নামবিহীন ঘৰৰ নৈঃশব্দ্য

গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ইতিহাস বিভাগৰ শেষ বৰ্ষৰ ছাত্ৰী মেঘালী বৰুৱা অলপ বেলেগ স্বভাৱৰ ছাত্ৰী। ইটোৰে সাধাৰণ থিছিছ অথবা ৰুটিন পেপাৰৰ তলত নিজকে গুজি ৰখা মানুহ নাছিল মেঘালী। তেওঁৰ আগ্ৰহ আছিল জনজাতি লোককথা, বিশেষকৈ যিসকল অলৌকিক ধাৰণাৰ আধাৰত গঢ়ি উঠা, কিন্তু পুৰণি শিকড়ত গাঁঠনি থকা কাহিনীবোৰ। সেয়ে তেওঁ বাচি ললে তেওঁৰ থিছিছৰ বিষয় হিচাপে “উত্তৰ-পূৰ্বাঞ্চলৰ জনজাতীয় অলৌকিক বিশ্বাস আৰু তাৰ সামাজিক প্ৰভাৱ”। এই থিছিছৰ তথ্য সংগ্ৰহৰ বাবে মেঘালীয়ে ঘূৰি ফুৰিছে মণিপুৰ, মিজোৰাম, আৰু ত্ৰিপুৰাৰ কেইবাখনো গাঁও। কিন্তু এগৰাকী আদি অসমীয়াৰ বাবে নিজৰ ভূমিত অলৌকিক ইতিহাসৰ সন্ধান নকৰাটো অপূৰ্ণতাৰ অনুভৱ জগায়, বিশেষকৈ যেতিয়া তেওঁৰ এক অধ্যাপক, ডঃ ইন্দ্ৰজ্যোতি শৰ্মাই, তেওঁক এখন অদ্ভুত পৃষ্ঠাৰ ফটোকপি দি কয়: “এইটো চাবা, মেঘালী। এটা নামহীন ঘৰৰ কথা। ঠিক ক’ত, ঠিক কেনে, ক’ব নোৱাৰি। কিন্তু সেয়া বাস্তৱ।” সেই ফটোকপিত আছিল এটা পুৰণি কিতাপৰ দাগপৰা পৃষ্ঠা—চকুত পৰা মুখপাত নাছিল, কেৱল এটা ছবি: ঘন জংলাত ঢাকা এটি ঘৰ, যাৰ কাষত তলত মিঠা হস্তাক্ষৰত লিখা আছিল, “এয়া নামবিহীন ঘৰ, পূৰ্ণিমা নিশা হাঁহি বাজে, নাম ক’ব নোৱাৰা।” মেঘালীৰ ভিতৰখন শুঁই পৰিল। এনেকুৱা গাঁৱৰ নাম তাৰ মনলৈ আহিল—বঙাইগাঁৱৰ শেষচাপত এখন গাঁও, “চিলনীপাৰা”, যি নকোৱা কিন্তু অচিনাকী কাহিনীৰ আশ্ৰয়স্থল। কিতাপখনত লিখা আছিল, “ঘৰটো নামহীন কিয়, কিয় এই ঘৰত মানুহ বহুতে উধাও হয়, আৰু কিয় সেই আয়নাটোত ছাঁ নধৰে—এইবোৰ প্রশ্ন বহু বছৰৰ। পূৰ্ণিমা নিশা মাত্ৰ হাঁহি শুনা যায়, যেন বাচলিৰ হাঁহি, আৰু যদি কোনোবাই তাৰ নাম উচ্চাৰণ কৰে, তেওঁ আকৌ নাম নথকা হৈ যায়।” মেঘালী জেদ ধৰিলে, “মই যাব। মই এই ঘৰৰ পিচত থকা সত্য উলিয়াম।” ডিপাৰ্টমেণ্টৰ অনুমতি লৈ, ফিল্ড ৱৰ্কৰ নামেৰে এক সপ্তাহৰ সময় লৈ, তেওঁৰ লগত ল’লে এটা মেচেটো, এটি ৰেকৰ্ডাৰ, কিছু হাত-কপি, আৰু এখন আধুনিক লেন্সযুক্ত কেমেৰা। বঙাইগাঁৱৰ ষ্টেচনত যেতিয়া তেওঁ নামিলে, প্ৰথমে যি কথাটো চকুত পৰিল সেয়া আছিল জংলাটোৰ মাজেদি গ’ল থকা এখন পুৰণি মাটিৰ পথ, আৰু তাৰ কাষত বহি থকা এজন গাঁওবুঢ়া—ধন বৰা। যি তেওঁৰ আগমনত মাথোঁ মিচিকি হাঁহিলে, আৰু কয়: “বেটি, নামটো নকবা। নাম ক’লে… শব্দ থেমে।”

মেঘালীয়ে ধন বৰাৰ লগত যেতিয়া অৰণ্যৰ মাজেদি গৈ সেই নামবিহীন ঘৰটোত প্ৰবেশ কৰিলে, তেওঁ প্ৰথমটো অনুভৱ কৰিছিল এক অসাধাৰণ, প্ৰায় অসহ্য নৈঃশব্দ্য। ঘৰৰ দুৱাৰ খোলা আছিল, অথচ তালা লগোৱা অৱস্থাত। যেন কিবা অদৃশ্য শক্তিয়ে তালা বজাই ৰাখি খোলা ৰখা আছিল। ভিতৰলৈ সোমাই তেওঁ দেখিলে ভাঙি যোৱা সোফা, জং ধৰিছে নিচেই, কপালৰ ওপৰত ধুলি, আৰু কাষত এখন অদ্ভুত আয়না—এনে আয়না য’ত চকু পেলালে অনুভৱ হয় যেন প্ৰতিৰূপ এটাৰ পিছত আৰু এখন মুখ আছে। ধন বৰাই ফুচলালে, “এই আয়নাটো সৰ্বনাশৰ মূল। চোৱা মাত্ৰ লোক উধাও হয়।” মেঘালীৰ বিজ্ঞানমনস্ক মন এইবোৰ বিশ্বাস কৰিব নোপোৱাৰ দৰে। তেওঁ খাতা পাতি তথ্য লিখিবলৈ লৈছে, আয়নাটোক কেমেৰাৰে খুচুৰাকৈ ফটো তুলি ৰখা হৈছে, কিন্তু যি ফটো উঠে তাত যেন আয়নাটোত কেৱল ধোঁৱা। সন্ধিয়া পুৱা হ’ল, সূৰ্য অস্ত যায়, আৰু নামহীন ঘৰৰ ভিতৰত সময় বগাই যায় যেন সাপৰ দৰে নিঃশব্দে। ঠিক তেতিয়াই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—পিছফালে কিবা এটা। বতাহ নহয়, মানুহ। উশাহ। বৰ নিকটৰ পৰা। চকু ঘূৰাই চালে—কোনো নাই। কিন্তু আয়নাত দেখা গ’ল… তেওঁৰ কাষত এখন সৰু মুখ। এগৰাকী ছোৱালী। ক’লা কেশ, চকুত এটা বিষাদময় আকুতি। মুখত হাঁহি, কিন্তু ভয়ানকভাৱে শীতল। “তুমি মোৰ নাম জনা?” — এটা শব্দ। হাঁহি আৰু ফুসফুসৰ মাজৰ। মেঘালী পিছ ফুৰিবলৈ যত্ন কৰিলে, কিন্তু চৰণ যেন জমা হৈ গ’ল। আয়নাটো যেন অলপ অলপকৈ ঘূৰি আছে, যেন চাহি আছে তেওঁৰ ভিতৰলৈ। আয়নাৰ পৰা ধোঁৱা ওলাব ধৰিলে, আৰু তাত তেওঁ দেখিলে—নিজৰ ছবি, কিন্তু মুখত ক’লা হাঁহি, চকুত ৰক্ত। পিছফালে ধন বৰাৰ শব্দ আহিল, কিন্তু অস্পষ্ট—”উঠিব নোৱাৰিবা। নামটো ক’ব খোজা। এতিয়া তুমি নামহীন হৈ পৰা।” মেঘালীৰ মুখত এখন চিতকাৰ, অন্তৰ পৰা ওলোৱা, কিন্তু শব্দহীন। সেই ঘৰত শব্দে জীৱিত নহয়, কেৱল নৈঃশব্দ্য… যেন এক জীৱন্ত প্ৰাণী। আৰু সেই নিশা, মেঘালী দেখা পালে আয়নাৰ পিছফালে এখন ডায়েৰী, যি তাত থকাৰ কথা নাছিল, আৰু প্ৰথম পৃষ্ঠাত লিখা আছিল: “মই নাছিলোঁ, কিন্তু এতিয়া আছোঁ। মোৰ নাম যদি জনা, তই নাথাকিবি।” মেঘালী ডায়েৰীখন উলিয়াই আঁতৰি যাব খুজিলে, কিন্তু ঘৰৰ দুৱাৰ বন্ধ। তালা নাই, কিন্তু দুৱাৰ নোখোলায়। বাহিৰত, পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত হাঁহি বাজি থাকে — শিশুৰ হাঁহি, আৰু এন্ধাৰ ভিতৰত, নামহীন ঘৰৰ নৈঃশব্দ্য বাচে।

