ৰংমিলি দেৱী
১
নাজিৰগাঁও গাঁওখনৰ দুৱাৰ মেলি থকা পথৰ দুয়োপাশে ধানখেতিৰ মাজেদি এখন বাইক যেতিয়া ঢপঢপাই গৈ থাকে, তেতিয়া শিৱসাগৰৰ জনশূন্য হাওঁফাওঁ যেন কিছুক্ষণের বাবে থমকি যায়। সেই পথেদি নতুন বিদ্যালয় শিক্ষক ৰজনীকান্ত শৰ্মাই প্ৰথমবাৰ গাঁওখনলৈ আহিছিল। তিনিদিন আগতে তেওঁক বদলি কৰা হৈছিল গুৱাহাটী জিলাৰ এখন মিশন স্কুলৰ পৰা—এই দুৰ্গম, আধা-আধুনিক, আধা-আধ্যাত্মিক গাঁওখনলৈ। মাটি-পথৰ ধূলি, গাওঁবাসীৰ উৎসুক চাহনি, আৰু পথৰ কাষে কাষে উফৰি উঠা গৰু-ছাগলী—এইবোৰে তেওঁক আধাৰ সংগত আৰু অচিন অনুভৱ একে সময়তে দিছিল। তথাপি, তেওঁৰ মনত আছিল এক উত্তেজনা—এটা নতুন ঠাই, নতুন পৰিৱেশ, নতুন শিশুবোৰ—আৰু বোধহয় নিজক নতুনকৈ চিনাৰ সুযোগ। তেওঁ যেতিয়া বিদ্যালয়খনৰ পকা উঠোনত বাইক থমকালে, ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, শিক্ষকসকল আৰু দুজন অভিভাৱকে নিজৰ ভদ্ৰতা আৰু কৌতূহলৰ সৈতে তেওঁক আদৰিলে। কিন্তু যি কথাই ততালিকে তেওঁৰ দৃষ্টি আকৰ্ষণ কৰিলে, সেইটো আছিল বিদ্যালয়ৰ কাষতে থকা নামঘৰটো আৰু তাৰ ওচৰৰ বিশাল পাথৰখিল—শিলটো। নামঘৰখন যেন সময়ৰ ওপৰত থিয় দিয়া, আৰু সেই শিলখন যেন সময়ত পৰিণত হোৱা কোনো জ্যান্ত প্ৰমাণ। পঁচিশ ফুট দীঘল, বহল বেদীচতীয়া, আগত নিৰুপদ্ৰৱ জিনিসৰ দৰে দেখিলেও তাৰ ওচৰত অলপ সময় থকাৰ পিছতে ৰজনীকান্তৰ বুকুত অচিন কিছুমান ঢৌ উঠিছিল।
সন্ধিয়া গাঁৱৰ এজন শিক্ষক গৃহশিক্ষকভৱনত তেওঁক আহ্বান কৰিছিল, য’ত তেওঁক চাহৰ লগত পৰিচয় দিছিল—ৰামচৰণ ভূঞা, বাছুৱাজনাই, আৰু নামঘৰৰ ভক্তসকল। কথোপকথন স্বাভাৱিকভাবে বিদ্যালয়ৰ পৰিস্হিতি, শিক্ষকৰ অভাৱ, আৰু নতুন শিক্ষকৰ আশাৰ দিশে গৈছিল; কিন্তু অলপ সময়ত সেই গম্ভীৰ আলোচনাৰ সুৰ পালটে যেতিয়া ৰজনীয়ে শিলখনৰ বিষয়ে কৌতূহল প্ৰকাশ কৰিলে। সকলোয়ে অলপ বিৰতি লৈ চকু-চকু চালে, যেন তেওঁ কোনো নিষিদ্ধ বিষয় উত্থাপন কৰিছে। গাঁওবুঢ়া ৰামচৰণে অলপ সময় পিছত অলপ নিচুকিয়াকৈ কৈছিল, “শিলখন সাধাৰণ পাথৰ নহয়। সেই ঠাইত ৰাতিপুৱা আচল সৰে। কেৱল আচল নহয়—এজনী দেউতাক আত্মা ৰাতি ৰাতি আহে, নাম লয়, ঢোল বজায়। বহুতে শুনিছে, বহুতে দেখা পাইছে, কিন্তু লিখা নাই কেতিয়াও। শহৰৰ মানুহে বিশ্বাস নকৰে। আপুনি শিক্ষক—বিশ্বাস নকৰাটো স্বাভাবিক।” ৰজনীয়ে মৃদু হাঁহি হাঁহি কয়, “সত্য জানিব বিচাৰো মই—পুৰণি ঠাই, পুৰণি কাহিনী হ’ব পাৰে।” কিন্তু সেই হাঁহিৰ মাজত তেওঁ নিজেই অনুভৱ কৰিছিল—কিবা আছে এই শিলখনত, যি সাধাৰণ নহয়। সেই ৰাতিটো তেওঁ নামঘৰৰ ওচৰৰ গছবোৰৰ নিচেই ওচৰলৈ চাই শুবলৈ গৈছিল—বাতাসত হঠাৎ এটা ঠাণ্ডা ছাঁ অনুভৱ হৈছিল, যি তেওঁ তেতিয়া বেয়া লগা ঠাণ্ডা বুলি ভবা আছিল।
পুৱতি দিনা বিদ্যালয়ত পৰীক্ষা চলি আছিল, কিন্তু ৰজনীকান্তৰ মন তেতিয়া শিলখনৰ আশে-পাশে ভঙা চুবুৰীৰ দিকেই ঘূৰি আছিল। তেওঁ বিদ্যালয়ৰ লগৰ শিক্ষক পঙ্কজ দত্তক সুধিলে, “আচলতে কি ঘটে সেই ঠাইত?” পঙ্কজ মিচিকিয়াই হাঁহিলে, “আপুনি যদি সাহসী, তেন্তে এটা ৰাতি তাত থাকিব। আচলেই যদি সৰে, দেখিব। কিন্তু আমাৰ এই গাঁওত সৰু কালৰে পৰা শিকোৱা হৈছে—শিলখনত দৃষ্টি থোৱা, কিন্তু স্পৰ্শ নিদিবা।” এই কথাসমূহে ৰজনীকান্তৰ বিজ্ঞানমনস্ক মনৰ ভিতৰত এক তীব্ৰ সংঘাত সৃষ্টি কৰিলে। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—এই ভ্ৰান্তি, এই ভয়, আৰু এই অলৌকিক কাহিনীৰ অন্ত পৰীক্ষা কৰিব লাগে। যেতিয়া গাঁওবাসীক তেওঁ জনালে যে তেওঁ ৰাতি শিলখনৰ ওচৰত থাকিব, সকলো সতৰ্কবাণী দিলে, কিছুয়ে চুপ চাপ হ’ল। নামঘৰৰ ভগৱান যেনো নিজেই আঁতৰি থাকিল, আৰু গাঁওখনৰ বাতাস যেন অলপ জোঁকাৰি হ’ল। পঙ্কজ, ৰামচৰণ, আৰু আনসকল জনাই দিলে—“আপুনি যদি ৰাতি থাকিব, তেন্তে পূজাৰ আগত শিলখনত দিয়া ধূপ-ধুনা নিদিবা, নহ’লে তাত পুৰণি আত্মা বিৰক্ত হয়।” ৰজনীকান্ত তেওঁলোকক আশ্বাস দিলে—“মই মাথোঁ থাকিম, দেখা-পৰা আৰু বিশ্বাসৰ মাজত কিবা আছে নেকি চাবলৈ।” কিন্তু তেওঁৰ মনত অলপ ভয়ৰ ধুমুহা ইতিমধ্যে সোমাই পৰিছিল। গাঁওখনৰ ঐতিহাসিক নামঘৰৰ ওচৰৰ সেই পাথৰখিল… আৰু বিজ্ঞানৰ পৰীক্ষা—এই দুয়াৰ মাজত ৰজনীকান্ত অজানিৰ বাবে এখন ৰাতিৰ বাট চাই থাকিল।
২
গাঁওখনৰ দিনবোৰ নিস্তব্ধ আৰু নিয়মানুগ। বিদ্যালয়ত ৰজনীকান্ত শৰ্মা শৃঙ্খলা আৰু মনোযোগৰ নতুন বতৰা লৈ আহিছিল। তেওঁ শিশু-বিষয়বস্তু সহজ কৰি ব্যাখ্যা দিয়াৰ পদ্ধতিৰে ইতিমধ্যে শিক্ষার্থীৰ প্ৰিয়জন হৈছে। তথাপি, তেওঁক অন্তৰ্ভুক্ত কৰা কথা নহয়—তেওঁৰ মনত সদায় এটাৰ পৰশ থাকে—শিলখনৰ আশ্চৰ্য্য আচৰণ। সেই ভাবনাই তেওঁক বিদ্যালয়ৰ পৰা ঘৰলৈ ঘূৰি অহাৰ পথতো ত্যাগ নকৰে। ৰাতি শুবলৈ যাওঁতে খিৰিকিৰে তেওঁ দেখিছিল—দূৰত নামঘৰৰ পিছে শিলখন ক’ত যেন অপৰিচিত, দ্ৰোহী, অথচ আকর্ষণীয় দেখাৰ। তেওঁ নিজৰ ডায়েৰীত লিখিলে—“এই পাথৰ যেন দৰ্শনৰে সপোন বিচাৰে, আৰু গাঁওবাসী ভয়ৰ আশীৰ্বাদ দিয়ে। ই কি শিল, নে স্মৃতি?” সেই ৰাতি, গাঁৱত ফুৰাৰ পিছত, তেওঁ গম পালে যে নামঘৰৰ পূৰ্বাংশত থকা ঢোল, কাঁহ, আৰু তালবোৰ নিশা নিশা বজে। নামঘৰৰ মোহৰীক সোধা