ধূলিৰ মাজত হেৰোৱা

মণিরাম দেৱান

অৰুণৰ জন্ম আৰু ডাঙৰ হোৱাৰ ঠাই আছিল অসমৰ এটা শান্ত গাঁও, য’ত নদীৰ কূলৰ পোহৰ-ছায়া, ধানক্ষেতৰ সেউজীয়া, বাঁহ-চিকনিধৰ গন্ধ আৰু গছ-বৃক্ষৰ মাজত পোহৰৰ খেলা জীৱনটোক এক অদ্ভুত সুৰত বাঁধি ৰাখিছিল। গাঁওখনত পুৱা উঠিলেই পাখিৰ টনটনিৰ শব্দ, গৰমৰ বতাহত গৰম ধানৰ গন্ধ, বৰষুণৰ সময়ত নদীৰ বতাহত ভিজা মাটিৰ সুবাস—এইবোৰেই আছিল তেওঁৰ জীৱনৰ মূল অংশ। গাঁওখনৰ মানুহৰ সৰলতা, একে থালিৰ ভাত ভাগ কৰি খোৱাৰ অভ্যাস, পঞ্চায়তী সভাত গাঁওবাসীৰ একেলগীয়া সিদ্ধান্ত গ্ৰহণ, আৰু সন্ধিয়া বাটত ল’ৰা-ছোৱালীৰ ৰঙিন খেলবোৰে জীৱনৰ সাধাৰণতাক অমূল্য কৰি তুলিছিল। তেনেকুৱা পৰিৱেশত অৰুণৰ হৃদয়ত সপোনবোৰ জন্ম ল’লে—এদিন তেওঁৰো চহৰলৈ যোৱাৰ সময় আহিব, নতুন শিক্ষা, নতুন কাম আৰু নতুন জীৱনৰ সন্ধানত। পিতৃ-মাতৃৰ মুখত প্রায় শুনা কথাসমূহ—“গাঁওত থাকিলে পেট ভৰিব, কিন্তু সপোন পুৰণ নহ’ব”—তেওঁক অন্তৰজগততে কঁপাই দিছিল। গাঁওত কাম থাকিলেও সম্ভাৱনা কম, ধনীয়া মানুহৰ ক্ষেত খেতি কৰি বা স্কুলত সামান্য টিউচন দি জীৱন চলাব পাৰি, কিন্তু তাত সপোনৰ দীঘলীয়া পথ নাছিল। এই কাৰণেই অৰুণে সিদ্ধান্ত ল’লে—তেওঁক গাঁওৰ পৰা চহৰলৈ ওলাই যাব লাগিব, অচিনাকী পথতো যদি হয়, সপোনৰ খোজ তাতেই।

যাত্ৰাৰ দিনটোত গাঁওখনৰ পৰিৱেশটো যেন অদ্ভুত শূন্যতালৈ পৰিণত হৈছিল। ভাতৃবৰ্গ আৰু গাঁওবাসীয়ে যিমানেই বেলেগ হ’বলৈ দিয়া কথাবোৰ কৈ আছিল, অৰুণৰ হৃদয়ত ভিতৰুৱা গোপন শঙ্কা উজাগৰ হৈছিল। নদীৰ কূলত দাঁত খুন্দি থকা নাওবোৰ, কুঁহিপাতৰ মাজত হাঁহ-বৰগেছা, পুখুৰীৰ মাছবোৰৰ খেলা—এই সকলোবিলাক দৃশ্য যেন মায়াৰ দৰে চকুৰ আগত ৰৈ গৈছিল। মাতৃৰ চকুত অশ্ৰু আৰু পিতৃৰ কঠিন মুখত ওলোৱা নীৰৱতা তেওঁৰ অন্তৰত এক তীব্ৰ টান অনুভৱ কৰাই তুলিছিল। গাঁওখনৰ মানুহে তেওঁক শুভকামনা জনাইছিল, কিছুমানে ক’লে—“ফিৰি আহিবা, শিকৰক নোহোৱা ক’ৰবা।” এই বাক্যবোৰ শুনি অৰুণৰ মনটো চিঞৰি উঠিছিল, কিন্তু মুখেৰে কিবা ক’তেই পাৰিলৈ নাছিল। ট্ৰেইনৰ হুইচেল বাজি উঠিল, গাঁওখনৰ ল’ৰা-ছোৱালীয়ে হাত দোলাই বিদায় জনালে, আৰু সেই মুহূৰ্ততে অৰুণ বুজিলে—তেওঁ নিজৰ সপোনৰ যাত্ৰাত নামি পৰিছে। সঁচা কথাতেই, সপোনৰ আৰম্ভণি সদায় একপ্ৰকাৰ বেদনা আৰু শূন্যতাৰ লগত যুক্ত হৈ আহে। মাটিৰ গন্ধ, গাঁওখনৰ সৰলতা, নদীৰ গীত, আৰু ধানক্ষেতৰ সুবাস পিছেৰে দি চহৰৰ ভিৰভাঁটিত নামিবলৈ যাওঁতে তেওঁৰ অন্তৰৰ ভিতৰত ভয় আৰু আশাৰ এক অনন্য মিশ্ৰণ জন্ম ল’লে।

চহৰলৈ ওলাই যোৱাৰ বাটত ট্ৰেইনৰ জানলিৰ কাষত বহি অৰুণে নিজৰ জীৱনৰ অতীত আৰু আগন্তুক দিনবোৰৰ ছবি আঁকিবলৈ ধৰিলে। হেনো চহৰত কিমান নতুনত্ব অপেক্ষা কৰি আছে? চাকৰি পোৱাৰ সম্ভাৱনা, নতুন মানুহৰ লগত পৰিচয়, নতুন ভাষা, নতুন পৰিৱেশ—এই সকলোবিলাক চিন্তাই তেওঁক উৎকণ্ঠিত আৰু একে সময়ত উত্তেজিত কৰি তুলিছিল। কিন্তু চহৰৰ চকচকীয়া জীৱনৰ কথা ভাবি সুখী হোৱাৰ লগে লগে, অন্তৰৰ গভীৰতাত এটো শঙ্কা উঁকি মাৰিছিল—চহৰ কি তেওঁক নিজৰ শিকৰৰ পৰা আঁতৰি পেলাব? তেওঁ কি নিজৰ পৰিচয়টো সাঁচি ৰাখিব পাৰিব? গাঁওখনৰ সৰলতা, আত্মীয়তা, মৰমৰ গাঢ় বন্ধন—এইবোৰৰ স্থলত কি তেওঁৰ জীৱন ধন-সম্পত্তিৰ কোলাহলত পৰিণত হ’ব? এই দন্দ্বই যাত্ৰাৰ প্ৰতি মুহূৰ্তক চিন্তাতুৰ কৰি তুলিছিল। তথাপিও, অৰুণে নিজৰ মনক ধৰি ৰাখিলে—“জীৱন বুজিবলৈ, নিজকে চাবলৈ, সপোন পুৰণ কৰিবলৈ, মোৰ গাঁও ছাৰি চহৰলৈ যাবই লাগিব।” ট্ৰেইনৰ বেগেৰে আগবাঢ়ি থকা সময়ত তেওঁ বুজিলে—তেওঁৰ যাত্ৰা কেৱল স্থান পরিবর্তন নহয়, এটা নতুন অধ্যায়ৰ আৰম্ভণি। শিকৰ এৰি আহিলেও, নতুন অভিজ্ঞতাই হয়তো নিজৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰিব। আৰু সেই আশাৰ আলোকেই আছিল তেওঁৰ নতুন জীৱনৰ একমাত্র আঁচল।

