নীল নদীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি

অদিতি ভূঞা

অংশ ১: নীল পানীৰ কসম

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ওপৰত ফেৰীখন ৰুণু-চুণু কৰি গৈছিল। গগনৰ মেঘফালটো কাষলৈ সৰি আহিছিল; মেঘনাই গামোচাখন বিয়লি পোহৰত সৰাই কঁপি উঠা পানীত চকু থাপে। বহু বছৰৰ পিছত মাটি, গন্ধ, ধূলি—সকলো একেলগে তেওঁক তাৰ শৈশৱৰ ফ্ৰেমটোৰ ভিতৰলে ধৰি আনিলে।

“মাজুলী পুলিয়ানি, আহিছা নে?”—ফেৰীৰ সোঁফালে কাকতিয়াই ধৰা কণ্ঠে সুধিলে।
মেঘনাই ওভোতাই চকু পেলাই দেখিলে—গামোচা ওলোমাই, ডিঙিৰ কাষতে ৰৈ আছে ৰিধিমান। চেহেৰাত পকাহোঁচা দাড়ি, কপালত সৰু সৰু ধূলি। হাসিটো আগৰ দৰে—সৰু, লাজুক, কিন্তু নিৰ্ভৰযোগ্য।
“তই কিমান ডাঙৰ হৈ গ’ল!”—মেঘনাৰ কণ্ঠত নিজেও ধৰা পেলোৱা উচ্ছ্বাস।
“নদীটোৱে ডাঙৰ কৰিলে, মানুহে নহয়,” ৰিধিমানে ক’লে, “এফালে কাঠৰ সেতুখন ভাহি গ’ল; এফালে নামঘৰৰ মাচনি কুলি-বান্ধ কৰিছে। আমি ফটো তুলোঁ, কাঠ খুঁটি দিওঁ, নতুনকৈ গাঁথো—কিন্তু নদী যেতিয়া কথা ক’ব, তেতিয়া আমি মাথোঁ শুনো।”

ফেৰীৰ কাষৰ পানীত সৰু সৰু অৰণ্য—পানীৰ ওপৰত শেওলি ফুলৰ দৰে ভাহি থকা আঁচলবোৰ। মেঘনাৰ মনত থুপ থুপ শব্দেৰে সোঁত উঠিল কলেজ-হষ্টেলৰ নিসঙ্গ ৰাতি, গুৱাহাটীৰ ঠাণ্ডা ডাঙৰ ৰাস্তাৰ লাইট, আৰু নাচৰ আঙুলিৰ বেদনাসমূহ। সোজাকৈ সুধিব নোৱাৰিলে—“তোমাৰ দেউতাকৰ কাৰখানাটো…?”
“আছে। আছে মানে—নাই। বাজার মৰম নকৰে, বন্যাই বোজাই দিয়ে। মই এতিয়া ডকুমেন্টৰী টিমৰ লগত ভাবিছোঁ। কাশ্মীৰলৈ যাব বিচাৰে”—ৰিধিমানৰ শব্দ নিঃশব্দ।
মেঘনাই মুকলি নিশ্বাস ল’লে। তেওঁৰ মুৰৰ ভিতৰত আন এটা শব্দ বাজিল—ডেলীৰ এটা কেৰিয়াণী, উজ্জ্বল মঞ্চ, আৰু শিক্ষকজনৰ ইমেইল: You are shortlisted. তেনেকুৱা যুগুত শব্দ দুটা এটা নদীৰ দুই ফালে থিয় দিছে—একেলগে চোৱা যায় কিন্ত সময়ত একেলগে নমবা যায়।

ফেৰীৰ ডাঙৰ মাইকত ঘোষণাই নামি আহিল। গাঁৱৰ ঘাটতো ইতিমধ্যে মানুহ জুমাই উঠিছে; গামোচা, কঁঠাল পাত, শিশুকণী, মাছৰ গন্ধ। দুয়ো ডিঙিৰ কাঠৰ ঢালত হাত দি থিয়। ৰিধিমানে হাতৰ কেমেৰাটো মেঘনাৰ ফালে দাঙিলে—“কঢ়াল? আজিৰ বেলি আলোটা অদ্ভুত। তোৰ চকুত নদীটোৰ বতাহ দেখা যায়।”
“মই নাচোঁতে বতাহে মোৰ ওচৰত নাচে,” মেঘনাই হাঁহিলে। “কিন্তু বতাহে পথ দেখুওৱা নহয়; মাথোঁ নাচ শিকায়।”

ঘাটে নামি দুয়ো পাতল কাদাতেৰে গাত উটলা বাটেৰে গৈ নামঘৰ-দিশে গ’ল। কোঁহাদিহি গছৰ তলত ভাঙি পৰা সৰু সেতুখনৰ কাষতে ৰিধিমানৰ কণ্ঠ থমকি ৰ’ল—“এই সেতুখন মই জীয়াই ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰিছিলোঁ। ফটোত তাক থলুৱা কৰোতে মনে হৈছিল—মাজুলীৰ মানেহঁতৰ কাষৰ কথা, সপোনবোৰ, কাকতিয়াৰ শিস—সকলো স’তে একেলগে থিয়। কিন্তু এটা ৰাতিতেই নদীয়ে ল’লে।”
মেঘনাই সেতুৰ কাঠৰ কাষত হাত বুলাই ক’লে—“যি যায়, সি বতাহ হৈ ঘূৰি আহে। মাত্ৰ আমাক থকাটো শিকিব লাগে।”