হৈছিল, সি ক’ব পৰা নাই কিয় বজে। “মই নাই বজাও—আজি চাৰিদিন তলৰ অংশ খুলি থৈছোঁ, তথাপিও শব্দ আহে। সেই সময়ত আচলো সৰে।” এই কথা শুনি ৰজনীৰ ভ্ৰূ কোঁচল হয়। বিজ্ঞানৰ দৰে খাঁটি বিষয় পঢ়া এজন শিক্ষক হ’লেও, তেওঁৰ ভিতৰলৈ অলপ অলপকৈ ভয় আৰু বিস্ময়ৰ সংযোগে শূন্যতা সিঁচি দিয়ে। পুৱতি নিশা তেওঁ খিৰিকিৰ পৰা আচল সৰা দেখা পায়—আকাশত কোনো পোহৰ নাছিল, মাথোঁ দূৰত ঠিয় থকা নামঘৰৰ পিছে যেন কিবা ধোঁৱাৰ দৰে বস্তু নামি আহি এটা ৰঙা আচলৰ দৰে পিন্ধি থৈ গৈ থাকে। আচলটো লাহে লাহে হাওঁফাওঁত সৰি যায়, যেন কোনো মহিলাৰ কোমল হাতৰে শীতল ভক্তিৰে সৰাইছে। ৰজনীৰ তেজ জমাট হয়, কিন্তু তেওঁ চকু বন্ধ নকৰে। শিলখনৰ ওপৰত যেন কিবা আছিল, কিন্তু কিছুমান মুহূৰ্ত্তৰ পাছত আঁধাৰে গিলি পেলায়।
পৰদিনা পুৱা, ৰজনী নামঘৰৰ ওচৰত যায়, অলপ ভৰ্ চাপি শিলখনলৈ ওলাই যায়। গাঁওৰ দুজন বৃদ্ধা মহিলা অলপ আঁতৰৈ চোৱা আছিল, তেওঁলোকৰ এটিয়ে চাই কয়—“নতুন শিক্ষক…এতিয়া কোনো কথা শুনা নাই—পিছে নিজে দেখিছে হয়তো।” শিলখন পুৰণি হ’লেও, ইয়াৰ ওপৰত নতুনীয়া ৰঙা-গাঢ়া চিন থকা যেন লাগিল। বৰষুণো হোৱা নাছিল। তেখেতে চোকা নজৰে চালে—আচলৰ পিন্ড যেন উৰা গৈ ওলটা পৰা দাগ এটা! তেওঁ অলপ পিছ হ’লে চুকত পালে এটা কুঁৱলীৰ পৰা ভিজা কাঠৰ গন্ধ, যেন কোনোৱে জুই দিব খুজিছিল। সেই মুহূৰ্ততে তেওঁৰ পিনে এটা গৰু গলপিন্ধা কৰি চাই থাকিল, আৰু আচমকাই চিঞৰি উঠিল—এনেকুৱা আচৰণ ৰজনী কেতিয়াও দেখা নাই। তেওঁ ভিতৰি ভিতৰি গঁথ খাই শিলখনৰ পৰা আঁতৰি আহিল। পূজাৰ সাঁজত, নামঘৰত থাকি থকা পুৰণি পুথি চাবলৈ গৈ, তেওঁ গম পালে শিলখন পূৰ্বত ‘সতী শিলা’ বুলি জনা গৈছিল, য’ত কোনো সময়ত ধৰ্মীয় বলি দিয়া হৈছিল। তেওঁ নিজৰ স্মৃতিৰে জোকাৰি অনুভৱ কৰিলে—যি আচল সৰিছিল, সেয়া মাথোঁ শিল নহয়, সেয়া ইতিহাস, এক ধ্যান, এক দুঃখ। সেয়া কেৱল দেখা-পোৱা নহয়, ই এক আত্মিক সঁচা—যি কেতিয়াবা সন্ধান বিচাৰে।
এই সন্ধানেই ৰজনীক বাধ্য কৰিলে এটা সাহসী সিদ্ধান্ত ল’বলৈ—তেওঁ নিজে শিলখনৰ কাষত ৰাতি থাকিব। গাঁওবাসীৰ বাবে এই সিদ্ধান্ত আছিল আত্মহনন সদৃশ। পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি তেওঁ সিদ্ধান্ত লয়—ডায়েৰী, এখন কেমেৰা, আৰু এখন টেপৰেকৰ্ডাৰ লৈ নামঘৰৰ ওচৰৰ চোতালত তেওঁ বহি থাকিব। “যি নহয়, সেয়া প্ৰমাণ কৰিম; আৰু যদি হয়, তেন্তে কাকলৈ?” এই দ্বন্দ্বতে তেওঁ নিজকে সাজু কৰি পেলালে। তেওঁ ইটা মাটিৰ লগত লগত শুই থকাৰ বাবে এটা কাঁথা লৈ গৈছিল। নামঘৰৰ জুই ইতিমধ্যে নিৰ্বাপিত, গাওঁবাসীয়ে কিবা ধূপ ধুনা নিয়া নাপাতে। তেতিয়া ৰজনীৰ কেমেৰাত ঘড়ি বাজে ৰাতি ১টা। ১:১৭ত, অকস্মাৎ শীতলতা। ১:২২ত, যেন কাৰোবাৰ আচল দুলিলে। ১:২৭ত, কোনো শব্দ নাই, মাথোঁ নাম লোৱা কণ্ঠ—”কাকলী… কাকলী…”। ১:৩০ত, কেমেৰাৰ লেন্স সেউজীয়া পোহৰটো বন্ধ হৈ যায়, আৰু ৰজনীৰ বুকুৰ তালে ধৰা যায়। এই ৰাতি তেওঁৰ জীৱনৰ দিশ পাল্টায়, কিন্তু সেয়া তেওঁ তেতিয়া জনা নাছিল—তেওঁ মাথোঁ এটা অলৌকিক অধ্যায়লৈ পদাৰ্পণ কৰিছে, য’ত আচল কেৱল কাপোৰ নহয়—সেয়া ইতিহাস, আত্মা আৰু মুক্তিৰ সঁচা ভাষা।
৩
ৰজনীকান্ত শৰ্মাৰ বাবে সেই পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি মাথোঁ এটা সৰল বৈজ্ঞানিক পৰীক্ষা নহয় আছিল—সেইটো আছিল তেওঁৰ বিশ্বাস আৰু বাস্তৱিকতাৰ মাজৰ সংঘাত, য’ত একে সময়তে বিজ্ঞান আৰু গাঁওবাসীৰ মুখে মুখে ঘূৰি ফুৰা অলৌকিক কথাবোৰ প্ৰতিপক্ষ হিচাপে দাঁড়াই আছিল। তেওঁৰ ৰাতিৰ প্রস্তুতি আছিল নিৰুপদ্ৰৱ কিন্তু চিন্তাৰ ওজনত গম্ভীৰ—এখন টর্চ, এখন নোটবুক, এখন কেমেৰা, এখন টেপৰেকৰ্ডাৰ, আৰু এটা মোটা জ্যাকেট, কিয়নো গাঁওবাসীয়ে ক’লে নিশা শিলখনৰ ওচৰত ঠাণ্ডা বেছি হয়। তেওঁ নিজৰ মস্তিষ্কত ক’লে—“যদি ভয় হয়, তেন্তে ইয়াকো অনুভৱ কৰাৰ এক অভিজ্ঞতা হিচাপে গ্ৰহণ কৰিম।” সন্ধিয়া ৯টার পৰাই তেওঁ নামঘৰৰ ওচৰত বহি ৰ’ল। গাঁওখন অলপ অলপকৈ নিস্তব্ধ হৈ পৰিল। মানুহৰ গুঞ্জন, গৰুৰ ঘন্টা, আৰু পাখিলি উৰণি ধীৰে ধীৰে অদৃশ্য হ’ল। নামঘৰৰ ওচৰৰ শিলখন চুপচাপ; কিন্তু এই চুপচাপতাতে আছিল এক অভ্যন্তৰীণ চাপ, যেন কিবা কথা ক’বলৈ ইচ্ছা কৰিছে। ঘড়ী ১১টা বাজিল—তেতিয়াও কোনো বেলি নাই, কোনো আচল সৰে নাই। ৰজনীয়ে নিজৰ কেমেৰাটো স্থিৰ কৰি ৰখা চুকৰ পৰা ঠেলি দিলে—ভিডিঅ’ চলি থাকিল। টেপৰেকৰ্ডাৰও শব্দ সংগ্ৰহ কৰি থাকিল। কিছুমান গাঁওবাসীয়ে বহু দূৰত ঠিয় থাকি চাই আছিল, কিন্তু অলপ সময়তে সকলে গুচি গ’ল। এতিয়া ৰজনীৰ সন্মুখত মাথোঁ শিলখন, নামঘৰৰ বন্দ দেৱাল, আৰু বৰষুণৰ চপচপীয়া সোঁত।