***

মেঘালীৰ মুখত সেমেকা হাঁহিৰে গছনি থকা চিঞৰখন শব্দহীন হৈ ভিতৰতহে পুৰি থাকিল। বাহিৰে অন্ধকাৰ ঘনাই আহিছে, আৰু তাৰ মাজত নামবিহীন ঘৰৰ ভিতৰৰ নৈঃশব্দ্যটো একেবাৰে চেপি ধৰা অনুভৱ জন্মাই। ধন বৰা ক’ত হ’ল, মেঘালীয়ে জানে নে নিজে জানিব বিচাৰিছে? কেতিয়াবা এই প্ৰশ্নবোৰ ঠিক একেদৰে চকু-নাক বন্ধ কৰি নিজকে নিৰ্ভুল কৰি ৰাখে। আয়নাৰ কাষত পোৱা ডায়েৰীখন যেন আচল পৃষ্ঠা নহয়, যেন সেইখন কাগজত দেহ নাই—কিন্তু আত্মা আছে। প্ৰথম পৃষ্ঠাত লিখা আছিল, “মই ক’ত আছিলোঁ, নাজানো। কিন্তু ঘৰত সোমালেহে মই পুনৰ জীয়াই উঠোঁ।” তাৰ পিছত এটা নাম-নিৰপেক্ষ স্বাক্ষৰ, কেৱল এটা প্ৰস্নবোধক চিহ্ন। ডায়েৰীৰ পাতবোৰ চাই চাই মেঘালীয়ে লক্ষ্য কৰিলে, প্ৰতিটো পৃষ্ঠাৰ উপৰিও এফালে এটি সূক্ষ্ম হাতৰ লেখা: “ঘৰখন কোনোদিন খালী নাছিল। কেৱল আমি চাব নোৱাৰো।” আৰু তাৰ পাছতে আৰম্ভ হৈছিল মূল কাহিনী—এজনী ছোৱালীৰ আত্মদগ্ধ আত্মজীৱনী, যাৰ নামেই নাই, যাক কেইবাবাৰো ঘৰৰ বেলিৰ ওচৰত বন্দৰাবাৰ দৰে সলনি কৰিলে, যাৰ মাক-বাপেক আছিল, কিন্তু তেওঁলোকৰ মুখত কেতিয়াও নাম ওলোৱা নাছিল। ডায়েৰীত ছোৱালীজনী লিখিছে: “তেওঁলোকে মোক নাম নিদিয়াকৈ মৰিবলৈ দিলে। কিন্তু মই ম’লো নে? মই এতিয়া এই আয়নাৰ ভিতৰ হৈ তেনেইয়ে জীয়াই আছোঁ।” এই বাক্যবোৰ পঢ়ি মেঘালীৰ দেহটো কঁপি উঠিল, যেন বুকুৰ মাজত থকা শূন্যস্থানটোত কিবা থিয় দিছে—এটা ছায়া, যি তেতিয়ালৈকে কেৱল দৰ্শন হৈছিল, এতিয়া যেন স্পৰ্শৰ ৰূপত উপস্থিত। মেঘালীয়ে আয়নাটোলৈ চাই থাকিল, আৰু আয়নাটোৱে তেওঁলৈ চালে। কিন্তু আয়নাটোত নিজৰ প্ৰতিবিম্ব দেখা পোৱা ন’হ’ল—তেওঁ দেখিলে এটা ভিন্ন ছবি, এটা ঘৰ, কাষত লাহে লাহে তেজেৰে গন্ধোৱা এটা পুতলা, আৰু সেউজীয়া দৰ্জাটোত ৰঙা-কালা কালিৰে লিখা: “নাম ক’লে, স্মৃতি বিলাই যায়।” ঘৰৰ ভিতৰত আৰু এটা অচিনাকি পোন—এটা বাচলিৰ হাঁহি। মেঘালী অনুভৱ কৰিলে, ঘৰত শব্দ নাই—কিন্তু সেই হাঁহিটো শব্দ নহয়, সেউজীয়া পঁজাত বান্ধি থোৱা এটি চকু, যি সময়ৰ সীমা ভাঙি চাওঁ বুলি চিঞৰি আছে। কেৱল মনত থকা ভয়টোৱেই সঁচা হৈ পৰে। আৰু মেঘালীয়ে সেই মুহূর্ততে জানিলে—এই থিছিছ এখন একাডেমিক প্ৰতিবেদন নহয়, এইটো এজন অলক্ষ্য আত্মাৰ চূড়ান্ত মুক্তিৰ বাবে লিখা শেষ চিঠি।