নামঘৰৰ আগত, ডাঙৰ পিৰালীৰ পৰা ৰঙা আকাশে সোনালি গধূলি ঢালি দিলা। ভিতৰত কীৰ্তনৰ ধ্বনি কোমল বিষাদেৰে ধুন লাগিছে। দুয়ো ব্ৰহ্মপুত্ৰচাহ বগাতে বসিল। বগাই বসিলেও একো কথা নক’ল; কথা নকৰা বতৰু কিছুমান অভ্যন্তৰীণ কসম লয়।
“তই ডেলীত যাবি নে?”—ৰিধিমান সুধিলে।
মেঘনা কিছুক্ষণ উকল-মুকল কৰি ক’লে—“চান্সটো ডাঙৰ। কিন্তু কিমান ডাঙৰ হব, জানো নে। মঞ্চৰ আলোতে কেতিয়া প্ৰেমৰ মুখ বুজি নাপাই। কেতিয়া ফটোত বুজা মুখবোৰেই—”
“সত্য,” ৰিধিমান মৃদু হাসিল। “ফটোতে সময় থমকে। নাচত সময় দৌৰে। দুয়োটাই আমাৰ ভিতৰত আছে।”

বাতাস জোৰ হ’ল। নদীৰ পৰা নোনা গন্ধেৰে এক হালধীয়া ধুমুহা আঁচল গাঁওক জিৰাই গ’ল। এক মুৰুতেই দুয়ো গামোচাখন ধৰি উঠিল, যেন একে টুকুৰা ৰঙা সুতো দুয়োক বাট দেখুৱাইছে।
“এটা গাঁঠ দি লওঁ নে?” মেঘনাই কণ্ঠ সলনি কৰি ক’লে।
“কোন গাঁঠ?”
“দুয়োজনৰ স্বপ্ন জতি, বাট আঁকিবা—কিন্তু নদীয়ে যেতিয়া উচাহ মাৰে, স্মৰণ কৰিবা যে আমি এই গাঁঠখন দি ক’ম যে—‘স্বপ্নৰ ৰং ন-হেৰাই’। তই কাশ্মীৰলৈ যাওক, মই ডেলী। কিন্তু এই গাঁঠে বতাহ চিনি থকিব।”

গামোচাৰ কোণা দুটা একেলগে ধৰি সৰু গাঁঠ এটা পালে। গাঁঠ পালোঁতে মেঘনাৰ কণ্ঠতে এক বিপুল সান্ত্বনা পৰিল। নদীৰ গুতাই অহা ঢেঙত ঢেঙত গাঁঠটো যেন ছাঁ-সৰহ নাঙৰ।
এনে বেলিকৈ কীৰ্তনৰ মৃদু তালে একাজন বয়স্ক মহিলা আহি ক’লে—“পুতেকী, হাঁসপুঙগে খোজা লাগিছে। পুৰণি খুটিবোৰ নি যোৱাৰ আগতে। ফ’টোগ্ৰাফাৰ পুতেক, তই নাহিডিবি নে?”
ৰিধিমান উঠিল—“আহো ডেংবদ্ধৈ।” তাৰপিছতে মেঘনাৰ ফালে চালে—“আজি ৰাতিটো নামঘৰত বহি থাকিস। কালি পুৱাতে ডিঙি লৈ আহিম। বন্যাৰ হাঁৰে যদি বাড়ে, তই ডেলীৰ ফ্লাইটটো মিছ নকৰিবি।”
মেঘনাই মাথোঁ ডাৱৰ দিছে। শব্দ নাথাকি থাকিব লগা প্ৰতিশ্ৰুতিসমূহে নীৰৱতায়ে বাচি লয়।

বেলি ডুবিল; আকাশত কাকৰ উৰি যোৱা কালো রেখা, নদীৰ ওপৰত এক চামৰি-নীল চকচকনি। গাঁঠ পালা গামোচা হাতত লৈ মেঘনাই ভাবিলে—স্বপ্ন দুয়োটা নদীৰ দুই পাৰ, কিন্তু বতাহ একেই। নদীৰ ওপৰত বতাহে সেতু বানায়—নাচৰ ধুনে তালে, ফটোৰ ফ্ৰেমে আলোতেই।

এনে বেলিকৈ নামঘৰৰ টালি-ছাদত বৃষ্টিৰ প্ৰথম বিন্দুটা পৰিল—টুপ্। আৰু দূৰত, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুত এক লম্বা বিদ্যুতৰ শলক সুতলি কৰি গ’ল, যেন কাৰোবাই নীল পানীৰ বুকুত এটা কসম লিখি থৈছেঃ—নীল নদীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।

অংশ ২: বন্যাৰ ৰাতি

সন্ধিয়াৰ পোহৰ নিভি যাবলৈ লগা লগে আকাশৰ ওপৰত বৃষ্টিৰ ক’লা চাদৰ ওলমিল। মাজুলীৰ ওপৰত বৃষ্টি নামিব লগা বতাহত যেন অদৃশ্য ৰণহুঙ্কাৰ। নামঘৰৰ টালি-ছাদত টুপ্ টুপ্ বিন্দুৰ খেলা আৰম্ভ হ’ল, অচিৰেই বৃষ্টিখন ডামাডোল কৰি নামিল।

মেঘনাই পিৰালীৰ তলত গা চপাই বহি আছিল। চকুৰ আগত নাচৰ আঙুলিৰ দৰে পানীৰ ফোঁটা ঘূৰি ঘূৰি নামি আহিছিল। কোঠাৰ ভেতৰত লোকালয়ে কীৰ্তন ধৰি গল, বাঁহীৰ সুৰ বৃষ্টিৰ সোঁতৰ সৈতে মিহলি হ’লে। বৃষ্টিৰ মাজত মানসপটে সপোন দেখা আৰম্ভ কৰিলে — ডেলীৰ মঞ্চত উজ্জ্বল আলো, বিশাল দর্শক, মঞ্চৰ আগত মুকলি হাত। কিন্তু তাৰ কাষতেই উলমি থকা গামোচাৰ গাঁঠটো মনে পৰিল।

