নিমাতীঘাটৰ জোনাক

হেমেন বৰুৱা

নিমাতীঘাটৰ পাৰত সন্ধিয়া নামি আহিছিল। ব্ৰহ্মপুত্ৰ নদীৰ সোঁত অলপ অলপকৈ গাম্ভীৰ্য সহৰে বৈ গৈ আছিল, আৰু তাৰ ওপৰত নামি আহিছিল এটি ৰুপালী জোনাক। একেখন চাহৰ দোকান—এখন বেলচা চালিৰ তলত তেলবাতি এটাৰ মিঠা পোহৰ—প্ৰতিদিনৰ দৰে আজি পুনৰ উমাল হৈ আছিল। দোকানখনৰ মালিক, কানাই কাকু, তেওঁৰ চিৰচেনা গম্ভীৰতাৰে চাহ ৰঙাই আছিল। চাউলৰ বস্তাৰ ওপৰত পোনপটীয়া বহি থকা ছাত্ৰ, মাছ ধৰা লৈ ওলোৱা মুণ্ডা-জাক, আৰু এখন বগা কাগজ লৈ বহি থকা ঋজু বৰা—এইসকলো মূৰ একেটা দৃশ্যত মিলি আছিল। ঋজু হ’ল এজন শিল্পী, যি গুৱাহাটীৰ ব্যস্ততাৰ পৰা পালাই আহিছিল নিমাতীঘাটৰ সন্ধিয়াৰ নিৰৱতালৈ। তেওঁৰ চকুত কালি, চুলিত বতাহৰ সৰসৰ, আৰু হাতখনত এটা ব্ৰাউন স্কেচ পেন। তেখেতৰ আগত থকা কাগজখনত উদয় হ’ব খোজা এটি দৃশ্য—এজন তৰাজলীয়া পিতাই তেওঁৰ কঁচা পুতেকক বুকে লৈ বাট চাই আছে। সেই দৃশ্য সম্পূৰ্ণ নহ’লেও, আঁচোটবোৰত হৃদয় আছিল।

এই দিনা মোহনা প্ৰথম দেখা গ’ল। উজনিৰ পৰা আহি ওলোৱা এটি বেবি টেক্সিৰ পৰা ওলাই তেওঁ সিধা আহি দোকানখনৰ এক পিনত বহি পৰিল। খাকি-ঘাই চুড়িদাৰৰ ওপৰত এটা কেঁচা সেউজী দুপট্টা, চকুত দৃঢ়তা আৰু হাবিয়াস কণ্ঠত আত্মবিশ্বাস। চাহৰ অর্ডাৰ দিলে, আৰু চকু এৰাই চালে নদীৰ ফালে। এই দৃশ্যখনেই সজাগ কৰিলে ঋজুক—কাৰণ তেওঁ এনে দৃঢ়তা খুব কম মনুষ্যৰ মুখত দেখিছিল। মোহনা হ’ল এটি সমাজকৰ্মী, NGO এখনৰ সৈতে সংযুক্ত, যি বন্যা-পীড়িত অঞ্চলসমূহত কাম কৰে, বিশেষকৈ শিশু শিক্ষা আৰু মহিলা স্বনির্ভৰতাৰ ক্ষেত্ৰত। সেয়া সেই সন্ধিয়াত তেওঁ চাহ খাবলৈহে আহিছিল, কিন্তু ঋজুৰ চকুত সেই দৃশ্য এটি নতুন পটভূমিৰ দৰে লাগিল—তেওঁ যেন চালে এটি জীৱন্ত দৃশ্য, য’ত কোনোজনী এগৰাকী নীৰৱ বিপ্লবিনী। চাহ খাই থকাকৈ মোহনাই চোতালখন পৰিস্কাৰ কৰি থোৱা কেইটামান শিশুক মাত দিলে, বস্ত্ৰ দিয়াৰ কথা কলে, আৰু লগে লগে হাঁহি এটা মাৰিলে। ঋজু তাৰেই মাজতে তেওঁক এটা গোপনে আঁকি থলে।

কানাই কাকুৰ চকু দুয়োৰে ফালে। তেওঁৰ অভিজ্ঞতা তেওঁক শিকাইছে কোনটো কথা শুধিবলৈ হয়, আৰু কোনটো কথা মাথোঁ সময়লৈ এৰি দিব লাগে। সেয়েহে তেওঁ কোনো কথা ক’ব নোৱাৰিলে, মাথোঁ হাঁহি এটা মাৰিলে আৰু চাহৰ কাপ এটাত চেনি অলপ বেছি দি দিলে। এইটোৱেই প্ৰেমৰ প্ৰথম প্ৰতীক আছিল—যা নিৰৱ, অথচ স্পষ্ট। নদীৰ পাৰৰ সন্ধিয়া, উজান ফালে নামি অহা চেপেটা জোনাক, আৰু দুজন অনামা মন—এইসকলো একে দিশে বৈ গৈ আছিল, যেন ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতৰ সৈতে। ঋজু চুপে চুপে আঁকি থাকিল, মোহনা চুপে চুপে সমাজৰ গল্প শুনাই থাকিল। আৰু নিমাতীঘাট, যেন সেইবোৰ দৃশ্যৰ স্থিৰ পটভূমি হৈ থাকিল। এইটো কোনো নাটকীয়তা নাছিল, কোনো চিৎকাৰ নাছিল, মাথোঁ এটি অনুভৱৰ সূচনাৰ দিন আছিল—একেটা জোনাকত যি মাথোঁ দুজনেহে অনুভৱ কৰিলে।

–

সন্ধিয়াৰ পৰা পুৱা—ইযোৰ নদীৰ পাৰত নিশা যেন কিমান ধীৰে ধীৰে পাৰ হয়। নিমাতীঘাটত পুৱা ঘটি ফুটি উঠে মানুহৰ শব্দত, গৰুৰ ঘণ্টিৰ টংকাৰত, আৰু চৰাইৰ কলতানেৰে। কিন্তু ঋজুৰ বাবে সেইসব শব্দ হৈ থাকে সুধা, যিটো তেওঁৰ শিল্পক জীয়াই ৰাখে। পুৱাৰ আটাইতকৈ সোণালী সময়টো হয় কানাই কাকুৰ চাহ দোকান খোলাৰ মুহূর্ত। তেলবাতিটো নিভাই উমনি দিলে, চাহ পাত ঢালিলে, আৰু সৰুকৈ ৰেডিঅ’টোৰ পৰা বাজিবলৈ ধৰিলে অলপ চেনেহৰ বিহু। ঋজু সৰ্বদা ৰাতিৰ আঁকা লোৱা স্কেচবোৰ লৈ আহে, টেবুলৰ মেলত পেলাই, চাহৰ কাপৰ কাষত সজাই ৰাখে, যেন চাহখিনি পান কৰোঁতে শিল্পো খাই লৈছে। আৰু আজি, মোহনাও আকৌ আহি উপস্থিত হ’ল, যিয়েই এই পৰিসৰৰ নতুন হ’ব লগা সংগীত, যাৰ একো আওৰ নাথাকিলেও, প্ৰতি নিঃশ্বাসে কথা কয়।

মোহনাই আজিৰ দিনটোত গাঁওখনৰ কিছু শিশুৰ বাবে পুথি-বিতৰণৰ আয়োজন কৰিছে। তেঁও একেদৰে চলি আহিল, যেন কাষৰ জোনাকৰ তলৰ চাহ দোকানই তেওঁৰ নিজৰ পথ। ঋজু তাক চালে—চালে, কিন্তু নোহোৱা দৃষ্টিৰে। মোহনাই এবাৰ হাঁহি মাৰি, কাপ এটাত চাহ ল’লে, আৰু চপলতাৰে কলে, “চাহৰ লগত ছবিও পাই নেকি?” – এই কথা যেন ৰসিকতা নাছিল, মাথোঁ এটি বিনোদনময় সঁপাহ। ঋজুৱে এটা কথা কৈ থলে, “হয়, যদি ছবিখন তোমাৰ হয়।” আৰু দুয়ো হাঁহি পেলালে। তেওঁলোকৰ এই মৃদু কথোপকথনখিনি, যেন কোনো ভাষাৰ বাহিৰৰ এক ভাষা—শব্দৰ কম, অথচ চাবৰ বেছি। মোহনাৰ হাতত থকা শিশুৰ নামৰ তালিকা, আৰু ঋজুৰ আঁকনিত থকা সেই শিশুৰ মুখ যেন একেটা মূৰত মেল খালে। তাতেই আৰম্ভ হ’ল দুয়োতাৰ মাজৰ নিঃশব্দ লগ-হোৱা—মাথোঁ চিনাকি নহয়, একেটা দিশত একেলগে ভবা, একে কথা নুবুলিলেও একেটা ধ্বনি শুনা। কেতিয়াবা মানুহে মানুহক চিনিবৰ বাবে নামৰ প্রয়োজন নাথাকে—এই কথা যেন প্ৰমাণিত হ’ল তাতে।