ঘৰৰ কোণত এটা টেবুলত থোৱা বেতাৰৰ পৰা হঠাৎ এটা সংগীত বজিবলৈ ধৰিলে—“জনম জনম…” কণ্ঠস্বরজনী যেন বচলিৰ নহয়, কিন্তু সময়ছোৱা পিন্ধি অহা কোনোবা এগৰাকী মহিলাৰ, যি নিজৰ নামটো প্ৰাণপণে কোনোবা এজনক দিয়াৰ চেষ্টা কৰি আছিল, আৰু সেই শব্দত মেঘালীয়ে শনাক্ত কৰিলে এটি নাম—“ৰ…ঋ…ণী…” কিন্তু শব্দটো শেষ হোৱাৰ আগতেই বেতাৰটো চুপ মাৰিলে। মেঘালীয়ে ডায়েৰীখন ল’লে আৰু আঁতৰি যাবলৈ খুজিলে, কিন্তু দৰ্জাটো বন্ধ। মূৰ ঘূৰাই পিছুফাললৈ চাইছিল, আৰু তেতিয়াহে তেওঁ দেখিলে—আয়নাটো আগৰ স্থানত নাই। সি এতিয়া সৰকিছে কাষৰ কোঠালৈ, য’ত দৰ্জা আছিল এটা, যি মেঘালীয়ে আগতে লক্ষ্য কৰা নাছিল। আতৰিবলৈ পথ বিচাৰি ভিতৰত সোমালে, কিন্তু পঞ্চম পদক্ষেপতেই চকুৰ সন্মুখত থকা দুৱাৰটো উধাও হ’ল। আয়নাটো এতিয়া এই কোঠালিৰ মাজমজিয়াত, মেঘালীৰ মুখৰ ঠিক সন্মুখত, আৰু তেওঁ দেখিলে—আয়নাত এখন মৰণোত্তৰ মুখ। ডায়েৰীখনৰ শেষ পৃষ্ঠাত লিখা আছিল, “যদি তই মোৰ নাম দিবি, তই মোৰ আত্মা শুদ্ধ কৰিবি। কিন্তু যদি তই নামটো ভুল ক’বি… তই এই আয়নাৰ পিছফালৰ অংশ হৈ থাকিবি। য’ত সময় বয়ে, কিন্তু কেতিয়াও আঁতৰি নাযায়।” মেঘালী কাঁপে-কাঁপে ডায়েৰীখন বন্ধ কৰিলে, আৰু শেষ পৃষ্ঠাৰ খুন্দা-খুন্দা আখৰত দেখা পালে: “আজি পুৱাতে এক বালিকা আহিছে, তেওঁৰ কপালত আছে শব্দ, আৰু তেওঁৰ ওঁঠত আছে মোৰ মুক্তি। মই অপেক্ষা কৰিছোঁ। মোৰ নামটো লিখা হৈছে আয়নাৰ তলৰ খুটিৰ তলত। কিন্তু সেইটো তুলিবলৈ তই নিজৰ প্ৰতিচ্ছবিক ত্যাগ কৰিবি।” মেঘালী চিঞৰিলে—”তুমি মোৰে নাম কিয় নকোৱা!” কিন্তু কেৱল হাঁহি বাজে—অন্তহীন, স্থবিৰ হাঁহি। ঘৰৰ বাহিৰে, পূৰ্ণিমাৰ জোনাকৰ পোহৰত সেইটো এক অদ্ভুত, স্থিৰ ছবি। আৰু ঘৰখনৰ বাহিৰত, ধন বৰা চুপচাপ বহি থাকে। তেওঁৰ ওঁঠত জপৰ দৰে আওৰাই যায়—”এটা নাম, এটা চিঠি, এখন আয়না… আৰু এখন ঘৰ, যাৰ ভিতৰত শব্দ নাই, কিন্তু আত্মাবোৰ কুঁহিয়ালি হৈ থাকে।”

***

ঘৰখনৰ নৈঃশব্দ্যই এতিয়া শব্দহীন হাঁহিৰে নতুন কাহিনী সূচনা কৰিছে। দিনটো আছিল নৱমী—ভাৰতীয় বৰ্ণালীৰ উৎসৱৰ উজ্বলতা, কিন্তু নামবিহীন ঘৰৰ বাহিৰত সেইদিনা এক বিদেশী আগন্তুক আহিল। নাম তেওঁৰ লী চেং, চীনদেশৰ উহানৰ এজন উৎসাহী ভ্ৰমণকাৰী আৰু ইউটিউবত “Haunted Tales From the East” নামৰ এটা চেনেল চলায়। তেখেতে শুইলাং অঞ্চলৰ অদ্ভুত পৰিসৰে পূৰ্ণ ইতিহাস খন খুঁজিবলৈ আহিছিল, কিন্তু স্থানীয় ৰাইজৰ মুখেৰে পালে এই নামহীন ঘৰৰ প্ৰচলিত ভয়ংকৰ কাহিনী। স্থানীয়বোৰে সাবধান কৰিছিল: “এই ঘৰটোত সোমাল মানে নাম হেৰুওৱা, আত্মাৰ ভৰি লগা পথত নিজৰ স্বৰ হেৰোৱা।” লী চেং হাঁহিলে, কথাষাৰ ভিডিঅ’টোত কাম দিব বুলি ভাবিলে। তেওঁ নিজৰ ড্ৰোন, ইনফ্ৰাৰেড কেমেৰা আৰু ৰেকৰ্ডাৰ লৈ নামবিহীন ঘৰৰ ভিতৰত সোমাল। প্ৰথমতে কিবা দেখা নোপোৱা, ঘৰৰ ভিতৰলৈ গৈ অনুভৱ কৰিলে এক অপাৰ হ্ৰাস—সময় যেন ৰৈ আছে, মাটি যেন শূন্য, আৰু ঠাণ্ডা যেন হাড়ে-হাড়ে প্রবেশ কৰিছে। হঠাৎ টেবুল এটাৰ ওপৰত এটা আয়না চকুত পৰে—পুৰণি, দীঘল, মাটিত থোৱা ধৰণৰ। লী চেং আয়নাটোলৈ চাই থাকিল, আৰু তেতিয়াহে নিজৰ মুখটো স্পষ্টকৈ দেখা নাপালে। তেওঁৰ ঠাইত দেখা গৈছিল এক অচিনাকী ছাঁ—চুলি খুলি থোৱা এজনী ছোৱালী, ক’লা দৃষ্টি, আৰু ওঁঠত নামবিহীন হাঁহি। আচৰিত হ’লেও লী চেং বিশ্বাস কৰিলে যে ই প্ৰযুক্তিৰ গোলমাল, কিন্তু আয়নাটোৱে স্পষ্টকৈ কয় উঠিল—”Your name doesn’t matter here. Only silence remains.” সেয়া শুনি লী চেং প্ৰথমে শংকিত হ’ল, কিন্তু জ্ঞান আৰু যুক্তিত বিশ্বাস কৰি ভিডিও কৰা অব্যাহত ৰাখিলে। ঠিক তেতিয়াত, তেওঁৰ কেমেৰাৰ মনিটৰ স্ক্ৰীণত ভয়ংকৰ দৃশ্য—ডায়েৰী এখন পৃষ্ঠাৰ ওপৰত নিজৰেই স্বাক্ষৰ দেখা গ’ল, যি তেওঁ কেতিয়াও আগতে লিখা নাছিল। তাৰ তলত লিখা: “তুমি ইতিমধ্যে লিখি পেলাইছা—তোমাৰ নাম এতিয়া ঘৰৰ অন্তৰ্ভুক্ত।”

