নৱনীতা

ঋজু শইকীয়া

ধুবুৰীৰ এখন ছাঁয়া-ঢকা পুৱা, য’ত ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ পৰা উৰি অহা মচমচীয়া বতাহে যেন কোনো গভীৰ কথা ক’তেই ক’ব নোখোজে, তাতেই দীপ্তজিৎ বৰাৰ সৰু জীৱনগাঁথা প্ৰতিদিনৰ দৰে আৰম্ভ হৈছিল। তিনি ৪২ বছৰীয়া হাইস্কুল শিক্ষক, যি নিজৰ জীৱনক ঠিক কবিতাৰ দৰে চালনা কৰে—স্পষ্ট, নিয়মেৰে, আৰু নিঃসঙ্গতাৰে। তেওঁৰ চকুত এখন নিৰ্বাক স্থিৰতা থাকে, যেন ভিতৰত কিছুমান কথা মাকুৰাবোৰৰ দৰে জাল লগাই ৰাখিছে। ধুবুৰীৰ তামোলপট্টি স্কুল, এখন গা-ঘিন্তি পাটতলীয়া স্কুল, য’ত বেছি ভাগ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে তেওঁক ‘বড়দাদা’ বুলি সম্বোধন কৰে। শিক্ষক হিচাপে তেওঁৰ শিক্ষাদানৰ ধাৰা—জ্ঞান আৰু শৃংখলাৰ এক অনবদ্য সংযোগ। কিন্তু তেওঁক চিনা বহুতে জানে—তেওঁ কেতিয়াবা বিষন্ন হয়, আৰু এই বিষন্নতা যেতিয়া জুই হয়, তেওঁ চকু মেলি দীঘল সময়লৈ গগনৰ ফালে চাই থাকে। সেই ক্ষণত তেওঁ যি ছবিখন দেখি থাকিব পাৰে, সেইটো কেৱল তেওঁহে জানে। ঠিক এই সময়তেই ৭ বছৰ আগৰ এটি কণ্ঠস্বর ধ্বনি হৈ দীপ্তজিতৰ স্মৃতিৰ দেউলত গৰ্জন কৰে—“ছাৰ, মই কবিতা লিখিছোঁ, আপুনি চাই দিবেনে?” সেই কণ্ঠ, সেই ঈষৎ হোঁচা-কণ্ঠেৰে কৈ থকা বাক্যটো, আজিও যেন আগৰ দৰে পৱিত্ৰ লাগে, যেন কেৱল শব্দ নহয়, যেন কৈছিল এটা মন, এটা অব্যক্ত আত্মা—নৱনীতা কলিতা।

সেই বছৰ—২০১৮ চন—বিদ্যালয়ত সাহিত্য সভা চলি আছিল। নৱনীতা তেতিয়া একাদশ শ্ৰেণীৰ ছাত্ৰী আছিল, দীপ্তজিতৰ ইংৰাজী ক্লাছৰ। তেওঁ অলপ গম্ভীৰ, কিন্তু অদ্ভুত ধৰণৰ বুদ্ধিমতী আৰু আত্মসচেতন আছিল। তেওঁৰ চকুত কিবা এটি আছিল—অসাধাৰণ আত্মবিশ্বাস আৰু এটি বুজাব নোৱাৰা জ্যোতি, যি দীপ্তজিতৰো দৃষ্টি আঁতৰাব পৰা নাছিল। তেওঁ আছিল সাহিত্যৰ মৰুভূমিত এটি বৃষ্টিপাত—হঠাৎ আহি সকলো শূন্যতা ভিজাই দিয়া, কিন্তু নিজৰ উপস্থিতিৰ কোনো দম্ভ নথকা। কবিতাৰ প্ৰতিটো শব্দত তেওঁৰ নিজৰ কণ্ঠ আছিল, কিবা এটি অপূৰ্ণতা বুজাব খোজা কিছুমান ব্যাকুলতা। দীপ্তজিৎ এতিয়া আৰু কবিতাবোৰক শিক্ষক হিচাপে চাব নোৱাৰিলে; তেওঁ বুজি পাইছিল, নৱনীতাৰ কবিতাবোৰত তেওঁ নিজেই আছে, আৰু হয়তো কেতিয়াবা তেওঁ নিজেই সেই লেখাৰ “তুমি” আছিল। কিন্তু সমাজ? বিদ্যালয়? নিজৰ আদৰ্শ? এইবোৰ যেন তেওঁৰ বুকুত এটি লোহাৰ দণ্ডৰ দৰে বিধি গ’ল—প্ৰেম, অনুভৱ, ব্যক্তিগত আকাংক্ষা—এইবোৰ শিক্ষক হোৱাৰ সীমানাৰ বাহিৰত। আৰু সেয়াই আছিল দীপ্তজিতৰ দুঃখৰ সূচনা। তিনি জানিছিল—তেওঁ কেতিয়াও মুখেৰে কিবা নক’ব। নৱনীতাইও কেতিয়াবা সঁচা কবি হিচাপে জানিছিল—“মৌনতাই আটাইতকৈ বেছি শব্দময়।”

বিদ্যালয়ৰ শেষ দিনৰ পুৱা, যেতিয়া সদায়ৰ দৰে দীপ্তজিত ক্লাচত আহিল, তেতিয়া নৱনীতাই তেওঁলৈ এটি কাগজ মেলি দিলে—মাথোঁ লিখা আছিল: “Thank you, sir. For making silence feel like poetry.” আৰু তাৰ তলত কোনো নাম নাছিল, কেৱল এটা ওপঙা ফুলৰ আঁকা। সেই কাগজখনে দীপ্তজিতৰ অন্তৰ জুৰি ধৰি ৰাখিলে, যেন তাৰ মাজতে তেওঁ নিজৰো কোনো অংশ বিচাৰি পাল। কিন্তু তেতিয়া তেওঁ নৱনীতাৰ চকুলৈ চাই ক’লে মাথোঁ—“Best of luck.” তাৰ পিছৰ কথাষাৰ হয়তো সকলোৰে জীৱনত সংঘটিত হয়—নৱনীতা গুৱাহাটীলৈ এঞ্জিনিয়াৰিং পৰাশুনাৰ বাবে গুচি যায়, আৰু দীপ্তজিৎ ধুবুৰীত থাকি যায়, নিজৰ অধ্যয়নত, নিজৰ শূন্যতাত। বছৰ সাত পাৰ হয়, আৰু দীপ্তজিৎ সদায় কিছুমান কথা বুকুত লুকুৱাই ৰাখে। কিন্তু সেই নীৰব বুকু একেদিনাই আচলতে কঁপি উঠে—যেতিয়া তেওঁ এখন কিতাপৰ দোকানত এখন অসমীয়া গল্পৰ সংকলন হাতে লয়—লেখক: Novoneeta Writes। গল্পৰ নাম: “শব্দৰ ওপঙা পাল”—আৰু প্ৰথম বাক্য: “মই আজিও তেখেতক ‘ছাৰ’ বুলি সম্বোধন কৰোঁ, কিয়নো নামৰ অধিক শক্তিশালী কোনো সম্বোধন মই জানো নে?” দীপ্তজিতৰ ওচৰৰ মানুহজনে তাৰ মুখলৈ চায়, কিন্তু দীপ্তজিৎ তেতিয়ালৈয়ে বতাহলৈ চাই থাকে—বুজাব নোৱাৰা এটি হাঁহিৰে, যেন তেওঁৰ কোনোদিনো কোৱা নহোৱা কবিতা এটা হঠাৎ বিশ্বজোড়াৰ হোৱাৰ সুখতে ভিজি থাকিব খোজে।