হঠাৎ বাহিৰৰ কোলাহলত তেওঁ জুইখাই উঠিল। নামঘৰৰ আগৰ কাষত লোকৰ ৰণধুম।
“নদীটোৱে বগাই লৈছে! কাঠৰ গুদামৰ দেউল ভাঙিছে!”
কোনোবাই চিঞৰিলে।

মেঘনা পিৰালি দৌৰি ওলাল। দেখিলে—ৰিধিমান আৰু কিছুমান ল’ৰাই হাঁটুৰ ওপৰলৈ উঠা পানীৰ মাজত কাঠৰ খুটি টানি ধৰিছে। ঢৌৰ চপলত পানীৰ ফেন গোটেই বুকুলৈ খৰালি মাৰি আহিছিল। ৰিধিমানৰ কপালত ঘাম আৰু বৃষ্টিৰ ফোঁটাত কোনো পাৰ্থক্য নাছিল।

“আহা নে, মেঘনা! হাত দে—খুটি ধৰি থইছোঁ!” ৰিধিমান চিঞৰিলে।
মেঘনাই ভিজা গামোচা বগাই ধৰিলে। মাটিৰ কাদাত সোঁৱৰি খুটি টানিবলৈ সহায় কৰিলে।

ঢৌৰ ক’লা মুখেৰে মাটিৰ দলঙ গিলে। তেতিয়াও ৰিধিমান ফটো তুলিবলৈ কেমেৰা ওলাল।
“এতিয়া ফটো তুলি কি কৰিবি?” মেঘনা হাঁপ খাই উঠিল।
ৰিধিমান হাঁহিলে—“প্ৰমাণ। কেতিয়াবা যি যায় তাক ফ্ৰেমত ৰাখি ল’লে—মানুহে বিশ্বাস কৰে।”

হঠাৎ গগনত বজ্ৰপাতৰ বেগ। নামঘৰৰ চূড়াত এক বিদ্যুতৰ সলকি ধাক্কা মাৰি গৈছিল। বয়স্কসকলে কীৰ্তনৰ মাজতেই ধৰি সুধিলে—“হে ব্ৰহ্মপুত্ৰ, দয়া কৰ।”

মেঘনাই ৰিধিমানক টানি নামঘৰৰ তলৰ আঁতৰ ঠাইলৈ লৈ গ’ল। দুয়ো কাঁপা গাতেৰে এৰি এৰি বহি পৰিল। বাহিৰত নদীৰ গর্জন, ভিতৰত বাঁহীৰ নরম সুৰ।

এনে মুহূর্তত মেঘনাই হাতত গাঁঠ-পোৱা গামোচাখন লৈ উঠালে।
“এই গাঁঠে আমি সপোন বুজিছোঁ। কাষত যদি নদী ভাঙে, যদি ঘৰ ভাঙে, তথাপিও এই গাঁঠে আমি থিয় থাকিম।”
ৰিধিমান সাৱধানে তেওঁৰ হাতত ধৰা গামোচাখন ধৰি ক’লে—“তই ডেলী যাওক, মই কাশ্মীৰ যাওক। কিন্তু এই বৃষ্টিৰ ৰাতিয়ে প্ৰমাণ দিল যে—স্বপ্ন আৰু জীৱন নদীৰ দৰে। কাষেৰে বগাব, কিন্তু প্ৰেম বতাহ হৈ একেলগে থাকিব।”

বাহিৰত পানী আহি গাঁওক ঢাকি লৈছিল। ভিজা মাটিৰ গন্ধেৰে নামঘৰৰ সুৰ উঠি গ’ল—
“কৃষ্ণ-মুৰাৰী… নদী-তীৰত নামো…”

মেঘনাই চকুৰ পানী লুকাই হাঁহিলে। হয়তো এদিন এই নদীয়ে দুয়োক বেলেগ পাৰত লৈ যাব। কিন্তু আজিৰ এই বন্যাৰ ৰাতি—তেওঁলোকৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰ সঁচা সাক্ষী হৈ ৰ’ল।

 

অংশ ৩: পথৰ সংযোগবিন্দু

বন্যাৰ ৰাতিৰ পিছত মাজুলীৰ গাঁওখন ঢলিল যেন এডাল ক্লান্ত দেহ। নদীৰ ফেনি গন্ধ এতিয়াও মাটিত লেগে আছিল। কঁকালৰ পাতেৰে বতাহে হাহি লৈছিল, নামঘৰৰ গছত পকীকণীয়ে ৰঙা সূৰ্যোদয়ত গান তুলিছিল।

মেঘনাই নদীৰ ঘাটত বহি ডিঙি বগা দেখিছিল। পানী নেমি অহা আৰম্ভ কৰিছে, কিন্তু গাঁৱৰ কাষত মাটিৰ ভাঙন স্পষ্ট। সৰু সৰু ঘৰ খহি গ’ল, বহুতে দেউতাকৰ ফসল-গুদাম হেৰাল।
সকলোৰে মাজত ৰিধিমানৰ গলাজোৰ সপোনৰ দৰে স্পষ্ট আছিল। কেমেৰা গাত ঝুলাই, ডিঙিৰ পৰা নামি আহি একোখন ছবি তুলিছিল—ভাঙি পৰা কুঁহিয়াৰ ঘৰ, পানীত উভহা এটি গাভৰুৰ হাঁহি, আৰু নামঘৰৰ দেউলৰ ছায়া।

“এইবোৰেই মোৰ দস্তাবেজ,” ৰিধিমান ক’লে। “ডকুমেন্টাৰী টিমে কাশ্মীৰলৈ গ’লে মোক ল’ব। মই যদি এই মাটিৰ গল্প সাঁচি নাথওঁ, কাক দেখুৱাম যে আমাৰ মাজুলী প্ৰতিদিন বাঁচি উঠিবলৈ কিমান যুদ্ধ কৰে?”

