নীলপুখুৰীৰ বুৰবুৰনী

চন্দ্রিমা কাকতি

আহি ৰ’ল বৰষুণ

নমনা গাঁৱত বৰষুণ নামি আহিল। দক্ষিণ দিশৰ পৰা অহা ক’লা মেঘে আকাশখন গম্ভীৰ কৰি তুলিলে, আৰু সুগন্ধি মাটিৰ গোন্ধেৰে বাতাস পূৰ্ণ হ’ল। সৰু, শান্ত, অলপ গধুৰ গাঁৱখনত এনে ক’লা বৰষুণে সদায় কিবা অলক্ষিত বুজাব চেষ্টা কৰে।
“আহি ৰ’ল… পুনৰ আহি ৰ’ল” — এই বাক্যখন যেন গাঁৱৰ প্ৰতিটো কোণত গুঞ্জৰিবলৈ ধৰিলে। বুঢ়া-বুঢ়ী, জোতদাৰ, বাটচলা মানুহবোৰে অলপ অলপকৈ গপ হাঁকিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। বিষয়টো আছিল — নীলপুখুৰী।

নীলপুখুৰী নামটো শুনিলেই গাঁৱৰ পুৰণি মানুহৰ বুকু কেঁপি উঠে। এটা দীঘলীয়া, গভীৰ পুখুৰী — যাৰ পানী কেতিয়াও মলিন নোহোৱা। খৰাং কালতো শুকান নোহোৱা এই পুখুৰীৰ নামত বিভিন্ন কাহিনী জড়িত। পুৰণি গল্পত কোৱা হয়, প্ৰায় ১০০ বছৰ আগতে, বিৰিনা নামৰ এগৰাকী কিশোৰী এই পুখুৰীত জঁপিয়াই আত্মহত্যা কৰিছিল। বিৰিনা আছিল গাঁৱৰ মৌলবাৰীৰ কন্যা — গাৱঁত তেওঁৰ সৌন্দৰ্য্য আৰু উদাসীনতা একে সময়তে জনপ্ৰিয়। কিন্তু হঠাৎ এটা বৰষুণৰ ৰাতি, কোনোবা লুকাই দেখা নাই, বিৰিনা পুখুৰীত হেৰাল।

গল্প অনুসৰি, যেতিয়া বাৰিষা আহে, বিৰিনাৰ আত্মাই উজান মাৰে। কেৱল পুখুৰীৰ পানীত নহয়, বৰং মানুহৰ মনত সোমাই সেই অপূৰ্ণ জীৱনৰ প্ৰতিশোধ ল’বলৈ ওলাই পৰে।

এই বাৰীৰ বৰষুণত, গাঁৱলৈ আহি উপস্থিত হ’ল চান্দা — এখন চহৰৰ কলেজত পঢ়া ছাত্ৰী। তেওঁৰ আইতা গাঁৱত থাকে, আৰু গ্ৰীষ্মৰ বন্ধত আহি এই ঠাইখনত থাকিবলৈ মন কৰিলে। তেওঁ আছিল শান্ত, ছুপচুপীয়া। নতুন ঠাই, নতুন মানুহ, কিন্তু চান্দাৰ চিন্তা আছিল অলপ বেলেগ — মানুহৰ লগত মিলা-মিছা নহয়, কিতাপ, নাত-নাতনিৰ ফটোক, আৰু মোবাইলতেই ব্যস্ত।

গাঁৱৰ মানুহে প্রথমে ভাবিছিল — “চহৰীয়া ছোৱালী, ঠাণ্ডা।” কিন্তু কিছুমান দিনৰ পাছত, তেওঁলোকৰ নজৰ পৰে চান্দাৰ চকুত — য’ত কোনো এক অজান গভীৰতা আছিল। তেওঁৰ হাঁহিত আনন্দৰ চেয়ে বেছি আছিল বেদনা। আৰু এটা বিশেষ সময়ৰ পৰাই, তেওঁ অধিক সময় নীলপুখুৰীৰ দাঁতিত কটাব ধৰিলে।

এদিন বিয়লি, বৰষুণৰ সৰু টোপাল টোপ টোপকৈ পৰি আছে। চান্দা গমে গমে ওলাই আহি পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি আছে। ওচৰত এখন সৰু খুতি, এখন টিনৰ ছাঁ। তলত পানী — গাঢ় সেউজীয়া, যেন পানীত আকাশ ওলোমি আছে।

সেইসময়তে, চান্দাই শুনিলে এক শব্দ — “বুৰ… বুৰ…”
প্ৰথমে ভাবিলে পুখুৰীৰ মাজত কিবা মাছ নে হাবি। কিন্তু তাৰ পাছত তেওঁ চকু মেলি চাই ৰ’ল। পানীখনৰ মাজত যেন এটা ধূসৰ ছাঁ ওলমি থাকে। কাষতে কোনো মানুহ নাই। বতাহ নাই। তেও পিছে সেই ছাঁটোক স্পষ্ট দেখি ধৰিলে — এটি ওচৰ-পাচৰ নোহোৱা, গা ধূসৰ ৰঙৰ ওড়নাত ঢকা, ডিঙিত জুলপৰ, ডাৱৰীয়া চকুৰ মানুহী।

চান্দাই চকু বুজিলে। সপোন পিনে ভাবিলে। কিন্তু পিঠি খুলি উভতি আহোঁতেই, তেওঁৰ হৃদয়ত এটা শীতল অনুভূতি সোমাই গ’ল — যেন কোনোবা তেওঁৰ পিছু ল’লে। ঘৰত সোমাই আইতাৰ ওচৰত চুপচাপ বহি থাকিল।

“চান্দা, ঠাণ্ডা লাগিছে নেকি বাপু?” — আইতাই সুধিলে।
চান্দাই ক’লে — “আইতা, বিৰিনা বুলিছিল কোন আছিল?”
এই কথা শুনিয়েই আইতাই যেন লমহালমহকৈ নিশ্বাস ল’লে।

“তই এই কথা ক’ত শুনিলি?”
“এই পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি থকা এজনীয়ে কৈছিল। তেওঁ ক’লে — মই জানো কিয় বিৰিনাই মৰিলে।”

আইতাই কিছুমান সময় চুপ থাকি ক’লে —
“এই পুখুৰীত যি সঁচা কাহিনী লুকাই আছে, তাক ভুলেও তুলি আন নালাগে। বিৰিনাৰ আত্মাই নিজকে শুদ্ধ কৰিবলৈ সময় বিচাৰিছিল, কিন্তু কিছুমান পাপ তেওঁৰ সতে ভৰি আছিল। সেইবোৰ এতিয়া অন্য মানুহত সোমাব খোজে। মনত ৰাখ, তই যদি তাতকৈ ওচৰ গৈ থাক, তোকো তেওঁ ৰেহাই নিদিব।”

পিছদিনা নিশা, চান্দাই চকু খুলি দেখা পালে তেওঁৰ খাটৰ তলত কোনোবাৰ চকু। চকু দুখন গভীৰ, স্থিৰ — যেন বহুবছৰৰ দুখেৰে পূৰ্ণ। চিঞৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু মাত ওলাব নোৱাৰে। আৰু তাৰ পাছতে শুনিলে এটি মাত —
“মোৰ শেষ সোঁৱৰণীটো ঘূৰাই দিবা?”