***

বছৰটো আছিল ২০১৮, ফেব্ৰুৱাৰীৰ শেষ সপ্তাহ—বিদ্যালয়ৰ বাৎসৰিক সাহিত্য সভা। দিনটোৰ ৰাতিপুৱা ধুবুৰীৰ বতাহত শীতৰ শেষ চুমা আছিল, কিন্তু বিদ্যালয়খনৰ চৌহদত উত্তেজনাৰ ভিন্ন এক ৰসায়ন চলি আছিল। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীবোৰে কবিতা, নাটক, সংগীতৰ মহড়া লৈ ব্যস্ত। দীপ্তজিৎ বৰা সেইদিনা অডিটোৰিয়ামৰ ষ্টেজেৰে নামি আহি আচলতে মনত কৰি আছিল—এইবাৰ সাহিত্য সভাখন অলপ বেছি মৰমীয়াল হ’ব। তাৰ পিছতে নৱনীতাৰ নাম ঘোষণা কৰা হ’ল—”কবিতা পাঠ: নৱনীতা কলিতা”। মাইকত তেওঁৰ কণ্ঠ ওলালে: “এই কবিতাখন মই মোৰ এজন অতিপ্ৰিয় ব্যক্তিক উৎসৰ্গা কৰিছোঁ, যিজন মোৰ জীৱনত সাহিত্য বুজিবলৈ এক নতুন দিশ দেখুৱাইছে।” সুধী সমাজ চুপ। দীপ্তজিতৰ বুকু মুহূর্ততে কঁপি উঠে—চকুত পৰে নৱনীতাৰ আত্মবিশ্বাসী দাঁত-দেখা হাঁহিটো, কিন্তু তাৰ অন্তৰত আছিল এটি গোপন চিঠিৰ দৰে লুকোৱা এক স্পষ্ট অনুভূতি—যি কথাৰ পৰা দীপ্তজিৎ সদায় পলাই গৈছিল। নৱনীতাই পাঠ কৰা কবিতাটো আছিল—“শব্দৰে ননোৱা মৌনতা”, য’ত প্ৰতিটো লাইন যেন দীপ্তজিতৰ বাবে লিখা—“তুমি কেতিয়াবা মোক চাইছিলা, কথা নক’ই; মই কেতিয়াবা হৃদয়তে শুনিছিলো, ক’লা নাই। কিন্তু সেই চুপ শব্দবোৰ—আমাৰ কথোপকথন আছিল।” দীপ্তজিৎ মাত্ৰ মুচকি হাঁহি দিলে, বাহিৰে ঠিক যেন এক শিক্ষকৰ মৰম, কিন্তু ভিতৰত যেন প্ৰতিটো শব্দ গাত বিদ্যুত হৈ পৰি আছে। অনুষ্ঠানৰ অন্তত নৱনীতাই দীপ্তজিতৰ ওচৰ চাপি আহিল আৰু ক’লে—“Sir, কি লাগিল?” দীপ্তজিত ক’লে—“ভাল লিখিছা, আগলৈও লিখি যা।” কিন্তু তেওঁৰ কণ্ঠ সৰু আছিল, আৰু চকুখন দৃঢ় নাছিল।

সেই দিনৰ পিছৰ সপ্তাহত দীপ্তজিত আৰু নৱনীতাৰ মাজত এক প্ৰকাৰ সাহিত্যময় বন্ধুত্ব গঢ় লৈ উঠে। আন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে সেয়া সাধাৰণ “ক্রিয়াকলাপ” বুলি বিবেচিত হলেও—তেওঁলোকৰ মাজৰ কথোপকথন আছিল অন্য এক মাত্রাত। দীপ্তজিতে তাক বিভিন্ন ইংৰাজী কবিতাৰ ব্যাখ্যা দিছিল, নৱনীতাই তেওঁৰ পৰা “Emily Dickinson” আৰু “Pablo Neruda”-ৰ অনুভৱৰ পাঠ লবলৈ আৰম্ভ কৰিছিল। দীপ্তজিতেও আচলতে এফালে বিস্মিত হৈছিল—নৱনীতাৰ কবিতাবোৰ দিনে দিনে জটিল, গভীৰ আৰু ব্যতিক্ৰম হ’ত গৈছিল। “অলপ ব্যতিক্ৰম কবিতা লিখিছা”—দীপ্তজিতে এটা খাতা মেলি কৈছিল। নৱনীতাই চকুৰ কাষত চুলি সাৰিছিল আৰু মিচিকি হাঁহি দিলে—”বেলেগ কৰি লিখা শিকিছোঁ… আপোনাৰ পৰা।” দীপ্তজিতৰ বুকুত এজাক হেৰুৱা পখিলাৰ দৰে এটি অনুভূতি এৰি গৈছিল। তেওঁ জানিছিল—এই ছাত্ৰীজনীৰ সৈতে তেওঁৰ সম্পর্ক শিক্ষক আৰু ছাত্ৰীৰ সীমানা পাৰ নকৰিলেও, অনুভৱৰ গভীৰতাত অলপ বেছি দূৰ গ’ই পেলাইছে। সন্ধিয়াবোৰত তেওঁ ঘৰত বহি কেতিয়াবা কবিতা পঢ়ি থাকিলে চকু-সমুখত নৱনীতাৰ মুখ ভাঁহি উঠিছিল। তেওঁ নিজেও কেতিয়াবা অনুভৱ কৰিছিল—যদি বয়স, সমাজ, দায়িত্ব—এইবোৰ নাথাকিলেহেঁতেন, তেওঁ হয়তো ক’ব পাৰিলেহেঁতেন, “মই তোমাক ভাল পাওঁ।” কিন্তু তেওঁ নোৱাৰিলে, কিয়নো শিক্ষক হিচাপে তেওঁ জানিছিল—কেতিয়াবা আত্মসংযমেই হ’ল একমাত্ৰ উৎসৰ্গা। নৱনীতাই এই মুহূৰ্তবোৰ নিজৰ গল্পত সাঁচি ৰাখিছিল, আৰু তেওঁ জানিছিল, যি পৃষ্ঠা মোৰ হ’ব নোৱাৰিলে, সেইটোত মই শব্দ হৈ থাকিম।

চৰম মুহূৰ্তটো আহিল বিদ্যালয়ৰ শেষ দিনত। সকলো ছাত্ৰ-ছাত্ৰী ডাইৰীত স্বাক্ষৰ লৈ ফুৰি ফুৰিছিল। দীপ্তজিতো সচৰাচৰ শুভকামনা দি দিছিল সকলোকে। কিন্তু নৱনীতাই ভিন্ন কিছু কৰিলে। তেওঁ চুপে চুপে এগৰাকী পিয়নক এটা সাদা খাম দিবলে ক’লে—“Sir’s table-ত ৰাখি দিয়ক।” খামৰ ভিতৰত আছিল এটি কবিতা—চ’ত কোনো নাম নাছিল। কবিতাখনত শেষ শাৰীৰ শব্দ আছিল: “তোমাৰ মূনত মোৰ হাত কোনোদিনো নপৰিব, কিন্তু মোৰ সকলো কবিতাৰ ওপৰত তুমি ছাঁ হৈ থাকিবা।” দীপ্তজিতে সেই খাম পঢ়ি কিবা এটা লিখিবলৈ হাত আগবঢ়াইছিল—পিছত সাৱটি ল’লে। তেওঁ জানিছিল—নৱনীতাৰ গধূলিবোৰে হয়তো এনেকুৱাকৈয়ে যাত্ৰা কৰিব, য’ত তেওঁ থাকিব লেখাৰ মাজে, স্মৃতিৰ মাজে, কিন্তু বাস্তৱৰ বাহিৰে। সাত বছৰ পাছতো, সেই অনুভৱৰ নামেই হ’ল—”নৱনীতা”।