মেঘনাই ওচৰলৈ গলি হাতত গামোচাৰ গাঁঠ ধৰি ক’লে—“তোৰ পথতো মুকলি। মোৰ পথতো মুকলি। কিন্তু প্ৰশ্ন—সপোনৰ গাঁঠত আমি একেলগে থাকিম নে?”

ৰিধিমান কিছু সময় নীৰৱ থাকিল। তাৰপিছতে নরম হাঁহি—“তই নাচ, মই ফটো। দুখনে সময়েৰে যুদ্ধ কৰোঁ, কিন্তু দুখনে সময় থমকাবলৈ চেষ্টা কৰোঁ। তই যদি ডেলীত আলো পাবি, মই যদি কাশ্মীৰত শীতৰ ধোঁৱাত ছবি খোলোঁ—তেতিয়াও এই গাঁঠে ক’ব যে—আমাৰ ৰং একে।”

মেঘনাই দিশ সলনি কৰি আকাশলৈ চালে। উজাৰ সৰু মেঘবোৰ বতাহেৰে টানি লৈ গৈছিল। তাৰ মূৰত ডেলীৰ আলো ধৰা মঞ্চৰ ছবি ভাসি উঠিছিল। কিন্তু সেই ছবিত হঠাৎ ৰিধিমানৰ ফটো মিশি গ’ল—ভাঙি থকা সেতু, উজাৰ পথ, আৰু মানুহৰ কপালত টেপা সপোন।

“ডেলীৰ শিক্ষকজন মেইল পঠাইছে—‘Final confirmation needed.’ মই ‘হয়’ লিখিলেও…মোৰ হাত কাঁপি উঠিল,” মেঘনাই কণ্ঠ নিচুক কৰিলে।

ৰিধিমান তেওঁৰ হাত ধৰি ক’লে—“ডৰাবি নালাগে। স্বপ্ন বুজিবলৈ ডৰ লাগে, কিন্তু ডৰ নথাকিলে স্বপ্ন হেৰাই যায়।”

এতিয়াই নামঘৰৰ দিশেৰে এক গধূলি ধ্বনি আহি গ’ল—কাকতিয়াৰ শিস, মহিলাসকলে বিহুৰ ঢোলত নাচ শিকিবলৈ আহিছে। মেঘনাৰ মূৰত মেলিছিল—শৈশৱৰ দিন, পানীত ডিঙি, বিহুৰ নাচ, ৰঙা ফুলি।

হঠাৎ তেওঁ হাঁহি দিলে। “তই যোৱা, ৰিধিমান। কাশ্মীৰলৈ। মই ডেলীলৈ। আমি পৃথিৱীৰ বেলেগ বেলেগ মঞ্চত থাকিম। কিন্তু যেতিয়া ফটো তুলি বা নাচিম, বতাহৰ গন্ধে আমাৰ গাঁঠৰ কথা মনত পেলাব।”

ৰিধিমান ওচৰলৈ গলি কাণত সৰু স্বৰে ক’লে—“তই মঞ্চত যদি নাচি পঢ়িস, মোৰ ফটোত যদি মুখ দেখিস—মই সঁচাকৈয়ে ওচৰতে আছো বুলি ভাবিবি।”

দুয়ো একেলগে গামোচাৰ গাঁঠ টান মাৰিলে। গাঁঠটোৱে যেন থিৰে থিৰে ক’ব লাগিল—নীল নদীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।

বিহুৰ ঢোলৰ শব্দ গধূলিৰ ৰঙা আকাশত মিহলি হ’ল। দুয়োৰ হৃদয়ৰ মাজত একে গন্ধৰ বতাহে চলি গ’ল।

অংশ ৪: বেলেগ বাটত সপোন

ডেলীৰ আকাশত শীতৰ নীলা কুহেলি। মেঘনাই শাস্ত্ৰীয়া নৃত্যৰ পোছাকত সাজি মঞ্চৰ আগত থিয়। নেপথ্যত আলো নিভি গ’ল; মঞ্চত মাত্ৰ এক পোহৰৰ ৰশ্মি। বাঁহীৰ সুৰ বয়, মেঘনাৰ আঙুলিয়ে আকাশত পাখি উৰাব ধৰিলে। দর্শকৰ একোটি নিঃশব্দ মুহূৰ্ত—তেওঁৰ চকুত যেন মাজুলীৰ নদী, নামঘৰৰ গাঁও, আৰু গামোচাৰ গাঁঠৰ কথা উজাৰি উঠিল।