সেই নিশা তেখেত জুই পোহৰিত বহি থাকিল। মোবাইল নাই, কিতাপ নাই — কেৱল কাগজত এটা স্কেচ আঁকে। সেই স্কেচত এটা ওড়নাত ঢকা মানুহী — চকুত গভীৰ দৃষ্টিত চাই আছে, পুখুৰীৰ দাঁতিত। স্কেচৰ তলত এখন নাম লিখা — “বিৰিনা”

পৰদিনা পুৱা, চান্দাৰ খুড়ীয়ে সেই স্কেচটো চাই শীতল হৈ গ’ল।
“এইটো… ই… ই… বিৰিনাই নহয় নেকি? তই ক’ত দেখিলি তেনে মানুহী?”
চান্দাই ক’লে —
“তেওঁ মোক কৈছে — ‘জীয়াই থকাৰ শেষ সোঁৱৰণী’ খুজি আছে। আমি বুজি নাপাওঁ, কিন্তু তেওঁ জানে। পুখুৰীৰ ভিতৰত লুকাই আছে সেই কথা।”

গাঁৱৰ মানুহে জানিবলৈ ধৰিলে — “চান্দাৰ বাচনি সলনি হৈছে।”
“তেওঁ চকু মেলি থাকিও যেন কিবা আন এটা পৃথিৱীত আছে।”
“নেপেলাম, পুনৰ বিৰিনাৰ ছাঁ ওলাইছে নেকি?”

এনেদৰেই আহি পঢ়া বৰষুণৰ সংগে সংগে চান্দাৰ জীৱনটো আঁকোৱালি ধৰিলে পুৰণি এক আত্মাৰ সোঁৱৰণীয়ে। বিৰিনাৰ আত্মা কি সত্যই পুনৰ জীয়াই উঠিছে? নে কেৱল চান্দাৰ মানসিক বিভ্ৰম? পুখুৰী কি সাধাৰণ এটা জলাশয়, নে এটা আত্মাৰ আঁতৰুৱা শুদ্ধ ক্ষেত্ৰ?

গাঁৱত পুনৰ এটা কথা চৰিছে —
“এইবাৰ সুধাৰিবই… বিৰিনাই নিজৰ কাহিনী ক’বই।”

চকুত থকা পুখুৰী

চান্দাৰ দিনবোৰ এতিয়া অলপ বেলেগ হৈ পৰিছিল। গাঁওখনৰ মাজত থকা পুখুৰীখন, যাক তেওঁ প্ৰথমতে কেৱল এটি দৰ্শনীয় স্থান বুলি ধৰিছিল, এতিয়া যেন তাৰ জীৱনৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ উঠিছে। সেই পুখুৰীৰ পানীত চান্দাই কেতিয়াবা নিজৰ প্ৰতিচ্ছবিকেই দেখা নাপায়। তেওঁৰ চকুত পুখুৰীৰ ওপৰত উঠা এক বিশেষ ছবি ওলমি থাকে — এটি মানুহী, দীঘল চুলিৰে, ওৰচোৱা ওড়নাত মুখ ঢকা, চকু দুখন নিৰব কিন্তু দাবী পূৰ্ণ। আৰু সেই চকু, যেন পানীৰ গভীৰত খুঁটি গঢ়ি থকাৰ দৰে, মুকলি আকাশলৈ নহয়, চাই থাকে কেৱল চান্দাৰ চকুত।

চান্দাই আকৌ আকৌ সেই পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি থাকে। গাঁওখনৰ মানুহে অলপ গোপনে ক’ব ধৰিলে —
“ছোৱালীজনীটো অজান জগতৰ লগত সংযোগ পাইছে। এইবাৰ বিৰিনাই কিবা কবই।”
“চান্দাৰ ওচৰত তাক নিজৰ কথা ক’বলগীয়া হোৱা হয়।”

এদিন বেলিকালি চান্দা বহি থাকোতে, তেওঁৰ ওচৰলৈ এখন পাত্ৰ আহি পেলালে — এটি সৰু মাটিৰ দেৱতা মূৰ্তি, হাতভাঙা, চকুহীন।
চান্দাই হঠাৎ শীত অনুভৱ কৰিলে। ওচৰৰ পুখুৰীৰ পানীত যেন কিবা এফাললৈ সৰি গ’ল, ঢৌ নোহোৱা পানীত এক সৰহ শব্দ।

“চান্দা…” — এক মৃদু মাত।

চান্দাই ওফাই উঠিল। চকু মেলি চালে, কাষত কেও নাই।
কিন্তু ওচৰৰ গছডাল এটাৰ তলত এখন ক’লা ওড়না চেপটাকৈ পৰি আছে।
ওড়নাটোক হাতত লৈ চান্দাই গম পালে — ই সোঁৱৰণীৰ কোনো চাৰা, কোনো সুতি নাই। যেন ওড়নাটো পানীৰে গঠিত, কিন্তু শুকান। ওচৰৰ মাটি খিনি কেঁচা, পকা খুন্দা দাঙি উঠিছে, যেন কোনোবাই সিপাহেৰে গতি কৰি গৈছে।

এই দৃশ্যৰ পাছতেই চান্দাই এবাৰ দুৰ্ভাবনা কৰিলে — এইবিলাক কল্পনা নহ’ব পাৰে নে? কিবা মানসিক বিভ্ৰম?
কিন্তু তেতিয়াই ওলাই আহিল তেওঁৰ ভিতৰৰ কন্ঠ —
“পুখুৰীখনত তুমি যে হাঁহা হাঁহি কৰা ছবি দেখা পাইছা, সেয়া মাথোঁ পানীৰ ছাঁ নহয়। সেয়া মোৰ বান্ধ খোল খাই যোৱা চকু।”

চান্দাই আচলতে চকু বন্ধ কৰিলে আৰু চিন্তাৰে ভাবিলে —
“তেওঁ মোক কিয় বিচাৰে? মই তেওঁৰ সৈতে সম্পৰ্কত নো আছো কেনেকৈ?”

এই চিন্তা লৈ ঘূৰি ঘৰ আহি, চান্দাই তেওঁৰ আইতাক সোধালে —
“আইতা, বিৰিনাৰ বিষয়ে তুমি কোৱা আছিলা — তেওঁ কি মানুহ আছিল?”
আইতাই কিছুমান সময় চুপ থাকি, খিৰিকিৰ ফালেদি বৰষুণৰ ছাঁ চালে, আৰু ক’লে —
“বিৰিনা আছিল বেয়া নাছিল। পিচে তেওঁৰ লগত এটা বেয়া মানুহ আছিল। গাঁৱৰ একে সময়ৰ জমিদাৰৰ লৰা — ধন-দাপটৰ জোলোঙা। বিৰিনা তেওঁৰ প্ৰেমত পৰে। কিন্তু সেইজনৰ মনত আছিল পখিলা-প্ৰেম, বিৰিনাৰ গা আৰু মৰমৰ ওপৰত পখিলা-চোখ। এক নিশা, জমিদাৰৰ লৰাই বিৰিনাক… অপমান জনকভাৱে ধৰি লৈ গ’ল, আৰু পিচে বিৰিনাই পুখুৰীত জাঁপ দিলে।”

আইতাৰ মাত কম্পিত। চান্দাই তেওঁৰ হাত ধৰিলে।
“এই সকলো ঘটনা গাঁওখনত নো কিয় তলত ৰখা হ’ল?”
আইতাই মৃদু হাঁহি মাৰি ক’লে —
“সেয়া জানো সেই সময়ৰ লজ্জা। বিৰিনাৰ জীৱনতো ন্যায় হোৱা নাছিল। সেই ন্যায় বিচাৰি, হয়তো তেওঁৰ আত্মাই এতিয়াও চকু মেলি পুখুৰীৰ পৰা চাই আছে।”

সেই নিশা চান্দাৰ সপোনত এটা দৃশ্য আহিল —
নীল পুখুৰীৰ দাঁতিত দাঁতিত এজনী কিশোৰী, ওড়নাত মুখ ঢাকি, পানীৰ ফালে চাই আছে। সেই পানীত উঠিছে এটা ৰাতিৰ চাঁদ। আৰু পানীৰ মাজত দেখা গৈছে এটা ভঙা কপাল, যেন কোনোবা গভীৰ কষ্টত শুই আছে।