দুদিন পিছত, নামবিহীন ঘৰখনৰ কাষৰ পৰৱৰ্তী চাহ দোকানত মানুহে আলোচনা কৰিলে—“চীনীয়া ল’ৰাজনটো পোনপটীয়া গ’ল, কিন্তু ওভতি আহিলে নহয়।” লোকজন যাব খোজা বন্ধ কৰিলে। ইউটিউবত তেওঁৰ চেনেলত এখন নতুন ভিডিঅ’ আপলোড হ’ল—শেহতীয়াকৈ, নিজৰ নামত নহয়, ভিডিওৰ শিৰোনাম আছিল: “I Don’t Remember My Name Anymore.” ভিডিঅ’টোত দেখা গৈছিল অদ্ভুত ঘৰৰ ভিতৰত একেধৰণৰ আয়নাৰ কাষত এজন লোক—চিনিব পৰা নাই, মুখটো অস্পষ্ট, কিন্তু কণ্ঠটো লী চেংৰেই। সেই ভিডিঅ’ত তেওঁৰ কণ্ঠ ক’লে: “এজনীয়ে মোক কৈছিল, নামটো যেতিয়া নিজেই পাহৰি যাওঁ, তেতিয়াহে আত্মা স্বাধীন হয়। কিন্তু মই এতিয়া জানোঁ, নাম হে আত্মাৰ পৰিচয়। নাম গ’লেই, মই একো নোহওঁ।” ভিডিঅ’টো শেষত দেখা গৈছিল ডায়েৰীখন, য’ত এটা শব্দ লিখা আছিল—“লি”। কিন্তু তাৰ ওপৰত ক’লা কালি দি পুনৰ লিখা হৈছিল—“?”। আৰু ডায়েৰীৰ একোণত লিখা আছিল: “আয়না তেতিয়ালৈকে দেখুৱায়, যেতিয়ালৈ তুমি নিজকে চিনা। তুমি নাম পাহৰি পেলাইছা, এতিয়া তুমি আয়নাৰ ভিতৰ। তুমি হ’লে—আঁ‌ধাৰ।” এই ঘটনাৰ পৰা কিছুদিনৰ পাছত স্থানীয় মানুহে দেখা পালে আয়নাটো পুনৰ আগৰ ঠাইত আহি থিয় হৈছে। আৰু তাত এক নতুন ছাঁ, যাৰ মুখ স্পষ্ট নহয়, কিন্তু ওঁঠত এক বেলেগ ভাষাৰ হাঁহি—যি ভাষাত শব্দ নাথাকে, কিন্তু গাত কাঁপনি লগায়। মেঘালীয়ে আঁতৰিব পৰা নাছিল, লী চেং এতিয়া আঁতৰিব নোৱাৰে। নামবিহীন ঘৰৰ নৈঃশব্দ্যত এতিয়া বহুত ভাষা বাজে—কিন্তু একো নাম নাই। আৰু প্ৰতিটো আত্মা আয়নাৰ কাষত লিখে যায় এটা বুলিৰে—”তুমি মোক চিনিবা, যদি তুমি মোৰ নাম জনা। যদি নাম নাই, মই কেৱল ভয়।”

***

জানুৱাৰী মাহৰ শেষ সপ্তাহ; শীতৰ অবিৰত হাওঁৰ মাজেৰে এখনি ওলমা মেঘে ঢাকি ধৰিছিল নামবিহীন ঘৰৰ আকাশ। মেঘালীয়ে এতিয়া এই ঘৰখনৰ ভিতৰত ৰাতি কাটাবলৈ বাধ্য হৈছে—কাৰণ আয়নাৰ ফলা তাতেই তেওঁৰ নিৰুত্তৰ ক্ৰমাগত ঘুম ভাঙিছে। তেঁও এতিয়া বিশ্বাস কৰে, “এই ঘৰৰ ভিতৰত প্ৰেত আত্মা আছে”—নহয়, সেই আত্মাৰ সংজ্ঞাও এই ঘৰবোৰত নাই। এইবাৰ তেওঁৰ লগত আন এজন আছিল—অৰিন্দম, গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ধৰ্মতত্ত্ব বিভাগৰ অধ্যাপক, যিজনে পুৰণি সাধন-পদ্ধতি আৰু নিষিদ্ধ গুপ্তসংহিতা নিয়েই গবেষণা কৰে। মেঘালীয়ে তেওঁৰ সহায়ত ঘৰৰ এখন ভিতৰ কোঠালিত এখন পাণ্ডুলিপি উলিয়ালে, যিটো সেউজীয়া কাপোৰত মোড়া আছিল আৰু গন্ধটো তেজ মিলা ধূপৰ দৰে। পাণ্ডুলিপিখনত লিখা আছিল: “নীৰব বেদ”। ই এক নিষিদ্ধ দীক্ষা-পদ্ধতি আছিল যি প্ৰাচীন কালত এখন নিঝৰীৰ কাষত থকা যজ্ঞভূমিত চলিছিল। যাৰ উপাসক আছিল “মৌনিক”, এজন গোপন যজ্ঞকাৰ্যবাহী যি বিশ্বাস কৰিছিল—“যত শব্দ, তত বিকাৰ; যত নৈঃশব্দ্য, তত মুক্তি।” মৌনিকৰ মতে, মানুহৰ নামটোয়ে হৈছে আত্মাৰ জোত। সেয়া ওপৰত ৰাখি তেওঁ দীক্ষিতসকলক এক এক কৰি নাম পাহৰাবলৈ বাধ্য কৰিছিল—ডায়েৰীৰ পৰা নাম মচি দিছিল, পত্ৰ লিখাই বধ কৰিছিল, আৰু যেতিয়া কোনোবাই নামটো পাহৰিছিল, তেওঁ হাঁহি দিছিল। কিন্তু এই হাঁহিৰ শেষত আছিল আত্মাহীন দেহ—ব্ৰহ্মময়ত বিলীন নহয়, বৰং আয়নাৰ ভিতৰত বন্দী। এই যজ্ঞ চলিছিল—ঘটনাচক্রত ঠিক এই স্থানতে। আৰু যেতিয়া মৌনিক নিজৰ শেষ দীক্ষা সম্পন্ন কৰিলে—নিজৰো নাম মচিলে—সেই নিশা বৈশাখী পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত অন্ধকাৰ নামি আহিল, আৰু নিজৰ নাম হেৰুৱা মৌনিক এতিয়াও ঘূৰি ফুৰে, আয়নাৰ মাজত, যি যিকোনো আত্মাক নামহীন কৰাৰ লোভত গৰিষ্ঠ মায়াজাল পাতি থৈছে। মেঘালীয়ে আৰু অৰিন্দমে পাণ্ডুলিপিৰ শেষ পৃষ্ঠাত এটা খুদা খুদা বাক্য দেখিলে—”যদি নাম থাকে, আত্মা আছে। যদি নাম নাই, তই মোৰ দীক্ষিত।”