***

তেওঁ সেই খামখনৰ কবিতাটো বহুসময় ধৰি চাই থাকিছিল, যেন শব্দবোৰৰ মাজত লুকাই থকা কোনো অসমাপ্ত প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি ফুৰিছিল। নৱনীতাৰ হাতৰ লিখনি চিনাক্ত কৰাটো তেওঁৰ বাবে অতি সহজ—সেই অক্ষৰৰ টান, সেই “স” বর্ণৰ বিশেষ ঘূৰণ—যিটো পঢ়ি তেওঁ বহু আগতে চিনাকি হৈ গৈছিল। কিন্তু কবিতাটোত নাছিল কোনো নাম, কোনো “Goodbye”, বা “Yours faithfully” — মাথোঁ শেষ শাৰীখন, যি দীপ্তজিতৰ বুকুৰ কুঁহিপাতৰ দৰে শব্দাবদ্ধ আছিল: “তুমি মোৰ প্ৰতিটো কবিতাৰ আগশাৰীত এটা মৌনতা হৈ থাকিবা, যাক কেতিয়াও উচ্চাৰণ কৰিব নোৱাৰি।” দীপ্তজিত এতিয়া নিজকে বুজাব খোজা এজনো মনুষ্য হৈ আছিল, যিজনে জানে কি সঠিক, কিন্তু তাত বিশ্বাস ৰাখিব নোৱাৰা এটি আত্মা হৈ পৰিছে। তেওঁ সেই কবিতা সহ খামখন নিজৰ চিৰকালীন থকাৰ মাজত—জোনাকৰ পৰা আঁতৰ পৰা ডেস্কৰ ভিতৰত ৰাখি দিলে। তাৰ পিছদিনা বিদ্যালয়ৰ মূল গেটত যেতিয়া বিদায়ী ক্লাচ ফটো তোলা হৈছিল, নৱনীতাই দীপ্তজিতৰ কাষ চাপি আহি কেবল মিচিকি হাঁহি এটা দিলে। কোনো শব্দ নাছিল, কিন্তু সেই হাঁহিৰ মাজত এটি গুচি যোৱা যুগল জীৱনৰ সংক্ষেপ ইতিহাস আছিল। তেতিয়া দীপ্তজিত মনে মনে নিজকে ক’লে—“এই হাঁহিটো মই লৈ থাকিম, বাকী সকলো তোমাৰ।” আৰু সেইদিনাৰ পিছত, নৱনীতা দীপ্তজিতৰ জীৱনৰ পৰা বাহ্যিকভাৱে মুছি গ’ল।

ছয় মাহ পাৰ হ’ল। গুৱাহাটীৰ এখন বেসৰকাৰি কেম্পাছত নৱনীতাই কম্পিউটাৰ ইঞ্জিনিয়াৰিঙৰ অধ্যয়ন আৰম্ভ কৰিলে। নতুন বন্ধু, হোষ্টেল, ক্লাছ টেষ্ট—এই সকলোৰে মাজত তেওঁৰ ডায়েৰীটো মাত্ৰ এখনেই আছিল যাক সকলোৰে পৰা লুকাই ৰাখিছিল। সেই ডায়েৰীত, প্ৰতিদিনে সে লিখিছিল কিছু না কিছু—বেলেগ কোনো নাম নোলেখাকৈ, “ছাৰ” বুলি সম্বোধন কৰি। তেওঁ তেওঁৰ স্মৃতিৰ দীপ্তজিতক কেতিয়াবা অভিমানত গালি দিছিল—“আপুনি কিয় কিবা নক’লে?” কেতিয়াবা মৰমেৰে লিখিছিল—“আপোনাৰ চুপ থাকিবই লাগে, নহ’লে মই মোৰ কবিতাবোৰ কিদৰে লিখিম?” ইফালে, দীপ্তজিৎ ধুবুৰীত তেনেকৈয়ে স্কুলত নিজৰ কৌশলগত, নিৰ্বিকার জীৱনটো আগবঢ়াইছিল। কিন্তু সকলো সন্ধিয়া, তেওঁ কেতিয়াবা অফিচৰ ডেস্কত বহি সেই খামখন মেলি চাই চাই থকাটো যেন এটি ৰুটিন হৈ পৰিছিল। তেওঁ নিজে কোনোদিনো কাব্য লিখা আৰম্ভ নকৰে, কিন্তু কেতিয়াবা ইংৰাজী ক্লাছত “Sonnet 18” পঢ়োৱা সময়ত তেওঁৰ চকু অনিচ্ছায়ে Blackboardৰ ওপৰত নৱনীতাৰ আৱলম্বন হৈ আঁকা প্ৰতিচ্ছবিৰে ভৰি পৰে। তেওঁৰ অনুধাৱন আছিল—এই মৰম কোনোদিনো উলংঘা নকৰা, কোনো সমাজৰ লগত যুদ্ধ নকৰা। এটা আদৰ্শৰ নিঃশব্দ গোপন সংবেদনা, যিটো একমাত্ৰ তেওঁ আৰু নৱনীতাই বুজে।

এদিন, এখন বইৰ দোকানত দীপ্তজিত হঠাৎ এটি সৰু পকেটবুকত চকু পেলালে—লেখক: Novoneeta Writes। সেই নাম দেখিয়েই তেওঁৰ ভিতৰত এটি এজাক পুৱাৰ দৰে অনুভৱ জাগি উঠিল। বইখনৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাৰ কবিতা আছিল—“শব্দৰ ওপঙা পাল”—আৰু প্ৰথম শাৰী: “তুমি মোৰ অচিনাকি পথ হ’লা, কিন্তু মই তোমাক বুকুত লৈ শব্দত ঘূৰি ফুৰিলোঁ।” তলত লেখা আছিল: “To my silent teacher.” দীপ্তজিৎ চুপে চুপে বইখন কিনি টিচাৰ কমন ৰুমলৈ উভতি আহিল। কোনো এক বোৰাত তেওঁ নিজকে ক’লে—নৱনীতা কাহিনীকাৰ হ’ব বুলি তেতিয়া বুজি নাছিল। তেওঁ হয়তো ইঞ্জিনিয়াৰিং শিকিছিল, কিন্তু তেওঁৰ বেছি শক্তিশালী অস্ত্ৰ আছিল—স্মৃতি। আৰু সেই স্মৃতিৰ উৎস—তেওঁ, দীপ্তজিৎ বৰা। তেওঁ জানে, তেওঁৰ প্ৰেম আজিও শব্দত জীৱিত আছে, আৰু কেতিয়াবা কোনো এটা নতুন কবিতাৰ শিৰোনামত নৱনীতাই সেই প্ৰেমক আকৌ পুনৰ লিখি থব।

***

সাত বছৰৰ নীৰবতা যেন ধুবুৰীৰ পুৰণি ল’ৰা পথাৰখনৰ দৰে—চিৰদিনৰ বাবে স্থগিত, কিন্তু ভিতৰভাগত কেতিয়াবা জীয়াই থকা স্মৃতিৰে খোজ লয়। দীপ্তজিৎ বৰাৰ জীৱন এই সাত বছৰত কেতিয়াও নাটকীয় নহ’ল; তেওঁ ঠিক শিক্ষকসুলভ ধৈৰ্যৰে নিজৰ দায়িত্ব, নিজৰ দিনচৰ্যা আৰু নিজৰ ভিতৰৰ শূন্যতাক আগবঢ়াই গ’ল। কোনো বিয়া নহ’ল, কোনো প্ৰেমৰ চেষ্টা নহ’ল—বাহ্যিক দৃষ্টিৰ বাবে, তেওঁৰ জীৱনটো সৰল, অনবদ্য, নীতিৰেখাসম। কিন্তু বাস্তৱত, তেওঁ একগৰাকী কাহিনীৰ অদৃশ্য চৰিত্ৰ হৈ পৰিছিল—সেই কাহিনী যি তেওঁ নিজে কোনোদিনো লিখি পোৱা নাছিল, কিন্তু যিটো প্ৰতিদিনে কোনোবাই লিখি আছিল। গুৱাহাটীৰ এগৰাকী উদীয়মান কাহিনীকাৰ “Novoneeta Writes”—তাৰ নাম আজি ছ’চিয়েল মিডিয়াত, সাহিত্য ব্লগত, অনলাইন মেগাজিনত ঘূৰি ফুৰে। “অসমীয়া সাহিত্যের নতুন স্বৰ”—এই শিৰোনামত কেতিয়াবা সংবাদপত্ৰত ফিচাৰ হয়। দীপ্তজিৎ আচলতে প্ৰথমটো প্ৰবন্ধ পঢ়িছিল “WordCraft” নামৰ এক অনলাইন ম্যাগাজিনত—”শব্দৰ ঠেলা, নীৰবতাৰ গোন্ধ”—লেখক: Novoneeta Writes। তেওঁ লেখাখনৰ মাজতে এক প্ৰচণ্ড চেনেহৰ আৱেগ অনুভৱ কৰিছিল, যেন প্রতিটো শাৰীত লুকাই আছে তেওঁৰ চকুলোৰ তলত থকা কাহিনী। তেওঁ জানিছিল, এই নামৰ অন্তৰত থকা “নৱনীতা” কেৱল এটি কলম-চিহ্ন নহয়, এই নাম এক জীৱন্ত স্মৃতিৰ পাথেয়।