“চান্দা…” — মাতটো ঘূৰি আহে।

চান্দাই তাক সুধে —
“তুমি মোক কিয় পছন্দ কৰা?”
মাতটো আহে —
“তুমি মোৰ কথাবোৰ শুনা। তুমি কাগজত মোৰ ছবি আঁকা। তুমি বিশ্বাস কৰা — মই কিয় মৰিলো, সেইটো লিখা…”

সপোনৰ মাজতে চান্দাই জপিয়াই উঠিল।
তেওঁ ঠিক কৰিলে — সেই ঘটনাৰ কাহিনী লিখিব। বিৰিনাৰ নাম, মুখ, চকু, কথা — সকলো কাগজত বন্ধ কৰি ৰাখিব। হয়তো সেইয়ে বিৰিনাৰ মুক্তিৰ পথ।

ঘূৰি পুখুৰীৰ ওচৰলৈ যাবলৈ ওলাই আহোতেই, তেওঁ চাই পায় — পুখুৰীৰ দাঁতিত আগতে দেখা সেউজীয়া পাতবোৰ নাই। তাৰ ঠাইত আছে ধূসৰ ছাঁ। আৰু এখন সৰু কণ্ঠ —
“তুমি দেখি পাবা, চান্দা… পুখুৰীটোৰ মাজত কিমান সঁচা লুকাই আছে।”

জাঁপ দি ওলোৱা ছাঁ

চান্দাৰ দিন আৰু ৰাতি এতিয়া সম্পূৰ্ণ ৰূপে নীলপুখুৰীৰ আশে-পাশে ঘূৰি আছে। পুখুৰীখনৰ পানীৰ মাজত থকা অদৃশ্য শক্তিয়ে যেন এক জাক লগাই ৰাখিছে তেওঁক। আইতাৰ সাবধান বাণী, গাঁওবাসীৰ গুজব — কিবা এক শূন্যতালগা সতর্কতা যেন, কিন্তু চান্দাৰ মনত এখন স্পষ্ট বোধ জন্মিছে — বিৰিনা কৈ যাব খোজে।

তেওঁৰ ডায়েৰীখন এতিয়া এটাই উদ্দেশ্য লৈ আগবাঢ়িছে —
“মোক বোলো তুমি, মই লিখিম তোমাৰ নাম।”

এদিন পুৱা, চান্দাই পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি থাকোতে হঠাৎ খেয়াল কৰিলে — পানীৰ মাজত যেন এটি চাৰকোনা বস্তু চকু মাৰি আছে। সূৰুযৰ পোহৰেৰে চকচকাই উঠা সেইটো বস্তু মাটিৰ কোণ একোচনিৰ পৰা আধা দেখা গৈছিল। ভবা-চিন্তা নকৰি পানীত হাত ঢুকাই তেওঁ বস্তুটো উলিয়ালে — এটি সৰু কাঠৰ বাকচ। তলৰফালৰ পৰা ক’লা শেওলা গজি আহিছে, আৰু ওপৰফালত শিপাৰ দৰে সৰুকৈ খোদিত আছে “ব” আখৰ। চান্দাৰ বুকু খুলি পৰিল।

“ব” — মানে বিৰিনা?

বাকচখন খুলি চাই চালে — ভিতৰত এটা দীঘল চুলিৰ পিন, এটি গোট খুন্দা চিঠি, আৰু এক টুকুৰা থুপকাই যোৱা ধুনীয়া ফুল — যেন কেতিয়াবা কোনোবাই মৰমেৰে সাঁচি থৈছিল।
চিঠিখন চাই চান্দাৰ হৃদয়ত যেন কম্প উঠিল। হাতখন কঁপি আছে। চিঠিখনত লিখা —
“যদি মই ঘূৰি নাহোঁ, জানিবা, মোৰ গা কেতিয়াও পবিত্ৰ নাছিল, কিন্তু মোৰ মৰম আছিল শুদ্ধ। মই বাচি থাকিব খুজিছিলোঁ। সেইজন আছিল জানো কিমান কুটিল… মোৰ কাণত তেওঁ ক’লে — ‘পুখুৰীত কোনোবাই তোমাৰ নাম নল’ব।’ মই হাঁহিছিলোঁ, কিন্তু চকুলোৱেই নিজৰ ঠিকনা পাতিলে।”
সাক্ষৰ — বিরিনা।

চান্দাই চিঠিখন গোট খাই বুকুত থালে।
আকাশটো কেতিয়াবা ক’লা হৈ আহিছে। এঘণ্টাৰ ভিতৰতে যেন গধূলি নামে। পুখুৰীখনৰ পানী গাঢ় হৈ পৰে — যেন ৰাতিৰ আগভাগত আত্মাৰ পথ।

তেওঁ ঘৰলৈ উভতি আহি, নিজৰ ঘৰখনৰ সৰ্বনাশা নীৰৱতা অনুভৱ কৰিলে।
আইতা ৰন্ধন ঘৰত আছিল।
চান্দাই দৰ্জাখন বন্ধ কৰি চিঠিখন এবাৰ আকৌ পঢ়িলে। আৰু তেতিয়াহে অনুভৱ কৰিলে — চিঠিখনত এটা শব্দ বৰকৈ ঘূৰি ঘূৰি আহিছে —
“পুখুৰীৰ মাজত মোৰ দেহ”

চান্দাই চকু মেলি চাই থাকিল।
তেওঁ বুজি গ’ল — বিৰিনাৰ লাশ পোৱা নহয়।
ইয়াৰ অৰ্থ — তেওঁ আত্মহত্যা কৰিছিল বুলিও নিশ্চিত নহয়! হয়তো কোনোবাই মৰাই পেলালে?

এই চিন্তাৰে ৰাতিপুৱা উৰি গ’ল।
নিশা, চকু বুজিয়েই চাব লগা হৈছে — পুখুৰীৰ মাজত এগৰাকী মানুহী জাঁপ দি আছে, আৰু তলৰ পৰা তেওঁৰ ওড়নাৰ আচল ওপঙি উঠিছে। পানীত কোনো ঢৌ নাই, কিন্তু ওপঙি থকা ওড়নাটোক চেপি ধৰিব খুজিলে, হাত ফুৰাই যায় — যেন ই পানীৰ স্মৃতি।

পিছদিনা চান্দাই গাঁওখনৰ পুৰণি বুঢ়া, আবাৰু কাকাক লগ ধৰিলে।
আবাৰু কাকাই সুধিলে —
“তই সেই ছোৱালীজনীৰে কথা পায়েইছ?”
চান্দাই মূৰ গলাই ক’লে —
“হয়। আৰু মই জানো — তেওঁ মৰণ নাপালে, তেওঁক মৰোৱা হ’ল।”

আবাৰু কাকাই হাতত লাঠিটো আগুৱাই লৈ ক’লে —
“এই কথা গাঁওত পচোৱা হ’লে, মানুহে তোক পাগল ক’লে। কিন্তু মই জানো, সেই সময়ত… বিৰিনাৰ মৃত্যুৰ পিছত জমিদাৰৰ লৰাটো দুই সপ্তাহৰ ভিতৰতে গাঁও এৰি গ’ল। ক’লে — বিৰিনাই ৰাতিপুৱা তেওঁক মাতিছিল। ঘূৰি চাইছিল — তেওঁৰ ঘৰৰ ওচৰত পানীৰ টোপাল পৰিছিল, অথচ সিদিনা বৰষুণ পৰা নাছিল। সেয়া শুনি গাঁওটো চুপ কৰি ৰখা হ’ল।”

চান্দাই সুধিলে —
“তেন্তে তেওঁৰ লাশ ক’ত?”
আবাৰু কাকাই চকুত পানী ভৰাই ক’লে —
“পুকুৰীৰ মাজত এটা ঠাই আছিল — য’ত গাঁওৰ সকলোয়ে বিশ্বাস কৰিছিল, শস্যত বুৰবুৰনী পৰে। সেয়া আছিল পুকুৰীৰ বুকু — সৰু এবিধ খোপনিৰে বনোৱা। মানুহে কয়, তাত কোনোবাই কোনোদিন পুতিবলৈ নাযায়। হয়তো…”