প্ৰায় ১টা বাজিল, হঠাৎ কেমেৰাৰ মনিটৰ টিমটিমাবলৈ ধৰিলে। ৰজনীয়ে ভাবিলে—ব্যাটেৰী শেষ হ’ব পাৰে। কিন্তু ঠিক সেই মুহূৰ্ততে, নামঘৰৰ পৰা এজনী মহিলাৰ দেহৰ আকাৰ—চকুত নপৰা, কেবল ছাঁৰ দৰে—শিলখনৰ ফালে আহি দাঁঢ়ি ৰ’ল। কেমেৰাৰ ফ্রেমত এটা বেগুনি-ধোঁৱা ৰূপৰ ছাঁ। ৰজনীৰ বুকু থপ-থপ কৰিবলৈ ধৰিলে, কিন্তু তেওঁ চকু নেপিন্ধিলে। সেই ছাঁটোৱে লাহে লাহে শিলখনৰ ওপৰত হাত থালে। আচল যেন গছৰ পাতেৰে বোৱা, তললৈ সৰি আহিল। ৰজনীৰ টেপৰেকৰ্ডাৰত এটা কণ্ঠ বাজে—”মুক্তি দিয়া, মুক্তি দিয়া…”। কণ্ঠটো কণ্ঠ নহয়, যেন শত কণ্ঠৰ মাজৰ এটি। তেওঁৰ কেমেৰাত হঠাৎ এটা বিকৃত শব্দ, আৰু পৰ্দা ক’লা। ৰজনী লাফ দিয়ে উঠিল। কিন্তু তাৰ পিছত পুনৰ নীৰবতা। মাথোঁ ঠাণ্ডা বতাহৰ মাজত পাত উৰি আহে। তেওঁ ক’লে—“মই বাস্তৱত কি চাইছিলোঁ?” তেওঁৰ বুকুৰ গধুৰতাৰ মাজত এফালে বিশ্লেষণ চলে—এইটো কি মানসিক বিভ্রম, না সত্যই আত্মাৰ উপস্থিতি? ঘড়ী ২টা বাজিল, আৰু তেওঁ নিজৰ টর্চৰ পোহৰত শিলখনলৈ আগবাঢ়িল। চকু নাচল—তেওঁ ঠিক শিলখনৰ কাষত থকা মাটিত এজনী মহিলা দাঁড়াই থকা ছাঁ দেখিলে। ছাঁটোৱে ৰজনীক নচাই থাকিল—মুখ নাছিল, পিনে পিনে এটা ৰঙা আচল, যেন ধূলি-ভৰা লেহেঙ্গাৰ দৰে। আচলটো শিলখনত পৰি আছিল—এইবাৰ চলন্ত। আচলৰ তলত চকু আছিল—না, চকু নহয়, যেন এক গভীৰ আঁধাৰ, য’ত কোনো জন্ম-মৃত্যুৰ সীমা নাই।
তেওঁ ভয়তে খোজ ল’ব নোৱাৰিলে। আচলটো উৰি উৰি তেওঁৰ পিনে আহিবলৈ ধৰিলে, কিন্তু তাৰ গতি শান্ত, কোমল, যেন পৰি বা কোনো দেউতাক আত্মা। ৰজনী পিনে পিনে আঁতৰিল—আঁতৰোতে তেওঁ নামঘৰৰ দেৱালত ঠেক খাই পৰিল। আচলটো অদৃশ্য হ’ল। কিবা টোপনি লগা ধোঁৱা যেন আকাশে গিলি নিলে। ৰজনীয়ে নিজৰ বুকু ধৰি নিজৰ প্ৰাণটো স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে—বেচি আছে, কিন্তু কিবা হেৰাই গ’ল। পুৱা ৪টা—আকাশ অলপ অলপকৈ হালধীয়া হ’ব ধৰিছে। নামঘৰৰ ঢোল ধ্বনি হঠাৎ একাকাৰ হৈ উঠিল—কিন্তু কোনোজনো পুজাৰী নামঘৰত নাই। ৰজনীয়ে দৌৰি গৈ নামঘৰৰ ভিতৰ খুলিলে—ঢোল বাগে চলি আছে, কাঁহ বাগে উঠিছে, কিন্তু ক’তো কোনো মানুহ নাই। তেওঁ সেই ঢোল বন্ধ কৰিলে, টেপৰেকৰ্ডাৰ বন্ধ কৰিলে, কেমেৰাত যি ধৰা পৰিছে তাক পিছলৈ চাবলৈ ভবা—কিন্তু কেমেৰাৰ স্ক্ৰিণ ক’লা। যেন কোনো শক্তিয়ে তাৰ স্মৃতি মচি পেলাইছে। তেওঁ গাঁওখনলৈ উভতি আহিল, পখিলি জগাই উঠিছে, ৰ’দ ওলাইছে—কিন্তু তেওঁৰ ভিতৰৰ ৰাতি যেন এতিয়াও শেষ হোৱা নাই। গাঁওবাসীয়ে চাই আছিল, কিবা সুধিবলৈ সাহস কৰা নাই। পাছে পাছে ৰজনী মাথোঁ এটা কথা ক’লে—“ইতিহাস বুজা মোৰ কাম, কিন্তু আত্মাৰ অভিজ্ঞতা, সেয়া হয়তো পৃথকে।” তেতিয়াৰে পৰা গাঁওবুঢ়া, শিশু, আৰু শিক্ষকসকল তেওঁৰ লগত ৰাতিৰ সেই অভিজ্ঞতাৰ কথা সোনকালে নকয়—কিন্তু তেওঁলোকৰ চকুত ৰজনীকান্ত শৰ্মা হয় পৰিণত এজন বুজৱাৰী—যিজনে নামঘৰৰ শিলৰ নীৰবতাত আত্মাৰ কান্দোন শুনিছে।
৪
সেই নিশাৰ অভিজ্ঞতাৰ পিছত ৰজনীকান্ত শৰ্মাৰ জীৱন যেন স্তব্ধ সময়ত ঢুকি পৰিল। গাঁওবাসীয়ে তেওঁক ভিন্ন দৃষ্টিৰে চাবলৈ ধৰিলে—কেউবা ভয়ত, কেউবা মৰমেৰে, আৰু কেইজনমান অপাৰ বিস্ময়েৰে। তেওঁ নিজেও অনুভৱ কৰিলে—এই গাঁও, এই নামঘৰ, আৰু বিশেষকৈ শিলখন, এখন পৃষ্ঠা নহয়, এটি মুখ—যি সময়ৰ আঁৰৰ পৰা কথা কৈ থাকে। বিদ্যালয়ৰ পাঠদান চলি থাকিল, শিশু সকল আগৰ দৰে উৎসাহী, কিন্তু ৰজনীৰ ভিতৰত এটা অলঙ্ঘ্য সোঁত বহি থাকে। তেওঁ কেমেৰাৰ ৰেকৰ্ডিংটো পুনৰ দেখিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু সেই অংশটো সম্পূৰ্ণৰূপে ব্লেংক—কেৱল ক’লা স্ক্ৰিণ, অজান শব্দ, আৰু আচলৰ ওচৰৰ পৰা অহা বিৰক্তি মূলক বিকৃত আওাজ। কিন্তু টেপৰেকৰ্ডাৰত ধৰা পৰিছে কণ্ঠ—”মুক্তি দিয়া… মুক্তি দিয়া…”। তেওঁ সেই শব্দ ৰেকৰ্ড এখন লৈ পূজাৰী ৰামচৰণৰ কাষলৈ গ’ল। ৰামচৰণে শুনি সৰুকৈ থৰকাই গ’ল, চকু মুদিলে, আৰু অলপ পিছতেই ক’লে—“ই কাকলীৰ মাত, হে শিক্ষক মহাশয়। আমি ছেলা কালৰে পৰা শুনি আহিছো। পিচে কাকলী বুলিলে আপুনি নুবুজে, তাই আছিল…”—এতিয়ালৈ ৰামচৰণ থমকি ৰ’ল, যেন কোনো অস্পৃশ্য কাহিনীৰ ওচৰ চাপিছে। ৰজনীয়ে সুধিলে, “তেওঁ কোন আছিল?” উত্তৰ পোৱাৰ আশাত তেওঁ পাহৰিলে, তেওঁ এক দৈনন্দিন জীৱনৰ শিক্ষক, আৰু নামঘৰৰ শিল এখনত হাত দিছে। ৰামচৰণে দীৰ্ঘশ্বাস এৰি কৈছিল, “কাকলী আছিল এটি বালিকা, নামঘৰৰ মাজৰ জীৱন। কেইশ বছৰ আগতে, তেওঁৰ ওপৰত অপবিত্ৰতাৰ অপবাদ লাগিছিল। সেইসময়ত, সমাজ ইমান কঠিন আছিল যে একো তদন্ত নোহোৱাকৈ, তেওঁক বলি দিয়া হৈছিল—এই শিলখনৰ ওপৰতে। সেইদিনৰ পিছত শিলখন সজীৱ, আচল সৰে, নাম লয়।” এই কথাত ৰজনীৰ বুকুত এটি কেঁচা বিষে আঘাত হানিলে। যাৰ মাত তেওঁৰ ৰেকৰ্ডাৰত, যি আত্মা মুক্তিৰ আকুল আহ্বান জনাইছিল, সেই কাকলী এটি নিষ্পাপ বালিকা? ইতিহাস কেতিয়াবা সকলোতকৈ ভয়ংকৰ উপাখ্যান হয়, যেতিয়া ই ন্যায় বিচাৰি কান্দে।