নৱনীতাৰ জীৱন এফালে এক অন্য গতি লৈ আগবাঢ়িছিল। এঞ্জিনিয়াৰিং পঢ়া কালতেই তেওঁ সাহিত্যৰ লগত বন্ধুত্ব পাতিছিল, যেন শব্দবোৰ তেওঁৰ কণ্ঠৰ স্বাভাৱিক প্ৰতিধ্বনি। হোষ্টেলৰ তলা-ঘৰত থকা কোণাৰ বেডটো, চিঙা কম্বল আৰু জানালিৰ দাঁতিত জাপ দিয়া চেলফান্টোড স্ক্ৰীনৰ তলত বহি তেওঁ লিখিছিল তাৰ প্ৰথমখন গল্প—”মৌনতাৰ পৃষ্ঠা”। গল্পটোৰ বিষয় আছিল—এজন শিক্ষক, যিজনে চুপচাপকৈ কিছুমান কথা সাঁচি ৰাখে, কিন্তু তেওঁক চিনে কেবল এজনী ছাত্ৰীৰ অন্তৰ। সেই গল্পবোৰেই একে একে অনলাইন প্লেটফৰ্মত প্ৰকাশ হ’ব ধৰিলে। প্ৰথমে “YourQuote”, তাৰপাছত “Medium”, আৰু তাতেৰে তেওঁ “Novoneeta Writes” হ’ল। কলেজৰ ফ্ৰেণ্ডসকলে তেওঁক সম্বোধন কৰিছিল “Writer Girl” বুলি, কিন্তু তেওঁ নিজে জানিছিল—তেওঁ মাথোঁ এটি শব্দ-সাঁকো, যিটো এফালে দীপ্তজিৎৰ বাস্তৱ, আৰু আনফালে তেওঁৰ অসমাপ্ত অনুভৱৰ ফেনাতুৰ লিপি। তেওঁৰ প্ৰতিটো লেখাত “তেওঁ” আছিল, কিন্তু কোনো নাম নাছিল—কেৱল “Sir”, “he”, বা “the one who taught me silence.” শব্দবোৰে কবিতাক জন্ম দিছিল, কবিতাবোৰে স্মৃতিক।

এদিন দীপ্তজিৎ বিদ্যালয়ত একা পঠিয়াই থকা ক্লাচৰ অন্তত ল’ৰাল’ৰীৰ এজনে তেওঁৰ ওচৰ চাপি আহি কৈছিল—“Sir, আপুনি জানেনে নৱনীতাৰ নতুন গল্পখন ‘Diary of the Unspoken’ viral হৈছে!” দীপ্তজিতৰ মুখখন ৰঙা হ’ল, কিন্তু কণ্ঠ পৰিচিতভাবে নিঃস্পৃহ: “হয়নে?” সেই নিশা তেওঁ প্ৰথমবাৰৰ বাবে মোবাইলত Novoneeta Writes-ৰ ব্লগ মুকলি কৰিলে। চুপচাপকৈ বহু গল্প পঢ়ি থাকি তেওঁ এটি ৰাতি যেতিয়া “The Ink Teacher” নামৰ এটি কবিতা পঢ়িছিল, তেতিয়া তাৰ মাজৰ শাৰীবোৰে তেওঁক কঁপাই তুলিছিল—“তুমি মোক জানিবলৈ নিদিয়াকৈ শিকালে, যে শব্দবোৰ যদি দুখৰ হয়, তেন্তে সেইবোৰ হ’ল প্ৰেমৰ আটাইতকৈ নিস্তব্ধ কবিতা।” সেই পংক্তি যেন দীপ্তজিতৰ বুকুত টনটনাই বাজিছিল, যেন কৈ আছিল—“তোমাক মই পাহৰো নাই।” সেই নিশা তেওঁ বহু বছৰ পিছত তেওঁৰ পুৰণি খাতা মুকলি কৰি লিখিছিল—“যদি তুমি নৱনীতা, তেন্তে মই তোমাৰ কবিতাৰ নামবিহীন পৃষ্ঠা।” সাত বছৰীয়া এই নীৰবতা কোনো শেষ নহয়—এই নীৰবতা এক ধাৰাবাহিক সংলাপ, য’ত শব্দৰ প্ৰয়োজন নাথাকে।

***

গুৱাহাটীৰ ওৰচিৰে হোৱা “অসম সাহিত্য মহোৎসৱ” এতিয়া সাহিত্যিকসকলৰ বাবে এটি মূল আকৰ্ষণ। দীপ্তজিৎ বৰা একো অভ্যাসবশতঃ সাহিত্যৰ বহু সমাৰোহত যোৱা নাছিল; তেওঁৰ জগতটো স্কুল, কিতাপ আৰু গম্ভীৰ মৌনতাৰ ভিতৰত সীমাবদ্ধ আছিল। কিন্তু সেই বছৰ—২০২৫ চনৰ ফেব্ৰুৱাৰী মাহত, তেওঁৰ পূৰ্বৰ এটি ছাত্ৰ—ৰঞ্জন বৰা—এজনে ফোন কৰি ক’লে, “Sir, আপুনিয়েই মোক কবিতা চিনোৱাৰ, Novoneeta Writes আহিছে live reading দিবলৈ—আপুনি আহিব লাগিব।” দীপ্তজিৎ আগৰ দৰে অনিচ্ছা প্ৰকাশ কৰিছিল, কিন্তু ৰঞ্জনে যেতিয়া ক’লে—“তেওঁ আপোনাক ‘The Ink Teacher’ ৰ উৎস হিচাপে ক’বও পাৰে”—তেতিয়া দীপ্তজিতৰ বুকুৰ গভীৰতাৰে কিবা এটি জুই লহৰ তুলিলে। তেওঁ মূৰ গোজালে। উৎসৱৰ দিনা—জিলিকি থকা সকলা, শীত-পতিত পাটৰ ওপৰত বান্ধি থোৱা বঁটাবোৰত বহি তেওঁ সমাহিত মূৰে আগলৈ চাই আছিল। মঞ্চৰ কাষৰ স্ক্ৰিনত দেখা গ’ল: “Guest Author: Novoneeta Writes – Live Reading from ‘Unwritten Letters’”। দীপ্তজিতৰ হাতৰ তালু কিছুটা ঘেমসেকা, আৰু তাৰ পৃষ্ঠত এটি মনোবিকল অনুভৱৰ সোঁত। মঞ্চত ওলাই অহা মহিলা এজনীক দীপ্তজিতে চিনিল—নিসন্দেহে, চিনিল—নৱনীতা কলিতা।