চান্দাৰ হৃদয় খুলি পৰিল।
তেওঁ সিধা গৈ পুখুৰীৰ দাঁতিত উপচা উঠা শেওলাৰে ঢকা সেই ঠাইত গ’ল। পানীচকু পৰিল।

চান্দাই চকু বুজিলে আৰু মাত দিলে —
“বিৰিনা, মই তোক শুনিছোঁ। তই মোক বিশ্বাস কৰ। তোৰ সত্য মই তুলি ধৰিম।”

পানীৰ মাজত এটা ঢৌ উঠিল —
পিছত, এটা স্পষ্ট ধ্বনি —
“তই একাকী নোস, মই আহিছোঁ… জাঁপ দি ওলাব।”

এটুকুৰা পানীৰ মাজৰ ছাঁ জাঁপ দি ওলালে — কিন্তু শৰতৰ বৰষুণৰ নিচিনা মুকলি, শান্ত।
পিঠিৰপৰা চান্দাই অনুভৱ কৰিলে — যেন ওচৰত কিবা থমকি দাড়ি আছে।
আৰু মাত —
“বাকী কথা শুনিবলৈ সাজু নহ’লেই নহয়… কিয়নো আজিও কোনোবাই মোৰ নামত পিণ্ড নিদিয়ে।”

জমিন খুন্দা গোপন কাহিনী

পুখুৰীখনৰ পানীৰ ওপৰত যি জাঁপ দি ওলোৱা ছাঁ, সেয়া চাই থকা চান্দাৰ মনত এটা সপোনৰ দৰে অনুভৱ হৈছিল। কিন্তু সেই দৃশ্য সপোন আছিল নে জাগৰণ — সেয়া নিৰ্ধাৰণ কৰিব পৰা নাই। এটা কথা মাথোঁ নিশ্চিত — বিৰিনা আৰু ক’তো নাই। সি এই মাটি, এই পানীতেই আছে।

তেতিয়াৰে পৰা চান্দাৰ মনত এটা বসতি গঢ়ি উঠিল — এই গাঁৱত দেৰি নকৰি একবাৰ খনন চলাব লাগিব। পুখুৰীৰ মাজত থকা ঠাইটো — যাক “বুৰবুৰনী ঠাই” বুলি কোৱা হয় — তাৰ তলতেই লুকাই আছে বহু সঁচা।

চান্দাই আইতাক ক’লে —
“আইতা, মই পুখুৰীখনত খনন কৰিম। একেবাৰে তাৰ মাজৰ খোপনি ঠাইত। মই বিশ্বাস কৰোঁ — সেয়া মাথোঁ বিৰিনাৰ শেষ আশ্ৰয় নহয়, সেয়া গাঁওখনৰ গোপন অপৰাধৰ গাভৰু।”
আইতাই বিষাদৰ হাঁহি মাৰি ক’লে —
“তই যি পায়, তাত হ’ব গঁথা নেকি, ৰজাৰ শাপ?”

চান্দাই পাছদিনাই গৈ গাঁওপঞ্চায়তৰ মনা দাক লগ ধৰিলে।
মনা দা— জমি, খনন, দলিল, মাটি—এইবোৰৰ মাজত বগা ধুতি আৰু দাড়িৰ মাজেৰে গম্ভীৰ হৈ ফুৰা এগৰাকী লোক।

চান্দাই ক’লে —
“মনা দা, মই পুখুৰীৰ মাজত এটা ঠাই খনন কৰিবলৈ চাইছোঁ। এজনীৰ আত্মাৰ মুক্তিৰ প্ৰয়োজন।”
মনা দাই হাঁহিলে,
“চান্দা, তই পুৰণি অসমীয়া ছবি এটাৰ হীৰ’ইন হ’বা খোজা যেন লাগিছে! গাঁওৰ পুখুৰীখন এতিয়া পঞ্চায়তৰ তত্বাৱধানত, তাত খনন কৰাটো সহজ নহ’ব।”

চান্দাই ডায়েৰীৰ পৰা বিৰিনাৰ চিঠিখন দেখুৱালে।
মনা দা অলপ সময় চুপ থাকিল।
চিঠিখনত থকা আখৰৰ পৰা যেন তেওঁ নিজেও কিছুমান চিৰচেনা বেদনাৰ ছাঁ অনুভৱ কৰিলে।
পিছত ক’লে —
“আঁচ দিব পৰা পৰ্যন্ত এদিন খনন হ’ব পাৰে — পঞ্চায়তৰ নামত নহয়, শ্ৰদ্ধাঞ্জলিৰ নামেৰে।”

চান্দাই ঠিক কৰিলে — বিৰিনাৰ নামত এটি স্মৃতিসৌধ স্থাপন কৰা হ’ব, আৰু তাৰ বাবে ঠাইখন খনন কৰা হ’ব।

পুৱাৰ খনন

দুদিন পাছত খনন আৰম্ভ হ’ল।
গাঁৱৰ মানুহবোৰ উৎসাহ নথকা চকুত চালে। কেউবাই মাত লগালে —
“আত্মাক কিয় উঠাই তুলি দিব পাৰা?”
“পানীৰ মাজৰ মৃত শুৱনি জাগালে, গাঁওটো নাজানো গৰম হ’ব।”

চান্দাই কোনো উত্তৰ নিদিলে।
তেওঁ জানে — সঁচা উন্মোচিত হ’ব, হয়তো ভয়ঙ্কৰ।

খনন আৰম্ভ হ’ল সোনকালে — মাটি শেঁকুৰা গন্ধ, শেওলা খুন্দা ঢল, আৰু পুখুৰীৰ বুকুত জমি থকা ডাঙৰ বালিৰ স্তৰ।

চান্দা নিজৰ হাতৰে মাটিৰে ভৰা এটি কোদাল চালি দিছিল —
তাৰ পিছত, ক্ৰমে এক গন্ধ আহিল —
এগৰাকী শেহতীয়া মানুহৰ মৰগন্ধ।

খোঁচ খোঁচ খনন চলি থাকোতেই ওলাই আহিল —
এটি প্ৰায় পঁচি যোৱা নাৰীৰ লাশ।
ওচৰৰ গাঁও ডাক্তৰে পৰীক্ষা কৰি ক’লে —
“মৃত্যুৰ সময় প্ৰায় ১৫ বছৰ আগৰ। শৰীৰত চেপেটা দুখন, পিঠিত আঘাত। স্পষ্ট হত্যাকাণ্ড।”

চান্দাৰ চকুত পানী আহিল। গাঁওখন স্তব্ধ হৈ গ’ল।
এবাৰও কাকো কিছু ক’ব পৰা নোহোৱা ভীড়ত চান্দাই ক’লে —
“এইয়া বিৰিনাৰ লাশ — যাক হত্যা কৰি পুখুৰীৰ বুকুত থৈ দিয়া হৈছিল।”

গাঁওখন কেঁপি উঠিল।
কেইদিনৰ ভিতৰতে ঘটনাৰ কথা থানালৈ গ’ল। তদন্ত আৰম্ভ হ’ল।
আৰু ঠিক তেতিয়াহে এক আচৰিত তথ্য ওলাল —
তৎকালীন জমিদাৰৰ পুত্ৰ অলোকজ্যোতি বৰা গুৱাহাটীলৈ পলাই গৈছিল, কিন্তু পাঁচ বছৰ আগতে মৃত্যুবৰণ কৰে।
তেওঁৰ ডায়েৰীত পোৱা গৈছিল এখন সৰু পৃষ্ঠা —
“মই ক্ষমা নোপোৱা মানুহ, মই যাক মৰালোঁ, সি ৰাতি কাষতে বহি কাঁইটে। মোৰ হাত চুই চুই কৈছিল — মই ওলাই যাবলৈ নোৱাৰোঁ। মোৰ বিচাৰি অহা সপোনৰ পৰা জাগিব নোৱাৰোঁ।”