এই কথাবোৰে ৰজনীৰ চিন্তাৰ দিশ পাল্টাই দিলে। তেওঁ নামঘৰৰ সংৰক্ষণকাৰী গোপাল মিশ্ৰলৈ গ’লে, যিনি একসময়ত নামঘৰৰ পুৰণি পুথি আৰু পাণ্ডুলিপি সংগ্ৰহ কৰিছিল। মিশ্ৰজীয়ে প্ৰথমতে এই বিষয়ক কথা বেয়া পাইছিল, কিন্তু ৰজনীৰ যুক্তিবাদিতা আৰু ৰেকৰ্ডিং শুনাৰ পিছত চুপে চুপে তেওঁৰ ঘৰলৈ পুথিসমূহ উলিয়াই আনিলে। পুৰণি দলিল, ধ্বস্তজীর্ণ হস্তলিপি, আৰু কাঠৰ পাতত লিখা কেতবোৰ ইতিহাসৰ আঁৰতে এটা পাতত ৰজনীকান্তয়ে পালে—”কাকলী, কুমাৰী বয়ঃ, দশ, অপবিত্ৰ অপবাদত পঞ্চায়তৰ আদেশ, বলি প্ৰদান।” তাৰ ওপৰত লিখা আছিল—“শিলশ্ৰেয়া স্হান। নূতন বলিৰে অপবিত্রতা দূৰ।” ই কেৱল ন্যায়হীনতা নহয়, এক গোন্ধোৱা স্মৃতি। ৰজনীৰ চকু ছালিৰে পৰা পাতলৈ গৈ ঠেক খালে—ই কাকলী, যাক তেওঁ দেখা নাছিল, কিন্তু সিজনিয়ে নিজক দেখুৱাইছে। এইপিনে তেওঁ মিশ্ৰক সুধিলে—“কি হয় যদি এই আত্মাৰ উদ্দেশ্যে এক অন্ত্যেষ্টি অনুষ্ঠিত কৰা হয়?” মিশ্ৰ চকুত আশ্চৰ্য্যতা লৈ থাকি থাকি ক’লে—“আপুনি শিক্ষক, কিন্তু এতিয়া আপোনাৰ কণ্ঠত যেন এগৰাকী পুৰোহিত কথা কয়। এই আত্মা… মুক্তি বিচাৰে?” আৰু তেতিয়াই প্ৰথমবাৰৰ বাবে ৰজনীয়ে নিজৰ কণ্ঠত এটা দায়িত্বৰ সুৰ অনুভৱ কৰিলে—ই যে হয়তো কেবল এটা কাহিনী নে গাঁৱৰ ভৌতিক ৰহস্য নহয়, এইটো এটি পাপৰ পৃষ্ঠাবোৰৰ তলত সটাই থোৱা কান্দোন, যাক মুক্তি দিয়াৰ দৰকাৰ।
তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে দ্বিতীয়বাৰ শিলখনৰ ওচৰত ৰাতি থাকিব, কিন্তু এইবাৰ কেৱল বিজ্ঞানৰ বাবে নহয়, কাকলীৰ বাবে। তেওঁৰ চিন্তা হৈছিল—যদি আত্মাৰো কাম থাকে, তেন্তে সেয়া কি? কাকলীয়ে কি বিচাৰে? শান্তি? মুক্তি? প্ৰতিশোধ? নে মাথোঁ স্বীকৃতি? সেই ৰাতি, পূৰ্ণ পূৰ্বসন্ধ্যায়, তেওঁ নামঘৰৰ চোতালত পুণৰ বহিল। হাতত নীৰৱ ধূপবাতি, শিলৰ চাৰিওফালে গোলাপজল সিঁচি দিলে। গাঁৱৰ এজনী বৃদ্ধা মহিলা দূৰত থিয় হৈ ক’বলৈ ধৰিলে—”তাই আনন্দত কান্দে… যদি আপুনি সঁচাকৈ শুনিব পাৰে।” ঘড়ী ১:১৭ বজিল, আৰু পুনৰ সেই ধোঁৱাজাক, সেই ছাঁ, সেই আচল। কিন্তু এইবাৰ সেই আচল আগৰ দৰে নাছিল—ই যেন শান্ত, যেন অপেক্ষাৰ অন্তৰীক্ষত মুক্তিৰ বতৰা। কণ্ঠত আছিল মাথোঁ এটি মাত্ৰ বাক্য—“ধন্যবাদ…”। ৰজনীৰ বুকুত সেই শব্দ পৰি বুকুৰ কঁপনি হ’ল, চকুত লোনা পানী। ই আত্মাৰ ধন্যবাদ নে ইতিহাসৰ? সেয়া তেওঁ নাজানে, কিন্তু সি জানে, কাকলী এতিয়া শিলখনৰ লগত বন্ধি নাথাকে। আৰু শিলখন—শান্ত, স্থিৰ, যেন বহু বছৰ পিছত অকণমান নিশ্বাস ললে। ৰজনীকান্ত শৰ্মা, এখন গাঁওৰ শিক্ষক, হয়তো ইতিহাসৰ এজন নায়ক হ’ল—যিয়ে এবাৰ নামঘৰৰ সন্মুখত থকা শিলখনৰ আঁৰফালে থকা কান্দোন শুনি লৈছিল।
৫
ৰজনীকান্ত শৰ্মাৰ অন্তৰত এতিয়া এক প্ৰকাৰৰ বিষন্নতা বেছি হ’ব ধৰিলে—কাকলীৰ আত্মাৰ ধন্যবাদৰ পিছত গাঁওখন এক নিৰৱ, স্থিৰ, আৰু অলপ চকু মেলি থকা যেন লাগিছিল। কিন্তু তেওঁৰ ভিতৰলৈ কিবা এটা স্থায়ীভাৱে সৰি আহি আছিল—এক আকাংক্ষা, জানিবলৈ, বুজিবলৈ, আৰু কাকলী নামেৰে যি কাহিনী গড়ি উঠিছে, তাৰ মূল শিপা। তেওঁ যেতিয়া পূৰ্ণ উৎসাহেৰে স্থানীয় গ্ৰন্থাগাৰ আৰু নামঘৰৰ পুথিভঁৰাল উলিয়াই চাবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, তেওঁক সহায় কৰিলে নামঘৰৰ পুৰণি ভজনীয়া—গোপাল ভট্টাচাৰ্য্য, যিজন নামঘৰৰ ইতিহাস পুথিৰ দৰে মুখস্থ বুলি পৰিগণিত। গোপালবাবুৰ লগত তিনি-চাৰিদিন ধৰি বৈঠক হ’ল—বুঢ়া মানুহজন চকু মুদা অৱস্থাতেই বুৰ গৈ থাকিল কাহিনীৰ ভিতৰলৈ, যেন নিজেই কাকলী নামেৰে কোনো সময়ত জীৱন্ত সঙ্গী আছিল। তেওঁৰ বৰ্ণনা অনুসৰি, এই কাকলী আছিল স্থানীয় ৰাজঘৰৰ এগৰাকী কৰ্মচাৰী বিধৱা মহিলাৰ দেউতা-হেৰা নাতিনী, যাক একেবাৰে দুঃখ-কষ্টৰ মাজত লালন-পালন কৰা হৈছিল। তেওঁ নামঘৰৰ সহায়-সহযোগিতাৰে উপাসনা, ভজন, আৰু ৰান্ধনি কৰ্মত নিযুক্ত আছিল। কিন্তু বয়ঃসন্ধিকালত তেওঁৰ প্ৰতি কিছুমান বয়স্ক পুৰুষৰ দৃষ্টি অচিন হৈ পৰে, আৰু এজন ধনাঢ্য বেপাৰীয়ে তেওঁৰ ওপৰত আক্ৰমণৰ অপচেষ্টা কৰে। এই ঘটনাৰ পিছত, বদনাম দি, কাকলী অপবিত্ৰ বুলি ঘোষণা কৰা হয়, আৰু নামঘৰৰ দণ্ডবিধিৰ নিয়ম অনুসৰি, ‘পবিত্ৰতা’ ৰক্ষাৰ কাৰণে শাস্তি হিচাপে বলিৰ আদেশ দিয়ে।
এই ইতিহাস যেতিয়া পুথিত পঢ়ে, ৰজনীকান্তৰ শৰীৰত যেন তৰংগ বয়। কাকলীৰ গল্প কেবল এজনী দাসীৰ দুঃখ নহয়—ই এক কালচৰিত্ৰ, য’ত সমাজে আত্মাৰ সঁচা হাহাকাৰ অগ্ৰাহ্য কৰি তথাকথিত শুদ্ধতাৰ নামেৰে ন্যায়হীনতা চলাইছিল। তেওঁ গোপালবাবুৰ লগত বহি ক’লে—“আপুনি ইয়াক কেতিয়াও কোনো ইতিহাসত লিখা নাই কিয়?” গোপালবাবুৱে থিয় হৈ চালে, মৃদু হাঁহিলে, “শিক্ষক মহাশয়, সকলো কথা কেতিয়াবা লেখা নাযায়, কিছুমান কথা বুকুত পিন্ধি ল’ব লাগে—নহ’লে নামঘৰৰ পবিত্ৰতা ক’ত থাকিব?” এই উত্তৰে ৰজনীকান্ত দ্বিধাৰ সন্মুখীন হ’ল—কাকলীৰ মুক্তি চাই তেওঁ যি পথ বাচি লৈছে, সেইটো গাঁৱৰ বাবে সত্যৰ উন্মোচন, কিন্তু গাঁৱৰ দৃষ্টিত ই হ’ব পাৰে অবজ্ঞা, গৰিহণা। তথাপি তেওঁ নিজকে সান্ত্বনা দিলে—সেয়া প্ৰয়োজনীয়। তেওঁ পুৰণি নথি, কাকলীৰ বাবে নিৰ্দিষ্ট কামনাৰ পূজা আৰু অন্ত্যেষ্টি ক্রিয়াৰ আৰ্হি সংগ্ৰহ কৰিলে। তেওঁ গাঁওবাসীক সম্বোধন কৰি কলে—“ই কেবল এজনী দাসীৰ মুক্তি নহয়, ই আমাৰ সমাজৰ পক্ষাঘাতগ্রস্ত আত্মাৰ প্ৰতিকাৰ।” গাঁওবাসীৰ মাজত গুৰুত্বপূর্ণ বিভাজন হ’ল—কেইজনমানে ৰজনীক সমৰ্থন কৰিলে, বাকীৰ চকুত ই হ’ল ধৰ্মবিৰোধিতা। কিন্তু গাঁওবুঢ়া ৰামচৰণ চুপে চুপে আহি তেওঁৰ কাষত ক’লে—“মই তাক দেখিছোঁ… শিশুকালত… কালি ৰাতিও। আপুনি আগবাঢ়ক, আমি পিছে থাকিম।”
