নীল কমলাৰ গীত

অমৃত শৰ্মা

সপ্তাহজুৰি বৰষুণে ধুই-পখালি নিছে কমলাবাৰী গাঁৱখন। ধেমালি নদীখনৰ পাৰতে থকা বিদ্যালয়খনৰ ওপৰফালৰ ছাঁতত অমৃতে প্ৰথমদিনটো সঙ্গীতৰ ক্লাছ লৈছিল। শহৰৰ ৰঙীন কোলাহল এৰি আহি এই সৰু, নিৰৱ গাঁৱখনত আহিবলৈ নিজেই সিদ্ধান্ত লৈছিল তেওঁ। শব্দৰ ভিৰৰ পৰা আঁতৰ হৈ সুৰৰ মাজে এক শুদ্ধ বিশ্ৰাম বিচাৰিছিল অমৃত। কিন্তু গাঁৱৰ শূন্যতা, সুগন্ধি কাদামাটিৰ গন্ধ আৰু বেলিৰে খেলি ফুৰা কণমানি পোৱালিৰ হাঁহিৰ মাজে তেওঁ অলপতে ধৰি পেলালে এক নবীন আশাৰ সুৰ। স্কুলৰ পৰা ওলাই আহি নদীৰ দাঁতিলৈ গ’ল অমৃত—তেওঁ শুনিছিল, সন্ধিয়া বেলিকালি এই ঠাইত ৰঙ্গৰ শিল্পীজনী অহা-যোৱা কৰে। আৰু সঁচাকৈয়ে, এটি ডাঙৰ গছৰ তলত বহি থকা, ওচৰৰ গছবিলাকৰ ছাঁ আৰু ধেমালি পানীৰ মাজত পানী ফুলৰ আঁচনি এটাই তুলি থকা তেজপাটীয়া নীলা শাড়ী পিন্ধা তৰুণীজনীৰ ফালে চাহি ৰৈ গ’ল অমৃত। তেওঁৰ হাতত তুলিকা, কিন্তু মুখত শব্দ নাই।

তেওঁৰ নাম নয়নী, অমৃত জানিলে পিছত। নহয় কথা কয়, নহয় শব্দেৰে সঁচা প্ৰেম প্ৰকাশ কৰে। নদীৰ কাষত বেছিভাগ দিনত তুলি আৰু ৰং লৈ বহি থাকে, পানীৰ সোঁত, আকাশৰ ঢৌ আৰু গছৰ পাতবোৰৰ আচল সংগীত তেওঁৰ ছবিত ফুটাই তোলে। কিন্তু অমৃতৰ বাবে, নয়নী আছিল এখন নিষ্কলঙ্ক ক্যানভাচ—যি অজানিতে তেওঁৰ অন্তৰৰ সুৰবোৰ শুনি পায়। দুয়োজনৰ কথোপকথন কোনোদিনেই নহ’ল শব্দেৰে, কিন্তু অদ্ভুতভাৱে দুয়ো একে সময়তে একে অনুভৱত লিপ্ত হৈছিল যেন। অমৃতে এবাৰ হৰিনামৰ সুৰ মৃদুস্বৰত গুণগুণাই উঠিছিল গছটোৰ তলতে, আৰু নয়নী সেই সুৰ শুনি চকু মুদি বহি ৰৈছিল—এনে যেন সুৰেই তাৰ হেঁপাহৰ ভাষা। অমৃতে সেয়া লক্ষ্য কৰিলে; সংগীতে, হয়তো প্ৰথমবাৰলৈ কোনোবা মানুহে তেওঁৰ সুৰত নিজক সম্পূৰ্ণ সমৰ্পণ কৰিছে বুলি তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল।

সন্ধিয়াৰ সোণালী পোহৰে নদীখনৰ ওপৰত ঢৌ তুলি যায়, আৰু অমৃত নিজৰ বুকুৰ ভিতৰৰ সুৰবোৰে খহি অহা শীতল বতাহত বিলিন হৈ যায়। নয়নীয়ে চাহি থাকে নদীলৈ, অমৃত চায় নয়নীৰ সোঁতাল ছবিখনত। দুয়ো একে সময়তে জানে—এই দেখা যেন সাধাৰণ নহয়। সংগীতৰ শিক্ষক জনে বুজি পায়, নিজৰ জীৱনত প্ৰথমবাৰৰ বাবে কোনোবাই সংগীতৰ অৰ্থ নিঃশব্দ ভাষাৰে উপলব্ধি কৰিছে। সেই নিশা, অমৃত নিজৰ বেহালাৰ ধাৰকেটোৰ ভিতৰত এক সেউজীয়া সুৰ ৰচনা কৰে—আন শিষ্যৰ বাবে নহয়, নহয় কোনো অনুষ্ঠানৰ বাবে—এই সুৰ, কেৱল এজনী নিৰ্বাক শিল্পীৰ বাবে, যিয়ে তুলি আৰু সুৰৰ মাজতে নিজৰ ভালপোৱা পিন্ধি থাকে… যেন এক নীল কমলাৰ গীত।