***

চহৰৰ ৰেলৱে ষ্টেচনতে নামি অহাৰ মুহূৰ্ততেই অৰুণ বুজি পাইছিল যে তেওঁৰ আগতে বিস্তৃত হোৱা জীৱনটো গাঁওৰ নীলোপলাভ আকাশৰ দৰে নিৰ্মল নহ’ব, বরং ধোঁৱা আৰু ধূলিৰ ঘনপৰ্দাৰে আৱৃত হৈ থাকিব। গাঁওত য’ত সকলো মুখ পৰিচিত আছিল, চহৰত সেই পৰিচিতিৰ সলনি জনসমুদায়ৰ চাপৰাই তেওঁৰ মনটো প্ৰশ্নতাকুল কৰি তুলিছিল। ৰাস্তাৰ দুয়োফালে উচপুচ জনতা, হর্ন বাজোৱা গাড়ী, দ্ৰুতগতিত হাঁহি থকা মানুহ, আৰু আকাশত ওলমি থকা বেলেগ ধোঁৱা—এই সকলোবোৰে অৰুণৰ মগজু কেইখনমানৰ মাজতে স্তব্ধ কৰি তুলিছিল। প্ৰথম দিনৰ পুৱা চহৰৰ সৰু ভাড়াঘৰটোৰ পৰা ওলাই কামত যাব লগা বাটত তেওঁ বুজি পাইছিল—এই ঠাইত কাহাৰো সময় নাই, কাহাৰো চকুত মৰম নাই, কেৱল গতি আৰু লাভৰ বেপাৰ। গাঁওত পুৱা উঠিলে পাখিৰ টনটনি আৰু ধানক্ষেতৰ গন্ধে দিন আৰম্ভ হ’ত, কিন্তু ইয়াত পুৱা মানে ফেক্টৰিৰ সাইৰণ, কনষ্ট্ৰাকশ্বনৰ ধূলি, আৰু দোকানখোন খোলাৰ আগৰ হৈচৈ। নতুন কামৰ আশা লৈ আহি থকা অৰুণৰ মনত যদিও এক উৎসাহ আছিল, তথাপিও সেই দিনটোৰ পৰা তেওঁৰ জীৱন চহৰৰ দৌৰত ডাঙৰ চাপৰ ভিতৰলৈ সোমাই গ’ল।

অৰুণৰ কাম আৰম্ভ হ’ল এটা প্ৰাইভেট অফিসত, য’ত একেধৰণৰ ফাইল, কম্পিউটাৰ, আৰু একে ধৰণৰ চকচকীয়া বুলি দৰমহা অগণ্য কামতকৈ ডাঙৰকৈ মান্য কৰা হৈছিল। প্ৰথমতে তেওঁ বুজি পাইছিল—চহৰত টকাহে মানুহক মান্য কৰে, দক্ষতাতকৈ অধিক প্ৰাধান্য লাভ কৰে। প্ৰথম দিনৰ পৰা তেওঁৰ ওপৰত কামৰ পাহাৰ থপ থপ কৰি পৰিবলৈ ধৰিল, বিয়লি আবেলি ৰাতি ওলোৱালৈকে তেওঁ কাগজৰ মাজত থকিব লগা হৈছিল। গাঁওত য’ত পুৱতিৰ খেতিৰ কামৰ পিছত সান্ধ্যত বন্ধুবৰ্গৰ লগত ৰঙচঙে সময় কটাব পাৰিছিল, চহৰত সেই সময়ক প্ৰতিদিনেই মিছিং বুলি অনুভৱ কৰিলে। চহৰৰ ধূলি কেৱল গাড়ী-ঘোড়াৰ ধোঁৱাত সীমাবদ্ধ নহ’ল, কামৰ চাপ, কৃত্ৰিমতা, জনসমুদায়ৰ মাজত একাকিত্ব—এইবোৰেই আছিল সেই ধূলিৰ মুখ্য উপাদান। চহৰত জনাৰ সলনি মুখবোৰ ফৰাক, কাহাৰো চকুত কাহাৰো মুখ পঢ়ি নাপায়, কেৱল অচিনাকী হেঁচা আৰু প্ৰয়োজনৰ টানত গঢ়া সৰহ জনতা। কেতিয়াবা অফিসলৈ গৈ থকা সময়ত তেওঁৰ মনটো চকুত পানী লগাই দিছিল—গাঁওৰ সৰু ৰাস্তাত পইঁঠা ৰোৱা বতাহ, বাঁহৰ গছত সুৰেলা পাখিৰ গীত, আৰু মাতৃৰ কণ্ঠৰ ডাক। কিন্তু চহৰৰ কোলাহল সেই সকলো সপোন আৰু স্মৃতিৰ ওপৰত ঘন ধূলিৰ পৰত আঁকি দি তেওঁৰ অন্তৰৰ শান্তিক গিলি পেলাইছিল।