দিনটোতে মোহনাই গাঁৱৰ শিশুসকলক সংগ্ৰহ কৰি এখন সৰু পাঠশালাৰ দৰে এটা সভা কৰিলে—চকুলোৰ তলত কালি থকা ছোৱালী, সৰু গোটপিন্ধা ল’ৰা, আৰু টোপোলাৰ দৰে চুটি কেশৰ কণমানি। ঋজু সেই দৃশ্যবোৰ চুপে চুপে আঁকি থাকিল। তেওঁৰ স্কেচবুকত এতিয়া মাত্ৰ নিস্তব্ধতা নহয়, কণমানিৰ হাঁহি, মোহনাৰ কঁকালত বহি থকা এক মূৰ, আৰু কেঁচা গছপুলি। এই দৃশ্যই তেওঁৰ আঁকনিৰ আঁৰত এক নতুন বোধ জগালে—এই নৈ, এই গাঁও, এই মানুহবোৰই যি জীৱন লৈ যায়, সেইটো ছবিৰ ওপৰত কেৱল ছাঁ নহয়, আত্মাৰ প্ৰতিচ্ছবি। দিনটোৰ শেষত মোহনাই সাৱলীলভাবে কলে, “তুমি হে একেবাৰে ভাষাৰ বাহিৰৰ মানুহ”—ঋজু অলপ হাঁহি মাৰি কলে, “আৰু তুমি মানুহৰ মাজত ভাষাৰ ভিতৰত বন্দী এটা তৰংগ।” দুয়ো পাহৰি গ’ল, সময় বগৰাই গৈছে; চাহ ঠাণ্ডা, অথচ মন উম। নদীৰ কাষৰ এই সন্ধিয়াত, দুয়ো নিৰৱে অনুভৱ কৰিলে—তেওঁলোকৰ মাজত এক শব্দবিহীন সংযোগ গঢ়ি উঠিছে, যি শব্দৰ প্ৰয়োজন নকৰে, কেবল অনুভৱৰ সঁপাহতেই বাচে। নিমাতীঘাট সেই সাক্ষী হৈ ৰ’ল, যেন জোনাকৰ আঁৰত এখন চুপা প্ৰতিশ্ৰুতি সলাই ললে দুয়ো।

–

নৈটি যেন সেইদিনা অলপ অলপকৈ সলনি হৈ আছিল—জোনাকৰ তলত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁত সৰ্বদা একেদৰে নাহে। এদিন চুপচাপ, আকৌ এদিন গম্ভীৰতা লৈ বহে। ঋজু সেয়া বুজি পাইছিল; পিছে যি নুবুজিছিল, সেইটো হ’ল তাৰ ভিতৰৰ নৈটো কিমান ওলাই গৈছিল। মোহনাৰ সৈতে তেওঁৰ কথোপকথনৰ ধাৰাবাহিকতা বৰ্তমান এক উদাসীন শান্তিৰ ৰূপ লৈছিল। তেওঁলোকৰ দেখা-হোৱা, চাহ খাবলৈ বাচি লোৱা, এটা শিশুৰ নামলৈ দুজনৰে একে ধৰণে মনত পৰি যোৱা—এইসকলো যেন অলপ অলপকৈ সময়ক আঁকোৰি ধৰিবলৈ শিকাইছিল। কিন্তু এইসকলৰ মাজত, বাতাসত ওলমি থকা আছিল এটি গম্ভীৰতা, যিটো এই পৰিৱেশখনৰ সৌন্দর্যৰ কাষতে, তেখেতৰ কলাৰ সীমাৰ বাহিৰে এক বাস্তৱিক সত্য হৈ ৰ’ল—ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পানী সেউজ হৈ উঠা মানেই, বান আহিবলৈ লাহে লাহে সূচনা। ঘাটৰ পাৰত থকা কিছু খুন্দা ঘৰৰ পৰা কেতিয়াবা শিশুবোৰ পলা-পলি কৰি আহে, কেতিয়াবা কান্দোনেৰে মাত লগায়—”মা ক’ত?” বা “বস্ত্ৰ ক’ত পেলালি?”—এই সকলো কথাই আঁকা কাগজখনত পৰি আছিল, কিন্তু শব্দহীন ৰূপত।

এদিন পুৱা মোহনাই আহিল কিছু দীঘল দড়ি আৰু চেঁচা কাগজ লৈ। তেওঁ ঘাটৰ কাষত সাময়িক শিশুবসতি এটাৰ আয়োজন কৰিছিল। এজন এজন শিশুক বহুৱাই, তেওঁ চেঁচা কাগজ দিছিল আঁকিবলৈ, কিবা লেখিবলৈ—কিন্তু অধিকাংশে আকঁতে সক্ষম নহ’ল। এই দৃশ্যত ঋজুৰ গাত বৈ উঠিল অজান এক বেদনা। তেওঁ কেতিয়াবা নিজৰ ভিতৰৰ ভাঙনি আঁকে, কিন্তু এতিয়া বাহিৰৰ বাস্তবিক ভাঙনিৰে সন্মুখীন। মোহনাই তেওঁৰ কাষতে চুপে চুপে কলে, “জানো? মই ৮ বছৰৰ বয়সত প্ৰথম বান দেখিছিলো। সেই বেলিকা হাততে কাঁঠাল পাত লৈ বানত বৈ আহিছিলো। সেয়া খেল বুলি লাগিছিল। এতিয়া বুজিছোঁ—জলৰ মূৰত যি বস্তু উৰে, তাৰ ভিতৰত সকলো খেল নহয়। কেতিয়াবা জীৱন ও বয়ে নিয়ে।” তেখেতৰ কণ্ঠত সৰলতা আছিল, কিন্তু চকুত জমা আছিল বহুবছৰৰ আতংক। ঋজু চুপে থাকিল। তেওঁ কোনো কথা ক’ব নোৱাৰিলে, কেবল চকুত মোহনাক আঁকি থাকিল। সেই মুহূর্তত তেওঁ বুজি পাল—মোহনা কেৱল এগৰাকী সমাজকৰ্মী নহয়, তেওঁ এজন স্মৃতি-সঞ্চয়ী, যিয়ে পানী-ভৰা কাহিনীৰ মাজত জীৱনক হেৰোৱাই, আকৌ উভতাই আনিছে।

সন্ধিয়া ওলাল। নৈখনৰ পাৰত ৰঙা সূৰুযটো সলনি হৈ গৈছিল এটা দুঃখী গৰলৰ দৰে। নিমাতীঘাটৰ দোকানখন এতিয়া শিশু আৰু সমাজকৰ্মীৰ হাঁহিৰে নুবজে; ই এতিয়া একটো উদ্বেগৰ গন্তব্য। কানাই কাকুৰ মুখত সাৱলীলতা নাছিল, তেখেত ক’লে, “নৈ বাঢ়িছে দাদা, আগৰ বছৰৰ দৰে যদি জোকাৰ বাউলি গোটেই বাঢ়ে, তেন্তে বহু ঘৰ ঘৰ নাথাকিব।” মোহনাই কথা শুনি চকু ঢাপ মাৰিলে, তেখেত জানে কি কৰিব লাগিব, কিন্তু কি হ’ব, সেইটো নাজানে। ঋজুৱে তাক বুজি চালে, কপালত সৰু লাইন পঢ়া গৈছিল—বিতৃষ্ণা নহয়, দায়িত্ব। সেইদিনা তেওঁ স্কেচবুক বন্ধ কৰিলে, কোনো নতুন ছবি আঁকিলে নে নাই, কোৱা শক্তি আছিল নে নাই—তেওঁ মাথোঁ চুপে চুপে মোহনাৰ কাষলৈ গ’ল, আৰু কণ্ঠহীনভাৱে কলে, “তোমাৰ লগত মই উভতি যাব পাৰোঁনে? কোনো কাম নাই, মাথোঁ… হাতত থকা বহি, আৰু হৃদয়খন লৈ।” মোহনাই অলপ হাঁহিলে, অলপ চকুলোৰ আৰ্হি গোপন কৰিলে, আৰু মিঠা কণ্ঠত কলে, “মই বানত খোজ দিওঁ, তুমি যদি হাত ধৰি থাক, তেন্তে আমাৰ দুয়ো পাহৰি যাব… পানীৰ সোঁতেও হেৰান নহয়।” নিমাতীঘাটৰ নৈ, চাহৰ দোকান, আৰু সেই জোনাকী সন্ধিয়া—এদিন সঁচাকৈ কণ্ঠহীন আছিল, কিন্তু হৃদয়ৰ মাজত বাজি আছিল এক শব্দহীন সংগীত।