চান্দাই তাৰ উত্তৰ নিজৰ ডায়েৰীত লিখিলে —
“তুমি ভয় পালা, কিন্তু যি মৰিল, সি মাথোঁ মুক্তি বিচাৰিছিল।”

গাঁৱৰ মানুহে আনদিনা তেওঁৰ কথা শুনা নাই।
কিন্তু সেইদিনা, গাঁৱৰ পুৰণি মহিলা, পুকুৰীৰ ওচৰত এখন সৰু দীঘল জপা এৰি দিলে —
“বিৰিনা, এতিয়া তই শান্তিত থাক। তোৰ নামত এবাৰ বৰ্ণাৱলী ক’ব পাৰো।”

চান্দাই গোপনে কান্দিলে।
কিন্তু কান্দোনটো মাথোঁ নিজৰ বাবে —
“মই দেরি কৰিলোঁ।”

আৰু পিছদিনা, পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি থকা চান্দাই স্পষ্ট শুনিলে —
“তই মোৰ নাম খনন কৰিলে — এতিয়া মই উঠিলোঁ। মই শুদ্ধ, মোৰ মৰম শুদ্ধ আছিল।”

চিঠি এখনৰ চিঞৰনি

বিৰিনাৰ লাশ ওলাই অহাৰ পাচদিনমান যেন গাঁওখনত এটা কাঁহি বেজাৰে ৰোৱা স্তব্ধ সময়। পুখুৰীৰ কাষৰ খোপনি খন খালী, মাটি পুনৰ মসিয়াই সুমুৱাই দিয়া হৈছে। কিন্তু সেই মাটিৰ নিচিনাকৈ—চান্দাৰ মনত একো সুমোৱা নাই।
বিৰিনা আছে, আছিল। কিন্তু সেই সময়, সেই দুঃস্বপ্নত বন্দী মানসিকতা, সেই আত্মাৰ কষ্ট… সেয়া এতিয়াও মুক্ত নহ’ল।

এদিন নিশা, চান্দাই ঘৰৰ দেউলিত বহি আছিল। বতাহ বেলিক, জোনাক, আৰু শিলৰ মূৰ ওপৰত চকু ল’লা হৈ থকা পানীৰ টোপাল।
এবাৰ পিছে তাক একেপাৰ পানীচকুৰ মাজত দেখা গ’ল — বিৰিনাৰ দাঁতি। মুখত এক শান্ত হাঁহি, চকুত নীৰৱতা, যেন তেওঁ ক’ব খুজিছে —
“চিঠিখন উলিয়াই।”

চান্দাই আঁতৰাই থোৱা বিৰিনাৰ চিঠিখন আকৌ উলিয়াই পঢ়িলে। তাৰ পৰা এটি টোপাল দহন গন্ধ ওলাই আহে যেন — কুঁহিপাতত পুৰা আত্মাৰ বাতৰি।
চিঠিখনৰ শেষখনত সৰু অক্ষৰত লিখা আছিল:
“আৰু এখন চিঠি আছিল, যিটো মোৰ ওচৰতে ৰৈ গ’ল। সেয়া মোৰ কথা নহয়—সেয়া তেওঁৰ আত্মস্বীকৃতি।”

চান্দাৰ বুকু কঁপি উঠিল।
মানে অলোকজ্যোতি বৰাৰ এখন চিঠি?
তেন্তে সেই চিঠিখন ক’ত?

চান্দাই পুনৰ আবাৰু কাকালৈ গ’ল।
আবাৰু কাকাই চুপচাপ চাই থাকি ক’লে—
“চিঠিখন আছিল। মই কাকো দিয়া নাছিলোঁ। মই পঢ়িছিলোঁ।”
চান্দাই আচৰিত হৈ সুধিলে—
“তেন্তে ক’ত সেইটো?”
আবাৰু কাকাই উত্তৰ দিলে—
“সিহঁতে পাহে, মই সেইদিনা পাহাৰৰ কাষত আছিলোঁ। অলোকজ্যোতিৰ দেহ উভটাই লোৱাৰ ঠিক আগতে তেওঁ কিবা এখন কাগজ বুকুৰ তলত থৈ দিলে। মই ল’লোঁ। কিয়নো মই জানো—সঁচা নথকাকৈ গাঁও ভগাই ধৰে।”

কাকাই চাই চাই এটি তামাকৰ কৌটা খুলি উলিয়ালে এখন সৰু, ছেদ খোৱা পৃষ্ঠা।
চান্দাই চিঠিখন হাতত লৈ পঢ়িবলৈ ধৰিলে—

**”মই অলোকজ্যোতি বৰা, এই চিঠিখন পিণ্ড হিচাপে ৰাখিছোঁ—নিজৰ বিবেকৰ পিণ্ড।
মই বিৰিনাৰ সৈতে মৰম কৰিছিলোঁ। কিন্তু মোৰ মাতৃয়ে সেই সম্পর্ক মানি নাছিল। তেওঁ কৈছিল—’একজনা দেউতাই নথকা দেউতাকে মাটি দিছে, নাৰীসকল ঘৰৰ মান-ইজ্জত বেয়া কৰিব।’
মই শংকিত হৈছিলোঁ।
তেওঁ মোক এখন চিঠি লিখি ক’বলে খুজিছিল—মই নাযাওঁ বুলি। মই পঢ়িলোঁ—তেওঁ লিখিছিল, ‘মই তোমাৰ নামত অপবিত্ৰ নহয়।’
মই ভবা নাছিলোঁ—তেওঁ গৰ্ভৱতী।

তেওঁ মোৰ ঘৰলৈ আহিছিল। আইক দেখি আতৰি গ’ল।
আইয়ে ক’লে—’তই নচোন এইখিনিকে ঠেলি পেলাবি?’
মই তেওঁক লগ পালোঁ পুখুৰীৰ দাঁতিত। তেওঁৰ চকুত শোণিত আছিল, কিন্তু ওঁঠত হাঁহি।
তেওঁ ক’লে—’মই অহা হ’লে গাঁও তোমাক পুত্তলিৰ দৰে চাব।’
মই ক’লোঁ—’চাৰিওফালে জোনাক।’
তেওঁ ক’লে—’জোনাকেই কোনোবাই চোকা পাতি ভাঙে।’
মই তেওঁক ঠেলি দিলোঁ। মই ভবা নাছিলোঁ—তেওঁ তললৈ ইমান তাড়াতাড়ি নামি যাব।

মই আইক ক’ব পৰা নাছিলোঁ। মই শোক পিন্ধিছিলোঁ, কিন্তু মুখে হাঁহিছিলোঁ।
এতিয়া ৰাতি মোৰ ওচৰত আহে—তেওঁ।
তেওঁ ক’লে—’তোৰ ওচৰত মই কেতিয়াও গোসা নকৰোঁ। মই মাথোঁ এতিয়া সঁচাৰ আশা কৰোঁ।’

এই চিঠিখন মোৰ শেষ পিন্ড।
মই কোনোবাই পালে পঢ়ক বুলি থৈ যাওঁ।

—অলোকজ্যোতি বৰা”**

চান্দাই চিঠিখন মাটিত থৈ দিয়া সময়তে, বতাহ এডাল বাগৰি আহিল।
বিৰিনাৰ দাঁতি গ’লে — চকুপানী নোহোৱা হাঁহি এখন লৈ।

চান্দাই অনুভৱ কৰিলে —
এই চিঠিখন আছিল চিঞৰনি — নাৰী এটাৰ আত্মাৰ পৰা, আৰু পুৰুষ এজনৰ বিবেকৰ পৰা।