দিন বাগৰি সপ্তাহ হ’ল, সপ্তাহ বাগৰি মাহ হ’ল। অৰুণ বুজিবলৈ ধৰিলে—চহৰত জীৱন মানে কেৱল কাম আৰু টকা, আৰু সেই কাম-টকাৰ মাজত মানুহে নিজৰ পৰিচয় হেৰুৱাই পেলায়। নতুন কাপোৰ, নতুন ফোন, চকচকীয়া ঘৰ—এইবোৰৰ মাজতো তেওঁৰ অন্তৰ শূন্য থাকিছিল। কামৰ চাপত তেওঁ গাঁওলৈ ফোন কৰিব পৰা সময়ও কম পাইছিল, আৰু মাকৰ কোমল কণ্ঠত থকা চিন্তিত শব্দবোৰো কেতিয়াবা তেওঁৰ মনলৈ ওলাই অহা নাছিল। একদিন অফিসৰ পৰা ওলাওঁতে, চহৰৰ ধূলিৰ মাজত বহি থকা এজন কণমানি ল’ৰা তেওঁৰ চকুত পৰিল। ল’ৰাজনে হেণ্ডকাৰ্টৰ তলত পৰি থকা ফালিমূৰ্তি কুটি আছিল, আৰু একো নোকোৱাকৈ কণ্ঠশক্তি নোহোৱাকৈ সেইটো কঢ়িয়াই নিলে। সেই দৃশ্য দেখিবলৈ গৈ অৰুণৰ মনত প্ৰশ্নজাক আহিল—“এই চহৰেই নেকি মোৰ সপোনৰ ঠাই?” জনতাৰে ভৰপূৰ এই অচিনাকী ঠাইত তেওঁ নিজৰ সত্বা গঢ়িবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু দিনবোৰ যেন ধূলিৰ মাজত গুচি গৈ আছিল। শিকৰক এৰি অহাৰ বাবে হয়তো এই অন্তৰ খালী, হয়তো এই একাকিত্ব। তথাপিও, সপোনৰ আশাই তেওঁক দমি ৰাখিছিল, আৰু তেওঁ বিশ্বাস কৰিছিল—এই ধূলিৰ মাজত নিজকে গঢ়ি তুলিব লাগিব, যদিও সেই পথ কিমান দীৰ্ঘ আৰু কঠিন হ’ব।

***

চহৰত দিনবোৰেৰে অৰুণৰ জীৱন একেবাৰে এক ৰূপ লৈ গ’ল—সকলো কাম যেন সময়ৰ লগত প্ৰতিযোগিতা কৰি চলিছিল। পুৱা ট্ৰাফিকৰ মাজেৰে অফিসলৈ দৌৰি যাওঁতে, দিনটোৰ অধিকাংশ সময় টেবুলত বহি কাগজ, ফাইল আৰু কম্পিউটাৰৰ মাজত হেৰাই থাকোতে, আৰু সন্ধিয়া ৰাতিপুৱা ঘৰলৈ উভতি আহি বাৰে বাৰে নতুন দিনৰ বাবে প্ৰস্তুত থাকোতে তেওঁ বুজিলে—তেওঁ জীৱনৰ এক দৌৰত সোমাই পৰিছে য’ত শ্বাস লোৱাৰো সময় নাই। কৰ্মস্থলৰ দৌৰ-ধাপ, সন্মুখত থকা প্ৰজেক্ট, টাৰ্গেট, আৰু মেনেজাৰৰ হেঁচাই তেওঁৰ জীৱনটো ধৰা-খসা কৰি পেলাইছিল। গাঁওত য’ত দিনৰ গতিৰ মাজত নীৰৱতাৰ সময় থাকিল, ইয়াত দিনবোৰ কেতিয়াও থমকাতি নেলাগে, ঘড়ীৰ কাঁইট যেন নিৰন্তৰ গতিৰ লগত তেওঁৰ জীৱনক দৌৰাই লৈ যায়। অৰুণে গাঁও এৰি চহৰলৈ অহাৰ সময়ত যে সপোনৰ সাগৰত ভৰি ৰাখিছিল, সেই সপোনবোৰেৰে তলত থকা মাটিৰ গন্ধো ম্লান হৈ আহিল। এতিয়া তেওঁ যি কাম কৰি আছিল, সেই কামত ধনৰ মূল্য আছিল, নামৰ মূল্য আছিল, কিন্তু নিজৰ মনত থকা শান্তিৰ কোনো স্থান নাছিল।

প্ৰতিদিনে নতুন খৰচ, নতুন কাম, আৰু নতুন দায়িত্বেৰে অৰুণৰ জীৱন পূৰ্ণ হৈ পৰিছিল। সহকৰ্মীসকলে নতুন গাড়ী কেনে কিনিলে, নতুন ফ্লেট কেনে ল’লে, বা শপিং মলত কোনে কেনে বেলেগ ফেশ্বনৰ সামগ্ৰী কিনিলে—এইবোৰ আলোচনাই তেওঁৰ কাণত অহাৰ লগে লগে তেওঁ নিজৰ সপোনৰ মূল্য বিচাৰিবলৈ ধৰিছিল। তেওঁ ভাবিছিল, গাঁওৰ মাটিত থিয় দি তেওঁ একদিন কৃষিবিদ হ’ব, অথবা নিজৰ মাটিকেইজনৰ বাবে নতুন প্ৰকল্প আৰম্ভ কৰিব; কিন্তু এতিয়া সেই সপোনবোৰ কেৱল কামৰ চাপ আৰু চহৰৰ চকচকীয়া জীৱনৰ মাজত হেৰাই গ’ল। কামৰ চাপৰ লগত লগত মানসিক হেঁচাই তেওঁক অৱসাদত ঠেলি লৈ গৈছিল। ৰাতিপুৱা ঘড়ী বাজি উঠাৰ লগে লগে তেওঁৰ মনটো চাপৰ অনুভৱ কৰি জাগি উঠিছিল। দিনে দিনে মানুহবোৰ যেন মেচিন হৈ গৈছিল, কাৰো সময় নাছিল কিবা ব্যক্তিগত কথা-পাত কৰিবলৈ, কাৰো চকুত স্নেহৰ আভা নাছিল। মানুহবোৰৰ মাজত থকাৰ পাছতো অৰুণ নিজকে বেছি একাকি অনুভৱ কৰিছিল।