–

ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ সোঁতত সেউজীয়া পানী উজানৰ পৰা নামি আহিছিল, যেন এটি অজানা বিপদৰ আগমনি বতৰা লৈ। নিমাতীঘাটৰ ছাঁ-পৰা অঞ্চলবোৰত অলপ অলপকৈ খৰাহ হোৱা মাটিৰ গা উজলি উঠিছিল পানীৰ চকচকনিত। গাঁওবাসী সকলে বৰ্ষাক চিনাকি, বানেও চিনাকি, কিন্তু প্ৰতিবাৰ একেটা ভয়—এইবাৰ কিমান দূৰলৈ। ঋজু আৰু মোহনা গাঁওখনৰ একেবাৰে অন্তস্থলে কাম কৰি আছিল। মোহনাই শিশু আৰু মহিলাসকলৰ বাবে জৰুৰী সামগ্ৰী সংস্থাপন আৰম্ভ কৰিলে—জীয়ৰী আৰু বৃদ্ধসকলৰ বাবে স্বাস্থ্যবিধি, পানীৰ বালি ঢাকিব পৰাকৈ প্লাষ্টিকৰ চাদৰ, আৰু জীৱন-সামগ্ৰী—চাউল, মুড়ি, চবোন। ঋজুৱে তেওঁৰ কামত কলাক একেলগে মিলাই দিলে—তেওঁ ফটো তোলে, স্কেচ আঁকে, আৰু NGO-ৰ জৰিয়তে সেইবোৰ সংবাদ মাধ্যম আৰু সামাজিক প্লেটফৰ্মত প্ৰেৰণ কৰে। ফলত সহায় আহিব ধৰিলে—কোনোবা ডাক্তৰৰ দলে আহিল, কোনোবা বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্র-ছাত্ৰীয়ে সংগ্ৰহ কৰিছিল পুৰণি কাপোৰ, আৰু কোনোবা শিল্পী বন্ধুৱে চুপিচাপে স্কেচ বিক্ৰী কৰি টকা পঠাইছিল।

নদীৰ পাৰত বসত ভাঙিবলৈ ধৰিলে। শিশুবোৰৰ চকুত ঘৰ নোহোৱা যন্ত্ৰণা, তেঁওলোকৰ কেঁচা হাতত আঁকি নোৱাৰা কষ্ট—এইবোৰো আঁকিব খুজিল ঋজুৱে, কিন্তু কোনো ছবিয়ে তাৰ গভীৰতা ধরিব নোৱাৰিলে। এদিন পুৱা, মোহনাই তেখেতক এটা ভাঙি পৰা বাঁহৰ ঘৰ দেখুৱালে, য’ত এজন বৃদ্ধা আৰু তেওঁৰ নাতি থাকিছিল। বৃদ্ধাগৰাকীয়ে পানী খাবলৈ এটা মাটিৰ কলহৰ ঠাই বিচাৰি আহিছিল, আরু তেওঁৰ চকুত ডাঙৰকৈ পচু পচু দুখৰ ছাঁ। ঋজু সেই দৃশ্যখন টোলো টোলো চকুত ৰাখিলে, আৰু তাৰ পিছতে আঁকিলে এটি ছবি—এক বৃদ্ধা হাতত খালি কলহ লৈ, পিনত চুবুৰীভাঙা দেউল আৰু দেৱালত ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ ছাঁ। মোহনাই সেই ছবিখন চাই অলপ বেলিকা চুপ থাকিল, তাৰ পিছত কলে, “মানুহবোৰৰ বাবে তুমি ছবিৰে সমাধান দিয়াই নহয়, তুমি সেই দুখবোৰ বুজি লোৱা মোৰ দৰে মানুহক শক্তি দিওঁ।” তাৰ পিছতে দুয়ো কোনো কথা নক’লে। কথা প্ৰয়োজন আছিল নে নাই, তাৰো সিদ্ধান্ত নহ’ল। নিমাতীঘাট এতিয়া মাথোঁ এখন জায়গা নহয়—ই এটি অভিযান, এটি যুঁজ, আৰু সেই যুঁজত প্ৰেম, কৰুণা, আঁচলৰ ছাঁ সকলো একেলগে।

বিপদৰ মাজত সম্পর্কবোৰ স্পষ্ট হয়। মোহনা আৰু ঋজুৰ মাজত বন্ধুত্বৰ সীমা লাহে লাহে মৰমৰ সেউজেৰে ঢাক খাই উঠিছিল। যেতিয়া কাজিয়া, ক্লান্তি, আৰু কান্দোনৰ মাজত মোহনাই ঋজুৰ হাতত নিজৰ ক্লিপটো দিলে—মাথোঁ চুলি বান্ধিবলৈ নহয়, শক্তি ৰূপে—তেতিয়া ঋজুৱে বুজি পাল, এই সম্পর্কটোৰ নাম দিয়াটো অপৰ্যাপ্ত। এইটো নিঃশব্দ সহচৰিতা। একে ৰাতি, যেতিয়া গাঁওখনৰ কাষলৈ পানী সোমাই আহিছিল, মোহনা আৰু ঋজুৱে দুজন শিশুক লৈ দৌৰি গ’ল উচ্চভূমিত—কানাই কাকু তেতিয়াও দোকানখন বন্ধ কৰা নাই, তেঁও মোমবাতি জ্বলাই শিশু দুজনক ৰখাৰ বন্দোবস্ত কৰিলে। আৰু সেই মোমবাতিৰ পোহৰত, মোহনাই কলে, “এইটো আমি দুয়োতে ৰক্ষা কৰিলো, সঁচাকৈয়ে। সেইটো মাথোঁ সন্তান নহয়, আমাৰ আশা।” ঋজু মাথোঁ মূৰ নিঁবাই হাঁহিলে। নিমাতীঘাটে দেখিলে—এজন শিল্পী আৰু এজন সমাজকৰ্মীয়ে একেলগে কেনেকৈ প্ৰেমৰ সেউজ আঁচল লৈ বানৰ মাজতো এক নতুন সংসাৰ গঢ়ি তুলিব পাৰে। নদীৰ পাৰত যেন জোনাক নাসিল, মাত্ৰ এটা অদৃশ্য পোহৰে তেওঁলোকক আগবঢ়াই গৈছিল।

