পুৰণি পঁজি, যি আজিও দীপেনক চাই থাকে। গছৰ গুৰি এখনৰ কাষৰ পৰা ওলাই আহে এগৰাকী বৃদ্ধ—লোকজনৰ চুলি কঁপাললৈ পৰি আছে, তেজেৰে মচমচাই থকা দুহাতত এখন হাৰ্বাল বাচলু ধৰা, আৰু চকুত যেন জুই আছে। সি দীপেনক চালে আৰু কয়, “বনটোৱে কেতিয়াও পাহৰে নে সাৰ, যিজনে এই বনত প্ৰেম কৰি যাত্ৰা এৰিলে?” দীপেনে ভয় নপাই জিজ্ঞাসা কৰে, “আপুনি কোন?”—”মই ধনেশ, এই বনখনৰ গত পাঁচ দশকৰ পাহাৰীয়া চাহিদাৰ নিচিনা বৰঙণি।”
ধনেশে দীপেনক বনখনৰ দৰজা লৈ যোৱা বাট দেখুৱায়—এটা সোঁত, য’ত সকলো আত্মাই অন্তিমবাৰৰ বাবে মুখ দেখুৱায়। তেওঁ কয়, “এই বনখনত কিছুমান গছ আছে, যিবোৰ মানুহৰ আত্মাৰ লগত কথা কয়।” দীপেনে চুপচাপ অনুসৰণ কৰে। সিহঁতে গৈ উপস্থিত হয় এক গম্ভীৰ শালগছৰ গুৰিত—সেয়া বৰদৈচিলা পাহাৰৰ পৰা বৈ অহা জোনাকৰ পোহৰত সজীৱ লাগিছিল। গছটোৰ গুৰিত দেখা যায়, কিছুমান পাতৰ তলত পাথৰৰ দৰে দেহ, যেন আধা মানুহ, আধা দৰা, মুখবোৰ যেন হাঁহিছে আৰু চকুৰে ক’ব খোজে। ধনেশ কয়—“এইবোৰ সেইলোক, যিসকল পাহৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। সেইবোৰো আজিও বাক্য হৈ গছত বান্ধ খাই আছে।” দীপেন এফালে গীতাঞ্জলীৰ মুখ অনুভৱ কৰে, যেন ওচৰৰ শাখাৰ পৰা এটা পখিলা উৰি গৈ তেওঁৰ ওঁঠত বহে—ঠাণ্ডা, নৰম, কিন্তু তেজৰ দৰে লাল। তেতিয়াহে সি বুজি পায়, গীতাঞ্জলি কেৱল এটি আত্মা নহয়; সি এতিয়া বনখনৰ অংশ—শালপাত, গন্ধ, কুঁৱলী, আৰু সেই বোকা হাঁহি যি নিশাৰ ভিতৰত উঠি আহে।
এনেতে বনখনৰ মাজত ধুমুহা উঠে। পাতবোৰে চিঞৰি উঠাৰ দৰে শব্দ কৰে। শালপাতবোৰ উৰি যায়, আৰু পখিলাবোৰে চক্ৰাকাৰে দীপেনক ঘেৰাও কৰে। পিনে চাই তেওঁ দেখিবলৈ পায়—গীতাঞ্জলীৰ ছাঁ, ধোঁৱাৰ দৰে পাখি-ওলা ৰূপে গছৰ ওপৰেদি নামি আহে। তেঁওৰ হাতত এখন দীঘল বাঁহৰ বাঁশি, যাৰ পৰা বাজে এক বিষাদ সুৰ। গীতাঞ্জলীৰ চকুত চকু পেলাই দীপেন তন্ময় হৈ পৰে। তেওঁ অনুভৱ কৰে—অতীতৰ সকলো শব্দ, চিঞৰনি, হাঁহি, সপোন আৰু প্ৰেম যেন এই এক মুহূর্তত সংগ্ৰহ হৈ আহিছে। গীতাঞ্জলি ধীৰে ধীৰে আগবাঢ়ি কয়—”তই মোক ভাল পোৱা বুলি কৈছিলি, অথচ তই পালাই গ’লি। মই বোলে মই জুই হৈ গ’লোঁ, কিন্তু মই