আজি তেওঁৰ দাঁতল হাঁহিটো অলপ স্থিৰ, চুলিৰ আঁচল উৰ্ধ্বমুখী, চকুৰ ভাঁজত সাত বছৰীয়া কাব্যৰ টান। তেওঁৰ কণ্ঠস্বর বেছি মজবুত, কিন্তু তাৰ ভিতৰতে এটি চিনাকি লাজ লুকাই আছে। তেওঁ ক’লে—“আজিৰ গল্পখন উৎসৰ্গা—তেওঁক, যিজনে মোক নীৰবতাৰ ভাষা শিকাইছিল।” পাঠ আৰম্ভ হ’ল—গল্পৰ নাম: “The Bench at the Back of Room 204.” গল্পখনত এটা বিদ্যালয়, এজন শিক্ষক, এখন খালি বেঞ্চ, আৰু এখন কবিতাৰ খাতা—তেওঁ বুলি কোনো নাম নোলেখাকৈ, কিন্তু প্ৰতিটো বাক্যতে দীপ্তজিতে নিজকে অনুভৱ কৰিছিল। এইগৰাকী ছাত্ৰী, এইগৰাকী কাহিনীকাৰ, আজিও তেওঁৰ কথা লিখি আছে—এতিয়া জনসন্মুখত, নামহীন কিন্তু প্ৰতিধ্বনিৰ দৰে। পাঠ শেষ হ’ল। সকলোৱে তালি মাৰিল। নৱনীতাই অলপ লাজতে ডিঙি নমাই হাঁহিলে। দীপ্তজিত মেলি থকা দৃষ্টিত তাক চাই আছিল, যেন শব্দেৰে কিছু ক’ব নোৱাৰি। তেওঁ ভাবিলে—এইতো সেইজনী ছাত্ৰী, যাৰ কবিতাত মই মই হ’লো, আৰু মই নোৱাৰিলো ক’ব, কিন্তু তেওঁ কৈ গৈছে।

পাঠৰ অন্তত চাহ-পানীৰো ভিতৰত এঘণ্টাৰ পিন্ধত, দৰ্শকসকল ধীৰে ধীৰে আঁতৰি যাব ধৰিলে। দীপ্তজিৎ মঞ্চৰ কাষৰ পৰা ওলাই থকাৰ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু তাৰ আগতেই কোনোবাই পিছফালৰ পৰা মাত দিলে—“Sir…” তেওঁৰ বুকু থমকি ৰ’ল। ঘূৰি চালে—নৱনীতা, এটা চকুত তিৰবিৰোৱা হাঁহি আৰু আনটো চকুত লুকাই থকা অভিমান লৈ তেওঁৰ কাষত থিয়। “Sir, আপুনি আহিব বুলি নাছিল ভাবিছিলোঁ। But I hoped…” দীপ্তজিৎ ক’বলৈ চালে বহু কথা—কিন্তু ক’ব পাৰিলে মাত্ৰ এটুকুৰা—“তুমি কেতিয়াবা কবিতাৰ বাহিৰত কথা কবা নে?” নৱনীতাই হাঁহিলে, মচকীয়াকৈ ক’লে—“মই কবিতা হৈ থাকিবই ভাল পাওঁ… সেই বেন্চখনৰ দৰে, য’ত আপুনি বহি থাকিছিল, আৰু মই কল্পনা কৰিছিলোঁ।” তেওঁ দুয়ো একেলগে মিচিকিয়াই হাঁহিলে, যেন সময়ৰ একেজোপা পাতেৰে ঢাক পিন্ধি লৈছে সেই সাত বছৰীয়া অনুপস্থিতিক। দীপ্তজিত ক’লে—“তুমি আজিও মোৰ গল্পত আছা, যদিও মই একো লিখি পোৱা নাই।” নৱনীতাই উত্তৰ দিলে—“আপোনাৰ নীৰবতাই মোক লেখক বনালে।” আৰু সেই মেল খাই থকা নৈৰ কাষৰ পৰা দুয়ো হাতত কপৰ তলত এটা সাৱটি ধৰা নীলা ডায়েৰীৰ দৰে আঁকোৱালি হৈ ৰ’ল—কোনো কথাই উচ্চাৰণ কৰা নহ’ল, কিন্তু সেই সন্ধিয়া সাহিত্য নহয়, স্মৃতি জীৱিত হ’ল।

***

সাহিত্য উৎসৱৰ সেই নিশাটো দীপ্তজিতৰ বাবে নিছিন্ন কোনো শূন্যতা নহয়; সেই ৰাতি তেওঁ নিজৰ বুকুৰ গভীৰ কণ্ঠক শুনিবলৈ বাধ্য হ’ল। তেওঁ হোটেলৰ কোণাৰ কোঠাৰ বিচনাত বহি কণ্ঠহীন উশাহৰে “Unwritten Letters” নামৰ কিতাপখন মেলি লৈছিল—নৱনীতাৰ দ্বিতীয় সংকলন। প্ৰতিটো গল্প যেন একটো টান; যেন কোনো অজান কাহিনীৰ সুপ্ত পৃষ্ঠাৰ পৰা দীপ্তজিত নিজে ওলাই আহিছে, তাৰ চিঠিবোৰ যেন তেওঁৰ হ’বলৈ জন্ম লৈছিল, যেন নৱনীতাই সময়ক উলটি লৈ তেওঁৰ বাবে ই শব্দেৰে নিজকে উৎসৰ্গা কৰিছে। চতুর্থ গল্পটো পঢ়ি থাকোঁতেই তেওঁৰ চকুত পানী আহি পৰিল—“The Teacher Who Smiled Only Once.” গল্পটোৰ শিক্ষকজন চকুৰে হাঁহে, বাক্যে নহয়। আৰু গল্পৰ শেষ পংক্তি আছিল: “সেই হাঁহিটো মই লুকাই ৰাখিছোঁ, যেন প্ৰত্যেক কবিতাৰ প্ৰথম শাৰীত আপুনি থাকিব পাৰে।” কোনো নাম নাছিল, কোনো স্পষ্ট মন্তব্য নাছিল, কিন্তু দীপ্তজিত জানিছিল—এই গল্পবোৰ অন্য কোনো পাঠকৰ বাবে হয়তো এটি কল্পনাৰ সাহিত্য, কিন্তু তেওঁৰ বাবে এইবোৰ আছিল ডায়েৰীৰ পাত, যি তেওঁৰ বাবে লিখা।

পৰদিনা পুৱাই, দীপ্তজিত উৎসৱৰ বুক ষ্টলত গৈ নৱনীতাৰ কিতাপৰ নতুন প্ৰকাশিত কপি বিচাৰিলে। “Chorus of Silence”—এইখনৰ উৎসৰ্গা পাতখনত তেওঁৰ দৃষ্টি স্থিৰ হ’ল। পাতখনত মাথোঁ এটুখিনি শাৰী লিখা আছিল: “To the one who taught me to respect silence like poetry.” দীপ্তজিৎ সেই পাতখন চেপি ধৰি চকুমেলি বহুসময় চাই থাকিল। তেওঁৰ ওচৰত থকা বিক্ৰেতাজনে সোধে—“আপোনাৰ চেনেহৰ মানুহ নেকি?” দীপ্তজিৎ মাথোঁ এটা নিতল হাঁহি দিলে—“হয়তো… কিন্তু তেওঁ কেতিয়াও জানিব নোৱাৰে যে মই কিমান দিন ধৰি তেওঁক প্ৰেম কৰিছোঁ।” বিক্ৰেতাজনে চুপচাপ আছিল, কিন্তু সময় যেন দীপ্তজিতৰ বুকুৰ মাজত কবিতা হৈ বাজিছিল। সেই দিনা তিনি খন কিতাপ কিনি তেওঁ ধুবুৰীলৈ উভতি আহিছিল, আৰু স্কুলত নিজৰ ডেস্কৰ গহ্বৰখনত সাৱধানে থৈ দিছিল। তেওঁ জানিছিল—নৱনীতাই তেওঁক নল’লে, কিন্তু তেওঁৰ লিখা সকলো পৃষ্ঠাতে তেওঁ দীপ্তজিতক থ’লে। আৰু সেই অনুভৱ, সেই চুপচাপ মৰম, হয়তো ভালপোৱাৰ আটাইতকৈ নীৰব অথচ অমৰ ৰূপ।