–

নিমাতীঘাটৰ ৰাতিটো অদ্ভুত নিস্তব্ধতাৰে ঘেৰি ধৰিলে, যেন সকলো শব্দ, জীৱ, আৰু আশা–সকলো জোনাকৰ পোহৰৰ সৈতে হেৰাই গ’ল। শিৱেন বৰুৱাৰ ডিঙিত সৰুকৈ তোল খাই উঠিল কাষৰ গছৰ ডালটোৰ পৰা উৰা মৰা একেটা ধুনীয়া বতাহৰ সুৰ, কিন্তু সেই সুৰত আছিল এক অচিনাকি কম্পন, যেন বাতাহত কোনোৱে তীব্ৰ বিষাদ লিখি গৈছে। তেওঁ কাষতে থকা বুটিকুটা জঁপকৈ ধৰি ওলোটা চাই চালে—কিন্তু ক’তো কোনো মানুহ, কোনো পদচিহ্ন, কোনো গন্ধ—নাছিল। এই নিমাতীঘাটত যিমানবাৰ আহিছিল, সিহঁত দলে-দলে হৈ আহিছিল, হাঁহি, উল্লাস, চিৎকাৰেৰে গাঁত লাগিছিল জলপথৰ বুকুত; কিন্তু আজি তেওঁ একে সময়ত অলগা, তেতিয়া বেলেগ এক জগতৰ ভিতৰ সোমাই পৰিছে যেন। পিছত সোমাই অহা অনুপমা–যি বৰকৈ একেটা জেদ ল’ই এতিয়াও কেঁচা গতিৰে শিৱেনক পিছু পাইছিল–শিৱেনৰ চকুত তেনেকুৱা ৰঙা ভয় দেখিলে, যি ভয় তেও কেতিয়াও মনুষ্যচকুত নেদেখা। তেওঁও চালে গছৰ ওপৰলৈ, জোনাকৰ কাঁপনি-জাকত ভাহি থকা একেটা ক’লা ছাঁ—চুটি চুলি, জীৰ্ণ ওচা কাপোৰ, আৰু তীব্ৰ চকু–যিয়ে যেন অনুপমাক সুধিছিল, “তুমি কিয় ঘূৰি অহা নাই?” অনুপমাৰ স্মৃতিৰ বুকুত ধাক পাই গ’ল এক অপৰিচিত কাহিনী, যি কাহিনী তেওঁ কেতিয়াও শুনা নাছিল, কিন্তু নিজৰ জীৱনত কোনোবাই বীজ হিচাপে সিঁচি থৈ গ’ল যেন।

তালপাতৰ নিচেই তলৰ পৰা ওলাই অহা শব্দটো আছিল হাঁহনি—কিন্তু মানুহৰ নহয়। কিমানবাই হাঁহে যেতিয়া আত্মহাস্যৰে নিজৰ অস্তিত্ব ঘোষণা কৰে, সেয়া ভয় লগা হৈ পৰে, আৰু সেইখিনি সময়ৰ ভিতৰতে অনুপমাই দেখা পালে জোনাকৰ আঁচলত ঠাহৰ খাই থকা এগৰাকী জীর্ণ, শুস্ক, ডাঠ কেশৰ বুঢ়ী—তেওঁৰ চকুত নাছিল ন্যায়, নাছিল আবেগ, কেৱল আছিল খং আৰু বিষাদেৰে গোট খোৱা দুখ–যি যেন বহু বছৰ ধৰি এই নদীৰ কাষতে গুমাই আছিল। শিৱেনৰ মুখত শব্দ উলাইছিল–”পাৰুল!”—বুজিব নোৱাৰি কিয়, কিন্তু এই নামটো যেন তেওঁৰ বুকুৰ গভীৰ পৰা ওলাই আহিছিল। তেনেতে পিনৰ পৰা খৰঙা শব্দেৰে আহি পৰা নদীৰ সোঁত–যি বৰ্ষাৰ পিছত বৰহৈ পৰিছিল–এক ডিঙিতকৈ এডাল ঠেলা দি দিলে। বুঢ়ীজনী অলপ উঠি থাকিল, আৰু এনেকুৱা হাঁহিৰে ক’লে, “তোমালোকে মোক পাহৰি গ’লা, কিন্তু মই পাহৰো নাই।” সেই মুহূৰ্ততে অনুপমা বুজি পাইছিল যে, ইয়াত কোনো সাধাৰণ মানুহৰ আত্মা বা কাহিনী নাই, এই হ’ল নিমাতীঘাটৰ অন্তৰালৰ কথাৰে গাঁথি থোৱা এক নীৰব প্ৰতিকাৰ, যাৰ ভিতৰত মানুহৰ ষড়যন্ত্ৰ, মৰ্মান্তিক প্ৰেম, আৰু আত্মহননৰ দুঃখ একেলগ হৈ আছে। বুঢ়ীজনীৰ চকুত দেখা গৈছিল–জোনাকেৰে গাঁথি তোলা সময়–যি সময়ত তেও কোনো এজনীক ভাল পাইছিল, কিন্তু সমাজ, লাজ, আৰু পাপৰ নামত সেই ছোৱালীৰে তেওক বান্ধি নৰাখি আত্মহত্যালৈ ঠেলি দিছিল। সেই আত্মা আজি ঘূৰি আহিছে, কিন্তু শিৱেনৰ দৰে কোনো এজনৰে মাজেৰে সেই ভুলৰ প্ৰতিকাৰ বিচাৰি।

তালপাতেৰে জাক মেলি জোনাকী পোহৰেৰে গছবোৰৰ ওপৰ তল মাত্ৰ একত্ৰ কৰি পেলালে, আৰু সেইখিনিতে বতাহৰ ধাক খাই শিৱেন ভকভকাই উঠিলে–তেওঁৰ হাতত থকা বুটিকুটাটো হঠাৎ নিজেই জ্বলি উঠিল যেন, কিয়নো তেওঁ খেয়াল কৰিলে, এই চোৰা-ঘাটত যি সময়ত ২৫ বছৰত পূৰ্বে এজনী ছোৱালী গুম হৈ গ’ল–তেওঁ সেই ঘটনাৰ সাক্ষী আছিল। সেই সময়ত তেওঁ কৈছিল, “মই কিছুমান কথা পাহৰিবলৈ চাইছো”–কিন্তু সময় কেতিয়াও ক্ষমা নকৰে। অনুপমাই আগবাঢ়ি গ’লে, চকুত চকু পেলাই ক’লে, “তুমি মোক ক’ব লগা কথা এতিয়া ক’বা–তেওঁ কোন আছিল?” শিৱেনে মাথোঁ মূৰ কঁপালে, কিন্তু বাতাহত যি উত্তৰ ওলাইছিল, সেয়া শিৱেনৰ নাছিল–সেয়া আছিল জোনাকৰ, বুঢ়ীজনীৰ, সেই নদীৰ–”মই আছিলো পাৰুল, মোৰ কথা কোৱা নাই, মোৰ মৃতদেহ লুকুৱাই থৈছিলা, আৰু আজিও মই শান্তি নাপাওঁ।” শিৱেন সৰু হৈ গ’ল, আৰু অনুপমাই বুজি পাইছিল যে এই ঘটনা কেৱল এটা হত্যাকাণ্ড বা আত্মহত্যা নাছিল–এই ঘটনাই পূৰ্ণ গাঁৱখন, এই ঘাট, এই জোনাক–সকলো আঁকোৱালি ধৰি এক জীৱন্ত অভিশাপ হিচাপে পৰিণত হৈছে। তেও ধীৰে ধীৰে ওলাই আহি অনুপমাৰ হাত ধৰি ক’লে, “আহ, আমাৰ এই ভুলৰ ওপৰত জোনাকৰ পোহৰ পৰিবলৈ দে।”

–

ৰাতিৰ আঁধাৰ আৰু নৌকাৰ গুণগুণ ধ্বনিৰ মাজত, ৰম্ভা আৰু অমলু-দুয়ো গোটেই পথটো অলেখ চিন্তাৰে পূৰ্ণ কৰি গৈছিল। ডিঙি নৌকাটো ধীৰে ধীৰে জোনাকৰ পোহৰত নিমাতীঘাটৰ পৰা ব্ৰহ্মপুত্ৰ বগাবগাই বাগৰিছিল। জোনাকক জোপা-জোপা ঘন কুঁৱলীৰে ঢাকি পেলাইছিল, আৰু সেই কুঁৱলীৰে যেন সময়েই নথকা হৈ পৰিছিল। কালি নিশাৰ ঘটনাৰ পৰা অমলুৰ মনত কোনো শান্তি নাছিল—দৰঙীয়া চাহৰ দোকানত সেই অচিনাকি পুৰণি মানুহজন, তেওঁৰ মুখখনত অলেখ চিন্তাৰ ছায়া। ৰম্ভাৰো মনত উদ্দীপনাৰ সৰহে কম, কাৰণ তেওঁ জানিছিল—এই যাত্ৰাটো কেৱল এটা ভ্ৰমণ নহয়; এইটো এটা আত্ম-অন্বেষণ। তেওঁ ভাবিছিল, “নদী মোৰ মাতৃ, কিন্তু এই মাতৃৰ বুকুতেই কেতিয়াবা বৰ অন্ধকাৰো লুকাই থাকে।”