পখিলাও হৈ গ’লোঁ। তই জানিছ নে, সি নিশা মই পাহাৰত নামি আহিছিলোঁ, তোৰ নামত এন্ধাৰলৈ হাঁহিবলৈ। কিন্তু মই পেলালে আত্মা, আৰু সি আত্মা এতিয়া এই বনখনৰ শৰীৰ।” দীপেন হাঁহিবলৈ চেষ্টা কৰে, চকুলোৰ মাজেৰে গীতাঞ্জলীৰ মুখে মুখে শুধায়—”মাফ কৰিবি নে?” গীতাঞ্জলি একো নকয়, কেৱল হাত মেলি দেয়। তেওঁক জপিয়াই ধৰে দীপেন, আৰু তাৰ পাছতে কালি দুচকু বন্ধ হৈ যায়। গছবোৰে হাঁহে, পখিলাবোৰ জুই হৈ উৰে। আৰু বনখন এক নৱ কাহিনীৰ পাতনি মেলে—পথাৰত এখন নতুন নাম খোদাই হয়… “দীপেন”।
***
পূৱৰ পৰা বৰষুণৰ টিপটিপনি বাগৰিছিল পাতে-পাতে। গছবোৰে যেন কোনো গোপন কথা কঁপি কঁপি কয়, বতাহৰ দৰে। বিপিনৰ বুকুত এক অজান শীতলতা। আজি জিম ঘৰৰ পৰা ওলাই গৈ বনখনৰ গভীৰ অংশত আহিছিল—য’ত আগেয়ে সৈনিকৰ পুখুৰী আছিল, আৰু এতিয়া শুকান পাতৰে ঢকা এটা তলচাপা কুঁৱা। লগত মাত্ৰ এটা হেডলাইট, লগত এখন পানীভৰ্তি জাৰ আৰু এক পাথৰীৰ ছবিসমলীয়া নোটবুক। হঠাৎ, হেডলাইটৰ পোহৰত কুঁৱাৰ দাঁতত এটা সৰগৰ লগত লগা যেন ধূসৰ কাপোৰ দেখা গ’ল। সাঁজৰ আধাঁৰত তাৰ বগা চুলিয়ে যেন নিশাৰ ছাঁ ধৰি উৰুৱাই আছিল। বিপিন থমকি ৰ’ল—মাথোঁ চকুখন খুলি ৰখা। কণ্ঠ এখন—শুদ্ধ আৰু বিষাদেৰে ভৰা—”তই মোক পাহৰি গ’লি?”
বিপিনৰ শৰীৰ জোৰ হোৱা যেন হঠাৎ জ্বলি উঠিল, কুঁৱাৰ দাঁতৰ ওচৰত সেইজনা—মৰমৰী বনদেৱী, যাৰ মুখ খহা, চকু দুটা জ্বলা পখিলাৰ দৰে। তাৰ গৰ্ভত বনবোৰৰ হাঁহি, কান্দোন, বিলুপ্ত প্ৰেমৰ আক্ষেপ। “তই কেতিয়াবা মোক বাট দেখুৱাইছিলি, পখিলা জুইৰ বাট। এতিয়া মই উভতি আহিছোঁ—তোৰ অঙ্গত পখিলাৰ কিৰণ বান্ধিবলৈ।” বিপিন গিলেক গল-তলৰ জোৰগুৰি। সেয়া তেজৰ পৰশ। তেওঁ মনতে ভাবিলে, “এই কণ্ঠটো… শাৰদা?” ১৯৯৭ চনৰ এদিনৰ কথা মনত পৰিল, যেতিয়া তেওঁ চহৰৰ এজন সৰু পঢ়া-ছাত্ৰ আছিল। বনলৈ ফিল্ডৰ কামত আহিছিল। শাৰদা, স্থানীয় এগৰাকী গাইড, আৰু তেওঁৰ মাজত অদ্ভুত এখন বন্ধুত্ব গঢ়ি উঠিছিল—বেলেগ ধৰণৰ, নিবিচাৰ নিঃস্বাৰ্থ প্ৰেমৰ সৈতে। কিন্তু শাৰদা এজন তান্ত্ৰিকৰ বলি হৈ আছিল—এই কুঁৱাৰ দাঁতৰ কাষতে। বিপিন… সেয়া নোখুজাকৈ পাহৰি গৈছিল।