***

পৰৱৰ্তী কেইদিনমান অমৃতৰ জীৱন এক সুস্থিৰ ছন্দত বৈ গৈছিল। পুৱা বিদ্যালয়ত সঙ্গীতৰ পাঠ, মাজৰ সময়ত কণমানি শিশু-বিলাকৰ সৈতে খেল, আৰু পিছৰ সময়টো নিজেৰে সংগীতৰ চর্চা—এই সাধাৰণ দৈনন্দিনতাৰ মাজতে নয়নীৰ উপস্থিতিয়ে যেন এচুকত অদৃশ্য ৰঙেৰে এক নতুন ৰাগ গাঁথি গৈছিল। নদীৰ পাৰৰ সেই গছটোৰ তলত তেওঁ প্ৰায় প্ৰতিদিনে দেখিবলৈ পাইছিল নয়নীক, যি বেলিৰে হালধীয়া পোহৰত নিজকে আঁকিছিল কেতিয়াবা, কেতিয়াবা আঁকিছিল পাখি, গছ, বা কেবাটি অচেনা মুখ। অমৃত কোনোদিনেও সুধা নাছিল—“তুমি কাক আঁকিছা?” নহয় কেতিয়াও সুধিছিল—“তুমি মোক শুনা পাওনে?”—কাৰণ তেওঁ জানিছিল, নয়নী এই পৃথিৱীত শব্দ নুশুনে, কিন্তু সুৰ অনুভৱ কৰে, আৰু তেতিয়াই তেওঁ সিদ্ধান্ত লৈছিল—তেওঁ নিজে নহয়, সংগীতৰ জৰিয়তে নয়নীৰ ওচৰত থাকিব।

এদিন বিদ্যালয়ত “সৃষ্টি উৎসৱ”ৰ আয়োজন কৰা হ’ল। অমৃতে আগবঢ়ালে—এইবাৰ কেৱল গীত-বাদ্য নহয়, শৈল্পিক অভিব্যক্তিৰ বাবে পেইণ্টিং আৰু হস্তশিল্পৰো স্থান থাকিব লাগে। শিক্ষকৰ সভাত তেওঁ কয়—“যদি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ ভিতৰৰ সৃজনশীলতাক উৎসাহ নিদিওঁ, তেন্তে সংগীতৰ পাঠৰ অৰ্থ থাকিব ক’ত?”—তেওঁৰ প্ৰস্তাৱ আদৰি লোৱা হ’ল। অনুষ্ঠানৰ দিনা, অমৃতে নিজৰ শিষ্যসকলৰ সৈতে এটি পৰম্পৰাগত অসমীয়া লোকসঙ্গীত পৰিবেশন কৰিলে। আৰু তেনে সময়তে মঞ্চৰ কাষৰ পৰা উজলি উঠিল এখন ছবি—য’ত পানীত থিয় হৈ আছে এখন নীল পদ্মফুল, পিছফালে আছে এক তামাম সেউজীয়া গছগছনি, আৰু ওপৰত এক সৰল হেমন্ত বতাহৰ নীলা-ধূসৰ আকাশ। সকলো চুপ হৈ গ’ল। এটা শিশু সুধিলে—“ছাৰে, এইটো ফ্ল’ৱাৰটো শুনি আছে নেকি?”—অমৃত মিচিকিয়াই হাঁহিলে। তেওঁ চিনাকি পেলালে—এইটো নয়নীৰ ছবি। তেওঁৰ গীতৰ মাজত গোজি থকা নয়নীৰ অনুভৱৰ ফল।