তেওঁলোকে যেতিয়া মাজ নদী পাৰ হৈ গৈ থাকিল, ৰম্ভাই হঠাৎ নিজৰ ওচৰৰ নাওখনলৈ চাই চকু পাতিল। ওচৰৰ নাওখনটোত তিনিজন মানুহ আছিল—এজন পাগুৰি মেলা, দুইজন দাঁতুৰি কৰি বহি থকা। ৰম্ভাই অলপ খং-খংকৈ কৈ উঠিল, “অমলু, চাবা! ওচৰৰ নাওখন আমাৰ পিছু লৈ আছে!” অমলুৰ মুখৰ ৰঙ চুই গ’ল; তেওঁ চকু মোহাৰি চাই ক’লে, “হয়… আৰু কেতিয়াবা যেন আমাৰ ছবি ল’বলৈ মোবাইলো উঠাইছিল!” ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ বুকুত অচিনাকি মানুহৰ ফটো তোলাৰ মাজত কোনো বিশেষত্ব নাছিল, কিন্তু এই নাওখনৰ আচৰণ সঁচাকৈ সন্দেহজনক। ৰম্ভাই তৎক্ষণাৎ তেওঁৰ মোবাইলখন উলিয়াই নাওখনৰ এখন ছবি লৈ লৈ ক’লে, “এইবোৰ তথ্য আমি থৈ ৰাখিম—অতি প্ৰয়োজনত বাহিৰ কৰিব লাগিব পাৰে।” ঠিক তেতিয়াই, ব্ৰহ্মপুত্ৰৰ পাৰৰ পৰা এটা ধ্বনি আহিল—“ঐ নাওখন! ক’লৈ যাওঁ?”—এজন ডাঙৰীয়া কণ্ঠই সোধিছিল। ওচৰৰ নাওখনটো অলপ আঁতৰি গ’ল, যেন কোনো গোপন কথা কঁপাই উঠিছিল এই সুধা শুনি। অমলু অলপ চিঞৰিলে, “আমি দিফলুৰ ফালে যাম, পুৰণি ধৰমশালাৰ দাঁতিৰ পৰা নামিম।” এই উত্তৰ দিলে যেন সেই নাওখন শান্ত হৈ গ’ল, আৰু সিহঁতৰ নাওখনো সামান্য গতি পাই আগুৱাবলৈ ধৰিলে। ৰম্ভাই অলপ হাহি ক’লে, “এইটো যেন কেৱল এখন নদীযাত্ৰা নহয় অমলু, কোনো নাটকৰ ভিতৰত সোমাই গৈছোঁ যেন লাগে।”

জোনাকৰ চেপেটা পোহৰ নদীৰ বুকুত মাৰি পৰি, দুয়োটি নাও ক্ৰমে দুৰ হৈ গৈছিল। ৰম্ভাৰ মনত তেতিয়া পিতৃৰ কথাবোৰ ঘূৰি আহিল—তেওঁ কৈছিল, “নদী হৈছে সময়ৰ দৰ্পণ, তাৰ পোৱালিৰ মাজত যিজন নিজৰ মুখ চাই পাৰে, সেয়ে জীৱনৰ সত্য খোজি পায়।” এই কথা আজিও তেওঁৰ মনত গাঁথি থকা। অমলু ক’লে, “তই জান, যিবাৰ মাকৰ মৃত্যু হ’ল, মই দীৰ্ঘদিন ধৰি এই নদীত আহি বহি থাকোঁত, যেন তেওঁৰ হাঁহিটো পানীত ওলমি আছে।” ৰম্ভাই চকুপানী গোপনে মচি ক’লে, “মোৰো একেটা অনুভৱ। এই ঘাট, এই নদী, এই সন্ধ্যা—সকলোতে মই তেওঁৰ হাতৰ স্পৰ্শ পাম।” ঠিক তেতিয়াই, দূৰত থকা আকাশত এখন নাওৰ পোহৰ দেখিবলৈ পোৱা গ’ল—কিন্তু সেইটো কোনো সাধাৰণ পোহৰ নহয়; যেন কোনোবা দূৰ দিশৰ ঘূৰণি চোতালৰ জ্যোতি, যেন কোনোবা পূৰ্বতন জীৱনৰ আভা। সিহঁত দুজনে তাক চাই ৰৈ গ’ল, চকু মেলি সুধিলে—“এই আলোচনাৰ অন্ত্য ক’ত?” উত্তৰ নাছিল। জোনাক তেতিয়াও আকাশত আছিল, কিন্তু নদীৰ বুকু যেন অন্ধকাৰত ভৰি পৰিছিল—অন্ধকাৰ যি সময়ত অন্তৰাত্মাৰো একান্ত আত্মপ্রকাশ ঘটে।

–

নিমাতীঘাটৰ পুৱাৰ জোনাক, যিটো ঘাঁহনিৰ কঁপন সলিলে বুকুত কোনো এক অদৃশ্য স্মৃতিৰ দৰে জপিয়াই পৰে—তাতে আজি জিকীৰ মনটো একেবাৰে অশান্ত। গধূলি হ’বলৈ লৈছে, আকাশত থমকি থমকি মেঘে ঠাই লৈছে; যেন জোনাকপোহৰক আটকাব খোজে। জিকী বৌঠাকুৰণীৰ ঘৰলৈ আহিছিল আজিও, কিন্তু আজি তেওঁৰ নয়নত হালধীয়া হাঁহি নাছিল। ঘৰৰ গোটেই আঙনখন গমগমাই আছিল এলাহী চৰকাৰী লোকৰ কণ্ঠত—জানিবলৈ পোৱা গৈছিল যে দেৱজ্যোতি দা, যাৰ কথা জিকী পূৰ্বতে শুনিছিল মাথোঁ বাৰ দুবাৰ, তেওঁ হঠাৎ এই নৈপাৰ পাৰলৈ আহি হাজিৰ। তেওঁ আছিল এখন ডকুমেন্টাৰী ছবিৰ ডাইৰেক্টৰ—আৰু নিশা নিমাতীঘাটৰ জোনাকৰ “মানৱিক প্ৰেক্ষাপট” লৈ নথিভিত্তিক ফিল্ম বনাব খুজিছিল। বৌঠাকুৰণীয়ে হাঁহি মুখেৰে কৈছিল, “নিমাতীঘাটৰ কাহিনী কোনো নেৰে নুবুজে, দেৱজ্যোতি, তুমি চাই থাকিবা—ইয়ে একো সাধাৰণ ঠাই নহয়।” কিন্তু জিকীৰ বাবে, এই কথা যেন কাণে কাণে আগজানিও নহ’ল। জিকী আজিৰ দিনটোত কোনো সুন্দৰ বোলছোৱালি গঢ়িবলৈ পৰা নাই। তেওঁৰ গোপন অস্বস্তিৰ কাৰণ আছিল জোন, আৰু জোন আছিল নিখোঁজ। পাঁচদিন হ’ল, জোন গাঁওৰ পৰা উধাও। সিদিনা শেষবাৰৰ দৰে গৈছিল, “মই ওলাই আহিছোঁ বেলিকা চুপেৰে ঘাটলৈ—জিকী, তই নাহিবি?” জিকীয়ে মাথোঁ মাথা নুঢ়ালে, চকুত অনুজ্ঞা আছিল, কিন্তু মুখে নাছিল। তাৰ পাছৰ পৰা জোনক দেখা পোৱা নাই। যুৱকজনৰ উধাও হোৱা খবৰ সদায় নিঃশব্দ হৈ থাকে, তাতে নিমাতীঘাটত কোনো আৰক্ষী থানাৰ লেজ নাই—শুধু মাওলি পোহৰত দৃষ্টি দি সময় পাৰ কৰে মানুহে।