পৃথিৱীখন যেন অলপ শান্ত আছিল যেতিয়া শিৱসাগৰৰ একাদশী তিথিত কাকলীৰ আত্মাৰ উদ্দেশ্যে এক ‘মুক্তি যজ্ঞ’ অনুষ্ঠিত হ’ল। নামঘৰৰ প্ৰাচীন ঢোল, গম্ভীৰ তালে বাজিছিল, আৰু শিলখনৰ সন্মুখত এখন অস্থায়ী পূজা মঞ্চ ৰচা হৈছিল। গোলাপজল, তুলসীপাত, আৰু কেঁচা বতাহৰ মাজত ৰজনীকান্তে নিজৰ হাতত শঙ্খ লৈ, কাকলীৰ আত্মাৰ উদ্দেশ্যে শান্তিৰ বাণী পঢ়িলে। তেওঁ কৈছিল—“তুমি যি পাপৰ শিকার, সেই পাপ আমাৰ। তুমি যি সমাজত বলি হোৱা, সেই সমাজক মই ক্ষমা বিচাৰো।” নামঘৰৰ ভিতৰলৈ মৃদু ধোঁৱা উঠি থাকিল, যেন কেৱল পূজাৰ নহয়, আত্মাৰ উত্তৰণ। পূজা চলি থাকোঁতেই ৰজনী চকু বন্ধ কৰি চালে—শিলখনৰ ওচৰত কাকলীৰ ছাঁ, এতিয়া কিবা শান্ত, স্থিৰ, হাঁহি হাঁহি পিছলৈ হটিছে। আৰু শেষত, সেই আচল—যি শিলখনত নিশা সৰিছিল—এবাৰ মৃদু ডেউকা দি গছৰ ওপৰলৈ উঠি গৈ অদৃশ্য হ’ল। পুৱা যেতিয়া ৰজনীকান্ত জাগিল, তেওঁ কেমেৰাত কাকলীৰ ছাঁ দেখা নাপালে, টেপত কোনো শব্দো নাছিল। মাথোঁ আছিল শিলখন, আগৰ দৰে স্থিৰ, কিন্তু এইবাৰ এক গম্ভীৰ শান্তিৰে পূৰ্ণ। কাকলীৰ গল্প হয়তো শেষ হ’ল, কিন্তু ৰজনীকান্তৰ বাবে এইটোৱে আছিল জীৱনলৈ নতুন দৃষ্টিভংগী—ভয়ৰ আঁৰত বহুসময় ধৰি কান্দি থকা সঁচাক আলোকত আনি মুক্তি দিয়াৰ অভিজ্ঞতা। আৰু হয়তো, এদিন, এই নামঘৰৰ শিলটোৰ ওপৰত কোনো এক প্ৰজন্ম এক নতুন আচল বিছাই ক’ব—এই ঠাই, মুক্তিৰ ঠাই।
৬
পূজা সম্পন্ন হোৱাৰ পিছৰ দিনবোৰ গাঁওখনৰ বাবে যেন সময়ৰ ধীৰে ধীৰে উলটি ফিৰা অধ্যায় আছিল। নামঘৰৰ ওচৰৰ পাথৰখন এতিয়া আগৰ দৰে ভয়ংকৰ নহয়; তেওঁলোকৰ চাহনিত এখন সততে চুপচাপ থকা স্মৃতিৰ বেদীৰূপ লৈছিল। শিশুবোৰ শিলখনৰ ওচৰ ফালে দৌৰিছিল, কোনো ভয় বা ৰহস্যবোধ নোহোৱাকৈ। কিন্তু এই নৱ-স্বাভাবিকতাৰ মাজতো ৰজনীকান্ত শৰ্মাৰ অন্তৰত এখন মৌন সাগৰ গঢ়ি উঠিছিল। কাকলীৰ মুক্তিৰ অভিজ্ঞতাৰ পিছত তেওঁৰ জীৱন যেন বহু আগৰ পৰা ৰৈ থকা এক প্ৰতিশ্ৰুতি পূৰণৰ দিশে গতি পাইছিল। কিন্তু সেই প্ৰতিশ্ৰুতি আছিল আত্মসাৰ, আত্মবিশ্লেষণ আৰু ইতিহাসৰ বিপৰীতে দাঁড়ায় জীৱনৰ সাহসী সত্যবোৰ কবলৈ সাহস কৰা। তেওঁ জানিছিল, নিজৰ জীৱন শিৱসাগৰৰ বিদ্যালয় আৰু সেই নামঘৰৰ দৰেই হ’ব—আৰু তেওঁৰ সৈতে থাকিব এই মৌনতাবোৰ। কাকলীৰ অভিজ্ঞতা তেওঁৰ ভিতৰত গভীৰ কিছুমান প্ৰশ্ন থৈ গ’ল—কেনেকৈ এটা সমাজ নিষ্পাপ এক জনাক অপবিত্ৰ বুলি ঘোষণা কৰি বলি দিব পাৰে? আৰু কিয় সেই কথাবোৰ যুগে যুগে চুপচাপ থাকে?
এই সকলো প্রশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি তেওঁ ওলাব নোৱাৰিলে, কিন্তু তেওঁ ঠিক কৰিলে—যি মৌনতাই গাঁওখন দীৰ্ঘদিন ধৰি থমথমাই ৰাখিছিল, সেইটো ভাঙি দিয়াৰ দৰকাৰ আছে। তেওঁ বিদ্যালয়ত এটা নতুন প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিলে—”গাঁৱৰ ইতিহাস” নামৰ এটি লিখনীমূলক পাঠ্যকাৰ্য্য, য’ত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীবোৰে নিজৰ পুৰণি পৰম্পৰা, ঠাইৰ কাহিনী, বয়োজ্যেষ্ঠৰ মুখে শুনা ঘটনাবোৰ লিখি জমা দিব। এই প্ৰকল্পে গাঁওখনত এক সজাগ বতৰা বহলাই দিলে—মানুহে নিজৰ অতীতক নৱ-ভাৱে চাবলৈ ধৰিলে। কিছুমান লাজুক ছাত্ৰে লিখিলে তেওঁলোকৰ দেউতা বা আইতাৰ মুখে শুনা “কাকলীৰ পাথৰ”ৰ কথা। কোনোজনী ছাত্ৰীয়ে লিখিলে—”মোৰ দিদিমা কয়, সেই ছাঁ দেখিলেই বুজি পোৱা যায় তাই কেতিয়াও ভয় দেখাব নাছিল, মাথোঁ মন উজাৰি মুক্তি বিচাৰিছিল।” এইবোৰ লিখনী পঢ়ি ৰজনীকান্তৰ বুকু গম্ভীৰ হ’ব ধৰিলে। কাকলীৰ নামত, ইতিহাসে যাক চুপ কৰি ৰাখিছিল, সেইয়ে এতিয়া শব্দৰ ৰূপ লৈ পুনৰ জন্ম লৈছে। একদিন গাওঁৰ কেন্দ্ৰীয় পাঠাগাৰৰ প্ৰাংগণত এই লিখনীবোৰৰ পৰা সংকলিত কৰি “আমাৰ গাঁও, আমাৰ কাহিনী” শিৰোনামৰ এটি পুথি প্ৰকাশ কৰা হ’ল—গাঁওবাসীৰ চকুত চকু পানী। নামঘৰৰ অধ্যক্ষ নিজে কলে—”হয়তো আমাৰ শুদ্ধতাৰ সংজ্ঞা সলনি হ’ব, কিন্তু সেয়াই প্ৰকৃত পবিত্ৰতা।”
কিন্তু এই শুদ্ধতাৰ সন্ধানত ৰজনীকান্তৰ নিজৰ অন্তৰো পৰীক্ষিত হ’ল। এই সময়ত তেওঁক পুনৰ শহৰৰ এটি নামী বিদ্যালয়ত উচ্চ পদত নিযুক্ত হোৱাৰ নিমন্ত্ৰণ আহে। বন্ধুবৰ্গ, পৰিয়াল, সকলোৰে উপদেশ—ফিৰি আহিব, পিছে তেওঁ চুপচাপ হৈ থাকিল। তেওঁ জানিছিল—শহৰৰ চাকচিক্যৰ মাজত হয়তো তাত কাকলীৰ দৰে আত্মাৰ কষ্ট নাথাকিব, কিন্তু সেই মৌনতাৰ গভীৰতা নাথাকিব, যি তেওঁৰ অন্তৰ সলাই দিছিল। নামঘৰৰ ওচৰৰ সেই শিলখন, যাৰ ওপৰত কেইবাচল্লিশ বছৰ ধৰি একো নক’ব পৰা হ’ল, এতিয়া যেন তেওঁৰ এজন সঁচা বন্ধুৰ দৰে। তেওঁ প্রতি সন্ধিয়া নামঘৰৰ পিছে বহি থাকিব ধৰিলে—পঢ়ে, লিখে, কোনোদিন মাথোঁ চুপচাপ বহি থাকে। এজন শিশুৱে এবাৰ সুধিলে, “সাৰ, আপুনি এতিয়া কাকলীৰ লগত কথা পাতেনে?” ৰজনীয়ে মিচিকিয়াই হাঁহিলে—”তাইয়ে কৈ, কেতিয়াবা মাথোঁ শুনি থাকিব লাগে।” এই উত্তৰেই হয়তো মৌনতাৰ মুখ—যি কেতিয়াবা শব্দত নহয়, কিন্তু উপস্থিতিত জীৱন্ত। শিলখন, যি কোনোদিন উচপাটি নোহোৱা, এতিয়া যেন ৰজনীৰ কথাত চকু মুদে। কাকলীৰ আচল এতিয়া সৰে নে নাই, সেয়া ক’তো দেখা নাযায়। কিন্তু তেওঁৰ কণ্ঠত, শিশুবোৰৰ লিখনীত, নামঘৰৰ ঢোলত, আৰু শিলখনৰ ওপৰত পৰি থকা নিশাৰ ডেউকা-ডেউকনি পোহৰত—আচলটো এতিয়াও নীৰৱভাৱে দুলে।
৭