নৃত্যৰ তালে তালে তেওঁৰ বুকুত স্পন্দন—প্ৰতিটো ভঙ্গীত ৰিধিমানৰ ফটোৰ প্ৰতিফলন যেন দেখা যায়। নামঘৰৰ সুৰ, কাঠৰ সেতু, আৰু নদীৰ বেলি মঞ্চৰ আলোতেই উপস্থিত।
প্ৰদৰ্শন সমাপ্ত হ’লত প্ৰেক্ষাগৃহত ধ্বনিত হৈ উঠিল হাততালি। ডেলীৰ সংবাদপত্ৰৰ সাংবাদিকে লিখিলে—“মেঘনা বৰাৰ নৃত্যত গৃহহাৰিণীৰ ব্যথা আৰু নদীৰ উচ্ছ্বাস একেলগে প্ৰকাশিত হ’ল। যেন মঞ্চত ডাঙৰ ব্ৰহ্মপুত্ৰ নিজেই নাচিলে।”

অন্যফালে, কাশ্মীৰ। তুষাৰেৰে ঢকা উপত্যকাত ৰিধিমানৰ কেমেৰা চকচকাই উঠিছিল। ডকুমেন্টাৰী টিমে বন্দুকৰ শব্দৰ মাজত গাঁওৰ লোকৰ সপোন খুঁজিছিল।
ৰিধিমান ছবিত বন্দী কৰিলে—সৰু ছোৱালীৰ চকুত ভয় আৰু আশা, ধোঁৱাৰ মাজত নামাজৰ ধ্বনি, আৰু তুষাৰৰ বুকুত জ্বলন্ত কুঁৰাহ।
একেটা ৰাতি তেওঁ ফটো পাঠালে মেঘনালৈ—
“তই নাচি যি মুখ গঢ়িস, মই ফটোত তাক ৰক্ষা কৰিছোঁ। দুয়ো একে নদীৰ সন্তান। তই আলো, মই ছায়া।”

মেঘনাই উত্তৰ দিলে—
“তোৰ ফটোত সময় থমকায়; মোৰ নৃত্যত সময় দৌৰে। কিন্তু দুয়োটাই একেটা প্ৰতিশ্ৰুতি—নীল নদীৰ।”

দুয়োজনে বেলেগ বেলেগ শহৰত, বেলেগ বেলেগ মঞ্চত—কিন্তু একে বতাহে তেওঁলোকৰ সপোনত হাহি বায়। গাঁঠ-পোৱা গামোচাখন দুয়ো নিজৰ ব্যাগত সাৱধানে ৰাখি চলিছিল।

কেতিয়াবা মেঘনা হাতৰ আঙুলিৰ ভঙ্গী থমকাই ক’ত যে ৰিধিমানৰ ফটোত দেখা সেতুৰ স্মৃতি উজাৰি তোলে। কেতিয়াবা ৰিধিমান ফটো তুলিবলৈ গলি নাচৰ ভঙ্গী থকা মানুহৰ চকুত মেঘনাৰ মুখ দেখিছিল।

মাজুলীৰ নদী দূৰত, কিন্তু প্ৰতিটো ঢৌৰ শব্দে তেওঁলোকক একে প্ৰতিশ্ৰুতিৰ কথা মনত পেলাইছিল।

অংশ ৫: ঘূৰি আহা প্ৰতিশ্ৰুতি

বছৰ এক পাৰ হ’ল। মাজুলীৰ বতাহত পুনৰ ৰঙালী বিহুৰ গান গুঞ্জৰি উঠিছে। নদীৰ বুকু এইবাৰ শান্ত, যেন শ্বাস ল’ই বিশ্ৰাম লৈছে। গাঁওত ডিঙি সাজু কৰা হৈ আছে, নামঘৰত নতুন কাঠৰ সোপান গঢ়ি উঠিছে।

ঘাটৰ গছত গামোচা উলোমি ৰখা। সেই দিনৰ গাঁঠ পোৱা গামোচাৰ দৰে—প্ৰতিটো গামোচাই যেন কোনো প্ৰতিশ্ৰুতিৰ সাক্ষী।

মেঘনা ডেলীৰ শৃংখলাবদ্ধ প্ৰদৰ্শনৰ পিছত ছুটি লৈ গাঁওলৈ আহিছিল। সোনালী মেখলাৰ লগত ৰঙা ৰিয়াজৰ দাগে তেওঁৰ হাত সাঁজিছিল। নদীৰ ওপৰত দৃষ্টি পেলাওতেই তেওঁৰ চকুত সেই ৰাতিৰ বন্যাৰ ঢৌ উজাৰি উঠিল।

ঠিক তেতিয়াই ঘাটত ডিঙি থামিল। কেমেৰাৰ বাকচ বগাই নামি আহিছে ৰিধিমান। কপালত গধূলিৰ পোহৰ, মুখত এক সৰল হাঁহি। কাশ্মীৰৰ তুষাৰ এখন সুৰক্ষিত ফ্ৰেমত বন্দী কৰি তেওঁ গাঁওলৈ ঘূৰি আহিছিল।

মেঘনা আগবাঢ়ি গ’ল। কোনো শব্দ নাথাকিল, মাথোঁ গাঁওৰ বিহুৰ ঢোল দূৰত বাজি আছিল। দুয়ো হাতৰ ভাঁজৰ পৰা গামোচা উলিয়াই দেখুৱালে—এখনত নাচৰ মঞ্চৰ ধূলি, আনখনত তুষাৰৰ ছাঁ। দুয়োখনতেই একেটা গাঁঠ।

“তই ঘূৰি আহিলে।”
“তইও ঘূৰি আহিলে।”

ৰিধিমান নরম স্বৰে ক’লে—“প্ৰতিশ্ৰুতি হেৰাই নাছিল।”
মেঘনা হাঁহি দিলে—“বতাহে আমাক একেলগে ৰাখিছিল।”

নদীৰ ওপৰত গগনত গগনচুম্বী বকুলৰ ডেউকা উৰি গ’ল। নামঘৰত ঢোল-পাতিলৰ শব্দ জোৰ হ’ল। দুয়ো হাতত হাত ধৰি নদীৰ কাষলৈ আগবাঢ়িল।