চান্দাই চিঠিখন এটা কাঠৰ ফ্ৰেমত ভৰাই, পুখুৰীৰ দাঁতিত ৰখা স্মৃতি-বিতানৰ দাঁতিত লগালে।
তলত লিখিলে —
“তেওঁক অপবিত্ৰ বুলি জনা হৈছিল। কিন্তু তেওঁৰ মৰমই আছিল পবিত্ৰতাৰ সীমান্ত।”

পিছদিনা, পুখুৰীৰ কাষৰপৰা বতাহ চলি আহিল —
বিৰিনাৰ দৰে কেৱল নাৰীজনীৰ নহয়,
প্ৰত্যেক লুকাই থোৱা নামৰ আৱেগেৰে পিৰা কণ্ঠৰ হাহাকাৰ।

জোনাকৰ দাঁতিত দাঁতিত

বিৰিনাৰ আত্মাৰ মুক্তিৰ চেষ্টাত গাঁৱৰ বুকুতে এটা নতুন স্পন্দন আৰম্ভ হৈছিল। পুখুৰীৰ দাঁতিত স্মৃতি-ফলকখন থকা সেই ঠাইখনৰ নামেই এতিয়া “বিৰিনা ঘাট।”
মানুহে প্ৰাতঃস্নানৰ আগত কেঁচুপাত পুৰি সি ঠাইখনত সিজুতি দিয়ে, যেন কোনোবা এখন সৰু দেৱালয়ৰ কাষৰ আঞ্জলি।
চান্দাই জানে—এটা আত্মা শান্তি পাইছে, কিন্তু সকলো শেষ হোৱা নাই।
আৰু এক আত্মা — বিৰিনাৰ পৰাই উৎসাৰিত — এতিয়াও গাঁৱত ঘূৰি ফুৰে, নতুন নতুন ঘটনাৰ আভাস দিয়ে।

পুকুৰীৰ পানীত জোনাক পাতেৰে লিখা শব্দ

এদিন নিশা, চান্দাই ঘৰৰ ছাদৰ পৰা পুখুৰীখন চাই থাকিল। জোনাক পৰিছে পানীত—চাপৰ বিৰিখবোৰৰ ছাঁ সুমাই সুমাই পুকুৰীৰ বুকু অন্ধকাৰ আৰু আলোকেৰে ভৰাই দিছে।

হঠাৎ, জোনাকেৰে পানীৰ বুকুত লিখা যেন অনুভৱ কৰিলে:

“এতিয়াও কিবা থকা নাই?”

চান্দাই চকু পলক নমাৰি চালে।
পানীৰ ঢৌবোৰ মাজে মাজে আকাৰ গঢ়ে—
আৰু পুনৰেই সেই শব্দবোৰ ওলায়—
“কাক ক’বি?”

চান্দাই বুকু খুন্দি উঠা অনুভৱ কৰিলে।
এনেকুৱা ভয় নাছিল—
এইটো আছিল বিচাৰ, চেপেটা, আৰু আত্মাৰ সুঁহাৰ।

গাঁৱৰ নতুন সপোন

পিছদিনা, গাঁওত কিবা এটা অদ্ভুত হ’ব ধৰিলে।
পুৰণি ঘৰবোৰৰ মাজত নতুন কাণে-কাণে কথা।
অকল শুৱনি মানুহে শুনে,
“তই কিয় সহিছিলি?”
“সঁচা নক’লে, নতুন বিৰিনা জন্ম ল’ব।”
“আৰু এজনী আত্মা পুখুৰীত নামিব।”

গাঁওখনৰ মহিলাসকল, বিশেষকৈ পুৰণি বিধৱাসকল—যাক সচৰাচৰ “অন্ধাৰ ঘৰৰ মা” বুলি কোৱা হৈছিল—তেওঁলোকে এদিন পুখুৰীৰ দাঁতিত বহি ঈজান দিলে।

সিহঁতৰ ওচৰত ল’ৰাসকল মাত দিলে—
“আইতা, কিয় বহিছা পুখুৰীৰ ওচৰত?”
এজনী হাঁহি মাৰি ক’লে—
“জোনাকক চাই থাকিম, হেনো এজনী আহে আমাৰ নাম সোধিবলৈ।”

চান্দাই জানে—এটি বিপ্লব আৰম্ভ হৈছে।
এটা আত্মাই, অপবিত্র বুলি সমাজে ঠেলি দিয়া নাৰীজনীয়ে,
আত্ম-সন্মানৰ জোনাক বিয়পি দিছে।

নতুন চিঠি — অচিনাকি নামৰ

এদিন পুখুৰীৰ দাঁতিত এখন কাগজ উলিয়াই অহা দেখা গ’ল।
মাটি খন্দা সময়ত পুখুৰীৰ বুকুত গুপ্ত হৈ থকা এটি পাতল কাঠৰ বাকচ উলিওৱা হ’ল।

চান্দাই সেয়ে খুলি চালে—
সেয়া আছিল এখন চিঠি, কিন্তু লেখকৰ নাম “অচিনাকি”।

চিঠিখনত লিখা আছিল—

“মই তেওঁক মৰম কৰিছিলোঁ, কিন্তু মই তেওঁৰ নাম পাহৰিলোঁ। মই সমাজক ভাল পালোঁ, সেয়ে তেওঁৰ চিঞৰ শুনা নাছিলোঁ।
আজিও কেতিয়াবা জোনাকৰ পোহৰত মোৰ বুকুত পাথৰ পৰে—তেওঁৰ চকুৰ পোহৰে।
তেওঁ নাম নাছিল, কিন্তু মোৰ নাম আছিল। সেয়ে সঁচাৰ দাঁতিত মই থৈ গ’লোঁ মোৰ নাম।
পুখুৰীৰ পানীত মই মুখ ধুব নোৱাৰোঁ, কিয়নো মই জানো—সেই পানী আৰু শুদ্ধ নহয়,
তেওঁৰ চকুপানী আছে।”

চান্দাৰ গা খাড়া হৈ গ’ল।
এইটো কাকৰ? কিয় উলিয়াই আহিল এতিয়া?

চিঠিখনৰ তলত মাথোঁ এটি শব্দ আছিল—
“অজ্ঞাতকুলীন”

বিৰিনাৰ সপোন — আত্মাৰ শেষ কথাবোৰ

চান্দাই যেতিয়া ৰাতিপুৱা ঘুমুত পৰে, তেওঁৰ সপোনত বিৰিনা আহে—
চাকি এটি জ্বলাই হাতে ধৰি।
তেওঁ কয়—
“মই শান্তি পালোঁ, কিন্তু মোক লাজে ধৰে—
তেওঁলোকে এতিয়াও পাহৰি থৈছে মই নাম থকা এগৰাকী আছিলোঁ।”

চান্দাই সুধে—
“তেন্তে এতিয়া তই কি চাহ?”
বিৰিনাই হাঁহি মাৰে—
“মই নাম চাহো।
মোৰ দৰে যিসকলে সমাজে নাম হেৰোৱাই দিলে, তেওঁলোকে নাম পাব লাগে।
মোক নালাগে পূজাৰ ফুল—
নামৰ সন্মানেই যথেষ্ট।”

সপোনত চাকি নিভি যায়।
পিছত কোৱা এটা শব্দ—
“তই লিখ। তই ক’ব পাৰি।”

চান্দাৰ সিদ্ধান্ত

সেইদিনাৰ পিছৰেই ৰাতিপুৱা, চান্দাই বিৰিনাৰ ডায়েৰীৰ অনুকৰণে নিজেই লিখিবলৈ ধৰিলে—
“নীলপুখুৰীৰ বুৰবুৰনী”—এক আত্মাৰ, এক যুগ্ম বিবেকৰ, এক নামৰ সাঁচি।
পৰস্পৰে জড়িত আত্মা, সমাজ, লাজ, মৰম, ভয়—সকলো বুৰবুৰনি।

গাঁৱৰ স্কুলত এদিন বক্তৃতা দিবলৈ গৈ ক’লে—
“পাপ পুৰুষে কৰে, কিন্তু অপবিত্ৰ ঘোষণা কৰা হয় নাৰীক।
আজি পৰা বিৰিনাৰ নামেৰে আমি স্থাপন কৰিম ‘নাৰী-সংগ্ৰহালয়’, য’ত সংৰক্ষণ হ’ব সেই নাৰীবোৰৰ নাম, যিসকলে ‘পশ্চাতে’ হে পবিত্ৰতা পাব।”

গাঁওখনে উলহেৰে দুঘন্টা তালি দিলে।
কিন্তু বতাহৰ ফাকত বুজা গ’ল—
এজনীয়ে কঁপি কঁপি কৈছে—
“নামবোৰ কিয় লুকাই থৈছিলোঁ?”