বছৰটোৱে এক অচিন চিন্তনৰে গাঁওখন ঢাকি পেলালে। ৰজনীকান্ত শৰ্মা নামঘৰৰ পিছে থকা শিলখনক লৈ যি কাহিনী আনি তুলিছিল, সেয়া এতিয়া কেৱল তেওঁৰ অধ্যাত্ম যাত্ৰা নহয়—সেয়া গাঁৱৰ জীৱন দৰ্শনৰো অঙ্গ হ’ল। শিলখন এতিয়া পুণ্যস্থানৰ দৰে গণ্য, আৰু ৰজনীকান্ত, যাৰ আগতে কেৱল এজন শিক্ষক হিচাপে পৰিচয় আছিল, তেওঁ এতিয়া আত্মা, ইতিহাস আৰু শুদ্ধতাৰ পথৰ এক স্থায়ী চিহ্ন হৈ পৰিল। কিন্তু শান্ত এই সময়টোৰ মাজতে তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—কাকলীৰ দুখৰ আখ্যান মাথোঁ কাকলীৰে সীমাবদ্ধ নহয়, ই গাঁৱৰ বহুতো নীৰৱ আচলৰ দৰে লুকাই থকা নাৰী আত্মাবোৰৰ সমষ্টি। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—গাঁওখনৰ নাৰী সকলৰ মুখে মুখে ফুৰা, কিন্তু কোনোদিন লিখা বা শুনা নোহোৱা সেই নীৰব কাহিনীবোৰ সংগ্ৰহ কৰাৰ। তেওঁ গাঁওখনৰ এজনী উদ্যমী ছাত্ৰী, সেমন্তী কলিতা, যি নিজৰ আইতাৰ মুখে কাকলীৰ কথা শুনিছিল, তাৰ লগত দল গঠন কৰিলে—তেওঁলোকে বিভিন্ন ঘৰত গৈ বৃদ্ধা, বিধবা, আৰু একাকী নাৰীসকলৰ পৰা গল্প শুনিবলৈ ধৰিলে। যি কথা কেতিয়াও কোনো পুথিত নাছিল, যিবোৰ মাথোঁ সৰু মুখে মুখে এষাৰ বুলি ফুৰিছিল—সেইবোৰ এতিয়া ৰজনীৰ ডায়েৰীৰ পাতত পাতত সিংহাসন ল’লে।
এই ডায়েৰীৰ ভিতৰত এটা কাহিনী আছিল—”চন্দ্ৰা বোৱাৰী আৰু সেউজী আচল”—য’ত এটা আচলৰ তলত ডাঙৰ হোৱা লাজ, প্রেম, আৰু প্ৰত্যাখ্যানৰ বিষাদ কথিত আছিল। আন এটা—”চুন্নি আইৰ পদূলিৰ নিচিনা মন”—বর্ণনা কৰিছিল এজন বিধবা আইৰ অভিমানী জীৱন যাক সমাজে মন্দিৰত সোমাবলৈ নিষেধ কৰিছিল, কিন্তু যি প্ৰতিদিনে নামঘৰৰ বাহিৰত চুপচাপ দীঘলপৰা বহি থাকিছিল, মাথোঁ শুনিবলৈ। এই কথাসকলৰ মাজত আচল যেন এক সাঁকোৰূপে আহিছিল—যি ঢাকি ৰাখিছিল অপমান, কিন্তু অন্তত এক সাক্ষ্য হৈ ৰৈছিল। ৰজনীকান্তে অনুভৱ কৰিলে—আচল মানে কেবল এটি বস্ত্ৰ নহয়, আচল মানে এক অন্তৰ আত্মা, যি অপমান-লাজ, কান্দোন, ত্যাগ আৰু বঞ্চনাৰ গোপন কাহিনী বহন কৰে। তেওঁ এই কাহিনীবোৰ সংকলন কৰি এক পুথিৰ ৰূপ দিবলৈ লৈছিল, নাম দিলে—আচলৰ গৰ্ভত। গাঁওবাসী অবাক হ’ল, কিন্তু বৰঙণি আগবঢ়ালে। নামঘৰৰ পুৰোহিতো এই পুথিৰ প্রথম পৃষ্ঠাত লিখিলে—”যি আচল ইমান বছৰ সৰিছিল, সেই আচল এতিয়া লিখিছে।”
পুথিখন ছপা হোৱাৰ দিনা গাঁৱত এক বৈপ্লৱিক দৃষ্টান্ত স্থাপন হ’ল। নামঘৰৰ চোতালত সকলো নাৰী, যিয়ে নিজৰ কাহিনী দিছিল, তেওঁলোকৰ হাতত এটি কপি দিয়া হ’ল। বয়োজ্যেষ্ঠ মহিলাবোৰে কেঁচা পানীৰে চকু ভিজালে, আৰু তেওঁলোকে প্ৰথমবাৰৰ বাবে অনুভৱ কৰিলে—তেওঁলোকৰ কথা অমূল্য। ৰজনীকান্ত সেইদিনা নামঘৰৰ ওচৰত থিয় হৈ ক’লে—“আচল যি সৰিছিল, সেই আচল এতিয়া বুকুত পৰি আছে। আৰু আপোনালোকে সকলো সেই আচলৰ অঙ্গ।” গাঁওখন যেন এক বিশেষ সময়ৰ ভিতৰ দিয়ে গতি কৰি আছিল—য’ত ইতিহাস, আত্মা, আচল আৰু মুখ বুঁজিকই বহি থকা কাহিনীৰ এক মুক্তিৰ বতাহ উঠিছিল। শিলখন এতিয়া আগৰ দৰে নিৰ্জীব পাথৰ নহয়—সেয়া এক সাক্ষী, যেন সময়ক দেখিছে, আৰু এতিয়া সময়ে তাক চাইছে। কাকলীৰ আত্মা, হয়তো তৃপ্তিত, আন আত্মাবোৰৰ কাহিনী হেপাঁহেৰে শুনিছে। আৰু ৰজনীকান্ত—একজন শিক্ষক, কিন্তু তেতিয়াৰে পৰা এক কথাশ্ৰোতা, কথাকাৰী, আৰু কাহিনীৰ বুকু।
৮
শিলখন যি সময়ত পুনৰ ‘জীৱন্ত’ হৈ উঠিছিল, সেই সময়ত গাঁওখনৰ বয়োজ্যেষ্ঠসকলে যেন এক আশ্চৰ্য আত্মবিশ্লেষণৰ মাজেৰে পাৰ হৈছিল। নামঘৰৰ ওচৰৰ চোতালত এতিয়া নিত্য-সন্ধ্যাত শ্ৰৱণ-সভা অনুষ্ঠিত হ’বলৈ ধৰিলে—শিশু, বৃদ্ধ, আৰু মধ্যবয়সীয়া সকলেই বহি থাকিল; কেউবা গান গায়, কেউবা পুৰণি উপাখ্যান কয়, আৰু কেউবা মাথোঁ শিলখনৰ কাষত বহি থাকে। শিলখন এতিয়া ভিন্ন ৰূপত গাঁওবাসীৰ চিন্তাত গাঁথি পৰিছে—এইটোৱেই হয়তো ইতিহাস, ন্যায় আৰু মুক্তিৰ মাজৰ প্ৰাচীন সাক্ষ্য। ৰজনীকান্ত, যাৰ নাম সুকিয়া হৈ উঠিছে গাঁওখনৰ বাট-বাটলিত, এই আটাইকেইটাৰ মাজত কোনো উৎসাহী নেতা নহয়; সি মাথোঁ এজন নীৰৱ প্ৰেৰণা, যিয়ে আচলৰ গৰ্ভত থকা কাহিনীৰে বাট দেখুৱাইছে। কাকলীৰ মুক্তিৰ লগে লগে আন আন আত্মাবোৰো যেন দীঘল সময়ৰ নীৰৱতা ভাঙি মুক্তিৰ বতৰা ঘূৰাই আনিছে। গাঁওখনৰ এটি সুগন্ধি পুৱা, যেতিয়া পূৰ্ণিমাৰ পিছদিনা ৰজনীয়ে নামঘৰৰ পিছে ফুলবাৰিত বহি আছিল, তেতিয়াই এগৰাকী ব্ৰজবালাৰ মাত শুনা গ’ল—”মোৰ পুৰণি কাকাইও একেদৰে বলি হৈছিল, কেৱল কাকলীৰ দৰে ডাঙৰ নাম কোনোদিন নাছিল।” এই কথাই ৰজনীক পুনৰ চিন্তাৰ অতলে তললৈ ঠেলি নিলে। হয়তো, নামঘৰৰ পেছত থকা শিলখন কেৱল এজনীৰ নহয়, এইটো এটি কণ্ঠৰ স্তুপ—যি যুগে যুগে সংযত হৈ থাকি অহা শত নাৰীৰ মৌন কান্দোন।