হঠাৎ এক প্ৰচণ্ড চিঞৰি উঠিল কুঁৱাৰ ভিতৰত—এবিধ কান্দোন, যিটো শব্দ নে আক্ৰমণ, জানিব পৰা নাযায়। কুঁৱাৰ দাঁতৰ পৰা ওলাই আহিল এবিধ পখিলা—জুইৰ দৰে উজ্জ্বল, যেন ঘূৰ্ণিবাতাহ। পখিলাৰ ৰশ্মিয়ে বিপিনৰ গাত পৰিলেই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে জুইৰ মাজত নিজক, কিন্তু জ্বলাই নাথাকে—গৰম, কিন্তু সুশীতল। সেয়া আত্মাৰ পৰশ আছিল। বিপিনৰ চকুত চকু পেলালে বনদেৱীয়ে ক’লে, “এই কুঁৱা তোৰ অপৰাধৰ সাক্ষী, বিপিন। মই তোলৈ বিচাৰ বিচাৰি আহিছোঁ।” আৰু তাৰ পিছতেই, সেউজ বনখনৰ শীতলতা হঠাৎ উত্তপ্ত হ’ল, পখিলাৰ দল উৰি আহিল গগনত, যেন আত্মাৰ সমাহাৰ—বিপিনৰ ওচৰৰ দাঁতত ঘূৰি ফুৰিবলৈ ধৰিলে। কুঁৱাৰ দাঁতত সন্ধ্যা আছিল, কিন্তু সেই সন্ধ্যা অলপ অলপকৈ এক নিশা হৈ পৰিছিল—এক বিনাশৰ নিশা, য’ত পুৰণি প্ৰেম আৰু আত্মাৰ কান্দোন নতুন জোনাক লৈ আহিছিল।
***
সন্ধিয়া বেলিটো বেলেগকৈ নিঃশব্দ হৈ পৰিছিল। হিমাংশুৱে বন বাংগালোৰ খিৰিকিৰ পৰা বাহিৰ চাই থাকোঁতে দেখা পালেগৈ—গগনজুৰি ধুমুহাৰ দৰে হালধীয়া পোহৰে শালৰ পাতবোৰ বগা তুলাৰ দৰে নচলাই আছিল। বনৰ বুকুত এটা অপৰিচিত নিৰৱতা, যেন সকলো জীৱ-জন্তুৰে শ্বাস ৰখাই থকাৰ দৰে। বতৰটো অলপ উষ্ণ, কিন্তু তাৰ ভিতৰতে তেওঁৰ গা শিঙনি উঠি থাকে। কোনোবা দিশৰ পৰা এটা ৰিনিক-ৰিনিক হাঁহিৰ শব্দ যেন বতাহৰ সৈতে বহি আহে। তেওঁ চকু মেলি ৰৈ থাকে, কিন্তু দেখা পায় মাথোঁ গছ আৰু তলত পৰি থকা শুকান পাত। “আকৌ শুনা গৈছে,” হিমাংশুৱে মূৰে-চুলি গুঁজিয়াই নিজকে কয়, যদিও বৰকৈ অবাক নোহোৱা। কিয়নো এই শব্দবোৰ এতিয়া প্ৰায় দৈনিক হৈ পৰিছে।
হিমাংশুৰ মনত ভাহি আহে সেই পুৰণি কাহিনী—ৰজনীৰ কথা, যিজনক তেওঁ কেতিয়াবা এৰি দিছিল। তেও বনকৰ্মী হিচাপে নিযুক্ত হোৱাৰ পূৰ্বে গুৱাহাটীত থাকোতে, ৰজনী এজনী সৰু গাঁৱৰ ছোৱালী আছিল। দুয়োৰে মাজত হোৱা সম্পর্কটো বেছিকৈ বাচি উঠিব নোৱাৰিলে; হিমাংশুৱে নিজৰ চাকৰি, দায়িত্ব আৰু ভবিষ্যতৰ কথা ভাবি, ৰজনীক অৱহেলা কৰিছিল। কিন্তু এতিয়া, এই বনখনৰ গভীৰ নিস্তব্ধতাত, তেওঁ শুনে সেই একে কণ্ঠ—”তই মোক পাহৰি গ’লি?” এই পোনপটীয়া অভিযোগে তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত জুই লগাই দিয়ে। যেন ৰজনী নাই, কিন্তু তেওঁৰ আত্মা এখেতত ঘূৰি ফুৰে, বনদেৱীৰ ৰূপত। আৰু এতিয়া, তেওঁ সদায় হিমাংশুক অনুসৰণ কৰি থাকে—পাতৰ শব্দত, সন্ধিয়া ছাঁত, সেউজীয়া চকুৰ চকচকণিত।