নামবোৰৰ দেউল

পুখুৰীৰ কাষত বিৰিনাৰ স্মৃতি-ফলকৰপৰা যি জোনাকে আৰম্ভ কৰিছিল আত্ম-সন্মানৰ আলোকবাহী পথ, তাতেই এতিয়া গঢ় খাই উঠিছে এক নতুন স্থাপনা —
“নামবোৰৰ দেউল।”
কিন্তু এই দেউল খন ইট-পাথৰে গঠিত নহয়,
এই দেউল খন গঠন হৈছে স্মৃতি, আত্মস্বীকৃতি আৰু মাফ-নিয়াৰ ক্ষমতাৰে।

চান্দাই জিলা পুথিভঁৰাল আৰু গাঁৱৰ বুঢ়া-গাভৰু সকলৰ সহায়ত আৰম্ভ কৰিছে এটা অদ্ভুত প্ৰকল্প —
“অপবিত্ৰ বুলি ত্যাগ কৰা নাৰীবোৰৰ নাম সংগ্ৰহ”।
বহুবছৰ ধৰি চুপে চুপে গাঁও-বিহিত কৰা, পাপৰ হেঁচা লগোৱা, আৰু দোষী নোহোৱা নাৰীবোৰ—তেওঁলোকৰ বিষয়ে তথ্য সংগ্ৰহ।
গাঁৱৰ দেউলিটোত এখন দালান বান্ধি তাত সিহঁতৰ বিষয়ে লিখা পাত, চিঠি, চিৰাচৰিত বৰ্ণনা—সৱ সংৰক্ষণ।

নামৰে আৰম্ভণি

প্ৰথমটো নাম আছিল:
“ৰমিলা বৰা — পুখুৰীৰ দাঁতিত সিঁহত পোৱা গাৰ্মেণ্টছৰ সৈতে অন্তর্ধান।”
তেওঁ এজন বিয়া কৰা মানুহৰ সৈতে পলায়ন কৰিছিল বুলি কথিত। কিন্তু লাশ পোৱা নগ’ল।
মানুহে ক’লে — “চেলেগাঁৱলৈ পলাই গ’ল।”
চান্দাই সংগ্ৰহ কৰি পালে — এজনী বান্ধবীৰ চিঠি, য’ত লিখা আছিল:
“ৰমিলাই ক’লে, মই নাযাওঁ, কিন্তু মোক গাঁৱে খুজা বন্ধ কৰিব লাগে।”
চিঠিখন লিখা আছিল ১৯৮৭ চনত।

দেউলটোত তলত লিখা হ’ল—
“পলায়ন নহয়, তেওঁ লুকাবলগীয়া হৈছিল।”

দেউলত আত্মা

নামবোৰ দেউলখন গাঁৱৰ মাজৰ কাষতেই।
তাত লোকে এখন ডায়েৰী, এখন চিঠি, এখন নাম — সাৱধানে থয়।
প্ৰত্যেকখনত মানুহৰ চকুপানীৰ অশাৰে লেখা হয় আত্মাৰ বিচাৰ।

এজন বিধবা মহিলাই আহি কলে—
“মোৰ বেয়া লাগে, মই তাৰ ওচৰত ভৎসনা কৰিছিলোঁ, তাক অপবিত্ৰ বুলি নিন্দা কৰিছিলোঁ। এতিয়া মই নামটো লিখি থৈছোঁ, মই ক্ষমা বিচাৰোঁ।”

চান্দাই জানে —
এই দেউল গঢ়াৰ উদ্দেশ্য সঁচাকৈয়ে পুৰণি আঘাতৰ ওপৰত ওলাই অহা সুধা।

কিন্তু নিশা যেতিয়া চান্দা পাহাৰমূৰ গছজোপাৰ দাঁতিত বহে,
তেতিয়াও এটি পখিলা ওলায় —
আৰু এটা কণ্ঠ শুনা যায় —
“তেতিয়া তই ক’লে নে?”

লোকজ্যোতিৰ দেউল অভিষেক

অলোকজ্যোতি বৰাৰ নাম এতিয়াও অন্তৰালত।
লোকজন জানে — তেওঁ আত্মহত্যা কৰিছিল।
কিন্তু কোনোবা কয়—
“তেওঁ জীৱন বাছিছিল, মৃত্যুৰ সন্মুখীন হোৱাৰ শাস্তিৰে।”

তেওঁৰ সেই চিঠিখন—যি চান্দাই পালে—সেয়া এখন পাতত সংৰক্ষণ কৰি দেউলত লগোৱা হ’ল।
তলত লিখা হ’ল—
“এইখন দেউল নহয়—এইটো বুজাব, যে ক্ষমা বিচাৰিলে আত্মা শান্তি পায়।”

সন্ধিয়া এখন ল’ৰা আহি চিঠিখন পঢ়ি কান্দিলে।
তেওঁ ক’লে—
“মোৰ দেউতা আছিল অলোকজ্যোতি। মই মাতৃৰ মুখ কেতিয়াও নাপালোঁ।”
তেওঁ সেইদিনাই তেওঁৰ মাকৰ নাম প্রথমবাৰ দেউলত লিখিলে—
“বিৰিনা — যাক অপবিত্ৰ বুলি জনা হৈছিল, কিন্তু যাৰ মাতৃত্বেই মোৰ অৱস্থিতি।”

পুখুৰীৰ নিশা আৰু বুৰবুৰনি

এদিন, বতাহৰ লগত পুখুৰীৰ পানী অলপ গহীনলৈ হেলি পৰে।
চান্দাই জোনাকত চাই থাকে—
আকৌ দেখা যায় সেই দাঁতি —
বিৰিনাৰ।

তেওঁ ক’লে—
“মই এতিয়া নামতেই জীৱন্ত। মই এই দেউলৰ হাঁহি।
কিন্তু শুন, পুখুৰীত এতিয়াও বুৰবুৰনি আছে —
যিটো সেইসকল নামৰ অপেক্ষাত।”

চান্দাই সুধিলে—
“কিমান দিন অপেক্ষা কৰিবি?”
বিৰিনাই ক’লে—
“যেতিয়া শেষ নামটিও আহি পৰে।”

চান্দাই বুজিলে — এতিয়া গাঁও আগুৱাই গ’ল, কিন্তু শেষ বিচাৰ এতিয়াও বাকী।

দেউলৰ ঘন্টা আৰু গাঁওৰ সিদ্ধান্ত

পিছদিনা, গাঁওৰ পাঁচজন সচেতন লোকে মিলি ঘোষণা কৰিলে—
“প্ৰতি মাহৰ শেষ শুকুৰবাৰে নাম দেউলত সভা হ’ব।
যি কোনো অপবিত্ৰ বুলি ত্যাগ কৰা নাম, চিঠি, স্বীকাৰোক্তি—সকলো শুনা হ’ব, লিখা হ’ব, সংৰক্ষণ হ’ব।”