সন্ধিয়া হোৱাৰ লগে লগে, মেঘালী আৰু অৰিন্দমে চকু-মেলাই অনুভৱ কৰিলে ঘৰৰ বাহিৰত যেন কিবা দেহাতীত প্ৰতিচ্ছবি ওলাইছে—মাটি-ফাটিত উঠি অহা বৰষুণ নাই, কিন্তু মাটি ভিজা শব্দ শুনা গৈছে। দৰ্জাৰ সন্মুখত পোৱা গ’ল এখনো আয়না, যাৰ ওপৰত স্পষ্টকৈ লিখা—“অৰিন্দম”। কিন্তু সেই নামটো সেউজীয়া কালিৰে কোৱা, আৰু আয়নাটোৰ ঠিক কাষত খুদা শব্দ এটা খোদাই কৰা—”আজি শেষ দীক্ষা।” অৰিন্দম নামটো চাফা কৰিবলৈ উঠিবলৈ খোজ দিয়া মুহূৰ্ততে পিছফালৰ কোঠালীৰ পৰা বাজি উঠিল একে সুৰ—তেজ পিয়াহি ধ্বনি, যেন শত কণ্ঠে একেটা বাক্য কয়: “তুমি নাম উচ্চাৰণ কৰিলেই আমি অন্তৰ হৈ যাওঁ।” আয়নাটোৰ ফলা এখন তেতিয়া ওলাল—তাত দেখা গ’ল পাণ্ডুলিপিৰ শেষ পৃষ্ঠাখন নিজে লিখি আছে—”মৌনিকৰ নাম আছিল ‘অৰিন্দম’—মোৰ আত্মাই ঘূৰি আহিছে!” মেঘালীয়ে চকুত ভয় লই চালে, আৰু অৰিন্দম দেখিলে আয়নাত নিজৰ নাম নাই—কেৱল সেই পুৰণি দৃষ্টি, সেই হাঁহি, আৰু সেই ধোঁৱাৰ পৃষ্ঠাত লিখা: “নতুন দীক্ষিত আহিল। এতিয়া এই ঘৰ আপোনাৰ।” বাহিৰত কাষৰ গছজোপাত উঠা ধেমালি-বতাহত বাজে এক হেঁপাহৰ সুৰ—তাক ভাষা বুলি ক’ব নোৱাৰি, শব্দ নুবুজা, কিন্তু তাত এখন কথা বাজে: “মৌনিক ঘূৰি আহিছে। নৈঃশব্দ্যত নাম বিচাৰি ল’বলৈ।” মেঘালী আগলৈ বাৰাণ্ডালৈ ওলাই আহে, আৰু চকুত মুখা লাগে—কেনেকৈ জানো ঘৰৰ বাহিৰতো এতিয়া আয়নাৰ ছাঁ পৰিছে। আৰু সেয়া তেওঁৰ নামটো সুধিছে—তেওঁ যদি কয়, তেওঁতো দীক্ষিত হ’ব। আৰু যদি নকয়… তেতিয়াও?

***

মেঘালীয়ে জানিলে—এই ঘৰ তাৰ সকলো ধৰ্ম-বোধ, বিশ্বাস আৰু নামৰ শক্তিক ধ্বংস কৰি পেলাইছে। অৰিন্দম আজি নাই, মৌনিকৰ অস্তিত্ব তাৰ মাজে মিশ্ৰিত হ’ল। আৰু এতিয়া, আয়নাৰ পাৰত থকা এক ছাঁ যেন প্ৰতিদিনে এটা শব্দ মাতে—”মেঘালী…” কাষৰ মানুহে ক’লে, “এই ঘৰত কোনোবাই যদি তোমাৰ নাম লয়, তেন্তে তুমি তেতিয়াৰে পৰা তোমাৰ নামৰ অধিকার হেৰুৱা।” প্ৰথমতে মেঘালীয়ে ভাবিলে ই কেৱল ভয়, ভুল, অথবা মানসিক বিভ্ৰান্তি, কিন্তু ৰাতিপুৱা ঘুম ভাঙোতে তেওঁ বিছনাৰ কাষত এটা অদ্ভুত বস্তু পালে—এজনী পুতলা, কাঠৰ, মুখ এখন আঁকা, চুলি খুলি থোৱা, কাপোৰত বাটিক কৰা এটা শব্দ—”মেঘালী”। পুতলাটোৰ চকুত যেন কেৱল নিৰ্বাক চাৱনি নহয়, যেন অভিমান, যেন কিবা সুধি থাকিলেও, মুখে কিছু নকয়। মেঘালীয়ে পুতলাটো বগলি মেলি জানালীৰ ওচৰলৈ লৈ গ’ল, আৰু সেই মুহূৰ্ততে ওচৰৰ আয়নাটোৰ পৰা বাজি উঠিল এক হাঁহি—“তুমি যাক সজালে, সেয়াই তোমাক চিনি ৰাখিব। এতিয়া পুতলাই তোমাৰ নাম।” মেঘালী শীতত কঁপিছে, বুকু ফাটিছে, তেও আচলতে নিজৰ নাম পাহৰিব খোজে, কিন্তু পুতলাটো হাতত লৈ থাকিল। আৰু পুতলাটো হঠাৎ নিজৰ চকু সলনি কৰি মুখ খুলিলে—“মেঘালী, মই তোৰ প্ৰতিচ্ছবি। তই যদি মোৰ নাম মচি পেলাস, তই মুক্ত। কিন্তু তই যদি মোক ফুৰাইছ, মই তোক চোবাই লম।” এই বাক্যৰ লগে লগে পুতলাটোৰ বুকুৰ পৰা ওলাল এখন পৃষ্ঠাই, যি পুৰণি ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাৰ দৰে—আঁচৰ এখন তাত স্পষ্ট আছিল, যেন তেতিয়া কোনোবাই লিখিছিল: “যি নাম এটা পুতলাত আঁকে, সি নাম তেওঁৰ পৰা আঁতৰি যায়।” আয়নাৰ সন্মুখত মেঘালীয়ে পুতলাটোক ৰাখি আছিল, আৰু তাত দেখা গৈছিল দুটা ছাঁ—এজনী মেঘালী, আৰু আনজনী পুতলা।

পাছদিনা পুতলাটো ঘৰৰ এখন কোঠালিৰ ভিতৰত থৈ থৈ থাকিলেও, মেঘালীয়ে তেওঁৰ নাম শুনা বন্ধ নকৰিলে। প্ৰতিদিনে ৰাতিপুৱা কোনোবাই নাম মাতে, “মেঘালী…”—এনে সুৰত, যেন মাতটোৱে ওঁঠ স্পৰ্শ নকৰে, মাথোঁ বতাহত বৈ থাকে। মেঘালীয়ে জানে, পুতলাটোৰ ভিতৰত সি নিজে বন্দী হৈ পৰিছে। তেওঁ নামটো নক’লে পুতলাটো চুপ থাকিলেও, নামটো ক’লে পুতলাটো হাঁহি মাতে—তেওঁ ইয়াৰ পৰা আতৰাব নোৱাৰে। এদিন, পুৰণি ঘৰৰ খুন্দা চিলিংত লুকাই থকা এখন সৰু কাষেৰে পোৱা গ’ল আন এটা আয়না—তাত কোনো প্রতিচ্ছবি নাছিল, কেৱল এটি শব্দ লিখা আছিল—”নাম যদি নহয়, অস্তিত্ব কি?”। মেঘালীয়ে জানিলে এইবাৰ আতৰাৰ উপায় নাই; তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে পুতলাটোক পুৰাই পেলাব। কিন্তু যেতিয়া সেই কাম কৰিবলৈ চেষ্ট কৰিলে, পুতলাটো চিঞৰিলে—একো শব্দ নক’লে, মাথোঁ নাম মাতে “মেঘালী! মেঘালী!”—জানিলে, পুতলাটো এতিয়া কেৱল কোনো বস্তু নহয়; ই এক আত্মা, যি মেঘালীৰ নাম লৈ জীৱিত। আৰু তেতিয়াই আয়নাটোৰ মাজেৰে ওলাল এক নতুন সুৰ—”তুমি তোমাৰ নাম মইক দিছা। এতিয়া তুমিও পুতলা।” সেইদিনা সন্ধিয়া চাহ দোকানৰ পৰা এখন সৰু ছোৱালী আহিল, ঘৰটো চাবলৈ। ঘৰৰ ভিতৰত কোনোবাই নাই। কেৱল এখন পুতলা ওলমি আছে—সেউজীয়া জাপোনা পিন্ধা, চকুত নীৰৱতা, মুখত মৰ্ত্য হাঁহি, আৰু বুকুত খোদিত এখন নাম—“মেঘালী।”