সেই ৰাতি হিমাংশু চকু মেলি থাকিল। জুই নিভাই বিছনাত পৰিলেও ঘুম নাহিল। বাহিৰৰ বনকুকুৰাৰ হাঁহি, পাতল হাওঁৰ চাপ, কেতবোৰ চৰাইৰ আচলতে অচেনা শব্দ—সকলো যেন তেওঁৰ চকুত ডিঙিত লাগি থাকিল। ওচৰৰ খিৰিকিৰে তেওঁ দেখিলে—শাল গছটোৰ তলত কোনোবা থিয় দিছে। পোহৰৰ আধাত ছাঁমূৰটো লাহে লাহে কাষলৈ আহি থাকিল। চুলি খহা, সেউজীয়া জোপাৰ দৰে কাপোৰ, আৰু চকু—সেই চকু! এসময়ত তেওঁ দেখিছিল সেই চকু। তেওঁ জঁপি গ’ল—বিছনাৰ পৰা উঠিবও নোৱাৰিলে। কণ্ঠটো, সুঁৱৰিলে ৰজনীৰ গীত, কিন্তু তাত এতিয়া বিষ আছিল, অভিযোগ আছিল, আত্মবিলোপৰ যন্ত্রণাৰে ভৰা কেঁচা হাঁহি আছিল। সেউজীয়া চকু আৰু সেই গীত—দুয়োয়ে মিলি হিমাংশুক জ্বলাই পেলালে।
ৰাতিপুৱা উঠি তেওঁ নিজৰ গাৰ ওপৰত গভীৰ আঁচ চিহ্ন দেখিলে—যেন কাৰোবাই থনু দাঙি পিষি দিছিল। হাতত থকা বনকৰ্মীৰ ডায়েৰীত তেওঁ লিখিলে—“এইটো কেৱল ভয় নুহয়, এইটো যেন কৈছে—সময় পালেই তই মোক চিনিবি।” বহুকাল আগতে যিটো সম্পর্কৰ প্ৰতি তেওঁৰ উপেক্ষা আছিল, আজিৰ দিনত সেই উপেক্ষা বন দেউতাক হৈ উঠিছে। এতিয়া তেওঁ জানে—ৰজনীৰ আত্মাই মাটি-পাতত বাঁহীৰ দৰে বাজি আছে, আৰু সেয়া থমকি থাকিব নোৱাৰে। হয়তো বনেই এতিয়া তেওঁৰ প্ৰতিশোধৰ ক্ষেত্ৰ, আৰু তেওঁ, হিমাংশু, সেই বিচাৰৰ প্ৰধান অভিযুক্ত।
***
বনখনৰ গভীৰতা এতিয়া যেন নিজৰ জীৱন্ত অস্তিত্ব লৈ উঠিছে। জয়ন্তই এইখন বন অনেক বছৰ ধৰি চিনে, কিন্তু এতিয়া বটগছবোৰ, ফনিখাউজাৰ মাজৰ কুঁৱলী, আৰু উকাহ-মাকাহ বাটবোৰেই যেন তেওঁৰ ওপৰত চকু ৰখা আত্মা হৈ পৰিছে। গধূলি নামিবৰ লগে লগে তেওঁ তৰকালৈ ভোজ খাই বন বিট অফিচৰ পৰা ওলাই আহিল। ওলাই আহিও তেওঁ থমকি থাকিল—বাতি নিভা, বনখনৰ ওপৰতে ৰঙা ৰঙা আভা, যেন কোনোবাই পখিলা জুই জ্বলাই থৈছে। কিন্তু ক’ৰ পৰা আহিছে এই ৰঙা পোহৰ? বাতাসত ৰন্ধন নহয়, পোহৰৰ কুটা নাই—তথাপিও গছৰ পাতত পাতত এই ৰঙা আভাৰ প্ৰতিচ্ছবি। আকৌ সেয়া শুদ্ধ মাত—”তই মোক পাহৰি গ’লি?”