এইবোৰৰ মাজতো তেওঁৰ অন্তৰৰ গভীৰতাত গাঁওৰ স্মৃতিবোৰে বাৰে বাৰে উঁকি মাৰি আহিছিল। ধানক্ষেতৰ মাজত পোৱালি সময়ত দৌৰি যোৱা দিন, নদীৰ কূলত বন্ধু-বান্ধৱীৰ সৈতে গীত গোৱা মুহূৰ্ত, আৰু সন্ধিয়া পৰত হেঁপাহেৰে তিতিবোৰ ঘূৰি অহা—এইবোৰে তেওঁৰ মগজুত কেতিয়াবা গৰম চপাই দিছিল। কিন্তু তাৰ লগে লগে, চহৰৰ ধূলিৰ মাজত সেইবোৰ যেন দূৰদূৰান্তৰ সপোনৰ দৰে হ’ল। দিনৰ দৌৰত তেওঁ কেতিয়াও স্থিৰ হৈ বহিবলৈ সময় নাপাইছিল, কেতিয়াও চকু বন্ধ কৰি নিজৰ হৃদয়ৰ গভীৰতম কোণলৈ চাই চাবলৈ সময় নাপাইছিল। তেওঁ বুজিলে—এই দৌৰত মানুহৰ জীৱনৰ সপোনৰ মূল্য কমে গৈ আছে, কেৱল ধন আৰু সম্পত্তিৰ মূল্য বৃদ্ধি পোৱা গৈছে। কিন্তু সেই ধনৰ মাজত মানৱীয়তা নাই, শান্তি নাই, গাঁওৰ পৰিচিত মাটিৰ গন্ধ নাই। গাঁওৰ সেই সৰু সৰু সপোনবোৰ, যিবোৰত জীৱনৰ মিঠাস আছিল, সেয়া এতিয়া চহৰৰ অচিনাকী কংক্ৰিটৰ দেওয়ালত বন্দী হৈ পৰিছে। অৰুণৰ হৃদয়ত তেতিয়া এটা প্ৰশ্ন সদায় গুজি থাকিছিল—“মই সঁচাকৈ দৌৰি আছোঁনে, নে কেৱল ধূলিৰ মাজত হেৰাই গৈছোঁ?”

***

চহৰত কাটোৱা কেইমাহৰ পাছত অৰুণে বুজিবলৈ ধৰিলে—তেওঁৰ অন্তৰটা যেন দিনক দিনে ম্লান হৈ আহিছে। প্ৰথমতে যি উৎসাহ লৈ আহিছিল, কাম আৰু ধনৰ সপোনত যি উচ্ছ্বাস আছিল, সেইবোৰে আজি যেন কালি ধৰা শ্বেয়ালপাতৰ দৰে শুকাই গ’ল। কামত ব্যস্ত হৈ পৰাৰ লগে লগে তেওঁৰ ভিতৰৰ আত্ম-সত্তা ধোঁৱাৰ দৰে মিলাই গৈছিল। কেতিয়াবা ৰাতি ঘৰলৈ উভতি আহি আয়না-চকুত চাই তেওঁ নিজকে পৰিচিত বুলি অনুভৱ কৰিব নোৱাৰিছিল। “অৰুণ” বুলি যাক গাঁওত সকলো লোকে চিনিছিল, সেই অৰুণ এতিয়া কেৱল চহৰৰ এটা অফিসৰ এক কৰ্মচাৰী, এটা খালী নাম-মাত্ৰ পদবী, এটা নম্বৰ—এতিয়াৰ গাঁওৰ সৰল, মাটিৰ গন্ধত ভৰা যুৱক নহয়। নিজৰ নামটো কেতিয়াবা তেওঁৰ বাবে অচিনাকী হৈ পৰিছিল, কিয়নো সেই নামত এতিয়া গাঁওৰ স্মৃতি, নদীৰ কূল, ধানক্ষেত, বা শিশুৰ মিহি হাঁহি নাই। নামটোত কেৱল এক থকান, এক দৌৰ, এক অনিশ্চয়তা, আৰু চহৰৰ ধূলি।

অৰুণৰ অন্তৰৰ দ্বন্দ্ব দিনকে দিনে বৃদ্ধি পাইছিল। কামৰ চাপত তেওঁ নিজকে মেচিনৰ দৰে চলাই লৈ গৈছিল, মেনেজাৰৰ আদেশ পালন কৰি চলিছিল, কিন্তু নিজৰ মনৰ কোনো কথা শুনিবলৈ বা বুজিবলৈ সময় নাছিল। কেতিয়াবা তেওঁৰ মনত পুৰণি সপোনবোৰ উকি মাৰিছিল—কেতিয়াবা কৃষিবিদ হোৱাৰ, কেতিয়াবা গাঁওৰ শিক্ষাৰ বাবে কিবা কৰ্ম কৰাৰ, কিন্তু চহৰৰ ঠাণ্ডা বাতাবৰণ সেই সপোনবোৰক সলনি কৰি নতুন কৃত্ৰিম লক্ষ্যৰে ঢাকি পেলাইছিল। দিনক দিনে তেওঁৰ মানুহৰ সৈতে যোগাযোগ সীমিত হৈ পৰিছিল, কেতিয়াও ক’ৰবাত নতুন বন্ধু পাতিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল যদিও সেই বন্ধুত্বত গাঁওৰ আন্তৰিকতা বা উষ্ণতা নাছিল। মুখবোৰে হাঁহি দিছিল, কথাবোৰ মিঠা শুনা গৈছিল, কিন্তু সেই হাঁহি আৰু কথাবোৰৰ অন্তৰত কোনো সঁচা অনুভূতি নাছিল। দিনক দিনে তেওঁ বুজিবলৈ ধৰিলে—তেওঁৰ পৰিচয়টো যেন মাটিৰেৰে গঢ়া গছৰ দৰে, যাৰ শিকৰ কাটি দিয়া হৈছে, আৰু এতিয়া কেৱল কংক্ৰিটৰ মাটিত টিকি থাকিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে।

এদিন ৰাতি অৰুণ ব্যস্ততাৰে গা ধুই বিছনাত পৰি গ’ল। কিন্তু চকু মুদিলেই গাঁওৰ ছবি, নদীৰ কলকলনি, খেতিৰ মাজত হাঁহি থকা বন্ধুসকলৰ মুখপিন্ধাই তেওঁৰ চকু আগত ভাসি উঠিল। সপোনৰ মাজত তেওঁ নিজৰ নাম শুনিলে—“অৰুণ, তই এতিয়া ক’ত আছিস?” সেই ডাকত তেওঁ চমকি উঠিল, কিয়নো এই প্ৰশ্নত তেওঁৰ আত্মাই নিজৰ উত্তৰ বিচাৰি উচপুস কৰি আছিল। চহৰৰ হেঁচাত, কামৰ চাপত, কৃত্ৰিম সম্পর্কৰ মাজত তেওঁ নিজৰ নামটোকে সঁচাকৈ হেৰুৱা বুলি অনুভৱ কৰিলে। পৰিচয় মানে কেৱল নাম নহয়, পৰিচয় মানে নিজৰ শিকৰ, নিজৰ মানুহ, নিজৰ সপোন, নিজৰ আত্মাৰ ভাৰসাম্য। আৰু অৰুণ বুজি পাইছিল—চহৰৰ মাজত তেওঁ সেইবোৰ একে একে হেৰুৱাই পেলাইছে। নিজৰ নাম অৰুণ হলেও, সত্তা আৰু শিকৰহীন জীৱনত তেওঁ কেৱল ধূলিৰ মাজত হেৰোৱা এজন মানুহ।