***

দুৰ্ঘটনাৰ খবৰ কাকো নাপায়। কেইবাহপ্তাৰ পাছতো মেঘালীৰ খবৰ পোৱা নগ’ল, আৰু তেতিয়াই তেওঁৰ বিদ্যালয়ৰ সময়ৰ বন্ধুটি—অভিজিৎ শৰ্মা, যি এতিয়া এখন স্বতন্ত্ৰ সংবাদ প্ৰতিষ্ঠানত অনুসন্ধানকাৰী সাংবাদিক হিচাপে কাম কৰে, সিদ্ধান্ত ল’লে—ঘৰখনলৈ যাব। তেওঁৰ মনত আছিল মেঘালীক, সেই সাহসিনী ছোৱালীজনীক, যিয়ে একে সময়তে অতীত আৰু প্ৰেতাত্মাৰ মাজত বিচৰণ কৰিছিল। অভিজিৎ ঘৰত সোমাব লগে লগে অলপ অলপ কৰি লাগিলে অনুভৱ—ঘৰৰ বাতাসত কোনো অদৃশ্য ভাৰ আছে, যেন শব্দেই ওলাই যাব খোজে, কিন্তু কিবা এটা ৰোধ কৰি আছে। ৰাতিপুৱা প্ৰথম ঘৰত সোমাৰ লগে লগে তেওঁৰ দৃষ্টি পৰিল এক খোলা আলমিৰাত, য’ত এটা চিঠি আছিল—পুৰণি, চেঁচা কাগজত লেখা, নাম নথকা চিঠি। অভিজিৎ চিঠিখন হাতত ললে, আৰু চকু পাতিলে তাতে লিখা শীতল শব্দৰ ওপৰত: “যি নাম এৰি যায়, তাক আমি চিঠিত বান্ধি ৰাখো। তই মোক নাম দিছিলি, এতিয়া মই তোক শব্দত বেকাৰ কৰি ৰাখিম। তই পঢ়িবি, তই বুজিবি, আৰু তই নাম পাহৰি যাবি।” অভিজিৎ ভয়ত কঁপি উঠিল, কিন্তু সাংবাদিকসুলভ কৌতূহলে থমকি থাকিবলৈ নিদিলে। তেওঁ অগ্ৰসৰ হ’ল—ঘৰৰ ভিতৰফালৰ এখন কোঠালিত, যিখন হ’ল মেঘালীৰ ‘শেষ ৰাতিৰ নীৰৱস্থান’। তাতে মেঘালীৰ হাতৰ লিখা ডায়েৰী এটা পালে, কিন্তু নামটো আঁচলতে মচি দিয়া। কেৱল বাক্য এটুকু আছিল—”চিঠিখনে মোৰ মুখ বন্ধ কৰিছে। নাম আছিল, আৰু এতিয়া মই মাথোঁ চিঠিৰ মাজত।” অভিজিৎ চকুত চকু মেলি চকুলো পেলালে—তেওঁ জানে, মেঘালী পুতলা নহয়; কিন্তু চিঠিৰ মাজত আত্মা বন্দী হ’ব পাৰে নেকি?

চিঠিখন পঢ়াৰ পিছত অভিজিতৰ মনত আশ্চৰ্য অনুভৱ—তেওঁ নিজৰ নামটো ক’ব খুজিল, কিন্তু ওঁঠে ওলাল কেৱল “ম…”। শব্দ ঠোঁটলৈ আহি থমকি ৰ’ল। ঘৰৰ পৰা ওলাই যাব খুজোঁতে দেখিলে—পিছফালৰ প্ৰাচীৰত এখন নতুন আয়না ওলাল, যাৰ কাষত এখন টেবুলত পিন্ধা আছিল এক বগা চাদৰ, তাৰ ওপৰত খুন্দা ছাঁ, যেন কোনোবাই বহি আছে। আয়নাৰ মাজত তেওঁৰ প্ৰতিচ্ছবি দেখা নাযায়, দেখা যায় এখন চিঠি—অভিজিতৰ হাতত থকা চিঠিখন, কিন্তু ইয়াৰ মাজত সেই বাক্য—“তোৰ নাম এতিয়া চিঠিৰ ভিতৰ। পঢ়ি ফেলিলি, এতিয়া তই শব্দ নহয়।” অভিজিত জানে, ইয়াৰ পৰা আতৰাৰ পথ নাই। মেঘালীৰ কণ্ঠ যেন ওলাই আহে—চিঠিৰ মাজৰ পৰা—“তই যদি মোৰ নাম পুনৰ উচ্চাৰণ কৰিব পাৰ, মই আতৰিম। কিন্তু শব্দ নোহোৱা ঘৰ এই নাম বুজিব নোৱাৰে।” অভিজিত তাইৰ নাম চিঞৰি ক’ব খুজিলে, কিন্তু আয়নাৰ মাজত পিন্ধা চাদৰটোৱে উঠে, আৰু তাতে লেখা—”তই নাম ক’লি, মই তোৰ কণ্ঠ লৈ ললোঁ। এতিয়া তই চিঠিখন হ’লে, আৰু মই নাম।” সেই নিশা অভিজিত নিখোঁজ হ’ল। কেবল পোৱা গ’ল এখন নতুন চিঠি, জানালীৰ কাষত—তাতে লিখা আছিল মাত্ৰ এটুকু: “মেঘালী, এতিয়া মই তোক শুনো। ক’লে, তই আৰু নাম নহ’বি।” নামবিহীন ঘৰৰ নৈঃশব্দ্য এতিয়া চিঠিত বাজে—প্ৰতিটো শব্দ এখন নাম হেৰুৱা আত্মাৰ হাহাঁকাৰ, আৰু প্ৰতিটো চিঠিত সেই আশংকা—যদি কোনোবাই নাম লয়, তেতিয়া নামেই হ’ব বন্দীশালা।