অনুষ্ঠান শেষ হ’ল, সকলোৰে মুখত অকণমান হাঁহি আৰু চকুত এক ৰঙীন সেউজীয়াৰ আভা। অমৃত মঞ্চৰ পিছফালে গৈ নয়নীৰে দেখা কৰিলে—তেওঁ অলপ আঁতৰত বহি আছিল। মুখে কিছু নক’লে, কেৱল চকুত এটি স্থিৰ বুজ লুকাই থকা। অমৃতে শুধালে—“এই ছবিখন… মোৰ সুৰৰ পৰা ললে তুমি?” নয়নী চকু মেলি চালে, অলপ সময় ৰৈ থাকি তেওঁৰ পেইণ্টিংৰ পেনচিলটো অমৃতৰ হাতলৈ দিলে—এনে যেন কয়, “এই সঁজুলিৰে মই তোমাৰ সুৰ আঁকি থৈছোঁ।” অমৃত চকুত কিবা এটা জ্বলি উঠিল। তেওঁ বুজি পাইছিল—এই নীৰৱ সৃষ্টিশীলতাই তেওঁৰ জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সংগীতৰ প্ৰথম পদ। শৈল্পিক সম্পৰ্কৰ সূত্ৰপাত, য’ত শব্দৰ স্থান কম, কিন্তু হৃদয়ৰ স্থান অসীম।

***

বৰষুণৰ দিনবোৰ আহি পৰিল। আকাশটো সদায় যেন কিবা ভাবুক, দিগন্তৰ পৰাও যেন সৰুসৰকৈ সংগীতৰ প্ৰশ্ন উঠি থাকে। অমৃত এতিয়া দিনে দুবাৰ নহ’লে নয়নীৰ লগ পোৱা অনুভৱ কৰি নিদ্ৰা পোৱা নাছিল। যিমানেই ব্যস্ত থাকক বিদ্যালয়ৰ কাৰ্যসূচীত, তেওঁৰ মন একোটা সময়ত নদীৰ পাৰত, গছটোৰ তলত, আৰু নহয় পোনপটীয়াকৈ নহ’লেও, নয়নীৰ সেউজীয়া আঁচনিত আলফুলে বৈ থকা তুলিকাটোৰ গতিত। তেওঁ লক্ষ্য কৰিছিল—নয়নীৰ পেইণ্টিংবোৰত কেতিয়াবা মৃদু নেপাল সুৰেৰে গাঁথা বৰ্ণবিন্যাস থাকে। সেউজ, নীলা, গাঢ় কলা, বা কেতিয়াবা ৰক্ত-লাল—যেন যেন ছবিৰ ৰংবোৰ নিজে নিজে গান গাই থাকে, আৰু সেই গানবোৰ যেন তেওঁৰ বুকুৰ মাজত বজাই থকা এক গোপন হাৰ্মোনিয়ামৰ ধ্বনিৰ সৈতে মিল খায়।

এদিন অমৃতে নিজৰ সংগীতৰ খাতা লৈ আহি গছটোৰ তলত বহিল। নয়নী বৰষুণৰ ছাঁতালৰ তলত বহি আছিল, জলধ্বনিৰ লগত তুলিকাৰ টানবোৰে যেন সেউজী ক্যানভাচখনত জীৱন আনিছিল। অমৃত খোল খুলি, ধীৰে ধীৰে বোলাওঁতে ধৰিলে ৰাগ ভৈৰবী—এটা বেলিকা বেলিৰ বেদনাময় সুৰ। হঠাৎ তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে—নয়নীৰ তুলি সলনি হ’ল, ৰংবোৰ গাঢ় হ’ব ধৰিলে, যেন তেওঁ সুৰটোক আঁকি থ’ব বিচাৰিছে। সেয়া হ’লেই, অমৃত সুধিলে—“তুমি শুনা পাওঁনে ৰাগৰ বেদনা?” নয়নীয়ে চকু মেলি তাৰ ফালে চাই মিচিকিয়াই হাঁহিলে, আৰু তুলি দি বোকা কাগজত আঙুলিৰে লিখিলে—”তোমাৰ সুৰে মোৰ বুকুৰ গহীন কথা কয়।”

এই সোঁতাল কথোপকথনে তেওঁলোকৰ মাজত এক গঢ়ি উঠা আস্থা জন্মালে। নয়নী এতিয়া অমৃতৰ সুৰত অভ্যস্ত, আৰু অমৃত নয়নীৰ তুলিত আত্মবিশ্বাসী। দুয়ো নিজৰ মনৰ গভীৰতালৈ গৈছে, য’ত শব্দ নাছিল, কিন্তু একে অনুভৱৰ বিৰতিহীন বোল। অমৃত নয়নীৰ বাবে এটি নতুন ৰাগ গাঁথিবলৈ লৈছিল—ৰাগ কমলিনী। তেওঁ ভাবিছিল, নীল পদ্মৰ দৰে ধীৰ-নিশব্দ, কিন্তু গম্ভীৰ সৌন্দৰ্য্যৰে ভৰা হব লাগে সেই ৰাগ। আৰু সেই ৰাগত হ’ব লাগে এটি সেউজীয়া আঁচনিৰ শান্তি, নয়নীৰ পেইণ্টিংবোৰৰ দৰে। সুৰ, ৰং, আৰু অনুভৱৰ এই মধুৰ সংযোগত, তেওঁলোক গঢ়ি তুলিলে এটি সম্পর্ক—যি সম্পৰ্ক কোনো শব্দত নাম নাথাকে, কেৱল হৃদয়ত এটা নিৰন্তৰ সংগীতৰ দৰে বাজি থাকে।