***

অৰুণৰ দিনবোৰ চহৰত অলপে অলপে যান্ত্ৰিক হৈ পৰিছিল। চাকৰিৰ চাপ, ধুনীয়া কিন্তু ঠাণ্ডা ফ্লেট, ৰাতিপুৱা লিফ্টৰ সুৰ, আৰু চহৰৰ ঠাণ্ডা সোঁতীয়াহৰ দৰে অহা-যোৱা মানুহবোৰৰ মাজত তেওঁ একেবাৰে মুকলি নাছিল। সেইদিনা বেলিগুঁধি কাৰ্যালয়ৰ পৰা ঘূৰি আহি অৰুণ বেছিকৈ ক্লান্ত হৈছিল। জপানীয়াকৈ কামত লগাই দিয়া টেবুলৰ কাগজৰ ফাইলবোৰ, মেনেজাৰৰ কঠিন দৃষ্টি, আৰু সহকৰ্মীৰ প্ৰতিযোগিতা—সকলোতে ওলোট-পালোট খাই পৰিছিল। তেনে এটা ক্ষণত, তেওঁ নিজৰ ফ্লেটৰ ফালে উঠি আহি ডাকবাকচ খুলি চাবলৈ গৈ, ওচৰলৈ এটা সৰু খাম চকুত পৰিল। খামটো মেলিন, ধূলোত মাখ খোৱা, কিন্তু কোনো অচিনাকী নাছিল—কাৰণ তাৰ ওপৰত লেখা অক্ষৰবোৰ অৰুণৰ শৈশৱৰ স্মৃতিৰ সোঁত কঢ়িয়াই আনিছিল। খামত মোলীয়া ভাঁজ কৰা অসমীয়া অক্ষৰত লেখা আছিল তেওঁৰ নাম—“অৰুণ”—যি হাতৰ লেখাটো চিনি পোৱাৰ লগতে তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰত এৰা এটা অচিনাকী কঁপি উঠিল। এই হাতৰ লেখাটো, এই অক্ষৰৰ ভাঁজবোৰ, যেন তেওঁৰ গাঁওৰ হালধীয়া পথাৰত খেলি থকা দিনৰ লগে লগেই গছৰ ছাঁত বহি কাবন্ধীয়া কথাবোৰ কোৱা মানুহজনৰ লগত জড়িত আছিল। খামখনৰ ভিতৰত এটা চিঠি আছিল, যি কাগজটোতেই মাটিৰ সুবাস, ক’ত যেন গাঁৱৰ উষ্মাৰ স্পৰ্শ মিহলি হৈ আছিল।

চিঠিটো খুলি অৰুণ অলপ থৰথৰাই পড়িবলৈ ধৰিলে। প্ৰথমে তেতিয়া তেওঁৰ চকুত পৰিল—“অৰুণ, তই কুশলতে আছ নে?”—এই সৰল প্ৰশ্নটোতেই তেওঁৰ বুকুৰ ভিতৰখন কঁপি উঠিল। চিঠিখন লিখিছিল তেওঁৰ গাঁওৰ এজন বয়স্ক মানুহ, মাধৱ কাকাই, যিজন তেওঁৰ শৈশৱৰ দিনত সদায় গছত উঠি কেঁচা আম আৰু কদলীবোৰৰ লগত খোজ ল’ই ঘৰলৈ ফুৰাই আনিছিল। মাধৱ কাকাই গাঁওখনৰ বর্তমানৰ কথা বৰ্ণনা কৰিছিল—কিমান মানুহে শহৰত চাকৰি বিচাৰি গাঁও এৰি গৈছে, গাঁওৰ কাকতিয়াই পাহৰিবলৈ ধৰিছে সিহঁতৰ নাম, আৰু তাতো অথচ শস্যভৰা ধানৰ মাটি এতিয়াও তেনে ধুনীয়া। তেওঁ চিঠিখনত লিখিছিল যে গাঁওখনৰ নদী এখন নতুনকৈ উগ্ৰকৈ বোৱাবলৈ ধৰিছে, যেন প্ৰকৃতিয়ে নিজেই গাঁওক পুনৰ জগাই তুলিবলৈ বিচাৰিছে। তেওঁ লিখিছিল—“অৰুণ, মাটিৰ গন্ধতো পাহৰিব নোৱাৰি। শিকৰহীন গছবোৰ বেয়া সময়ত লুটিয়াই যায়। মনত ৰাখ, তোৰ শিকৰ এই মাটিতেই।” এই অক্ষৰবোৰ অৰুণৰ চকুত নচৰা দৰে হৈ পৰিছিল। সৰু সৰু বাক্যবোৰত যেন গাঁওখনৰ গন্ধ, পাখি কলিৰ কলতানি, আৰু গছৰ পাতৰ মাজত সোমাই অহা ৰবিৰ কিৰণবোৰ একেলগে চকুত পৰিছিল।