এই ভাবনাই তেওঁক পুনৰ উত্তাল কৰি তুলিলে। তেওঁৰ আগৰ লিখা আচলৰ গৰ্ভত পুথিখন ৰাষ্ট্ৰীয় শিশু-সাহিত্য সংস্থাৰ পুৰস্কাৰৰ বাবে মনোনীত হ’ল। এটা চিঠিৰে তেওঁৰ ওচৰত আহি উপস্থিত হ’ল এক নিমন্ত্ৰণ—শহৰখনৰ এখন ডাঙৰ সাহিত্য-মেলাত গাঁওখনৰ কথাবোৰ শ্বেয়াৰ কৰিবৰ বাবে। চিঠিখন পঢ়ি তেওঁৰ চকুত দুখ আৰু গৰ্বৰ অদ্ভুত মিল দেখিবলৈ পোৱা গ’ল। কাকলী, যি সৰু বালিকাজনীৰ কাহিনী, যাৰ আঁৰৰ আঁৰত আছিল সমাজৰ এক ভ্ৰান্ত সিদ্ধান্ত, সেই কাকলী এতিয়া শিলৰ পৰা ওলাই এখন মঞ্চলৈ গৈছে। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—গাঁওবাসীক লৈ যাব, বিশেষকৈ সেই ছাত্ৰ-ছাত্ৰী আৰু নাৰীসকলক, যিয়ে নিজৰ কণ্ঠ আগবঢ়াইছিল সেই পুথিৰ পাতলৈ। অনুষ্ঠানৰ দিনা, গাঁৱৰ পৰা অহা লোকে মঞ্চত হালধীয়া ৰঙৰ আচলৰে শিলৰ প্ৰতিচ্ছবি একেলগে আগবঢ়ালে। ৰজনীকান্ত বক্তৃতাত কলে—”এই আচল কোনো ব্যক্তিগত বস্ত্ৰ নহয়, এই আচল হ’ল স্মৃতিৰ, আত্মাৰ, আৰু এক প্ৰজন্মৰ ইতিহাসৰ—যি চুপে চুপে ন্যায় বিচাৰি ফুৰিছিল।” আৰু যেন সেই মুহূৰ্ততে কাকলীৰ আত্মা, যি বহু বছৰ ধৰি বন্ধি হৈ আছিল সমাজৰ এক বলিকুণ্ডত, এতিয়া এক মঞ্চত আলোচনাৰ বিষয় হৈ উঠিল। সংবাদমাধ্যমত শিৰোনাম—”শিৱসাগৰৰ নামঘৰৰ পাথৰ—আচলত ঢকা ন্যায়হীনতাৰ আখ্যান”। গাঁওখনলৈ ঘূৰি অহাৰ পিছত ৰজনীকান্ত নামঘৰৰ আগত বহি থাকি অনুভৱ কৰিলে—কাকলীৰ আচল এতিয়া কেবাতেই—লিখনিত, কণ্ঠত, ৰংত, আৰু হৃদয়ত।
কিন্তু গাঁওখনৰ বাবে এক নতুন সুধা আৰম্ভ হ’ল। নামঘৰৰ শিলখনৰ কাষত এতিয়া এটি ফলক স্থাপন কৰা হ’ল—য’ত লেখা থাকিল, “এই ঠাইত কাকলী, আৰু তেওঁৰ দৰে বহুতো অচিন নামৰ আত্মাই মৌনতাৰে ন্যায় বিচাৰিছিল। এইখন পবিত্ৰতা নহয়, মুক্তিৰ পাথৰ।” আৰু সেই ফলকৰ ওচৰত ৰজনীকান্ত প্ৰতিদিন বহি থাকে—কেতিয়াবা চকু মুদে, কেতিয়াবা ৰঙা আচলবোৰৰ দুলনিত মন ঢালি দিয়ে। তেওঁ জানে—এই গাঁও হয়তো তেনে বহু বালিকাক পাহৰি গৈছিল, কিন্তু এতিয়া ইতিহাস তেওঁলোকক আঁকোৰি ধৰিছে। নামঘৰৰ ঢোল, যি কেতিয়াবা অচিনে বজিছিল, এতিয়া যেন প্ৰতিটো আঘাতত ক’লে—”মুক্তি দিয়া…”। আৰু শিলখন—সেই নীৰৱ, ঘাম-ভিজা, আচল-পিন্ধা পাথৰটো এতিয়া শুধৰাইছে সমাজক, হৃদয়ক, আৰু দৃষ্টিক। হয়তো কোনোদিন কাকলীৰ দৰে আন আত্মা যদি পুনৰ অহা মন কৰে, তেওঁ জানিব—এইবাৰ আচল সৰিব, কিন্তু সেয়া লাজতে নহ’ব—সেয়া হ’ব গৰ্জনত, শব্দত, আৰু সত্যত। কাকলীৰ অভিশপ্ত শিল এতিয়া স্মৃতিৰ জাগ্ৰত স্তম্ভ।
৯
শহৰৰ পৰা উভতি অহাৰ পিছত ৰজনীকান্ত শৰ্মাৰ জীৱন যেন দুটা পৃথক সোঁতাৰ মাজৰ সঁজুলিৰ দৰে হৈ পৰিল—এটা সোঁত আছিল শিক্ষা, শৃঙ্খলা, আৰু জীৱনৰ স্থিত ধাৰা, আৰু আনটো সোঁত আছিল অনুভৱ, ইতিহাসৰ পুনৰ মূল্যায়ন আৰু মানুহৰ অন্তৰৰ গভীৰ তলৰ তীব্ৰতা। গাঁওখনৰ সকলে তেওঁক এতিয়া “শিক্ষক” বুলি নক’লে, ক’লে—”আচল-লেখক”, “শিলৰ মানুহ”, “স্মৃতিৰ সাৰথি”। নামঘৰৰ ওচৰৰ শিলখনৰ ফালে চালে, তাৰ ওপৰত হালধীয়া ফুলেৰে মালা পৰা থাকে, কেতিয়াবা কোনো অচিন শিশুৰে হাতত এটা আচল। যিটো পাথৰ, য’ত এক সময়ত ভয় আৰু সংকোচে মানুহ আঁতৰি থাকিছিল, এতিয়া সেইটো ‘চিনাকি ঠাই’। ৰজনীকান্ত, যি কোনো সময়ত কেৱল এটা বৈজ্ঞানিক কৌতুহল লৈ গাঁওখনত আহিছিল, এতিয়া তেওঁৰ আশ্বাসেই হ’ল—”অজান শব্দ শুনিবলৈ কান দিয়ক, সেয়া মাথোঁ ভয় নহয়, সেইটো কাৰোবাৰ কণ্ঠ”। পুৰণি যুঁজ আৰু নতুন সময়ৰ এই সন্ধিক্ষণত তেওঁক আহ্বান জনোৱা হ’ল ৰাজ্যিক শিক্ষানীতি পৰিষদৰ বিশেষ অতিথি হিচাপে—আচল আৰু স্থানিক ইতিহাসক বিদ্যালয়ৰ পাঠ্যত অন্তৰ্ভুক্ত কৰাৰ বাবে মতামত দিবলৈ। প্ৰথমতে তেওঁ লাজুক হৈছিল—আচল, শিল আৰু আত্মাৰ কথাৰে কি শিক্ষা-নীতি গঢ়ি উঠিব পাৰে? কিন্তু পিছত তেওঁ বুজিলে—শিক্ষাৰ মূল হ’ল মনুষ্যতা, আৰু মনুষ্যতা জন্মায় ইতিহাসৰ ন্যায় বুজাৰ পৰা।
সেই অধিবেশনত ৰজনীকান্তে এক বিস্ময়কৰ বক্তৃতা দিলে—”পাঠ্যপুথিৰ ভিতৰ ফালে ইতিহাস গুজি ৰোৱা থাকে, কিন্তু আনকি সেই শিলখনো যি কোনো পৃষ্ঠাত নাই, সেয়া এটা বিদ্যালয় হ’ব পাৰে। আচল মানে চেপা, কিন্তু আচল মানে ঢাকি ৰখা সঁচা। আমাৰ বিদ্যালয়ৰ চৌহদত যদি এইসকল অশ্ৰু আৰু অভিমানৰ কথা নাথাকে, তেন্তে আমি শিকাও নে মাথোঁ মুখস্থ কৰাও?” তেওঁৰ বক্তৃতাই বহুজনক ভাবুক কৰিলে। সাংবাদিক সকলে আগবাঢ়ি কলে—”আপোনাৰ এই গল্প সঁচা নে গপ?” ৰজনীয়ে মিচিকিয়াই হাঁহিলে—”এই গল্প আমাৰ সমাজৰ আয়নাৰ গপ। সেই আয়নাত কাকলী আছিল, এতিয়া সেমন্তী আছে, আৰু কালি হয়তো আপোনাৰ কন্যাও থাকিব।” এই উত্তৰতেই ৰজনীকান্ত নগৰৰ আলোচনাৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰে। গাঁওখনলৈ উভতি অহাৰ সময়ত তেওঁ চাইছিল—নামঘৰৰ ওচৰৰ পাথৰখনৰ কাষত বহি এজন পুৰণি দেউতা, নিজৰ নাতিনীক ক’ব ধৰিছে—”ইয়া আছিল কাকলীৰ ঠাই। আচল সৰিছিল, কিন্তু কণ্ঠ উঠিছিল।” ৰজনী অনুভৱ কৰিলে—ইয়াতে তেওঁ কামনা কৰিছিল যি বতাহ, সেই বতাহ এতিয়া গাওঁজোৰা উৰি আছে, আৰু সেই বতাহত উৰি ফুৰিছে বহু পৃষ্ঠাৰ লেখা, কাকলীৰ দৰে নামহীন কাহিনী, যিবোৰ বহু সময় ধৰি চুপচাপ আছিল।
এই সময়তে গাঁওখনত এটা বিশেষ পৰিস্থিতিৰ জন্ম হ’ল। শালমাৰীপাৰাৰ এটা নতুন নামঘৰ নির্মাণৰ সময়ত, মাটি খুন্দোতে আকৌ এটা পাথৰ ওলাই আহে—এইটো আগৰ শিলখনৰ দৰে নহয়, কিন্তু ঠিক তাৰ সংলগ্ন কাষত। মানুহ আতংকিত—“আকৌ নেকি আত্মা?” ৰজনীক আহিল, আৰু তেওঁৰ প্ৰতিক্ৰিয়া আছিল চমকপ্ৰদ—তেওঁ ক’লে, “এইটো হয়তো সেই সময়ৰ আন এক ইতিহাস, যাক আমি পাহৰি থাকোঁ। শিল মানেই ভয় নহয়, শিল মানে স্মৃতি।” এই শিলখনৰ চাৰিওফালে নতুনকৈ এটা সজাগতা গঢ়ি উঠিল—মানুহে উৎসাহেৰে ক’লে, “এইবাৰ একো লুকোৱা নহ’ব, সকলো লিখা হ’ব।” শালমাৰী নামঘৰৰ পৰা “আচলৰ গৰ্ভত-২” নামেৰে নতুন সংকলন আৰম্ভ হ’ল। শিলখনো পুঁজি হ’ল এক স্থায়ী পাঠাগাৰৰ, য’ত প্রতিটো অচিন আত্মাৰ গল্প লিখা হ’ব। ৰজনীকান্ত চুপচাপ বহি থাকিল, নামঘৰৰ ওচৰৰ সেই পুৰণি পাথৰখনৰ কাষত। তেওঁৰ হাতত কাকলীৰ ছবিৰে এটা বুকমাৰ্ক, আৰু কণ্ঠত এটা ফিসফিসনি—”আচল সৰিছিল, এতিয়া শব্দ ওলায়। আচলখন, এইবাৰ পৃষ্ঠা হৈ উৰে।”