***

পানীৰ সোঁত অলপ বেছি বেগে বোৱাত ধৰিলে, যেন বৰষুণৰ সংগীতত কোনো অস্থিৰতা আহিছে। অমৃতৰ অন্তৰৰ তন্ত্ৰতো যেন কিবা অনাময় বেজাই উঠিছিল। স্কুলৰ পাঠ শেষ হোৱাৰ পাছতো তেওঁৰ মন শান্ত নহ’ল, আৰু তেওঁ সোজাকৈ গ’ল সেই প্ৰিয় গছটোৰ তললৈ। কিন্তু আজিৰ দিনটো অলপ বেলেগ আছিল—নয়নীৰ কেম্বাছ নাছিল, তুলি নাছিল, তেওঁ নিজেই নাছিল। অমৃত চকুৰে সজাগে চাৰিওফালে চালে, নদীৰ দাঁতিৰ পৰাই অলপ আঁতৰত এখন বগা কাগজ লহৰিয়াই উঠি আছিল। সেইখন কাগজত কেইটামান চকু-কটা ৰেখা আৰু দীঘলকৈ টানা ক’লা ব্ৰাছ ষ্ট্ৰ’কছ। যেন কোনো নোপোৱা শব্দ আঁকিব খুজিছিল কোনোবা। অমৃত সেই ছবিখন লৈ ওভতালে, কিন্তু হৃদয়ত এটা গুপ্ত ভয় গুঞ্জৰি আছিল—নয়নীৰ অচিনাকী অনুপস্থিতি যেন অশুভ সঙ্কেত।

পৰদিনা, গাঁওখনৰ বয়োজ্যেষ্ঠ মাষ্টৰমশাইয়ে এখন কথা ক’লে—“তই জানস নে, নয়নীৰ মাত এটা দুৰ্ঘটনাৰ ফল। বেলেগ মানুহ হ’লে হয়তো জীৱন পৰিত্যাগেই কৰি দিছিল, কিন্তু তেঁও সৃষ্টিত নিজকে জীৱন্ত ৰাখিছে।” অমৃত থমকি গ’ল। তেঁও ভাবি নাছিল—এই সেউজীয়া ছোৱালী, যিজনে সুৰৰ মাজত মৰম গাঁথে, তেওঁৰ জীৱনত এনে গভীৰ অন্ধকাৰ আছিল। কোনোবা ড্ৰাইভাৰৰ অসাৱধানতাত, পাঁচ বছৰ আগৰ এটি পথ দুৰ্ঘটনাত নয়নীৰ মাত আৰু শুনা দুয়ো একেলগে হেৰুৱা গৈছিল। সেইদিনৰ পিছৰে পৰা সংগীত বা শব্দৰ বিশ্বত প্ৰৱেশ নিষিদ্ধ হৈছিল তেওঁৰ বাবে। কিন্তু সেই নিষিদ্ধ জগতৰ দুৱাৰখিনি হয়তো অমৃতৰ সুৰে খুলিছিল—তেওঁ জানো নাছিল কিমান অলক্ষ্যতে নয়নী তেওঁৰ সুৰত জীৱন বিচাৰি পাইছিল।

সন্ধিয়া অমৃত বেহালা লৈ বহিল—এইবাৰ ৰাগটি ৰচনা কৰাৰ উদ্দেশ্য সৃষ্টিশীল নহয়, এটি আত্মিক প্ৰশান্তি দিবৰ হেপাহ। তেওঁ নাম দিলে—‘নীল কমলাৰ গীত’। সুৰেৰে নিৰ্মাণ কৰিলে নয়নীৰ অন্তৰৰ অপূৰ্ণ কথাবোৰৰ বর্ণনা—যি কথা তেওঁ ক’ব নোৱাৰে, আঁকিলেও সম্পূৰ্ণ হ’ত নোৱাৰে। ৰাগটো আৰম্ভ হ’ল মৃদু মেজ মেজ বোলৰ দৰে, ধীৰে গম্ভীৰ সুৰত লাহে লাহে গঢ়ি উঠিল এটি ছবি—এটা নীল পদ্ম, যি পখিলাৰ দৰে হ’লেও বুকুত এক গাঢ় পাথাৰৰ জোৰ। আৰু সুৰৰ অন্তিম লগত এটি হাঁহি, যি হাঁহি নহয় হাঁহিৰ বেদনাৰ প্ৰতিধ্বনি। অমৃত জানিলে—এই সুৰ তেওঁ নয়নীৰ বাবে ৰচিল, কিন্তু হয়তো সংগীত নিজে নয়নীৰ অন্তৰৰ ভাষা হৈ পৰিছে। নহয় কেবল এটি প্ৰেমৰ বাহক, এই সুৰ এটি আত্মিক বন্ধনৰ প্ৰতীক—নি:শব্দ কিন্তু সংগীতৰে সজীৱ।