তেওঁৰ হাড়ৰ মাজলৈকে চমক উঠে। সেই মাতত আছে আক্ৰোশ, কিন্তু এটি মৰমৰ জ্বৰো। জয়ন্তই আকৌ পাহাৰত গৈ চকু মেলি চালে—কোনোও নাই। পিছে পাতৰ কঁপনি, বতাহৰ চিঞৰি উঠা সুৰত যেন শব্দে শব্দে গাঁথি দিছে এজনা মৰাৰ আকুল আবেদন। জয়ন্তে ৰাতিপুৱা দেখাৰ পখিলাজাকৰ কথা মনত পেলালে। সেই পখিলাসকল কোনো সাধাৰণ পখিলা নহয়। তেওঁ এতিয়া এক অদৃশ্য অনুগ্ৰহৰ বলয়ত পৰি গৈছে। পদে পদে তেওঁ অনুভৱ কৰে—কোনো এটা শক্তি তেওঁৰ পিছে পিছে আহিছে। খোজ দিলে পুৱা শুকান পাত কুঁহকাঁহ কৰি উঠিলেও যেন দুবাৰকৈ শব্দ হয়। নিজ খোজেৰে নহয়, তাৰ ছাঁয়াই যেন অনুৰণিত হৈছে তেওঁৰ গাত।
তেওঁ বনখনৰ মাজত থকা এটি পুৰণি খৰঙাঘৰলৈ গৈ চিঞৰি উঠিল, “তই কোন?” পিছফালে কোনো নাই, সন্মুখত কেৱল গছ আৰু জুইৰ দৰে উজলি থকা পখিলা। হঠাৎ তেওঁৰ কাণত বাজিল এটি চিনি পোৱা গীত—”তই যে পাহাৰ পালা মোৰ গপ”—চন্দনাৰ কণ্ঠ। বুকু কাপিবলৈ ধৰিলে। বনখন এতিয়া থিয় হৈ আছে—এখন জীৱন্ত থিয় দিয়া দ্ৰোহী মন্দিৰ যেন। গীত বাজিছে, কণ্ঠ উৰিছে, ছাঁয়া নাচিছে। জয়ন্তে পিছে মুখ ঘূৰাব পৰা নাই। তেওঁৰ জ্ঞান দপচি যাবলৈ ধৰা মুহূৰ্তত কেৱল এটাৰ চেতনা আছিল—চন্দনাই ঘূৰি আহিছে। আৰু তেওঁ কেতিয়াবা চন্দনাৰ অনুৰোধ, প্রেম, আৰু আত্মাৰ ডাকক উপেক্ষা কৰিছিল। বৰ্তমান সেই আত্মাই বনদেৱী হৈ ছাঁয়াৰ দৰে তেওঁৰ পিছে পিছে আহিছে—আৰু ৰাতিৰ বুকুত, এই পখিলা জুইৰ মাজত, প্ৰতিশোধৰ শলাগনি লৈ উঠিছে।
***
ৰাতিটো নিৰ্জন। ছাঁই-ছাঁই কৰা আকাশৰ তলত বনখন যেন শুৱাই আছে কোনো দুঃস্বপ্নত। বন কৰ্মচাৰী চেতন বৰাৰ নিঃশ্বাস তীব্ৰ, চকুৰে অন্ধকাৰ চিঙি আগবাঢ়ি আহি আছে বনদেৱীৰ আহ্বানলৈ। বৰ্তমান আৰু অতীত—দুয়ো একেলগে গলি গৈছে, যেন সময়ো এই অৰণ্যৰ বৃক্ষবোৰৰ দৰে জীৱন্ত হৈ উঠিছে।
তেওঁ বনখনৰ গভীৰ অংশত থিয় আছিল, য’ত এটা পুৰণি বটগছত কেইবাখনো জুই-পখিলা দীপ্তিময় পাখি মেলি নাচি আছিল। এই পখিলাবোৰে এনে আলোকে বনখন জীপাল কৰি তুলিছিল, যেন স্বৰ্গৰ ধেমালি কোনো গোপন স্থলত নেমি পৰিছে। তেতিয়াই পুনৰ শুনা গ’ল সেই কণ্ঠ—”তই মোক পাহৰি গ’লি, চেতন?”