মাজুলীৰ বতাহে উলমি থকা গামোচাৰ গাঁঠত ফুঁ দি দিলে—গাঁঠটোৱে হালধীয়া আকাশত উজাৰি উঠি একে কথা ক’লে—

“এইয়া নীল নদীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”

অংশ ৬: সপোনৰ নতুন দিশ

মাজুলীৰ বিহুৰ হুলস্থূলত দুয়ো একেলগে মিলি গল, কিন্তু জীৱনে বেছি দেরি সময়ত একে ঠাইত থমকাই থাকিব নোৱাৰে।
মেঘনা গুৱাহাটীলৈ নাচৰ বিদ্যালয় স্থাপন কৰিবলৈ চিন্তা কৰিছে। তেওঁ চাইছে—সকলোৱে ডেলী নাযাওক, গাঁওৰ মাটি আৰু নদীৰ গন্ধত থকা ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে নৃত্য শিকুক।
অন্যফালে ৰিধিমানৰ ছবিত কাশ্মীৰৰ পৰি অৱস্থা বিহাৰৰ বন্যা বা অৰুণাচলৰ পাহাৰো বন্দী হ’বলৈ ল’লে। দেশজুৰি ভ্ৰমণ কৰি তেওঁ জনাইছে—“ফটোগ্ৰাফী মাত্ৰ শিল্প নহয়, ই প্ৰমাণ।”

একদিন গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ত তেওঁলোক দুয়োকে নিমন্ত্ৰণ কৰা হ’ল—“সাংস্কৃতিক সন্ধ্যা আৰু ডকুমেন্টাৰী প্ৰদৰ্শন।”
মঞ্চত মেঘনা নাচি উঠিল, আৰু পৰ্দাত ৰিধিমানৰ ফটো চলিল। দর্শকসকলে বিস্মিত হ’ল—যেন নাচ আৰু ফটো একে সুৰত মিলি গ’ল।

প্ৰদৰ্শনৰ অন্তত মেঘনাই কাণত সৰু স্বৰে ক’লে—
“তই যদি ফটোত সঁচা প্ৰমাণ দে, মই নাচত সঁচা অনুভৱ দিম। দুয়ো একেলগে থাকিলে—মানুহৰ মনত আশা জন্মাব।”
ৰিধিমান হাঁহি দিলে—“তাহঁত বুজিব যে প্ৰেম মাত্ৰ মানুহৰ মাজত নহয়—ই মাটি, নদী, বতাহৰ লগতো।”

 

অংশ ৭: মাজুলীৰ বাবে

গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ সেই সন্ধিয়াৰ পিছতে বহু জনই মেঘনা আৰু ৰিধিমানক একেলগে চাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। সংবাদপত্ৰত ছবি উঠিল—“নৃত্য আৰু ফটোগ্ৰাফীৰ যুগলবন্দী”। সামাজিক মাধ্যমত মানুহে লিখিলে—“মাজুলীৰ সন্তানদ্বয়ে সপোনক শিল্পত ৰূপ দিছে।”

কিন্তু দুয়োৰ হৃদয়ত এটাই ধ্বনি বাজি আছিল—মাজুলী।
নদীৰ ভাঙন প্ৰতিবছৰে বহু ঘৰ, বহু মানুহৰ স্মৃতি ল’ই যায়। নামঘৰৰ খুঁটি ভাঙে, শৈশৱৰ সেতু ডুবি যায়।

মেঘনাই ক’লে—
“ডেলীত গ’লে মই একেলগে বহুত মঞ্চ পাইছিলোঁ। কিন্তু প্ৰতিটো নৃত্যৰ অন্তত মনে হৈছিল—এই আলো গাঁওলৈ নপৰে।”
ৰিধিমান চকুত দৰ্শনীয় স্থিৰতা লৈ উত্তৰ দিলে—
“মই ফটোত প্ৰমাণ সাঁচিলোঁ, কিন্তু প্ৰমাণৰ পিছত প্ৰশ্নও থাকে—কি কৰি আমি মাজুলীক বচাম?”

দুয়ো সিদ্ধান্ত ল’লে—এটা প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিব। নাম দিলে “নীল নদীৰ প্ৰকল্প”।
⦿ মেঘনাই নৃত্যশিক্ষা কেন্দ্ৰ খুলি গাঁওৰ ল’ৰা-ছোৱালীৰ মাজত নাচৰ ভাষাৰে নদীৰ গল্প ক’ব।
⦿ ৰিধিমানে ফটো-প্ৰদৰ্শন আৰু ডকুমেন্টাৰী চলাই মানুহক মন পৰিবৰ্তন কৰিব—“নদীৰ ভাঙন কেৱল ভূগোল নহয়, ই মানসিক বেদনা।”

প্ৰথম দিনা গাঁওখনৰ মাটিৰ স্কুলত মেঘনাই ঢোলৰ তালে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক নৃত্য শিকালে।
“চাহোনীত পাখি কেনেকৈ ওড়ে, তেনে ভঙ্গীত হাত বগাবা,” মেঘনাই কৈছিল।
শিশু-বিলাকৰ হাঁহি আৰু কণ্ঠত নদীৰ শব্দ মিহলি হৈছিল।

সেই দিনাই ৰিধিমান শ্বেতপৰ্দাত ছবি দেখুৱালে—
“এই ফটোত দেখা গৈছে গতবছৰৰ ভাঙন। এই খন ঘৰ নাছিল—মই ফটোত সাঁচি ৰাখিছোঁ।”
মানুহৰ চকুত চকুপানী ভৰি গ’ল।