চিঠিখন পড়ি অৰুণৰ হৃদয়ত একেবাৰে এটা অদ্ভুত অনুভূতি জাগি উঠিল। চহৰৰ বিলাসী বতাহত, এচএছএলৰ ৰিপ’ৰ্টৰ লাইনত, অথবা চকচকীয়া দোকানৰ বহুত ভিৰত তেনেকুৱা অনুভূতি কেতিয়াও পাই নাছিল। এই চিঠিখনৰ সৰু সৰু শব্দবোৰে তেওঁৰ অন্তৰ মুকলি কৰি দিলে। তেওঁৰ চকুত পানী আহিল, যিবোৰ তেওঁ লুকাবলৈ চেষ্টাও নকৰিলে। তেতিয়া তেওঁ নিজকে সোধালে—“মই ক’ত আছোঁ? এই চহৰৰ কংক্ৰিটৰ দুনিয়াত মই ক’ত গ’লোঁ?” সেয়া বুজিবলৈ গাঁওক লৈ থকা স্মৃতিবোৰে তেওঁক কঁপাই তুলিছিল। গাঁওত বিয়লি বেলিৰে গছৰ তলত বসি বন্ধু-বান্ধৱৰ লগত কেঁচা আম খোৱাৰ দিন, গুৱাহাটী-চহৰৰ পৰা ওলাই অহা ৰেলৰ সুৰ শুনি শুৱনি পৰা নিশা, আৰু মাকৰ সোনালী বাটিৰ লগত ভাত খোৱা সময়বোৰে তেওঁৰ মনত একে-একে ভেসি উঠিছিল। চিঠিখন যেন মাত্ৰ কাগজত লেখা অক্ষৰ নহয়, সেইটো আছিল এক প্ৰতিধ্বনি—যি প্ৰতিধ্বনি তেওঁৰ অন্তৰৰ ভিতৰত বহুত দিনৰ পৰা থিতাপি মাৰি থকা খালীপনিত এক নতুন জোনাকৰ পোহৰ দি গ’ল। অৰুণ বুজিলে, সঁচাকৈয়ে তেওঁ কিবা হেৰুৱাইছে, আৰু সেইটো পুনৰ পোৱাটো হয়তো এই চিঠিখনৰ পৰা আৰম্ভ হব পাৰে।

***

অৰুণৰ অন্তৰত সেই চিঠিখনৰ পঢ়ণি হ’তাৰে এক অদ্ভুত আগ্ৰহ জাগি উঠিছিল। দিনৰ পাছত দিন, তেওঁ নিজৰ কামৰ মাজতো মনত মনত গাঁওক ভাবি থাকিবলৈ ধৰিলে। মাধৱ কাকাৰ লেখা শব্দবোৰে তেওঁক হাতত মাটি ধৰি থকা শিশুৰ দৰে উষ্মা দিছিল। অবশেষত এজন বেয়াৰী ছুটিৰ দিনত তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—এবাৰ গাঁওলৈ গৈ দেখা কৰি আহিব। বহুদিনৰ পাছত ৰেলৰ টিকট কাটি, মানুহৰ ভিৰত উঠি, চকুৰে বাহিৰলৈ চাবলৈ ধৰিলে। চহৰৰ ম্লান ধোঁৱাৰ মাজৰ পৰা বাহিৰ হৈ আহি, ধানক্ষেত, নদী আৰু বনমালীৰ দৃশ্য দেখিলে বুকুৰ ভিতৰ এক ধৰণৰ উজাপুৰি অনুভৱ কৰিলে। ৰেল ষ্টেচনত নামি গাঁওৰ পথ ধৰি যোৱাৰ সময়ত, সৰু-সুৰা ঘৰৰ ওচৰত মানুহৰ কণ্ঠ শুনিলে—এটা প্ৰচলিত সুৰ, যি চহৰত বহুদিনে শুনা হোৱা নাছিল। গাঁওখনত সোমাই যোৱাৰ লগে লগেই, তেওঁৰ চকুৰে মাধৱ কাকাক বিচাৰি ফুৰিবলৈ ধৰিলে। তেওঁ গাঁওৰ ঘৰবোৰৰ মাজেৰে গৈ থমকি থমকি সুধি সুধি শেষত এজনক হেঁপাহেৰে চিনি পালে—পুৰণি ভাঙি-পৰা এখন ঘৰ, য’ত মাধৱ কাকাই পুস্তকৰ মাজত বহি আছিল।

মাধৱ কাকাই অৰুণক দেখা পোৱামাত্ৰই চকুত এক মৃদু হাসি লৈ উঠিলে। বয়সত অলপ বেঁঢ়ি গ’লেও, চকুৰ দীপ্তি আৰু মাতৰ কোমলতা একেবাৰে আগৰ দৰে আছিল। অৰুণ হাতত ধৰা চিঠিখন উজাই ধৰিলে আৰু মাত নপালাকৈয়েই মাথোঁ ক’লে—“কাকা, মই আহিলোঁ।” মাধৱ কাকাই হাতত ধৰা পুৰণি চশমা খুলিলে আৰু অৰুণৰ ফালে তাকিলে। তেওঁৰ চকুত এক গভীৰ স্নেহ আছিল। তেওঁ অৰুণক ভেতৰলৈ বহিবলৈ ক’লে আৰু সৰল মাতত প্ৰশ্ন কৰিলে—“তই সুখীনে চহৰত?” অৰুণ কিছুক্ষণ চুপচাপ থাকি মাথোঁ মুৰ নোলোৱালে। মাধৱ কাকাই বুজি পাই যেন কোমল মাতত ক’লে—“অৰুণ, জীৱন কেতিয়াও কেৱল ধন-সম্পত্তিৰ মাজত সীমাবদ্ধ নহয়। তই যি সপোন লৈ গাঁও এৰি গৈছিলি, সেই সপোনৰ ভিতৰত মাটিৰ সুবাস আছিলনে? সপোনৰ নামত মানুহে কেতিয়াবা নিজৰ সত্বা পাহৰি যায়। কিন্তু সপোন আৰু বাস্তৱৰ মাজত পাৰ্থক্য বুজি নাপালেই জীৱন অপূর্ণ হৈ যায়।” অৰুণ চকুৰে মাটিৰে ভৰা উঠোনলৈ চাই আছিল, য’ত গছৰ পাতত পৱন লহৰাই বতাহৰ সুৰ দিছিল। সেই দৃশ্যই তেওঁৰ মনত প্রশ্ন উত্থাপন কৰিলে—সঁচাকৈয়ে তেওঁ সপোনৰ নামত নিজৰ অন্তৰখন হেৰুৱাই পেলাইছিল নে?