দিনবোৰ পাৰ হ’ব ধৰিলে। ধুবুৰীৰ সৰল জীৱন আৰু দীপ্তজিতৰ একাকাৰ পাঠদানৰ মাজত, এতিয়া কেতিয়াবা এটি কিতাপৰ পৃষ্ঠাৰ আঁৰত তেওঁৰ মুখত এটি গোপন হাঁহি থাকিল। কোনো সহকৰ্মীয়ে ক’লে—“Sir, you seem happier these days!” দীপ্তজিত মিচিকিয়াই উত্তৰ দিলে—“হয়তো মোৰ কোনো ছাত্ৰীয়ে লিখা কবিতাত মই ঘূৰি ফুৰিছোঁ।” আৰু তাৰ পাছত তেওঁ প্ৰতি সপ্তাহত এগৰাকী পাঠকৰ দৰে Novoneeta Writes-ৰ ব্লগ, কিতাপ, কলাম চুই থাকিল। কেতিয়াবা তেওঁ নিজে লুকাই একো একো শাৰীৰ উত্তৰ লিখিছিল, নিজৰ ডায়েৰীৰ পাতত—যেন তেওঁ তাতেই নৱনীতাৰ সোঁৱৰণীৰে সংলাপ চলাই গৈছে। এই অধ্যায়টোত, সেই যে নাম নোলেখা চিঠিৰ পৰা আৰম্ভ হোৱা সম্পর্ক, এতিয়া পূৰ্ণতা নাই, তথাপি স্পষ্ট—নৱনীতাৰ প্ৰতিটো গল্পৰ পৃষ্ঠাতে লুকাই আছে দীপ্তজিত। আৰু দীপ্তজিতেও বুজি গৈছে—নিজে কোনোদিনো মুখেৰে কব নোৱাৰা প্রেম যদি কোনো গীত হৈ বাজে, তেন্তে তাৰ নাম হ’ব “নৱনীতা”।

***

ধুবুৰীৰ আকাশত হঠাৎ এক বেয়া-বতাহৰ গন্ধ, যেন অলেখ স্মৃতিৰ মেঘপত্নী একেলগ হৈ উঠিছে। স্কুলৰ শেষ বেলিকা চিঞৰি বাজিছে, আৰু দীপ্তজিৎ বৰা প্ৰত্যেকদিনৰ দৰে নিজৰ ব্যাগটো কাঁধত পেলাই চকু মেলি দক্ষিণৰ আকাশখনৰ ফালে চাই থাকে—যত বৃষ্টিয়ে নামিব নানাম। কিন্তু আজিৰ বতাহটো অলপ ভিন্ন আছিল। ইফালে, এখন উৰন্ত পিয়ন বাহিৰৰ পৰা আহি কৈ গ’ল—“Sir, কোনোবা বাইজনে আপোনাক বাহিৰত অপেক্ষা কৰি আছে। নাম ক’লে নে? নাই সি মাথোঁ ক’লে—‘বুজিব’।” দীপ্তজিৎ অলপ আচৰিত হ’ল, কিন্তু মনৰ গভীৰতাত এটি অনুমান জেগালে—“সেইজনী নহয়তো?” তেওঁ বাহিৰলৈ ওলাই আহি বিদ্যালয়ৰ গেটৰ দাঁতিত এজনী ছোৱালীক দেখা পালে—কপালী দহা, ডিঙিত ৰঙা ওৰনা, আৰু চকুৰ শীতল জ্যোতিষ্মিতা। ছাতি নথকা বৃষ্টিৰে ভিজি থকা গছজোপাৰ তলত নৱনীতা আছিল, মিচিকি হাঁহি এটি মুখত, যেন এই বৃষ্টিটো তেওঁ বেছি আগেয়ে জানিছিল।

“Sir, আপুনি বেছি একেজোপা বেলিত বহি থাকিবলৈ বৰকৈ ভাল পাওঁ বুলিয়েই মই ইয়ালৈ আহিলোঁ। এই বেলিটো পাহৰি নাযায়।” দীপ্তজিত চকু নামাই হাঁহিলে, যেন কোনো এক নিষিদ্ধ হালধীয়া সোঁৱৰিৰ নিচিনা মনত পৰা অনুভৱবোৰ বৃষ্টিৰে আচ্ছন্ন হৈ থাকে। তেওঁ হাতৰ তলত ব্যাগখন অলপ শক্তকৈ চেপি ধৰিলে। “তুমি আহিবা বুলি ভাবি নাছিলোঁ,” তেওঁ ক’লে। “মই ভাবিছিলোঁ, আপুনি নাৰিজে দেখা কৰিব।” নৱনীতাই চকুত এন্ধাৰ টান এটা পেলাই দিলে, যেন কৈছে—“সেই দেখা নাথকাৰ পাছত মই যে কেইবাৰ দেখা বিচাৰিছিলোঁ, সেয়া কেৱল মোৰ কবিতাৰ শাৰী জানে।” দুয়ো গছৰ তলত নিৰ্বাক থিয় আছিল, যেন বৃষ্টিবোৰেই একমাত্ৰ সংগী, আৰু শব্দবোৰ অনুপস্থিতিৰ অন্তৰালত আছিল। অলপ পাছত, নৱনীতাই ওৰনাৰ পিন্ডৰ পৰা এটি খাম ওলটাই দিলে—“আপোনালৈ। মোৰ কিতাপৰ এখন কপি, কিন্তু এইটোত মই এটা নাম দিছিলোঁ—আপোনাৰ।”

দীপ্তজিত খামটো হাতত ল’লে, অলপ কম্পিত আঙুলিৰে। তেওঁ জানিছিল—এই খামটোত হয়তো কোনো নৱ কবিতা নহয়, কিন্তু যি নাম সেইটোত লিখা—সেইটো তেওঁৰ বাবে প্ৰতীক্ষিত এটি স্বীকৃতি। কিতাপখনৰ উৎসৰ্গা পাতখনত আঁচলতে নামেই আছিল—“To Sir — দীপ্তজিৎ বৰা। Who never said a word, but taught me to write the world.” তেওঁৰ বুকুত হঠাৎ কিবা এটা গলগলি কৰি গ’ল—স্মৃতি, অসমাপ্ত প্ৰেম, আত্মসংযম, আৰু সেই নীৰবতা যাক তেওঁ এতিয়ালৈকে সাহিত্যৰ নাম দিছিল। বৃষ্টিৰ মাজত চুপচাপ তেওঁ কিতাপখন সাৱটি ল’লে। নৱনীতাই ক’লে—“মই যাব লাগিব… বহুত দীৰ্ঘ এখন পথ।” দীপ্তজিত সুধিলে—“এইবাৰ ক’লৈ?” নৱনীতাই হাঁহি এটি দিলে—“Where the stories find me first.” আৰু গাড়ীখন উঠি গ’ল, দীপ্তজিৎ চুপচাপ বৃষ্টিত ভিজি থাকিল, যেন কাহিনীৰ এটি শেষ পৃষ্ঠা উৰি গ’ল, কিন্তু সেই পৃষ্ঠাত নাম আছিল—নৱনীতা।

***

ধুবুৰীৰ সেই বৃষ্টিপাতৰ পৰা ঠিক চাৰিশ দিন পিছত দীপ্তজিৎ বৰাই এখন কিতাপ কড়া কাগজৰ খামত পাইছিল—জাহাজ কোম্পানীৰ পৰা নহয়, স্কুলৰ ফাইলৰ লগতো নহয়, কেতিয়াও আশা নকৰা এটি ঠিকনাৰ পৰা—গুৱাহাটী, “Letterleaf Publishing House”। তেওঁ উৎসাহেৰে খামখন মেলি দেখা পালে এটি শাৰী: “Sir, please read before the world does.” তলত কোনো নাম নাছিল, কিন্তু তেওঁৰ বুকুৱে জানিছিল—এইবাৰ কোনো সন্দেহ নাই। কিতাপখনৰ নাম—“Ink Between Us”। সূচীপত্ৰখন পঢ়ি দীপ্তজিত অলপ থমকি ৰ’ল, কিয়নো অধ্যায় ৪-ৰ নাম আছিল: “Room 204”, অধ্যায় ৬: “The Unmarked Diary”, আৰু শেষ অধ্যায়ৰ শিৰোনাম—“The Man Who Never Wrote Back”। যেন সকলো শব্দ একে এটাৰ ফালে আঙুলিৰ দৰে দেখুৱাই আছিল—তেওঁৰ ফালে।