***

বতাহৰ কঁপনিৰ সৈতে সংগীতো যেন আজিকালি আঁচ লৈ সৰে। “নীল কমলাৰ গীত” ৰচাৰ পিছদিনাই অমৃত এটা সিদ্ধান্ত ল’লে—এই সুৰ কেবল নয়নীৰ বাবে নহয়, শিশুবোৰৰ ভিতৰতো সৃষ্টি, অনুভৱ আৰু সেউজ ৰং ছটিয়াবৰ বাবে ব্যৱহাৰ কৰিব লাগিব। বিদ্যালয়ত পেইণ্টিং আৰু সংগীতৰ সংযুক্ত ক্লাছ আৰম্ভ হ’ল। তেওঁ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ বাবে এটি অভ্যন্তৰীণ প্রকল্প সৃষ্টি কৰিলে—“সুৰৰ পেইণ্টিং”। বাচল-বাচল শব্দত অমৃত বাজাব, আৰু শিশুবোৰে নিজৰ কল্পনাত সেই সুৰৰ প্ৰতিচ্ছবি আঁকিব। এই নতুন পদ্ধতিত কিবা এক জাদু আছিল—কোনোবাই সুৰ শুনি আকাশ আঁকে, কোনোবাই বনজ ফুল, কোনোবাই এজনী হাঁহি থকা আইতাৰ মুখ। কিন্তু সকলো সৃষ্টিৰ মাজত এটাই মিল আছিল—একেটা গাঢ় অনুভৱ, যেন সুৰে সেই ছবি সজীৱ কৰি তোলে।

নয়নী এই অনুষ্ঠানৰ অতিথি হ’ব বুলি কল্পনাও কৰা নাছিল। তেওঁক অমৃতে নিজে আহ্বান জনাইছিল, চকুত অনুৰোধ লৈ—যেন কোনো পুৰণি সংগীত জীৱন্ত কৰাৰ চেষ্টা। সেইদিনা নয়নী ডাঙৰ শাড়ীখিনি পিন্ধি আহিছিল, হাতত এটি পেইণ্ট বক্স। বিদ্যালয়ৰ পাত্ৰ ক্লাছটোৰ ঠাইখনত, চাৰিওফালে ৰঙা-কাইঁতীয়া পেইণ্টিংয়ে ঠাই পূৰিছিল। অমৃত বেহালা বজাবলৈ ধৰিলে—এটা সেউজীয়া সুৰ, যি পাহাৰৰ পাখিৰ নিচিনা লাহে লাহে ওলাই আহে। নয়নী এইবাৰ কোনো কাগজত নহয়, ডাঙৰ কেম্বাছত, শিশু সকলৰ আগতেই তুলি লৈ আঁকিবলৈ ধৰিলে—চকু থিতাপি দিয়া, গম্ভীৰ কিন্তু উজ্জ্বল চকুত আত্মবিশ্বাস। শিশুবোৰ আচৰিত, শিক্ষকৰাও স্থবিৰ। এই নীৰৱ ছোৱালীৰ হাতৰ তুলি যেন সুৰৰ ঢৌৱে নিয়ন্ত্ৰণ কৰিছে।

সন্ধিয়াৰ পোহৰৰ মাজত অমৃত আৰু নয়নীৰ মাজত চকু-মেল, যেন ক’ব খুজিলে—“তুমি মোৰ সুৰক তুলি দিলে, মই তোমাৰ ৰংক সুৰ দিলোঁ।” এইদিনা দুয়োৰে বাবে নতুন। ইটো সংগীত আৰু সৃষ্টিৰ মাজৰ বন্ধনৰ জয়, আৰু সিটো নিঃশব্দ প্ৰেমৰ বৰ্ণময় স্বীকৃতি। অমৃত জানে, আজিৰ এই পলবোৰ নহয় কেবল ‘পাঠ’, এইবোৰ জীৱনৰ সেউজ গাঁথনি। আৰু নয়নীয়ে জানে, তেওঁৰ নিজৰ ভিতৰৰ যে অন্ধকাৰ, সেইটো অমৃতৰ সুৰে পোহৰ পাইছে। হয়তো ই প্রেম নহয় শব্দত; কিন্তু সৃষ্টিৰ একে ভাষা যেন দুয়ো একে সময়তে বুজি পাইছে—একেটা গীতৰ, একেটা ছবি চৰ্চাৰ, আৰু হৃদয়ৰ গভীৰতাত বুজা এটি অনুচ্চাৰিত অনুভৱৰ।