শেষত দুয়ো গামোচাৰ গাঁঠ উলিয়াই দেখুৱালে।
মেঘনা ক’লে—
“এই গাঁঠ আমাৰ প্ৰেমৰ নহয় মাথোঁ—ই আমাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি। মাজুলী বচাব, সংস্কৃতি বচাব।”

গাঁওবাসীয়ে হাততালি দিল, ঢোল বজাই উঠিল। নদীৰ ওপৰত গগনত চন্দ্ৰ উঠি গ’ল—নীলা পানীৰ বুকুত প্ৰতিশ্ৰুতিৰ এক নতুন প্ৰভা।

 

অংশ ৮: বিশ্বমঞ্চত মাজুলী

“নীল নদীৰ প্ৰকল্প” গাঁওখনৰ পৰা আৰম্ভ হৈ অচিৰেই গুৱাহাটী, ডেলী আৰু তাৰ পিছত বহুদূৰলৈ ফেলাই গ’ল।

গুৱাহাটী প্ৰদৰ্শনী

শহৰৰ সৰ্বাত্মক কনভেনশন হলত ৰিধিমানে ফটো প্ৰদৰ্শনী সাজি তুলিলে। ভাঙি পৰা নামঘৰ, পানীৰ মাজত উভহা শিশু, গামোচা ধৰা বয়স্কৰ মুখ—প্ৰত্যেক ছবিত সময়ৰ কষ্ট। মেঘনাই সেই প্ৰদৰ্শনীতে নৃত্য কৰিলে। ঢোলৰ তালে তালে তেওঁৰ আঙুলিয়ে যেন ফটোবোৰক জীৱন্ত কৰি তুলিছিল।
সাংবাদিকে শিৰোনাম দিলে—“যেতিয়া নাচ ফটোত কথা কয়”।

ডেলীৰ মঞ্চ

ৰাষ্ট্ৰীয় নাট্য বিদ্যালয়ে তেওঁলোকক নিমন্ত্ৰণ কৰিলে। মেঘনাৰ দলৰ নৃত্য, ৰিধিমানৰ ফটো-প্ৰদৰ্শন একেলগে চলিল। দর্শকৰ মাজত বিদেশী অধ্যাপক, গবেষক, কূটনীতিক বহি আছিল। অনুষ্ঠানৰ অন্তত এজন বিদেশী অতিথিয়ে ওলাই আহি ক’লে—
“তোমালোকৰ মাজুলী মাত্ৰ এটা দ্বীপ নহয়, ই এটা সভ্যতাৰ হৃদস্পন্দন। আমি ইয়াৰ সুৰক্ষা প্ৰকল্পত সহায় কৰিম।”

আন্তর্জাতিক স্বীকৃতি

কিছু মাহৰ পিছতে ৰিধিমানক লণ্ডনত ডকুমেন্টাৰী প্ৰদৰ্শনৰ নিমন্ত্ৰণ আহিল। সেই প্ৰদৰ্শনত মেঘনাইও যোগ দিলে। তেওঁ নৃত্য কৰিলে “ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ঢৌ” নামৰ নৃত্যানুষ্ঠান।
বিদেশী দর্শকে উভহি উঠি হাততালি দিলে। সংবাদপত্ৰ লিখিলে—“From the island of Majuli, love and resilience dance together.”

ব্যক্তিগত মুহূৰ্ত

হোটেলৰ ৰাতি, জানালিৰ বাহিৰে শীতল বতাহ। মেঘনাই ৰিধিমানৰ কাষত গামোচাৰ গাঁঠ ধৰি ক’লে—
“এই গাঁঠ প্ৰথমত প্ৰেমৰ প্ৰতিশ্ৰুতি আছিল। এতিয়া ই মাজুলীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”
ৰিধিমান সাৱধানে তেওঁৰ হাত ধৰি উত্তৰ দিলে—
“প্ৰেম আৰু মাটি একেলগে থিয় হ’লে—কোনো ঢৌই সেই প্ৰতিশ্ৰুতি ভাঙিব নোৱাৰে।”

অংশ ৯: প্ৰতিশ্ৰুতিৰ পরীক্ষা

আন্তর্জাতিক স্বীকৃতিৰ উল্লাসত মাজুলীৰ গাঁওখনত নতুন আশা জাগিল। কিন্তু সময়ৰ ঢৌ সদায় সোঁমুৱা নহয়।

ৰাজনৈতিক চাপ

প্ৰকল্পৰ খবৰ পোৱা মাত্ৰেই স্থানীয় ৰাজনীতিক সকলে আগবাঢ়ি আহিল। এজন বিধায়কে হাত মেলি ক’লে—
“তোমালোকৰ নৃত্য-ফটোত মানুহ কান্দে। কিন্তু প্ৰকল্প চলাবলৈ ধন লাগে। ধন আমি দিব পাৰিম, শর্ত এটা আছে—তোমালোকৰ নামত নহয়, আমাৰ দলেৰে।”
মেঘনাই নীৰৱ থাকিল। ৰিধিমান স্পষ্টভাৱে ক’লে—
“মাজুলীৰ দুখ কোনো দলেৰে সংযোগ নল’ব। এই প্ৰকল্পৰ গাঁঠ আমাৰ, মাজুলীৰ।”