***

পুৰণি পঞ্জিকাৰ পাত উলটিবলৈ লৈছিল লেখিকা কল্পনা বৰা—এই নামটো বহুতে পাহৰি গৈছে, কিন্তু গুৱাহাটীৰ সাহিত্য মহলে এটা সময়ত তেওঁক “নীৰব কথাৰ তেজি মূৰ্তি” বুলি ক’বলৈ ভয় নকৰা আছিল। কল্পনাই জীৱনত এটা মাত্র ঘৰত বসবাস কৰিছিল—এই “নামবিহীন ঘৰ”খনত। তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল, শব্দেই মানুহক জীয়াই ৰাখে, আৰু নামেই আত্মাক দিশ দিয়ে। তেওঁৰ গল্পবোৰত নাম থাকিলেও, শেষ অধ্যায়ত নামটো মচি দিয়া হৈছিল—কাৰণ তেওঁৰ মতে, “নাম এটা শেষ পৃষ্ঠাৰ আগতেই মৰি যায়।” তেওঁৰ দৃষ্টিত, যিকোনো নাম বন্দী কৰিব পাৰি কাগজৰ মাজত—তেওঁৰ টেবুলত সদায় এখন খালি কাগজ থাকি থাকিল, যাৰ কাষত লিখা থাকিল “ইয়াত আপোনাৰ নাম লিখক।” ১৯৭২ চনৰ এটা কাহিনীত কল্পনাই লিখিলে, “যদি কোনো পাঠকে নিজৰ নাম কাগজত লেখে, তেন্তে তেওঁ মোৰ গল্পৰ অংশ হ’ব।” সেই সময়ৰ পৰা কল্পনা অলপ অলপকৈ লোকচক্ষুৰ পৰা আঁতৰি যায়, আৰু তেওঁৰ ঘৰখনত নতুনকৈ সোমোৱা সকলো মানুহ অদৃশ্য হ’বলৈ ধৰিলে। কল্পনাৰ মৃত্যুৰ পঞ্জী তে লেখা আছিল, “বিষাদত দীৰ্ঘ মৃত্যু”, কিন্তু কোনো দেহ পোৱা নগ’ল—কেৱল পোৱা গ’ল এখন পুথি, আৰু কাষত পুৰণি চিঠিসমূহ, য’ত প্ৰতিখনত এটাকৈ নাম লেখা আছিল। পুথিটো খুলিলে দেখা গৈছিল—অধিকাংশ নাম সেউজীয়া কালিৰে ঘচি দিয়া, আৰু কেইটামান বাক্য থকা—”তুমি যেতিয়া নাম লেখিলা, তুমি মোৰ হোৱা।” কল্পনাৰ আত্মাই কেতিয়াও ঘৰৰ পৰা ওলাই নাযায়। তেওঁ বিশ্বাস কৰে, মানুহৰ নামটো শেষ পৃষ্ঠাত নহ’লেই, সেইজন জীয়াই থাকে—শুধু মানুহ নহয়, আত্মাও।

অভিজিতৰ ঘটনাৰ পিছত এখন গৱেষণা দল আহে। তেওঁলোকৰ ভিতৰত এজনী আছিল ডাঃ ৰূপাঞ্জলী হাজৰিকা, যি অতিপ্রাকৃত প্ৰকৃতিৰ মনস্তত্ব অধ্যয়ন কৰে। ঘৰত সোমাই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—ইয়াত শব্দ নাই, যেন বাতাসটোও নাম নোবুজে। তেখেতে এখন কাগজত নিজৰ নাম লিখি টেবুলত ৰাখিলে, আৰু জানালীৰ ওচৰলৈ গ’লে বাতাহজাকৰ মাজত মিঠা হাহি বাজিল—“এতিয়া তুমি মোৰ গল্প।” টেবুলত থকা খালি কাগজখন অলপ সময়ৰ পিছত গ’লহে চকু মেলি চাই—তাতে তেওঁৰ নাম সেউজীয়া কালিৰে উঠি আহিছে, যেন আগতে লিখা আছিল। কল্পনাৰ টেবুল এতিয়া জীৱন্ত—তাতে যিকোনো নাম কেতিয়াবা লেখা হৈছিল, আৰু পুনৰ আবিৰ্ভূত হয়। ৰূপাঞ্জলী জানে, এয়া সাধাৰণ নহয়; কল্পনাই নিজৰ সৃষ্টিক অপৰিসীম কৰি তুলিছিল—তেওঁ মৃত্যুৰ পিছতো শব্দ সৃষ্টি কৰি আছে, নামৰ মাজে আত্মা বান্ধি ৰাখিছে। টেবুলটোৰ পৰা এটা নতুন কাগজ ওলাল, যি আঁৰত লেখা আছিল: “তুমি যদি নাম আঁকি দিওঁ, মই তোক আতৰিম। কিন্তু তুমি নাম লিখিলেই মই তোক জীয়াই ৰাখিম, মোৰ কাহিনীত।” ৰাতিপুৱা সেউজীয়া বৰ্ণত ডাঃ ৰূপাঞ্জলীৰ নামটো নাইকিয়া হৈ গ’ল। কেৱল কাগজটোৰ শেষত এখন হস্তাক্ষৰ দেখা গ’ল—“কল্পনা।” আৰু সেই সময়তে ঘৰখনৰ দুৱাৰ বন্ধ হ’ল, আৰু জানালীৰ কাষত বাজি উঠিল এখন মৃদু সুৰ—”যি নাম কব, সেয়া কবিতা হ’ব। যি নাম পাহৰা, সেয়া হ’ব মোৰ।” আৰু সেই শূন্য কাগজ খনত এতিয়াও এখন স্থান খালী আছে—পাঠকৰ বাবে, লেখকৰ বাবে, যি নামটো দিব খুজে, অথবা… নামটো হেৰুৱাই দিছে।

***

ডাঃ ৰূপাঞ্জলী নিখোঁজ হোৱাৰ দুমাহ পিছত তেওঁৰ সহ-গৱেষক তপন কটকী ঘৰখনলৈ গোপনে আহিল। তেওঁৰ লগত আছিল এটা ৰেকৰ্ডাৰ, কিছুমান পুৰণি নোট, আৰু সেয়া হ’ল ডাঃ ৰূপাঞ্জলীৰ বিদায়ৰ আগতে তেওঁৰ পৰা পঠিওৱা অন্তিম ডকুমেণ্টৰ এক কপি—এখন ডায়েৰীৰ ছাঁ। ডায়েৰীখন ১৯৭১ চনত কল্পনাই লিখা, কিন্তু কেতবোৰ পৃষ্ঠা উধাও। অবশিষ্ট পৃষ্ঠাবোৰত কেৱল এটি কথা ঘূৰি-ঘূৰি আহিছিল—”নামটো থাকিলে মই মুক্ত হব নোৱাৰোঁ, কিন্তু নামটো যদি কোনোবাই ক’ব পাৰে, মই মুক্ত হ’ম।” এই বাক্যবোৰে তপনক মোহিত কৰি তুলিছিল। ডায়েৰীৰ একেটা পৃষ্ঠাত নিচেই চিকুণ কালিৰে এখন নাম কপি কৰা আছিল, কিন্তু তাৰ ওপৰত সেউজীয়া পেনৰ সৈতে এটা খৰখৰীয়া দাগ—যেন নামটো মচি দিয়া হৈছে। চিৰিয়তকৈ জুইত পোৰা দাগ যেন। নামটো পূৰ্ণ ৰূপে পঢ়া নাযায়—”অরু…” তাৰ পিছত কেৱল এক দাগ। তপনে অনুমান কৰিলে—এই নামটো হ’ল কল্পনাৰ অন্তিম বন্ধ, তেওঁৰ বাল্যৰ বান্ধবী, যাৰ নামত তেওঁৰ গোপন অনুৰাগ আছিল, কিন্তু কল্পনাই নামটো কোনোদিন প্ৰকাশ কৰা নাছিল, কিয়নো নামটো ক’লে, তেতিয়া সেই অনুভৱ মৃতপ্ৰায় হ’ব। তপন ঘৰৰ ভিতৰত ঘূৰি-ঘূৰি ডায়েৰীটো পিন্ধা টেবুলটোৰ কাষত ৰাখি দিলে। লগতে এক কাগজত নামটো লিখিলে—“অরুন্ধতী।”