***

অচিনাকী বাতৰি এটা যেন দুয়োলৈ বতাহে আগতীয়া কৰি দিছিল। অমৃতৰ বিদ্যালয়ত স্থানান্তৰৰ আদেশ আহিল—গুৱাহাটী মহানগৰীৰ এটা নামী সঙ্গীত মহাবিদ্যালয়ত তেওঁক নিযুক্তি দিয়া হ’ব। ই এক সুযোগ, যি আগবঢ়ালে জীৱন আৰু কৰ্মৰ বাটখন বহুদূৰলৈ যায়, কিন্তু যি পাছে লৈ যায় তেনে কোনোবা এটাৰ পৰা যাৰ সন্মুখত সংগীত নাথাকে, কিন্তু সংগীতৰ সৰ্বোচ্চ অনুভৱ থাকে। অমৃত বহু ৰাতি চিন্তাত কটাই দিলে। গুৱাহাটী মানে নতুন অৰ্ঘ্য, প্ৰশস্ততৰৰ পথ; কমলাবাৰী মানে নয়নী, যাৰ চাহনিৰ মাজত সুৰ, যাৰ তুলিৰ মাজত বুকুৰ বাৰ্তা। তেওঁ বুজি গ’ল—কেতিয়াবা ‘উন্নতি’ বুলি যে শব্দটি ঘূৰে ফুৰে, তাক হৃদয়ে গ্ৰহণ নকৰে।

তেওঁ নয়নীক বাতৰিটো ক’বলৈ গ’ল, কিন্তু নহ’ল। কি ক’ব? “মই গৈ থাকিম”, “এই সংগীত মোৰ বাবে নহয়”, বা “তুমি চিৰদিন মোৰ হৃদয়ত থাকিবা”—এইবোৰ কোনো কথাই যথেষ্ট অনুভৱ বহন নকৰে। গছটোৰ তলত বহি, অমৃত কেৱল বেহালাটো তুলি ল’লে। নয়নী আগতে আহি বহি আছিল, ওচৰতে এক নিৰৱতা—আকাশ গাঢ় সেউজীয়া, বতাহত অলপ গম্ভীৰতা। অমৃত ৰাগটি বজাবলৈ ধৰিলে—“নীল কমলাৰ গীত”—এইবাৰ এটি স্নিগ্ধ বিদায়ৰ সুৰেৰে। নয়নী চকু মুদি শুনি থাকিল, যেন জানে এই সুৰৰ অন্ত্য হ’ব, আৰু তাৰ ভিতৰতে আছে যি কথাবোৰ অমৃতে ক’ব নোৱাৰিলে।

বিদায়ৰ দিন, বিদ্যালয়ত অনুষ্ঠানৰ আয়োজন কৰা হ’ল। শিশু সকলে অভিনয়, সংগীত, আৰু পেইণ্টিং প্ৰদৰ্শন কৰিলে। শেষত অমৃতৰ অনুৰোধত নয়নী এটি ছবি পেইণ্ট কৰিলে মঞ্চৰ সন্মুখত—এটা গাঢ় নীলা পদ্ম, যাৰ মাজত সুৰৰ ঢৌ উঠিছে, আৰু ছবি খনৰ ওচৰত অমৃত বাজাই থকা দৰ্শায়। সম্পূৰ্ণ দৃশ্যপটটো যেন এটি গীতৰ দৃশ্য। বিদায়ৰ সময়ত অমৃত নয়নীৰ ওচৰত আহিল, কিন্তু কিবা ক’ব পৰা নোহোৱা অনুভৱ বুকুত দুখেৰে দমি থাকিল। নয়নীয়ে কেৱল এখন কাগজ দিলে—তাত পেইণ্টিং এটাৰ মাজতে এটি কথাই লিখা আছিল, তুলিৰে আঁকা: “সুৰেৰে তুমি মোৰ হৃদয় আঁকি গৈছা।” অমৃত চকুত কিবা এক উজলি উঠিল—সেইটো বেদনাৰ জ্যোতি নে অনন্ত সম্বন্ধৰ স্বীকৃতি, সেয়া বুজি পোৱা নাযায়। দুয়ো বিদায় ল’লে, কিন্তু সংগীত আৰু ৰংৰ মাজত এক অন্তহীন বন্ধন ৰাখি।