সন্ধ্যা পুৱা ভাগৰ বতৰটো অলপ অলপকৈ বৰষুণৰ চকুত পৰিল। বৰষুণে আকাশখনক কাঁইটৰ দৰে খুলি পেলালে, আৰু নিমাতীঘাটৰ আঁচল বাটবোৰে খহলাপ গাভৰুৰ দৰে চুপ চাপি পৰিল। জিকীয়ে এখন ব্ৰোঞ্জৰ ৰঙৰ চাদৰ মূৰে তুলি ঘাটৰ পৰা চকু নুশলাই আহিছিল। তেওঁ জানে ঘাটটোত কিছু এটা আছে, আৰু সেইটো মাথোঁ তেওঁ উপলব্ধি কৰিব পাৰে। বৌঠাকুৰণীয়ে তাৰ চকু চাই হাঁহি হাঁহি ক’লে, “তই জোনৰ কথা ভাবিছ নে?”—উত্তৰত জিকীয়ে কিবা ক’ব নোৱাৰিলে, মাথোঁ অলপ জোৰে উশাহ ল’লে। তেতিয়া বৌঠাকুৰণীয়ে নিচেই চাপৰঙেৰে ক’লে, “জোন নিমাতীঘাটৰ জোনাকত নোহোৱা হোৱা একমাত্ৰ মানুহ নহয়, জিকী।” এই কথা শুনি জিকী চমকি উঠিল। তেওঁৰ ভিতৰৰ সুপ্ত ভয় যেন কিবা শব্দ পালে। “মানে?”—সুধিলে জিকীয়ে। “মানে এই যে, কেতিয়াবা কেতিয়াবা এই ঘাটত মানুহ উধাও হয়। আৰু কিছু দিন পিছত, মানুহজন পোনপটীয়াকৈ ওলাইও পৰে—কিন্তু কিছুটো সলনি হৈ। আৰু কেতিয়াবা, কেতিয়াও নাহে।” বৌঠাকুৰণীৰ কণ্ঠত আছিল অভ্যাসগত ক্ৰুৰ দয়াৰ সুৰ, যেন শোকে-সন্তাপেও ইমান বছৰ চলি আহি এটা দৰ্শনৰ ৰূপ লৈছে। জিকীয়ে আকৌ চকু মেলি চাইছিল ঘাটলৈ। এই ঘাটত জোনক শেষ দেখা পোৱা গৈছিল। সেই দিনা, জোনে ক’লে, “জিকী, যদি মই উধাও হওঁ, তই মোক মনত ৰখিস। মই তোৰ হৃদয়তে থাকিম।” আজি এই কথাসমূহ যেনো বৰষুণৰ টোপালিত উলটি আহি বুকু ভিজাই পেলালে। হঠাৎ দেৱজ্যোতি দা ওলাই আহি জিকীক সুধিলে, “আপুনি কি জোনক চিনে?” জিকী অলপ থ’মকি ক’লে, “হয়, চিনো।” দেৱজ্যোতি দা চকু সুঁতালি ক’লে, “তেওঁ আমাৰ ছবিৰ বাবে ঠিক কৰিছিল অংশ ল’ব। কিন্তু ঠিক ছবিৰ দিনা দেখা নাই। সেইটো পৰাই মই ভাবিছোঁ, এইটো কিবা অলৌকিক হ’ব পাৰে। নিমাতীঘাটৰ অলিখিত ইতিবৃত্ত, জনাব?”

সন্ধিয়াৰ পোহৰ কমি গৈছে। বৰষুণে ঘাটটোক ধুইছে, যেন পুরণি স্মৃতি ধুই লোৱা হৈছে। জিকী হেঁপাহেৰে ওলাই গৈছিল জোনৰ শেষ পছন্দৰ ঠাইটোলৈ—ঘাটৰ পাষাণ পঁজাৰ চাৰিওকাষে বগা ঘাঁহেৰে ঢকা। সিদিনা জোন তাত বহি গুণগুণাইছিল—”মানুহ নোহোৱা হ’লে হাঁহিটো উভতি আহে নেকি?” জিকীৰ চকুত চকুপানী আহিছিল সেই শব্দত। আজি ঠিক সেই ঠাইত, জিকীয়ে দেখা পালে এটা হালধীয়া কাগজৰ টুকুৰা, যিটো ৰাতি বৰষুণৰ তলতো শুকাই আছিল। তাতে লেখা আছিল একে পংক্তি, “জিকী, তই মোক পাহৰি নাপাৰিবি।” হঠাৎ কোনো অদৃশ্য স্পৰ্শই যেন জিকীৰ চুলি সৰালে। তেওঁ চকু মেলি চাই থাকিল—ঘাটৰ সোঁমাজত, বৰষুণত কোৱা পৰা থকা এখন মুখ, জোনৰ মুখ! কিন্তু ই এটা কল্পনা নে বাস্তবতা, জিকীয়ে জানে না। হাঁহি এটা আহিল জিকীৰ ঠোঁটত—বেমানান হাঁহি। বৰষুণৰ মাজত, নিমাতীঘাটৰ জোনাকে জিকীক যেন পুনৰ আঁকি দিছিল এক সম্পূৰ্ণ বৃত্তত।

–

নিমাতীঘাটত জোনাকৰ দীপ্তিত হালধীয়া বালি আৰু কলপৰা বকুল গছবোৰৰ ছাঁ প্ৰায় অসম্পৃক্ত হৈ পৰিছিল, যেন জোনাকে অতীতৰ কোনো অপূর্ণ কথোপকথনৰ বুলেটিন বটলমত সিপাই কৰি লৈছে। অঞ্জলি সেই ৰাতি নিজকে সেউজীয়া ঘাইত এজন সাধাৰণ মানুহৰ দৰে অনুভৱ কৰিছিল, কিন্তু মনৰ ভিতৰতে তেওঁৰ অনুভৱবোৰে অনুক্ৰমে উথপাথাল কৰি তোলা আবেগৰ সংগ্ৰহ যেন কোনো পূৰ্ণিমাৰ ঢৌ। পাঁজৰৰ ভিতৰত কিবা এটি হালধীয়া পাখি উৰি ফুৰিছিল, যাৰ নাম সম্ভৱতঃ ৰিমঝিম। বিৰাজৰ সৈতে তেওঁৰ অতি সাধাৰণ প্ৰথম আলাপটো এতিয়া সাধাৰণ বুলি বর্ণনা কৰিব পৰা নহ’ব, কাৰণ সেই আলাপতেই তেওঁৰ দিনটোৰ বেলিকা সলনি হৈ পৰিছিল। ঘাটৰ ওচৰত এখন ওঁঠাল বঁটা পথত তেওঁলোক এবাৰ খোজ পেলালে—হাঁহি, মৌনতা, বিৰাম আৰু দুয়োতে দুচকুৰ কোণত থকাৰ সাহস। বিৰাজৰ কণ্ঠস্বৰটো পাহাৰৰ কাষৰ পুৱা পখিলাৰ দৰে শান্ত আৰু নিৰ্ভৰযোগ্য, যেন সপোনবোৰক নিৰ্ভীকভাবে উভতি পঠিয়াব পাৰে। তেওঁ ক’লে, “এই জোনাকহে বিশ্বাসযোগ্য, মানুহবোৰ কেতিয়াবা প্ৰশ্নাতীত হৈ পৰে।” অঞ্জলিৰ চকুত এটা হালধীয়া তৰা সৰে আহিছিল, যি হয়তো কথাষাৰ সমাধান কৰিবলৈ ব্যস্ত হৈছিল। তেওঁৰ ভাষাবোৰ যেন কবিতাৰ ভিতৰ চুপচাপ হৈ থকা সেই লাইনবোৰ, যিবোৰকে উচপাই উচপাই পঢ়িলে হঠাৎ এক গভীৰ অৰ্থ পোৱা যায়।

বিরাজ আৰু অঞ্জলি ওলাই গ’ল এগৰাকী নিৰ্জন শাল বনৰ মাজেদি—নৈৰ কাষৰ মাজুলিত যেন জোনাকে বাট দেখুওৱাৰ দায়িত্ব লৈছে। সেই সন্ধিয়া তেওঁলোকৰ কথা-পাতত বান্ধ খোৱা যাত্ৰাবোৰ আৰু বান্ধ উৰুৱাই নেওতা আশা একেলগে বিলীন হৈ আছিল। অঞ্জলিয়ে নিজৰ কবিতাৰ পুথিখন খুলিলে, কিন্তু পৃষ্ঠাবোৰ বাতাহৰ দৰে ওলাই গৈছিল, যেন বিৰাজে হাত ধৰি থলে য’ত শব্দসমূহে হঠাৎ সুৰ পায়। বিৰাজ ক’লে, “তুমি লিখা কবিতাবোৰ যেন মোৰ ভিতৰত বহি থাকে, মই ভাষা হ’বলৈ চেষ্টা কৰো।” অঞ্জলিয়ে ক’লে, “ভাষা নহ’লেও চলিব, তুমি অনুভৱৰ ছবি হৈ থাকিলা।” সেয়া আছিল তেওঁৰ প্ৰথম চুম্বনৰ নিকটতম মুহূর্ত, যদিও দুয়োৰে ওঁঠ কোনো ওঁঠ স্পৰ্শ নকৰিলে। সময়ৰ অচিন বাটত সেই নিশাৰ জোনাকে এতিয়া প্ৰেমিকৰ দৰে তেওঁলোকৰ কাষত গছৰ ছাঁত শুই আছিল। সেয়া সেই ৰাতি আছিল যেতিয়া অঞ্জলিয়ে নিজকে বিশ্বাস কৰি ক’ব পৰা হৈছিল—তেওঁ আকৌ এবাৰ অনুভৱ কৰিবলৈ সক্ষম হৈছে। নিস্তব্ধতাৰ মাজত একেটা শব্দ, “আজি তুমি থকা যেন লাগে… বহুদিনৰ দৰেই।” সেই সময়ত, নিমাতীঘাটৰ ঘাটৰ ছাঁত এখন নাওয়ে চুপে চুপে দুটামান নিশা সাৰ পাই থকা অন্তৰ মনবোৰ লৈ চাইছিল।