তেওঁ আস্তে আস্তে কিতাপখন পঢ়িবলৈ ধৰিলে, বিৰতিৰ ক্লাচৰ মাজতে, সন্ধিয়া চাহপানীৰ লগত, আৰু নিশা নিঃসঙ্গতাৰ মাজত। প্ৰতিটো অধ্যায়ত তেওঁ নিজকে দেখিছিল—এজনা নীৰব শিক্ষক, যিজনে কোনোদিনো কবি হ’বলৈ সাহস নকৰিলে, কিন্তু এজনী ছাত্ৰীৰ কবিতাৰ পৃষ্ঠাত অদৃশ্য হৈ জীৱিত থাকিল। “Room 204” ত তেওঁ দেখিলে—তেওঁ কেতিয়াবা বেণ্চৰ ওপৰত ৰাখি থোৱা এটা ডায়েৰীৰ শাৰী চিনাকি পঢ়ি গ’ল। “The Unmarked Diary” ত, নৱনীতাই লিখিছিল—“মই তাক কেতিয়াও স্পৰ্শ নকৰিলোঁ, কিয়নো তেওঁৰ কাষত থাকিলেই মই কবিতা হৈ পৰিছিলোঁ।” দীপ্তজিত তাৰ কোনো শব্দ বাদ দিয়া নাছিল। আৰু শেষ অধ্যায়ত, “The Man Who Never Wrote Back”, লেখিকাই কৈছিল—“তেওঁ মোৰ হোৱাৰ কথা নাছিল, কিন্তু তেওঁৰ নীৰবতা মোৰ শব্দবোৰৰ মাজত জীয়াই আছিল। মোৰ সকলো গল্পত তেওঁ আছে, কিছুমান নাম হীন, কিছুমান উৎসৰ্গা, কিছুমান চুপচাপ হাঁহি হৈ।” দীপ্তজিত বইখন বন্ধ কৰি চকু মুদিলে। তেওঁৰ ভিতৰত কিবা এটি বহু বছৰৰ আগৰ অনুভৱ জীয়াই উঠিল—যি অংকুৰ কেইবছৰ আগতে নৱনীতাৰ শেষ কবিতাখনত সিচিছিল।

এদিন, তেওঁ নিজে এক অধ্যাপকসুলভ স্থিৰতাৰে “Ink Between Us” কিতাপখন বিদ্যালয়ৰ পুথিভঁৰালত অনুদান হিচাপে জমা দিলে। কিতাপখনৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাত তেওঁ চুপে চুপে এটি মন্তব্য লিখি দিলে—“যেতিয়া কোনো কথা কোৱা নাযায়, তেতিয়াই কবিতা হয়। ধন্যবাদ, নৱনীতা… মোক কথা নকয়েও কবিতা বনোৱাৰ বাবে।” তলত স্বাক্ষৰ: “Sir (D.B.)”। স্কুলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে কিতাপখনৰ ফালে আকৃষ্ট হ’ল, আৰু নতুন প্ৰজন্মে জানিবলৈ ধৰিলে—“Novoneeta” নামৰ এই লেখিকাজনীৰ উৎস ক’ত? আৰু কেতিয়াবা কোনো এটি ছাত্ৰ—মেঘৰ দিনত, স্কুলৰ পেছ ঘৰৰ বেঞ্চত বহি—চুপে চুপে সুধিছিল: “Sir, আপোনাৰো কেতিয়াবা কবিতা লিখিবলৈ মন নোহয়?” দীপ্তজিত চকুমেলি চালে—আকাশতে সদায়ৰ দৰে মেঘ, কিন্তু বুকুত এবাৰ ৰঙা জ্যোতিৰ আঁচ। তেওঁ হাঁহি মাৰি ক’লে—“মই লিখা শিকিছিলোঁ, এটা ছাত্ৰীৰ পৰা।” আৰু সেই মুহূৰ্ততে তেওঁৰ ভিতৰৰ আটাইতকৈ নীৰব গীত এটি বাজি উঠিল—জানিব পৰা গান নহয়, কিন্তু অনুভৱ কৰিব পৰা। নামটো আজিও উচ্চাৰণ নকৰে, কিন্তু তেওঁৰ প্ৰতিটো পাঠত নৱনীতাৰ প্ৰতিধ্বনি ৰয়।

***

দুটা পৃথক ঠাই, দুজন ব্যক্তি—এজন নীৰব শিক্ষক আৰু এজনী শব্দৰে জীৱন গঢ়া কাহিনীকাৰ। বহুদিনৰ মুকলি আকাশৰ তলত নথকা কোনো অনুগ্ৰহৰ দৰে, হঠাৎ এটি মেইল আহিল দীপ্তজিৎ বৰাৰ ইনবক্সত: “Subject: Co-Author Proposal – From Novoneeta”। দীপ্তজিত থমকি গ’ল; তেওঁ বহুসময় ধৰি সাহিত্যক অনুভৱৰ উপায় হিচাপে গ্ৰহণ কৰিছিল, নিজে কবি নহ’লেও, তেওঁ শব্দৰ অধীনতা বুজি পাইছিল। মেইলখনৰ মূল অংশত লেখা আছিল—“Sir, মোৰ নতুন গল্পৰ থিম এটা আছে—এজন শিক্ষক আৰু এজনী লেখিকাৰ মাজত হোৱা চিঠিৰ আদান-প্ৰদানৰ জৰিয়তে এক সংযোগ। মই ভাবিছোঁ, আপোনাৰ অংশ লিখিলেহেঁতেন… আপোনাৰ ভাষাৰে, আপোনাৰ নীৰবতাৰে।”

দীপ্তজিৎ বহু সময় ধৰি মেইলটো চাই থাকিল। কৈছিল নৱনীতাই: “Write from where you never dared.” আৰু এইবাৰ দীপ্তজিৎ সহস্ৰ স্মৃতিৰ মাজৰ পৰা এটি শব্দ উলিয়ালে—“হয়।” কালি যি শিক্ষক মৌনতাৰ অন্তৰ্ভুক্তি আছিল, আজি তেওঁ এক ভাষা বিচাৰি উলিয়াইছিল। তেওঁ প্ৰথম পাত লিখিলে—একেবাৰে সাধাৰণ ভাষাত: “তুমি মোক গল্প লিখিবলৈ ক’ব বুলি ভাবি নাছিলোঁ। মই সদায় পঢ়ি থাকিলোঁ—তোমাৰ ভিতৰত নিজৰ প্ৰতিচ্ছবি। আজি লিখিছোঁ—যেন মই মোৰ গল্পৰে তোমালৈ ঘূৰি আহিছোঁ।” সেই ইমেইল পঠিওৱাৰ দুদিন পিছত, নৱনীতাৰ উত্তৰ আহিল—এক ফাঁকা ডকুমেন্ট সংলগ্ন কৰি, ওপৰত এটুকুৰা মন্তব্য: “Let’s begin here—where we first became unwritten.”