ধনৰ অভাৱ

আন্তর্জাতিক সমৰ্থনৰ আশ্বাস আহিলেও বাস্তৱত ধন দেৰী কৰি আহিছিল। বিদ্যালয়ৰ মাচনি মেলিবলৈ কাঠ নথকাত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে খালি মাটিত নাচ শিকিছিল। ৰিধিমানৰ কেমেৰা ভাঙি পৰিল—মেৰামতি কৰিবলৈ ধন নাছিল।
তথাপি দুয়ো থমকিল নে। মেঘনাই গামোচা উলিয়াই শিশু-বিলাকক শিকালে—“নাচৰ বাবে মাটি লাগে, আলো নহয়।” ৰিধিমান মোবাইলৰ কেমেৰাতো ছবি তুলিলে—“প্ৰমাণৰ বাবে আলো নহয়, দৃঢ়তা লাগে।”

নদীৰ পুনৰ ভাঙন

এখন ৰাতি বজ্ৰপাতেৰে নদী গর্জি উঠিল। গাঁওৰ সোপানত পুনৰ পানী আহিল। বহু ঘৰ ডুবি গ’ল, বিদ্যালয়ৰ মাচনি ফালি উঠিল।
লোকসকলে ভয়ত চিঞৰিলে—
“প্ৰকল্পৰ লাভ কি হ’ল? নদীয়ে কেতিয়াও নুশুনে!”

মেঘনা আৰু ৰিধিমান পানীৰ মাজত দাঁড়াই গামোচাৰ গাঁঠ উচলাই ধৰিলে।
মেঘনা চিঞৰিলে—
“নদী ভাঙে, ঘৰৰ কাঠ ভাঙে, কিন্তু প্ৰতিশ্ৰুতি ভাঙে নে? মাজুলীৰ স্বপ্ন বুজাবলৈ আমি আছো!”
ৰিধিমান ক’লে—
“ঢৌয়ে আমাৰ পথ বান্ধিব পাৰে, কিন্তু আমি ছবি আৰু নৃত্যৰে এই ইতিহাস সাঁচি ৰাখিম। মাজুলীৰ নাম বিশ্বে শুনিবই!”

লোকসকলে চুপ কৰি উভতি চালে। ঢৌৰ মাজতো গাঁওবাসীৰ চকুত এক নতুন জ্যোতি জ্বলিল—প্ৰেম আৰু প্ৰতিশ্ৰুতিৰ জ্যোতি।

 

অংশ ১০: নীল নদীৰ জয়গান

বজ্ৰপাতেৰে গর্জন কৰা সেই ৰাতিৰ পিছত মাজুলীৰ গাঁওখন যেন নতুন ৰূপে জেগাই উঠিল। নদীৰ ঢৌয়ে কাঠৰ সেতু ভাঙিলে, বহু ঘৰ ডুবালে, কিন্তু মানুহৰ বুকুত জন্মালে এক অটল দৃঢ়তা।

জনমানসৰ জাগৰণ

মেঘনা আৰু ৰিধিমানৰ আহ্বান শুনি গাঁওবাসীয়ে নিজে হাতে মাটি কঁপি বাঁধ সাজিলে। নামঘৰৰ আগত ল’ৰা-ছোৱালীয়ে নাচ-গান কৰিলে। মহিলাসকলে গামোচা উলিয়াই ঢাকনি দিছিল—“ই প্ৰেমৰ প্ৰতিশ্ৰুতি, মাজুলীৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”

বিশ্বৰ সঁহাৰি

ৰিধিমানৰ তোলা বন্যাৰ ফটো আৰু মেঘনাৰ নদীৰ তালেৰে সপোন গঢ়া নৃত্য সামাজিক মাধ্যমত ভাইৰেল হ’ল। সংবাদ সংস্থাই খবৰ দিলে—“From Majuli to the World: Love stands against the flood.”
বহুদূৰ আমেৰিকা, জাপান, ইউৰোপৰ পৰা মানুহে ধন সহায় দিলে। গাঁওখনৰ বিদ্যালয়ৰ বাবে নতুন সোপান, ডিঙি, আৰু কাঠৰ পুল গঢ়ি উঠিল।

ব্যক্তিগত উপলব্ধি

এক সন্ধিয়া নদীৰ তীৰত দুয়ো বহি আছিল। সূৰ্য অস্ত যাবলৈ ধৰিছে, আকাশত হালধীয়া জ্যোতি। গামোচাৰ গাঁঠ দুয়ো হাতত।
মেঘনাই মৃদু কণ্ঠত ক’লে—
“আমাৰ প্ৰেম মাথোঁ আমাৰ দুয়োৰ নহয়। ই মাজুলীৰ, ই প্ৰতিটো শিশুৰ, প্ৰতিটো নদীৰ।”
ৰিধিমান হাঁহি দিলে—
“তেতিয়া আমাৰ প্ৰতিশ্ৰুতিৰ নাম একেই—নীল নদীৰ জয়গান।”

ঢোলৰ শব্দ গগন জুৰি উঠিল। গাঁওৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে নদীৰ পাৰত নাচি উঠিল। ৰিধিমান সেই দৃশ্য ফটোত বন্দী কৰিলে—প্ৰেম, শিল্প, আৰু প্ৰতিশ্ৰুতিৰ মিলিত ছবি।
মেঘনাৰ আঙুলিয়ে নৃত্য ভঙ্গী গঢ়িলে—ঢৌৰ তালে তালে, যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰ নিজেই মঞ্চত আহি নাচি উঠিল।

আকাশৰ ওপৰত উৰা পকীকণীয়ে যেন ধ্বনি তুলিলে—
“এইয়া নীল নদীৰ জয়গান, যি প্ৰেম আৰু প্ৰতিশ্ৰুতিৰ ওপৰত গঢ়া।”

সমাপ্ত