পিছৰ দিনৰ পুৱা জোনাকীৰে সৈতে লাহে লাহে ওলাই অহা কুঁহিপাতৰ দৰেই একেটা নতুন বাস্তৱত দুয়োখন মুখ মুখামুখি হ’ল—য’ত আগতিয়াকৈ প্ৰেম ঘোষণা নহয়, কিন্তু একে ৰাতিৰ অভিজ্ঞতাই তেওঁলোকৰ মাজত দৰ্শনৰ দৰে এচুটি সঁচা সেতু গঢ়ি তোলে। ঘাটৰ পানীৰ ওপৰত নিৰ্ভীক হাঁহিটো যেন বিৰাজৰ চকুত ফূটিছিল—এটি সঙ্কোচ নথকা, চপলতা নথকা স্থিৰতা। অঞ্জলি ভাবিছিল, এই পাহাৰৰ কোণ চুপা জোনাকত নিজৰ ডায়েৰীখন খুলি নিজৰ নামৰ আগত অচিনাকৈ আনৰ নাম লিখা হয়তো ভুল নহয়। কিন্তু সময় জানে এই চিনাকি চপলতাই চিৰকাল নাথাকে; সময়ে প্ৰেমক স্পষ্ট কৰি তোলে বা মুচি দিয়ে, কিন্তু সেই নিশাৰ সংযোগবোধ কোনো পাহাৰৰ মূৰতো গোপনে টিকি থাকে। বিৰাজ ক’লে, “তুমি জানানে, সেইদিনা ঘাটৰ শাল গছজোপাৰ তলত বহি মই ভাবিছিলো যদি মই তোমাক কওঁ, ‘এনেকৈ থাকিবা নেকি?’, তুমি হাঁহি হাঁহি ‘হয়’ ক’ব?” অঞ্জলি হাঁহিলে—তেওঁ হাঁহি এটাৰ ভিতৰতে ক’বলৈ চেষ্টাৰে ক’লে, “মই এতিয়া সেই উত্তৰটো তোমাৰ চকুত দিব খোজো।”
ঘাটলৈ নাজানিবা যদিও, জোনাকটো কেতিয়াও পাহাৰেৰে ঢকা নাছিল। সেই জোনাকে সাক্ষী আছিল এদিন সন্ধিয়াৰ সেই লাজুক প্ৰেমৰ, যি সাহসী শব্দৰ প্ৰয়োজন নোহোৱাকৈয়ে সজীৱ হৈ পৰিছিল।

–

নিমাতীঘাটৰ নিশা আজি অলপ বেলেগ। নদীৰ পানীত আজিৰ জোনাকে এক সাদা বৰণৰ কুঁৱলীৰে আৱৰি লৈছে সকলো। জোনাকৰ পোহৰত পানীৰ ঢৌবোৰ চকুত পৰি চকু-ভৰাই উঠিছে। যদিও এনেধৰণৰ সৌন্দৰ্য্যত অভ্যস্ত হ’লেও, আজি হঠাৎ কোনোবাই যেন সেয়ে উপভোগ কৰিবলৈ নিদিয়ে। সৌৰভ, দীপ্তি, আৰু গগন—এই ত্ৰয়ীয়ে ঘাটৰ ওচৰৰ বটগছটোত বহি আগন্তুক বতৰটোক লক্ষ্য কৰি আছিল। তাৰ ভিতৰত সৌৰভেই সবাতোকৈ চিন্তিত। তেওঁৰ চকুত এটা শংকাৰ ৰেখা, যেন আগন্তুক কোনো ঘটনা তেওঁৰ বুকুত বিষাদৰ ছাঁ পেলাই গৈছে। গগনে বাৰম্বাৰ চেষ্টা কৰিছে পৰিস্থিতি হালকা কৰিবলৈ—কিন্তু দীপ্তিৰ মুখখন এতিয়া একেবাৰে গুৰুত্বপূৰ্ণ চিন্তাত গম্ভীৰ। তেওঁৰ মনত জোনাকৰ তলত দেখা সেই অচিনাকী দৃষ্টি এখন, যিটো ঘাটৰ সোঁতত অদৃশ্য হৈ গ’ল কিন্তু মনে মনে এটা অস্পষ্ট স্পন্দন দি গ’ল। তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল, কোনোবা এক গোপন সত্যে তেওঁলোকক আৱৰ্ত কৰি আছে। খঙ, ভয়, আৰু আচৰিত কৌতুহল—এই সকলোবোৰ মিলে দীপ্তিৰ অন্তৰত এটা বিসংগতি সৃষ্টি কৰিছে।

তেওঁলোকক অচিনাকী ভাৱে লক্ষ্য কৰি থকা লোকজনৰ পিছু ধৰি সৌৰভে আগৰ নিশা যিটো কলা ডায়েৰীখন পালে, তাক লৈ তেওঁৰ সন্দেহ বাঢ়ি গৈছে। ডায়েৰীখনত ধাৰাবাহিকভাৱে কিছুমান আগজাননীমূলক বাক্য, কিছুমান অপূর্ণ কবিতা, আৰু অদ্ভুত কথাসমূহ লিখা আছিল—”জোনাকৰ তলত যি সত্য লুকায়, সেয়াই শেষ সত্য”, “নিমাতীঘাটৰ কাষতে এবাৰ তুমি চকু বন্ধ কৰি শুনা—অতীত ক’ব”, আৰু আটাইতকৈ বিভ্ৰান্তিকৰ শাৰীৰেখা এটা আছিল—”চিকাৰ কৰিব নোৱাৰিলেও, আত্মাই চিনাকি হয়”। গগনে এইবোৰ চাই কিছুতা উদগ্ৰীৱ হ’লেও দীপ্তি ধীৰে ধীৰে সকলো সংগ্ৰহ কৰি এগৰাকী উকিল বন্ধুক ই-মেইল কৰিছিল, যিয়ে অতীতত নিমাতীঘাটত এগৰাকী লোকৰ নিখোঁজ হোৱাৰ কেছ এটা তুলি ধৰা হৈছিল। ই-মেইলত তথ্য লগ কৰি দিয়া সময়তেই তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে—এই সমগ্ৰ ঘটনাৰ মাজত কোনো এখন নাটকৰ আঁচ আছে, যেন কোনোবা ব্যক্তি বা আত্মাই চায় তেওঁলোক এটাই ঠিক পথত গৈ কিবা বিশেষ কথা উন্মোচন কৰক। এই ঘাট, এই অচিনাকী মুখবোৰ, ডায়েৰীৰ সংকেত, আৰু সেয়া—ঘটনাৰ পৰা ঘটনালৈ এক অপূৰ্ব গাঁথনি।