আলোচনাটো দীঘলীয়াকৈ চলি গ’ল। মাধৱ কাকাই তেওঁৰ শৈক্ষিক অভিজ্ঞতাৰ পৰা কোৱা উদাহৰণবোৰে অৰুণৰ মনত এক সজাগতা জন্মালে। তেওঁ ক’লে—“সপোনৰ পিছে দৌৰাটো বেয়া নহয়, কিন্তু সপোন যদি কেৱল চকচকীয়া হাইৰাইজ বিল্ডিং, দামি গাড়ী বা ধন-সম্পত্তি হ’ল, তেন্তে সেইটো সপোন নহয়—সেইটো ফাঁকা বাট। সপোনক জীৱনৰ লগত জড়াই তুলিব লাগে, শিকৰৰ লগত মিলাই তুলিব লাগে। তই শিকৰহীন গছ যেন নহ’বি অৰুণ। মাটি বিচৰা, গন্ধ বিচৰা, নিজৰ সত্তাক সাঁচি ৰখা—এইবোৰতে জীৱনৰ সত্য।” এই বাক্যবোৰ শুনি অৰুণৰ অন্তৰত এক ধৰণৰ উষ্মা আৰু লজ্জা দুয়ো অনুভৱ হ’ল। বহুদিনৰ চহৰৰ ধোঁৱা আৰু ধূলিৰ মাজত, মাধৱ কাকাৰ এই সৰল শব্দবোৰে তেওঁৰ মনৰ মাটিৰ দৰে সজীৱ হৈ উঠিল। তেওঁ বুজিলে, হয়তো পুনৰ নিজৰ সপোনক শুদ্ধ কৰি, বাস্তৱৰ সৈতে জড়াই তুলিব লাগিব। অৰুণৰ অন্তৰত এটা দৃঢ় সংকল্প জন্মিলে—নিজৰ পথ পুনৰ সন্ধান কৰিবলৈ, আৰু নিজৰ পৰিচয় পুনৰ লাভ কৰিবলৈ।

***

অৰুণ গাঁওখনৰ বাটত চলি আছিল, মাথোঁ একো নকথাকৈ। মাধৱ কাকাৰ কথাবোৰ এতিয়াও তেওঁৰ কাণত গুঞ্জৰি আছিল—“শিকৰ নথকা গছেও উজাই যায়।” এই সৰল বাক্যটোৱে তেওঁৰ অন্তৰক একেবাৰে গোটেই জগতৰ দৰে কঁপাই দিলে। ৰেল ষ্টেচনত নামি অহা সময়ৰ পৰা গাঁওখনৰ ধূলি, মাটিৰ গন্ধ, ধানৰ গছত দুলি থকা হাওঁফাওঁ বতাহে তেওঁক শৈশৱৰ সপোনবোৰলৈ উভতাই লৈ গৈছিল। কিন্তু কাকাৰ কথাবোৰই তেওঁৰ বুকুত এক গভীৰ খালি ঠাই সজাই তুলিছিল। তেওঁ ভাবি থাকিল—সঁচাকৈয়ে তেওঁ কি লৈ আহিছে চহৰৰ পৰা? ধন, চাকৰি, চকচকীয়া ঘৰ—এইবোৰ সপোন আছিল নেকি? নাকি সেইবোৰ মাথোঁ এটা প্ৰলোভন আছিল যাৰ ভিতৰত নিজৰ পৰিচয় খুই পেলাইছে? তেওঁ নিজকে সুধিলে—যদি এইবোৰে জীৱনৰ মূল অৰ্থ হয়, তেন্তে কিয় এতিয়া তেওঁৰ বুকু শূন্য লাগে, কিয় তেওঁৰ চকু ভিজে গাঁওখনৰ কথা মনত পেলালে? অৰুণৰ হাঁহিৰ আড়ালৰ ভিতৰত এক গভীৰ চিন্তা-মনন জন্মি উঠিছিল।

তেওঁ গাঁওখনৰ নদীৰ কূলত গৈ বহিল। পানীৰ সোঁত বৈ গৈছিল, যেন নিজৰ লগত সতে সপোন আৰু দুখবোৰ লৈ গৈ আছে। কূলত বহি, তেওঁ চকুৰে পানীত ভাসি থকা পাতে চালে আৰু ভাবিলে—এই পাতবোৰ গছৰ পৰা আঁতৰি গৈছে, ঠিক যেন সেও নিজৰ গাঁওৰ পৰা আঁতৰি গৈছিল। কাকাৰ কথাবোৰত সেই তুলনা তেওঁ স্পষ্টকৈ বুজি পাইছিল। গছত শিকৰ নথকা মানে সপোনো স্থায়ী নহ’ব; যেতিয়া ঝঞ্ঝাৱত আহে, গছটোৱে কেতিয়াবা উজাই যাবই। তেনেকুৱা হ’বলৈ তেওঁ বিচৰা নাই, কিন্তু নগৰৰ চকচকীয়াই তেওঁক অচিনাকীভাৱে তেনে গছত পৰিণত কৰিছিল। নদীৰ পাৰৰ শীতল বতাহত বহি থাকোঁতে তেওঁৰ মূৰত সৰহ ধৰণৰ স্মৃতি ভিৰি আহিছিল—মাকৰ স্নেহময়ী মুখ, দেউতাৰ কঠিন কিন্তু সৎ কথাবোৰ, বন্ধুবোৰৰ লগত গছত উঠি খেলা কৰা দিনবোৰ। এই সকলোবোৰৰ মাজতেই তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে—এইবোৰেই সঁচা সপোন আছিল, যিবোৰে জীৱনক মাটিৰ লগত জড়াই ৰাখিছিল। সেয়ে, নগৰৰ চকচকীয়া কাচৰ আৱৰণৰ ভিতৰত জীৱন পোৱাটো হয়তো মাত্ৰ এক ভ্ৰম।

সন্ধিয়া নামি আহিছিল। গাঁওখনৰ আকাশত ৰঙা কপোৰৰ দৰে সূৰ্যাস্তৰ পোহৰ ছুটিছুটি কৰি পৰিছিল। অৰুণৰ অন্তৰখনো সেই পোহৰৰ লগত মিশি গ’ল। মাধৱ কাকাৰ কথাবোৰত তেওঁৰ মনে এক গভীৰ সত্য ধৰা পাইছিল—জীৱনৰ মূল উদ্দেশ্য কোনো ধনৰ থুপ নহয়, কোনো চকচকীয়া দুনিয়াও নহয়; জীৱনৰ মূল উদ্দেশ্য হ’ল নিজৰ শিকৰলৈ সঁহাৰি জনোৱা, নিজৰ পৰিচয় ৰক্ষা কৰা। অৰুণৰ বুকুৰ ভিতৰত এয়া নতুন জাগৰণ যেন। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে—আৰু দৌৰ-ধাপৰ মাজত নিজৰ সত্বা হেৰুৱাব নোৱাৰে। যি নগৰীয় চকচকীয়া সপোনৰ নামত তেওঁ কেতিয়াবা মাটিৰ গন্ধ পাহৰিছিল, সেই সপোনৰ মাজত এতিয়া নতুনকৈ সজীৱতাৰ খোজ পেলাব লাগিব। গাঁওক কেতিয়াবা আঁতৰি থ’লো বুলিও তেওঁ শিকড়তকৈ আঁতৰি থাকিব নোৱাৰে। গছ যদি শিকৰৰ সৈতে যুক্ত থাকে, তেন্তে ঝঞ্ঝাৱততকৈও দৃঢ় হৈ থাকিব পাৰে। সেই সত্যই অৰুণৰ মনত এক দৃঢ় সংকল্প জন্মালে—আনকি যদি শহৰৰ চকচকীয়া পথেও পুনৰ মাতি ডাকে, তেওঁ নিজৰ মূল সত্তা পাহৰিব নোৱাৰে। শিকৰেই তেওঁৰ জীৱনৰ শক্তি, আৰু শিকৰেই তেওঁৰ সপোনক সত্যত ৰূপান্তৰিত কৰিব।