প্ৰথম সভাত, ১২টা নাম আহিল—
সকলোৰে সৈতে স্বীকাৰোক্তি, চকুপানী, আৰু ক্ষমাৰ গীত।

চান্দাই তাৰ দিনটোক নাম দিলে—
“নামবোৰৰ পূৰ্ণিমা।”

পুখুৰীত সেইদিনা, বুৰবুৰনি নাছিল।
পানী চপচপীয়া হ’ল, কিন্তু শান্ত।
চাকি এখন বিৰিনাৰ স্মৃতি-ফলকৰ আগত জ্বলি ৰ’ল —
অপবিত্ৰতা বুলি ঘোষণা কৰা সকলো নাৰীৰ বাবে এখন দীঘল জোনাক।

বুৰবুৰনি নিঃশেষ হ’বলে

নীলপুখুৰীৰ দাঁতিত জোনাক নামিলে এতিয়া মানুহে চকু বন্ধ কৰি আত্মাৰ কণ্ঠ শুনিবলৈ চেষ্টা কৰে।
কেতিয়াবা পলাশ গছৰ পাত জপিয়াই পানীত পৰে, আৰু কেতিয়াবা চকুপানী।
চান্দাৰ বুকুৰ ভিতৰত এইটো হয় শেষ পৃষ্ঠা — কিন্তু কিতাপটো সম্পূৰ্ণ।

কাষৰ গাঁৱৰ নতুন আত্মা

এদিন কাষৰ গাঁৱৰ এজনী বিধবা আহি কান্দি কান্দি ক’লে—
“মোৰ ভণীয়েক আছিল।
উৰুকা নিশা এজন ল’ৰাক লগ পালেহি।
পিছদিনা তেও আত্মহত্যা কৰিলে।
মানুহে ক’লে, অসচ্চৰিত্র আছিল।
কিন্তু মই জানো—তেওঁ লাজৰ পৰা মৰিল।”

চান্দাই চুপে চুপে তেওঁৰ হাত ধৰি ক’লে—
“আপোনাৰ নামটো লিখক।
মুক্তিৰ প্ৰথমটো পঢ়া — নামৰ স্বীকাৰোক্তি।”

তেওঁ লিখিলে—
“ৰিণু, মোৰ তেজেৰে জোড়াত লগা ছোৱালী, যাক মই তেতিয়া বচাব নোৱাৰিলোঁ।
মাফ কৰিবি?”

দেউলৰ এখন পাতত সেই শব্দবোৰ কঁপি কঁপি উঠিছিল।
পিছদিনা, পুখুৰীত অলপ অলপ বুৰবুৰনি।

বিৰিনাৰ শেষ আহ্বান

এৰালি পাখি এখন উৰি আহি পুখুৰীৰ দাঁতিত বহে।
সন্ধিয়া পৰে।
জোনাক উঠিছে।

চান্দাই ছাঁত উঠি চাই থাকে।
তেওঁ জানে—এইটো শেষ বাৰ।

জোনাকেৰে পানীৰ বুকুত পুনৰ দেখা যায় শব্দ—
“শেষ নামটো?”

চান্দাই বুকুত গা ধৰি সুধে—
“শেষ নাম কোনটো?”

বিৰিনাৰ মাত আহে—
“তোৰ নিজা নামটো।
মই মাফ কৰিছোঁ।
তই মোক নাম দিলে, কিন্তু তই তো নিজা নামখন পাহৰিছ।
তই মোৰ কাহিনী লিখিলি,
কিন্তু নিজৰ নিৰ্বিঘ্নতা লিখিলি নে?”

চান্দা স্তব্ধ।
তেওঁ পঢ়িছে, লিখিছে, শুনিছে —
কিন্তু নিজে কেতিয়াও বুজি নোপোৱাৰ অৱস্থাত পৰিছিল।

চান্দাৰ আত্ম-উন্মোচন

এদিন পুখুৰীৰ কাষত বহি চিঠি এখন লিখে চান্দাই—

“মই চান্দা বৰা — যি পিতৃৰ বন্ধুসকলৰ শীতল চকুত নিজৰ শৰীৰৰ অশুচিতাবোৰ গোপন কৰিছিল।
যি সৰ্বদা চুপ আছিল।
বিৰিনাক সঁচাকৈ বুজিছিলোঁ, কাৰণ মই বিৰিনা আছিলোঁ।
মই নিজৰ নামটো পাহৰিছিলোঁ, অপবিত্ৰতা বুলি সমাজে দিয়াৰ আগতেই নিজে নিজক দোষী ঘোষণা কৰিছিলোঁ।
মই এতিয়া মোৰ নামটো দেউলত লিখিছোঁ।”

চিঠিখন দেউলৰ ভিতৰ চৌকোনীয়া দৰ্জাত লগাই দিলে।

সেই নিশা — পুখুৰীৰ পানী চুপচাপ।
বুৰবুৰনি নাই।
সুধা যেন পানীৰ বুকুত বৈ যায়।

গাঁওখনৰ শুদ্ধতা

এবছৰ পিছত—
নামবোৰৰ দেউলত ১২৩টা নাম।
প্ৰত্যেক নামৰ সৈতে এখন ডায়েৰী বা চিঠি।

গাঁৱৰ শিশুবোৰলৈ স্কুলত এখন পাঠ্যপুথি বান্ধা হৈছে—
“আমাৰ নাম, আমাৰ সত্য”
তাত বিৰিনা, ৰমিলা, অলোকজ্যোতি আৰু চান্দাৰ কাহিনী।

ল’ৰাবোৰে যেতিয়া পঢ়ে,
তেওঁলোকে কয়—
“আমাৰ আইতাকেও আছিল। সি কেতিয়াবা চকু সানি থাকিছিল।”

এজন শিক্ষক ক’লে—
“এটা পুখুৰীয়ে কিমান পাপ ধুই ল’ব পাৰে—তাত পৰাৰ আগেয়ে আমি ধুই পেলাওঁ।”

নীলপুখুৰীৰ পোনপটীয়া জোনাক

শেষ দৃশ্য—
এক পূৰ্ণিমা নিশা।
পুখুৰীৰ দাঁতিত একো নুবুলি, সকলে বহি থাকে।

বিৰিনাৰ স্মৃতি-ফলকখনত নতুন কথা খোদিত—
“মই অপবিত্ৰ নাছিলোঁ — সময় অপবিত্ৰ আছিল।
জোনাকৰ দাঁতিত মই নাম ৰখিছোঁ।
নতুন বিৰিনাসকলক ক’ব — ভয় নকৰিবা।”

চান্দাই ওখস্বৰত কবিতা এখন পঢ়ে:

নীলপুখুৰী আজি চুপচাপ,
বুৰবুৰনি নাই, শব্দ নাই।
নামবোৰে পোহৰ পালে,
চাৰিওফালে মুকলি জোনাক।
আত্মা নুশুনা যায়,
কিয়নো আত্মাই এতিয়া শান্ত।

পাৰা-পাৰা ওলায় বতাহত —

চকু পানীত হেনো বুৰবুৰনি থাকে,
যিয়ে মাটিৰ তলত নাম গুচোৱা আত্মাবোৰক মুক্তি দিয়ে।

শেষ শ্বাস: জোনাকত লিখা নাম

নীলপুখুৰীৰ কাষত সৰু পাথৰ এখনত লেখা থাকে—

“যিসকল নাম পুতা হৈছিল, সিহঁত এতিয়া ফুল হৈ ওলায়।
বুৰবুৰনি আছিল আত্মাৰ আহ্বান।
আজি সিহঁত শান্ত, কিয়নো আমাৰ ভিতৰতে এক নতুন দেউল গঢ়ি উঠিছে — সন্মানৰ।”

****