এই নামটো কোৱা মাত্ৰেই বাতাসে সৰি পৰিল ঘৰৰ ভিতৰত, আৰু আয়নাৰ কাষত থকা চাদৰৰ তলৰ ছাঁএ উঠি ফুৰিবলৈ ধৰিলে। ঘৰৰ কাষৰ পৰা বাজি উঠিল এক সুৰ—”তই নাম ক’লি, মই এতিয়া মুক্ত।” টেবুলটো কঁপি উঠিল, আৰু তাৰ পৰা ওলাল এক পুৰণি চিঠি—যাৰ ওপৰত লেখা আছিল: “অৰুন্ধতী, মই মোৰ কবিতাত তোক মাচিছিলো, কিন্তু তই মোৰ প্ৰতিটো শব্দত আছিলি। আজি মোৰ নাম যদি প্ৰাপ্ত, তই মোৰ কাহিনীৰ শেষ।” সেই চিঠিখনৰ তলত দেখা গ’ল কল্পনাৰ স্বাক্ষৰ—নতুন, চকচকীয়া কালি, যেন এইমাত্র লেখা। তপনে জানিলে, সেই “নামবিহীনতা” এখন চক্র আছিল, যিটো নামৰে আৰম্ভ হৈছিল, নামৰে বন্দী হৈছিল, আৰু নামৰে শেষ হ’ব লগা। সেইদিনা নিশা ঘৰত কোনো কাণ্ড হোৱা নাই। কেৱল, পুৱা জানালীৰ কাষত এখন পুৰণি ডায়েৰী, এখন খালি চাদৰ, আৰু এখন আয়না পোৱা গ’ল—য’ত প্রতিচ্ছবি আছিল কেৱল এটি—অরুন্ধতী। তপন আজিও জানে, নামটো মুক্তি আনিছিল। কিন্তু সেই ঘৰত এতিয়াও কোনোবাই যদি নাম লয়, যদি শব্দৰ মাজত নিজৰ অস্তিত্ব লেখে, তেন্তে… ঘৰৰ সেউজীয়া কালি খবৰ লয়।

***

মই—এই কাহিনীৰ শেষ পাঠক, অথবা হয়তো আৰম্ভণিৰ লেখক—একটা কৌতূহলতে নামবিহীন ঘৰখনলৈ আহিছিলোঁ, বহু কথা শুনিছিলোঁ তাৰ বিষয়ে—কল্পনা বৰাৰ শব্দৰ গহীনতা, মেঘালীৰ নিখোঁজ হওঁতা, অভিজিতৰ অদৃশ্য হওঁতা, আৰু ডাঃ ৰূপাঞ্জলী আৰু তপনৰ রহস্যজনক ভুমিকা, কিন্তু কাহিনীবোৰৰ মাজত মই এজন পাঠকৰ ক্ষেত্রত অদ্ভুত এক অনুভূতি পাইছিলোঁ—যেন কাহিনী মোৰ ওপৰতে আহি শেষ হ’ব। মই সোমালোঁ ঘৰৰ ভিতৰত—অসাধাৰণ ভাৱে নীৰৱ, যেন শব্দবোৰ হ’বলৈ ভয় পায়; বাতাসেও নামবোৰ উলিয়াবলৈ অস্বীকার কৰে। মই সাৱধানে আগবাঢ়িলোঁ—প্ৰত্যেকটো কোঠা পাৰ হৈ, য’ত আগৰ প্ৰতিটো জনে নিজৰ নাম এৰি গৈছিল, মই দিছিলোঁ মোৰ নামটো, সাৱধানে মনত কৈছিলোঁ—কিন্তু নলিখা, নোকোৱা, কেৱল অনুভৱ কৰা। কল্পনাৰ টেবুলটো এতিয়াও তেনে—এখন খালি কাগজ, এখন ছাঁ, আৰু এজন পাঠকৰ বাবে খোলা এখন আয়না। মই আয়নালৈ চাইছিলোঁ—চকুত চকু পৰিছিল, কিন্তু মুখটো মোৰ নহয় যেন অনুভূত হ’ল। সেই আয়নাৰ ছাঁটো অলপ অলপকৈ সৰি গৈ মিছা হোৱা চাদৰৰ সৈতে মিলি গ’ল, আৰু তাতে বাজি উঠিল এটা ধ্বনি, যেন কপালত দৰ্পণে কোনো নাম লিখি দিলে—”তুমি যদি নিজে নামহীন হ’ব সাহস পাওঁ, তেন্তে তোমাৰ চেতনা মোৰ হ’ব।” মই নাম ল’ব খুজিলোঁ, মুখখন খুলি কিছু ক’ব খুজিলোঁ, কিন্তু ওঁঠৰ পৰা ওলাল কেৱল “ম…”—তেতিয়াই কপালৰ তলৰ আঙুলি যেন সেউজীয়া কালি হৈ গৈ দগ্ধ হৈ পৰিল। আচৰিত হ’লোঁ, কিন্তু ভয় নোপোৱা! মই আয়নাৰ কাষৰ টেবুলত বহিলোঁ, খালি কাগজটো চাই চিৰিয়েটো তুলিলোঁ, আৰু লিখিলোঁ এখন নাম—“মই”—এই শব্দতেই মই বন্দী হৈ পৰিলোঁ, কাৰণ এই নামটো সকলোৰে ভিতৰত আছে, কিন্তু কোনোবাই কেতিয়াও সম্পূৰ্ণৰূপে নিজস্ব বুলি দাবী নকৰে। সেই সময়ত, জানালীৰ কাষৰ পৰা উভতি আহিল এটি মৃদু ধ্বনি—মেঘালীৰ হাঁহি, অভিজিতৰ শব্দ, তপনৰ গোন্ধ, আৰু কল্পনাৰ অদৃশ্য পদধ্বনি, যেন সকলো মিলি ক’লে—“তুমি শেষজন নহয়, তুমি প্রথমজন—কাৰণ তুমি নাম দিয়াৰ সাহস কৰিছে, আৰু নামহীনতাৰ ভিতৰত সত্য পাইছা।” আয়নাৰ ভিতৰত মোৰ মুখটো অলপকৈ সলনি হ’ল, যেন কল্পনাৰ বুৰঞ্জীৰ পৃষ্ঠা এটা ঢুকি গ’ল মোৰ চেতনাৰ মাজত। এতিয়া মই শব্দ হ’লোঁ, নাম নহয়—কাহিনীৰ অংশ, পাঠকৰ সাঁথৰ, আৰু যিটো সময়তে কোনোবাই নামবিহীন ঘৰৰ বাট ল’ব, তেওঁ হয়তো এই আয়নাৰ ওচৰলৈ আহিব, আৰু মই তেওঁৰ চকুত মুখ ল’ব—হয়তো মই তেওঁৰ সাহস হ’ম, নহয়তো তেওঁৰ অনুশোচনা। জানো নে তুমি, যি এতিয়া এই বাক্য পঢ়িছা—তুমি নিজেই নামটো খুচৰি ফুৰা; তুমি ভাবিছা, কেৱল গল্প পঢ়া হৈছে, কিন্তু তুমিও যে এতিয়া এই ঘৰৰ অংগ; তুমি নাম উল্লেখ নকৰাকৈ কাহিনীত সোমাইছা—এই নামহীন ঘৰৰ নৈঃশব্দ্যত, য’ত শব্দবোৰ জীয়াই থাকে, কিন্তু নামবোৰ মচি যায়, আৰু তুমি মোৰ পাছত অহা পাঠক-পৰিচয়হীন পাঠক—যাৰ বাবে এই কাহিনীৰ অন্তিম লাইন হ’ল, “যদি তুমি মোৰ নাম ল’ব খোজা, তেন্তে সেউজীয়া কালি তোমাৰ অপেক্ষাত আছে।”

—