***

গুৱাহাটী মহানগৰীৰ কঁকালত বাট বুলাই থাকিলেও, অমৃতৰ অন্তৰৰ সূত্ৰখন সদায় কমলাবাৰীলৈয়ে টান মাৰিছিল। বিশাল শিলঙীয়া বিল্ডিঙৰ ভিতৰত গানৰ সুৰেৰে দিন পাৰ কৰিলে তেওঁ, কিন্তু সন্ধিয়াৰ লগে লগে নিৰৱতাৰ ঘন কুঁৱলীৰ মাজত এজনী নীৰৱ শিল্পীৰ ছাঁ ওলাই আহে—চকুত গাঢ় সেউজীয়া, হাতত তুলিকা, আৰু বুকুত অমৃতৰ সুৰ। শিষ্যসকলৰ মাজত অমৃত প্ৰশংসিত হ’ল, সংগীতৰ জগতত তেওঁৰ প্ৰতিভা বিৰল বুলি কোৱা হ’ল, কিন্তু তেওঁৰ অন্তৰৰ সুৰ যেন অপূৰ্ণ লাগিছিল। প্ৰতিদিনে ৰাতিপুৱাৰ সূৰুযত নয়নীৰ স্মৃতি জাগে, আৰু সন্ধিয়াৰ বতাহত তেওঁৰ আঁকা পেইণ্টিঙৰ সুবাস। তেওঁ বুজি পালে—সেই নদীৰ পাৰ, সেই গছ, আৰু সেই চকুপুৰাণী হাঁহি এখনেই আছিল সঁচা সংগীতৰ প্ৰতিধ্বনি।

এদিন, বৃষ্টিধোৱা এগৰাকী কুৰিয়াৰ এজনে এটা নীল খাম আনি দিলে অমৃতক। বাহিৰত কোনো ঠিকনা নাই, কেবল এটি জলছবিৰ দৰে তুলিৰে আঁকা পদ্মফুল। ভিতৰখন খুলিও চিঠি নাছিল—নাছিল কোনো শব্দ, কোনো বাক্য—কিন্তু আছিল এটি পেইণ্টিং। নহয় সাধাৰণ পেইণ্টিং, যেন এটি দীঘল সময় ধৰি গাঁথা হৃদয়ৰ ডায়েৰীৰ এক অধ্যায়। এখন নদীৰ পাৰ, গছটোৰ ছাঁ, আৰু দুজন মানুহ—এজনে বেহালা বজাই আছে, আৰু আনজনীয়ে চকু বন্ধ কৰি শুনি আছে। ছবিখনৰ শেষত থকা ৰংবোৰ ধুন্ধলা, যেন চকুলোৰে ধোৱাই যোৱা তুলিৰ টান। অমৃত কেঁচা চকুত চালে, সেইটো শব্দবিহীন এখন চিঠি আছিল—এটি সঁচা অনুভৱৰ প্ৰতিচ্ছবি।

তেওঁ কাষত থকাৰ সংগীত-বাক্সটো মুকলি কৰিলে, আৰু বহুদিন পিছত “নীল কমলাৰ গীত” পুনৰ বাজালে। এইবাৰ সেই সুৰ নহয় বিদায়ৰ, নহয় হাহাকাৰৰ; এই সুৰ আছিল পূৰ্ণতাৰ। নদী, নয়নী, আৰু এই অক্ষৰহীন চিঠিখনে তেওঁৰ জীৱনৰ সুৰটো নিৰ্ধাৰণ কৰি দিছিল। সংগীত আৰু ৰং—এই দুয়োটাই শব্দৰ অবিহনে হৃদয়ৰ আৱেগৰ জীৱন্ত বহিঃপ্ৰকাশ। অমৃত সেইদিনা বুজি গ’ল—ভালপোৱা কেতিয়াবা চিঠিৰ দৰে নহয়, পেইণ্টিংৰ দৰে হয়; কেতিয়াবা শব্দৰ দৰে নহয়, সুৰৰ দৰে হয়। আৰু সেইবোৰে একেলগে মিলি হৃদয়ত গঢ়ি তোলে এটি গীত—যাক ক’ব পাৰি “নীল কমলাৰ গীত।”