১০
শালমাৰী নামঘৰৰ পাঠাগাৰৰ প্ৰাৰম্ভিক দিনত, ৰজনীকান্ত শৰ্মা চুপে চুপে বহি আছিল শিলখনৰ ওচৰত, হাতত এটা নতুন পুথি—আচলৰ গৰ্ভত – ২, তলত লিখা আছে: “স্মৃতিৰ পৃষ্ঠালিখা, ন্যায়ৰ চিঠি”। তেওঁৰ চকুত আকাশ পৰ্যন্ত শীতল মেঘৰ দৰে হাঁহি আছিল, যেন কাকলীৰ আচল এতিয়া এটাই নহয়, শতাধিক পৃষ্ঠাৰ মাজে মাজে সৰিছে, এবাৰ মুক্তিৰ ধেমালিত, এবাৰ কথাৰ উন্মোচনত। গাঁওখনত এইপিনে এক উৎসৱ-উৎসৱ পৰিবেশ। শিশুসকলে আঁকি আনিলে—নামঘৰ, শিল, আৰু হালধীয়া আচল উৰুৱাই থকা বালিকাৰ ছবি। বৃদ্ধ-বৃদ্ধাই পৰস্পৰলৈ ক’লে—”পূৰ্বে যি পাথৰ ডৰ লাগিছিল, এতিয়া তাৰ ওচৰত বহি আমিতো হাঁহো!” বতাহত যেন পুৰণি সময়ৰ হাহি ভাঁহি আছে। ৰজনীকান্তে আচলক লৈ শেষ পৃষ্ঠাটোত লিখা এটা অনুচ্ছেদ পাঠাগাৰৰ দেওলত আঁকি দিলে—”যিদৰে পাথৰ গঢ়ে ইতিহাস, আচলে ঢাকে, তেনেদৰে শব্দে মুক্তি দিয়ে। কোনো আত্মাই চুপ থাকিব লাগে বুলি কোৱা হোৱা নাই।” এই উক্তিতেই যেন বন্ধ কৰা হ’ল এটি যুগৰ মৌন অধ্যায়। শালমাৰী আৰু পুৰণি নামঘৰ মিলি এতিয়া কাকলী আৰু তেওঁৰ দৰে নামহীন বালিকাসকলৰ বৰ্ণহীন পৃষ্ঠাসমূহ ৰঙীন কৰিবলৈ ওলাইছে।
গাঁৱৰ এক উৎসৱৰ দিনা—শিশুসাহিত্য দিৱস, বিদ্যালয়ত এক নাটক মঞ্চস্থ হ’ল—”আচল সৰে”, লিখন-নাট্য—যি কাকলীৰ জীৱনত আধাৰিত। শিশুবোৰে অভিনয় কৰিলে য’ত বালিকাজনীয়ে কয়—“আপোনালোক বিশ্বাস নকৰিল, কিন্তু মই জানো মই অপবিত্ৰ নাছিলোঁ!” আৰু শেষত তেওঁ আচল মেলি ৰাতিৰ আকাশলৈ দৌৰি যায়। পূৰ্ণিমাৰ পোহৰত সেই দৃশ্যত সকলো গাঁওবাসীয়ে চকু মোহাৰি লৈ বহি আছিল। কোনোজনী বিধবা বোৱাৰীয়ে তাৰ পিছত ক’ব ধৰিলে—”ইয়াকে কয় আত্মাৰ শান্তি।” নামঘৰৰ ওচৰৰ পাথৰখনত তেতিয়াৰ পৰা প্ৰতিবছৰে আঁকি দিয়া হয় এটি বালিকাৰ চিত্ৰ—আচল উৰুৱাই থকা, পোহৰলৈ দৌৰি থকা, যেন মুক্তিৰ উৎসৱ লৈ আহি থকা। ৰজনীকান্তে নিজৰ ছাত্র সেমন্তী কলিতালৈ দায়িত্ব দিল—”তুমি এই নামঘৰৰ শিলৰ আগত কথা ক’ব, যেন কাকলীৰ কাহিনী মাথোঁ এখন পুথিত নহয়, এটা চলন্ত সময়ত ৰৈ থকা শিখা হয়।” সেমন্তীয়ে হাঁহি হাঁহি ক’লে—”সাৰ, মই শিলখনৰ পিঠিত বহি থাকিম, কাকলীৰে কথা পাতিম, আৰু আনসকলক ক’ব, ভয় নকৰিবা, তোমাৰ কথাও শুনা হ’ব।” নামঘৰৰ ঢোল বাজিল, একো আশংকা নোহোৱাকৈ, যেন বাৰিষাৰ কণ্ঠত বাজি থকা কাব্যৰ ছন্দেৰে।
ৰজনীকান্ত শৰ্মা নামঘৰৰ পিছে সেই চুবুৰিত বহি থাকিলে, য’ত কাকলীৰ আচল এজন সাধাৰণ শিক্ষকৰ জীৱনক কাব্য কৰি থৈ গ’ল। পাথৰখনৰ ওপৰত এতিয়া ছোট ছোট ফুল থাকে, কোনোবাই মাটি-শুদ্ধা ৰঙেৰে লিখি থৈ যায়—”মই আছোঁ”, “তুমি শুনা”, “আচল নোহোৱা নহয়”। গাঁওখনৰ পৰা নগৰলৈ বতৰা যায়—এই নামঘৰৰ শিলখন এখন জীয়াই থকা পুথি, আৰু শিক্ষকজন—জীয়াই থকা চুঁহচাঁই। ৰজনীকান্ত নিজে ক’ব নাজানে, তেওঁ কি হ’ল—কথাৰ সাধক, ইতিহাসৰ খননকাৰী, নে কেৱল এজন শ্ৰোতা। কিন্তু তেওঁ জানে—আচলৰ শেষ ধেমালি যে এই নহয়, আচল যে সদায় সৰে, সদায় ক’ব বিচাৰে। হয়তো তেওঁৰ মৃত্যুৰ পিছতো, কোনো ন-শিক্ষক আহিব, কোনো ন-বালিকা তাক সুধিব—”সাৰ, সেই আচল এতিয়াও সৰে নে?” আৰু তাৰ উত্তৰ হ’ব—”হয়, আচল সৰে… কিন্তু ভয়ত নহয়, কণ্ঠত সৰে।”
***
নামঘৰৰ ওচৰত থকা শিলখন এতিয়া কোনো কাহিনীৰ কেন্দ্ৰবিন্দু নহয়—সেয়া এখন অতীতৰ শব্দ-জৰাজীর্ণ দেহ, যাক স্পৰ্শ কৰিলেই উঠে এক সঁচা সোঁতৰ সুৰ। বৰষুণৰ পিচত কেঁচা মাটিৰ গন্ধেৰে ভিজা নামঘৰৰ চোতালত বহি থাকে সেমন্তী—অতীতৰ সেই ছাত্ৰীৰে, যিয়ে এতিয়া নিজে শিক্ষক। সি জানে, কাকলীৰ আচল এতিয়া কোনো মৃত বস্ত্ৰ নহয়, সেয়া এক বহমান বিশ্বাস, যি প্ৰজন্মে প্ৰজন্মে মুকলি কৰি থয় আত্মাৰ গোপন সুৰবোৰ। পাথৰখনৰ ওচৰত এতিয়া দণ্ডায়মান হোৱা ফলকখনত এটা নতুন শাৰী যোগ হ’ল—“সঁচা কথা যদি চুপ থাকে, শিলেও কান্দে।” ৰজনীকান্ত শৰ্মা নাই, তেওঁৰ নিঃশব্দ মৃত্যু হৈছিল এটা ভাদ মহৰ সন্ধ্যাত, তেওঁৰ শেষ ইচ্ছা আছিল—তাক যেন শিলখনৰ কাষতেই দাহ কৰা হয়, যাৰ ওচৰত সি জীৱনটো কটাইছিল, শুনিছিল বহুতো নোপোৱা কাহিনী। তেওঁৰ দাহৰ ধোঁৱাই যেন একেবাৰে মিহলি হৈ গৈছিল গাঁওখনৰ আকাশত, আৰু সঁচা কথা যেন সেই বতাহত উৰি গৈছিল আন গাঁও, আন নামঘৰ, আন শিলৰ ওচৰলৈ। এতিয়া যেতিয়া কোনো শিশু নামঘৰৰ কাষৰীয়া ফুলবাটিত খেলে, সি আচল দেখি ভয় নেপায়; সি ভাবে—”এই আচলত কাহিনী থাকে”, আৰু হয়তো কোনোদিন সিও লিখিব। কাকলীৰ ছাঁ, যি বহু বছৰ ধৰি লাজ আৰু অভিমানত গুজি আছিল, এতিয়া মুক্ত। ইপিনে গাঁওখনৰ পাখি উৰা সন্ধ্যাত, নামঘৰৰ ঢোল বাজে—অতি সৰহে, বিনা ভয়ত। আৰু সেই ঢোলত, এক গভীৰ সুৰেৰে বাজে: “চুপচাপেই সুৰ বাজে, সেই সুৰতে আত্মা ওৰে…”
___