চেতন বুকুখন থমকি গ’ল। সেয়ে একে কণ্ঠ, যি কণ্ঠ কৈছিল—”মই আগত গৈ থাকিম, অপেক্ষা কৰিম।” তেওঁৰ মনত পৰিল তিতা-মিঠা স্মৃতি। বনবিভাগত যোগদানৰ আগতে, তেখেতৰ এটি ছাত্ৰ-জীৱন আছিল, য’ত সুধাকণী নামৰ এগৰাকী কণ্যা তেওঁৰ জীৱনত দীপ্তি হৈ সোমাইছিল। সুধাকণী আছিল স্থানীয় বনগাঁওৰ মুকলি প্ৰাণ—জানো বনদেৱী নিজেই। তেওঁ বন আৰু জীৱন প্ৰেম কৰিছিল, আৰু চেতনক শিকাইছিল কিদৰে গছবোৰেও উশাহ লয়, কিদৰে প্ৰকৃতিৰ সৈতে মিলি জীৱন আনন্দময় হয়। কিন্তু এক বৰষুণজাকৰ দিনা, সুধাকণী নোহোৱা হৈ গৈছিল—কোনেও জানেনে ক’লৈ।
চেতন সেই গোপনতাক বুকুত লৈ জীৱন আগবঢ়াইছিল। কিন্তু এতিয়া, এই বনৰ বুকুত, সুধাকণীৰ সেই পখিলা জুইৰ ৰূপত উভতি অহা যেন নিশ্চিত। তেওঁ ওচৰ-চুবুৰীৰ বাতি-নথকা বনদিশাত আগবাঢ়ি গৈ, বটগছখনত হাত দিছিল—গছখনৰ গুৰিত এটা মাটিৰ মূৰ্তি, অর্ধেক-মানৱী অর্ধেক-পখিলা জুইৰ! আৰু তাৰ চকুত আছিল চেতনক চিনি পোৱা চকুতলৰ জোনাক।
এচেৰেঙা ধুমুহাৰ মাজেৰে বনদেৱীৰ কণ্ঠ ওলাল—”তই ক’লৈ গ’লি, চেতন? মই এতিয়ালৈকে তোৰ অপেক্ষা কৰিছোঁ।” বটগছখন কঁপিবলৈ ধৰিলে। চেতন চকু মুদি হাত পাতিলে। পখিলা জুইবোৰে তেওঁৰ গাৰ ওপৰত উৰিব ধৰিলে, যেন তেওঁৰ পাপসমূহ জ্বলাই ৰক্ষা কৰিছে। তেওঁৰ চোখুৰে গৰি গ’ল চকুলো—তেওঁ ওভতাই দিব নোৱাৰিলে সুধাকণীক, কিন্তু সুধাকণী বনদেৱীৰ ৰূপত উভতি আহি তেওঁৰ অন্তৰৰ বনখন পুৰণি আলোকেৰে পূৰ্ণ কৰিছে।
চেতনে এখন বাট বাছি ললে—তেওঁ সুধাকণীৰ এই বনৰ মাত সঁচাকৈ শুনি পালে। আৰু এতিয়া, এই বন, এই জুই-পখিলা, আৰু এই স্মৃতি—সেয়াই হ’ল তেওঁৰ নতুন জীৱন। সেইপিনে বাট ধৰিলে, য’ত বটগছ আৰু জুই-পখিলাৰ মাজত বনদেৱীৰ আত্মা সদায় জ্বলন্ত।
___