***

বসন্তৰ মিঠা বতাহবোৰে ঘূৰি আহিছিল কমলাবাৰীলৈ, যেন কোনো সেউজীয়া সঁজুলিৰে সাজি-পিন্ধি নৱজীৱনলৈ আহ্বান দিছিল গাঁওখনক। পথাৰৰ তেজস্বী সেউজবোৰৰ মাজেৰে খিলখিলাই ফুটি আছিল জপলং ফুল, গছবোৰে যেন তুলি ধৰিছিল শান্তিৰ দোল। আৰু সেই সময়তে, ঠাণ্ডা এটি পুৱা, শালগছৰ দাঁতলিত এখন নাও ৰখা আছিল—নাওখনত বহি আছিল অমৃত। ঘূৰি আহিছে বহু বছৰ পিচত, নয়নীৰ গাঁওখনলৈ। হাতে কোনো বেহালা নাই, কণ্ঠত কোনো সংগীত নাই—কিন্তু চকুত আছিল এটি গভীৰ মৃদুতা, হৃদয়ত এটা কথা—“সেয়া শেষ হোৱা নাই।”

অমৃতৰ পলক-পলকে খুজিছিল কোনো চিপত-বস্তুত নয়নীৰ ছাঁ। যদিও কমলাবাৰীৰ ঘাট, পথাৰ, পাহাৰবোৰ সেউজ হৈ ৰৈছিল, কিন্তু নয়নীৰ ঘৰটো বুজি পোৱা নোৱাৰিলে। সেউজ সেউজ গাঁওখনৰ মাজে খোজ দিছিল, গছবোৰৰ দাঁতলিত বহি শুনিছিল পুৰণি পখিলাৰ গুণগুণনি—যেন সকলোবোৰেই এখন পেইণ্টিং হৈ পৰা সময়ৰ দৰ্শন। স্থানীয় এজন বয়োজ্যেষ্ঠে কলে—“তুমি যাৰ কথা ক’লা, সি বহু বছৰ আগতে ঘৰ এৰি গ’ল। কিন্তু গাঁওখনত এজনে ৰং-বুলোৱা মহিলা আছিল, যিয়ে প্ৰতিটো পুৱালৈ নদীৰ কাষত বহি আঁকি থাকিছিল… অলপ মানসিক অস্থিৰতা আছিল, কিন্তু আঁকৰ মাজত অগাধ গভীৰতা আছিল।”

নদীৰ পাৰলৈ গৈ অমৃত বহি থাকিল, বহু সময় ধৰি… বতাহৰ কঁপনিৰ মাজত এখন পাথৰৰ দেৱালত চকু পৰিল। সেয়া আছিল এখন পেইণ্টিং—জলৰ ওপৰত থকা এখন তুলিৰে আঁকা পদ্মফুল, আৰু তাৰ ওচৰত এখন খালী চেয়ার। নিচেই তলত, সৰু অক্ষৰত লিখা আছিল—“অপেক্ষা।” অমৃত হাত ভৰি সেই দেৱালত হাত দিলে। সেই স্পৰ্শৰ লগে লগে তেওঁৰ চকুত পৰিছিল এটি চকিত স্মৃতি—তুলিকা ধৰা, বেলিৰ পোহৰত চকু চিৰোলীয়া এটি মুখ, আৰু সেই নীৰৱ হাঁহি। হয়তো সেয়াই আছিল নয়নীৰ শেষ চিঠি, নয়নীৰ অন্তিম আৰ্হি, যাৰ অন্তত থকা শব্দ আছিল: তুমি আহিবা জানিছিলোঁ।

বহুসময় ধৰি অমৃত তাত বহি থাকিল—ৰং আৰু শব্দৰ মাজত এখন সেতু গঢ়ি তুলি। সংগীত আৰু শিল্পৰ মাজৰ অনিৰ্বচনীয় মিলনত তেওঁ বুজি পালে—নয়নীয়ে তেওঁৰ বাবে কেতিয়াও আঁকিছিল, কেতিয়াও লিখিছিল, কিন্তু কোনোদিনো পঢ়া বা শুনা বুলি কোৱা হোৱা নাছিল। “নীল কমলাৰ গীত” আজি সম্পূৰ্ণ হ’ল—শব্দহীন, অথচ হৃদয়ত বাজি থকা।

এইটো শেষ পাত নাছিল; এইটো আৰম্ভণিৰ এটি ৰং। জীৱনৰ সেই অধ্যায়, য’ত স্মৃতিৰ তুলিত হৃদয়ত নীৰৱকৈ পেইণ্ট কৰা হয় ভালপোৱাৰ নিদান। এইবাৰ অমৃতৰ সংগীত নিঃশব্দ নহ’ব—নয়নীৰ আঁচলৰ ৰঙেৰে লিখা, হৃদয়ৰ কাগজত গীত হৈ বাজি থাকিব, অনন্তকাললৈ।

___