তৃতীয় নিশাটো আহি উপস্থিত হ’ল। আজিও তেওঁলোক বটগছৰ তলত, কিন্তু এইবাৰ লগতে লৈছে এটা হেন্ডহেল্ড কেমেৰাও। গগনে স্থিৰ কৰিছে—তেওঁ আজিৰ নিশা পোহৰ আৰু ছাঁৰ মাজত ক’ত থকা স্পষ্টতা বুজি উঠিব। হঠাৎ গভীৰ নিশাত, এটা পুৰণি বাইচাইকেলৰ শব্দ বাটটো পাৰ হৈ আহিল। দীপ্তিৰ মনত পুৰণি ৰেকৰ্ডৰ দৰে কিবা বাজি উঠিল—এটা অনুভৱ, যেন এই বাইচাইকেলৰ শব্দ আৰু কালি পোৱা ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাৰ শব্দ একেটা সময়ৰ। তেওঁলোকে ওলাই গ’ল ঘাটৰ আঁৰফালে, জোনাকৰ পোহৰত চাউপথাৰত এটা ছাঁ দেখা গ’ল—যিয়ে তেওঁলোকলৈ চাই থিয় হৈ আছিল। মুখ দেখা নগ’ল, কিন্তু চকু—চকু দুটাতে চেনেহ আৰু বিষাদৰ এক বিসংগতি। সৌৰভে ডায়েৰীখন হাতত লৈ আগবাঢ়িল, ছাঁখন ধীৰে আগবাঢ়ি আহি তেওঁৰ হাতত থকা ডায়েৰীখনৰ ওপৰত হাত ৰাখিলে। সেই স্পৰ্শত যেন সময় থমকি ৰ’ল। ক’ত ক’ত যেন বতাহে মাত দিলে—”পৃথিৱীৰ পৰা যোৱা নাই মই, মাত্ৰ নচিনাক্ত হৈ পৰিছো।” তিনিও গোটেই খন চকু-মেলি চাই থাকিল। সঁচাকৈ, নিমাতীঘাটৰ জোনাকত কেতিয়াবা মানুহে মাথোঁ পোহৰ খুজে, কিন্তু সত্য হয়তো ছাঁতেই লুকাই থাকে।

–

সন্ধিয়াৰ সময়খন নিমাতীঘাটত সদায়েই যেন অলপ বেলেগ, কিন্তু আজিৰ নিশাটোক পোহৰৰ সমান্তৰালত কিবা অলক্ষ্য গম্ভীৰতা ঢাকি আছে। লোকে ক’লে জোনাক সঁচাকৈয়ে মনৰ কথা বোলে, কিন্তু এই নিশা সেই জোনাকে যেন তিত্তিক কথাবোৰেই পাহৰি গৈছে—নিশাৰ বুকুত বন্দী হোৱা সপোনবোৰ, অজানাৰ ওচৰত থমকি ৰোৱা ভয়বোৰ, আৰু মনৰ গভীৰতাত লুকাই থকা অনুভৱৰ তীব্ৰ স্পন্দনবোৰ। গীতাৰ বুকুতে যেন কিবা বিষাক্ত শিল খহি পৰিছে, নিশাৰ ঠাণ্ডা বতাহত তেওঁৰ হাতখন জুই যেন হৈ জ্বলিছে। সেদিনাৰ মুখামুখি হোৱাৰ পাছত সমীৰে আৰু এবাৰো খবৰ নিদিয়া, এটা ফোন নকৰে, এটা মেচেজো নকৰা—যেন সৰ্বস্ব নিস্তব্ধতালৈ বিলীন হৈ পৰিছে। তেওঁ ভবা নাছিল যে কথাৰ ভিতৰত লুকাই থকা সেই অনুচ্চাৰিত ভালপোৱাটো এনে দ্ৰুত অপৰিণত হব, এতিয়াও তেওঁ বিশ্বাস কৰিব পৰা নাই—সমীৰ আকৌ অহা নোৱাৰে। নিমাতীঘাটৰ বালিত খোজ পেলাব খোজ পেলাবকৈ গীতা মনত কৰিছে, সমীৰ কোৱা কথাবোৰ—”তোৰ চকুত জোনাক পছন্দ পায় গীতা, মোৰ দিনবোৰে এতিয়া ৰাতি হ’ব খোজে।” কিন্তু সেই ৰাতিবোৰেই এতিয়া গীতাক নঙৰাই থৈছে; অলপ বতাহ আহিলেই তেওঁ কঁপি উঠে, জোনাকে তুলি ধৰা বালিৰ ৰেণুবোৰে যেন আকৌ সেই দিনবোৰৰ বেদনাৰ সাক্ষী হৈ থাকে। য’ত সমীৰ আছিল, আৰু য’ত তেওঁ এতিয়া নাই।

বহুত নিশা গীতাই নিজকে সুধিছে—যদি ভালপোৱা আছিল, তেন্তে কিয় সমীৰ আঁতৰ গ’ল? যদি তেওঁ সত্যই অনুভৱ কৰিছিল, তেন্তে কিয় কোনো শব্দ নক’ই গুচি গ’ল? উত্তৰ পোৱা নাযায়। সময়ে যেন এক ধৰণৰ কাষ চহা কঠিন স্তব্ধতা সৃষ্টি কৰিছে, য’ত প্ৰতিটো ৰাতি আৰু প্ৰতিটো পোহৰ বোৰ কষ্টদায়ক হৈ পৰিছে। কিন্তু এই নিশা অলপ বেলেগ, আজিৰ জোনাকে যেন পুনৰ তেওঁৰ সৈতে কথা পাতিব বিচাৰিছে। ঘাটৰ চুবুৰীয়া বেনিয়াপট্টিৰ পৰা এবাৰ বাউলী গীতৰ সুৰ আহিল—”বতাহে ক’লে মনৰ কথা, আমি নো কিয় চুপ…” গীতাৰ চকু চকুলোৰে পৰিপূৰ্ণ হৈ পৰে। তেওঁ ভাবিছে যদি সমীৰ ঘূৰি আহে, এই চুবুৰী, এই জোনাক, এই নদী—সকলো তেওঁক ক’ব, “তেওঁ অলপ পাছে আহি আছে, ৰ’বি গীতা।” কিন্তু সময়ে যদি মানে নেদিয়ে, যদি যাত্ৰা এফালে হৈ থাকে, তেন্তে এই অপূৰ্ণতাৰেও বাচি থাকিব লাগিব। তেওঁ এই নিশা তেওঁৰ ডায়েৰিটো খুলে, আৰু লেখা আৰম্ভ কৰে, “সমীৰ, তুমি কেতিয়াবা যদি এই শব্দবোৰ পঢ়া, জানিবা—নিমাতীঘাটত আজি জোনাক সুধিছিল, ‘তেওঁ ঘূৰি আহিবনে?’ মই ক’লোঁ, ‘অপেক্ষাতো মোৰ অভ্যাস হৈ পৰিছে।’” আৰু লিখি থাকোঁতেই অলপ আঁতৰত এগৰাকী মানুহ ঘাটৰ দিশে আহি থাকে—পাহৰিব পৰা কণ্ঠস্বৰ, পৰিচিত পায়ৰ শব্দ… গীতাৰ কলম খহি পৰে।

এই নিশাৰ শেষত যেন পূৰ্ণিমাৰ জোনাকত সত্যটো মেল খাই উঠে। গীতাই চকু মেলি চাই, সেই ছায়াৰ মুখত এটা বিষণ্ণ হাঁহি—সমীৰ। তেওঁ অলপ পুৰণি যেন দেখাইছে, চকুত ক্লান্তি, কিন্তু সেই হাঁহিখনে সেই আটাইকেইটা অপৰাধবোধেৰে ভৰা দিনবোৰ মাফি বিচাৰিছে। গীতাৰ ওঁঠৰ কঁপনি, হাতৰ অনিচ্ছা, চকুলোৰ উথলি উঠা—সকলো যেন একে সময়ত আৱেগৰ আধাৰত গড়া যন্ত্ৰণাৰ ৰূপ। সমীৰ ক’লে, “গীতা, মই পালোঁ নোৱাৰি, কিন্তু পাহৰিও নোৱাৰিলোঁ। মই বোলে আছিলোঁ মনৰ কথা—সঁচা আছিল।” গীতাই অলপ সময় চুপ থাকি ক’লে, “জোনাকে আজি আৰু নতুন কথা কৈছে, সমীৰ। কৈছে—যাক বেছিকৈ ভালপোৱা হয়, তাকেই ভাগৰ বেছি লাগে।” আৰু দুয়ো অচিনাকী নিশাটোক পুনৰ চিনাকি কৰি তুলিবলৈ অগভীৰ আলাপত ব্যস্ত হৈ পৰে। জোনাকবোৰ, যিবোৰে এতিয়ালৈকে কেবল গোপন কথা সুধিছিল, আজি যেন প্ৰথমবাৰ গীতাৰ প্ৰত্যুত্তৰ শুনিলে—এক সুস্পষ্ট, আৱেগপূর্ণ, আৰু আত্মবিশ্বাসী উত্তৰ।

***