তাৰ পাছৰ সপ্তাহবোৰত, দুজনৰ মাজত এক অপূৰ্ব সাহিত্যিক যোগাযোগ আৰম্ভ হ’ল। তেওঁলোক লিখা আৰম্ভ কৰিলে “The Longest Pause”—এটা কল্পনাশীল, অথচ সাৰগৰ্ভিত উপন্যাস য’ত চিঠিৰে চিঠি, মনৰ ভাষা আৰু অপ্ৰকাশিত প্ৰেমৰে বয়ন কৰা হৈছিল এটি অদৃশ্য প্ৰেমগাঁথা। নৱনীতাই লিখিছিল ছাত্ৰী হিচাপে, কিন্তু দীপ্তজিত লিখিছিল শিক্ষক নহয়, এজন সাধাৰণ মানুহ হিচাপে—যিজনে প্ৰেমক এক মৌন প্ৰতিশ্ৰুতি হিচাপে অনুভৱ কৰিছিল। তেওঁ লিখা এটা অনুচ্ছেদত আছিল—“তুমি মোৰ অধ্যয়নৰ বিষয় নহ’লা, কিন্তু তুমি মোৰ একমাত্ৰ পাঠ।” পাঠকসকলে উপন্যাসখন পঢ়ি অভিমত দিলে—“It doesn’t feel like fiction. It feels like someone whispered this to the page.” আৰু এই মন্তব্য শুনি নৱনীতাই দীপ্তজিতক লিখিছিল—“Sir, this time we didn’t just whisper. We wrote.”

এদিন, গুৱাহাটী গ্ৰন্থমেলাৰ এটা আলোচনাত দুজন একে মঞ্চত বহি থাকে—এজন লেখক, আনজন সহলেখক হিচাপে। প্ৰশ্নৰ উত্তৰত নৱনীতাই হাঁহি মাৰি কৈছিল—“এই কিতাপখন লিখা নাছিল মোৰ প্ৰেমৰ গল্প, ই আছিল মোৰ প্ৰেমৰ প্ৰমাণ।” মঞ্চত থিয় থকা দীপ্তজিত মাথোঁ এক চুপ হাঁহিৰে তাক চাই থাকে—আনসকলৰ বাবে সেই হাঁহি হ’ল ধন্যবাদ, কিন্তু নৱনীতাৰ বাবে সেই হাঁহি আছিল কবিতা। বহু বছৰ আগতে যি শব্দ উচপশি উঠিছিল, আজিকে সেই শব্দ কিতাপ হ’ল—এটি গল্প, যাৰ দুজন লেখক। এখন কাহিনী, যি প্ৰেম হৈ থাকিল… নৱনীতা।

***

গুৱাহাটীৰ বেলা পুৱাৰ আকাশখন অলপ হালধীয়া, অলপ ধুমুহা-কলা। গ্রন্থমেলাৰ শেষ দিন। বেণ্ডাৰৰ কপালত জুইপৰুৱাৰ নিচিনা হাঁহি, পাঠকৰ ভিৰ ক্ৰমান্বয়ে হ্ৰাস পাবলৈ ধৰিছে। দীপ্তজিৎ আৰু নৱনীতা, দুজনে একেলগে স্টলৰ এজোপা চাহৰ টেবুলত বহি আছে—কোনো স্বাক্ষৰ অনুষ্ঠান নাই, কোনো প্ৰতিষ্ঠানিক মুখ্য অতিথি নাই, কেবল দুজন লেখক, যিসকলে একেটি কাহিনী দুখিনি হস্তাক্ষৰত লিখিছে। চুপে চুপে চাহৰ কাপত চকু থোৱা দীপ্তজিত আজি প্ৰথমবাৰৰ বাবে নিজৰ বুকুৰ ভিতৰৰ এক অসমাপ্ত প্ৰশ্ন নৱনীতালৈ নিক্ষেপ কৰিলে—“তুমি কেতিয়াবা মই নহ’বলৈ দিবা?” এই প্রশ্ন হঠাৎ, কিন্তু সাত বছৰীয়া মৌনতাৰ অন্তৰালৰ পৰা ওলাই অহা। নৱনীতাই চুপে চুপে হাঁহি দিলে—এটি ধুনীয়া নীৰৱতা পঠাই দিলে, যি উত্তৰ নহয়, কিন্তু অস্বীকাৰো নহয়।

তেওঁ ক’লে, “আপুনি জানেনে, মই জীৱনত যিমান গল্প লিখিছোঁ, সকলোত আপুনি আছে। আপোনাক নাম দিছোঁ কেতিয়াবা ‘teacher’, কেতিয়াবা ‘him’, কেতিয়াবা কেৱল ‘someone I never forgot.’” দীপ্তজিত তেতিয়া মাথোঁ মিচিকিয়া হাঁহিলে, যেন কৈছিল—“মই জানো, তুমি মোক কেতিয়াও আঁতৰোৱা নাই।” নৱনীতাই ব্যাগৰ পৰা এটি সৰু নোটবুক ওলাই দিলে। তেওঁ ক’লে, “এইখন মোৰ খুন্দা লেখা… এতিয়াও পুৰণি বেঞ্চত বহি যেতিয়া আপোনাক চাই থাকিলোঁ, তেতিয়াৰ ডায়েৰী।” দীপ্তজিত সেই পাতবোৰ উলিয়াই চাই থাকিল—লেখা শাৰীবোৰ অলপ চিঙা, অলপ টান, কিন্তু শব্দবোৰ এখন চিঠিৰ দৰে সোজা। “আপুনি কেতিয়াও মই হ’ব বুলি ভাবি নাছিল, কিন্তু মই সদায় আপোনাৰ।” তলত কোনো তাৰিখ নাই, কোনো স্বাক্ষৰ নাই। কিন্তু দীপ্তজিতৰ বুকু জানে—এই শাৰী তেওঁক উদ্দেশ্যি লিখা।

সন্ধিয়া হ’ব ধৰিছে। গ্ৰন্থমেলাৰ আলো বুজি অহা ৰঙৰ দৰে সুন্দৰ, আৰু চাৰিওফালে মানুহৰ পদচিহ্ন মুছি ফুৰা বাতাস। নৱনীতাই ক’লে—“Sir, এইবোৰ লেখালিখিৰ অন্তত, আপোনাৰ চিঠিৰ উত্তৰ মই পেলাম। কিন্তু আজি, মই এটা প্ৰশ্ন থ’ব পাৰে নে?” দীপ্তজিত ক’লে—“হয়।” নৱনীতাই সুধিলে—“If I stop writing about you, will I still find you?” দীপ্তজিত অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে—“তুমি লিখা বন্ধ কৰিবা, তাতে মোৰ কিবা নাযায়। কিন্তু মই তুমাতেই থাকিম—যদি তুমিও থাকিবা ‘শব্দৰ আগত।’” আৰু সেই উত্তৰটোত কোনো ওঁঠত প্ৰেমৰ স্বীকাৰোক্তি নহ’ল, কিন্তু শব্দবিহীন অংকুৰ এটা দুজনৰ চকুত বাজি উঠিল।

সেই নিশা, এক ডাঙৰ সাহিত্য সভাৰ শেষত, দীপ্তজিৎ গৃহলৈ উভতি যাবলৈ ৰেডী। গাড়ী উঠাৰ ঠিক আগতে নৱনীতাই তেওঁক এটা খাম দিলে। “মই ভাবিছোঁ, এইটো হ’ব শেষ চিঠিখন। তাত মই নাম দিছোঁ।” দীপ্তজিত খামখন হাতে লৈ তাৰ ওপৰত চকু পেলালে—লিখা আছিল: “To my only poem. — N”। গাড়ী চলি গ’ল, ধাৰা ছিঙি গ’ল, কিন্তু অন্তৰত এজন শিক্ষক আৰু এজনী ছাত্ৰী নিজৰ জীৱনত এটা কাহিনী বাঁচি গ’ল—যি সমাজৰ বাবে অগ্ৰহণযোগ্য আছিল, কিন্তু সাহিত্যৰ বাবে চিৰকালীন। শেষ শাৰীটোত, কেৱল এটুকু লেখা থাকিল—“তুমি মোৰ শেষ গল্পৰ প্ৰথম পৃষ্ঠা।” আৰু এইগৰাকী ছাত্ৰী, যাৰ নাম “নৱনীতা”—তেওঁ জীৱনত কোনো কথা মুখেৰে কোৱা নাছিল, কিন্তু তেওঁৰ প্ৰতিটো শব্দ, প্ৰতিটো কবিতা, প্ৰতিটো মৌনতাই ক’লে—“এই প্ৰেম, আজিও জীয়াই আছে।”

— সমাপ্ত —