***

অৰুণৰ অন্তৰত সেই দিনবোৰত ভয়ানক এটা দ্বন্দ্ব চলি আছিল। গাঁওৰ মাটিৰ গন্ধ, গছৰ ছাঁতকৈ শান্তি, নদীৰ সোঁতৰ সুৰ আৰু মাধৱ কাকাৰ বাক্যবোৰে তেওঁক নিজৰ শিকৰৰ ফালে টানি লৈ গৈছিল। কিন্তু একেদৰে নগৰৰ চকচকীয়া দুনিয়াও তেওঁৰ মনত শক্তি জাগাই তুলিছিল। নগৰত তেওঁৰ আছে চাকৰি, য’ত প্ৰতিমাহে ধন আহে, য’ত তেওঁৰ নামৰ লগত মান-মৰ্যাদা জড়াই পৰিছে। গাঁওত সেয়া নাই—নগৰৰ দৰে বৈদ্যুতিক আলো, বহুত মানৱ সুযোগ-সুবিধা নাই, চাকৰি নাই। গাঁওত বিয়লি বেলিৰে শান্তি থাকিলেও, ভবিষ্যতৰ ভৰকৈছা পথ সহজে নিৰাপদ নহয়। এইদৰে দুইবাটে টানি থকাৰ অনুভৱত অৰুণৰ মগজুত সদায় চিন্তাৰ মেঘ গঢ়ি উঠিছিল। কেতিয়াবা তেওঁ চকুত গাঁওখনৰ ধানৰ সেউজীয়া শস্যক্ষেত দেখিছিল, কেতিয়াবা পুনৰ নিজৰ চকচকীয়া অফিসৰ কাঁচৰ সন্মুখত নিজৰ প্ৰতিচ্ছবি দেখিছিল।

প্ৰলোভনবোৰ নগৰৰ পৰা আহি আছিল। সহকৰ্মীসকলে নতুন গাড়ী কেনে বুলি গৰ্ব কৰি কোৱা, ধুনীয়া ফ্লেটৰ ছবি দেখুওৱা, বা মেনেজাৰৰ পৰা পদোন্নতিৰ আশা—এইবোৰে অৰুণক পুনৰ নগৰৰ দিশেৰে টানি লৈ গৈছিল। নগৰৰ ধন আৰু চাকৰিয়ে তেওঁক দিব পৰা নিৰাপত্তাই তেওঁৰ মনত প্ৰশ্ন তুলিছিল—“গাঁওলৈ উভতি গ’লে কি এই সকলোবোৰ এৰি দিব পাৰিম?” কিন্তু একেদৰে অৰুণৰ হৃদয়ৰ গভীৰতম কোণত এটা খালি অনুভূতি সদায় উপস্থিত আছিল। নগৰৰ চকচকীয়া জীৱনত ধন থাকিলেও, পৰস্পৰৰ মৰম নাই, নিজৰজনৰ মাত নাই, আৰু সেই আত্মীয়তাৰ শিকৰ নাই। গাঁওত ধন নাথাকে, কিন্তু মাটিৰ লগত যুক্ত এক নিৰ্ভেজাল জীৱন থাকে। মাধৱ কাকাই কৈছিল—“শিকৰ নথকা গছ উজাই যায়।” অৰুণৰ মনত এই বাক্যটো সদায় গুঞ্জৰি থাকিছিল। যদি নগৰত থকাটো মানে শিকৰ খুই পেলোৱা, তেন্তে সেই ধন-সম্পত্তি সঁচাকৈয়ে টিকি থাকিবনে?

এই দ্বন্দ্বই দিনে দিনে অৰুণক ভাঙি তুলিছিল। ৰাতিপুৱা বিছনাত শোৱাকৈ তেওঁ ভাবিছিল—“মই যদি গাঁওলৈ উভতি যাওঁ, তেন্তে মাককো সুখী কৰিব পাৰিম, মাটিকো ধৰি ৰাখিব পাৰিম। কিন্তু মোৰ ভবিষ্যৎ? মাকৰ লগত মোৰ দায়িত্ব?” আনহাতে নগৰত থকাটো মানে ধন আৰু চাকৰিৰ নিশ্চয়তা, কিন্তু আত্মীয়তাৰ শূন্যতা। দুয়ো দিশে পথ মুকলি, কিন্তু দুয়ো পথৰ মাজেৰে যোৱা মানে একো নোখোজাকৈ চলা। এই লড়াইত তেওঁৰ মনৰ ভেতৰ পৰা কেতিয়াবা সৰু সৰু ধ্বনি আহিছিল—“গাঁওলৈ উভতি যা।” আনহাতে পুনৰ সৰু সৰু ধ্বনি আহিছিল—“থাকি যা, এইয়াই জীৱন।” অৱশেষত অৰুণ বুজিলে—এই দ্বন্দ্বই তেওঁৰ জীৱনৰ সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূর্ণ মঞ্চ, য’ত তেওঁক নিজৰ পথ নিৰ্ধাৰণ কৰিব লাগিব। যি পথত তেওঁ নিজৰ সত্য পাবে, সেয়াহে জীৱনৰ সঠিক দিশ হব। আৰু সেই সঠিক দিশ বিচাৰিবলৈ, তেওঁক নিজৰ হৃদয়ৰ গভীৰতম কণ্ঠ শুনিব লাগিব।

***

অৰুণে বহু ৰাতি চিন্তা কৰি, বহু অভ্যন্তৰীণ লড়াই কৰি অবশেষত সিদ্ধান্ত লৈছিল—তেওঁ উভতি যাব গাঁওলৈ। চহৰৰ চাকৰি, চকচকীয়া ঘৰ, ধুনীয়া সন্মান—এই সকলোবোৰ এক পলৰ বাবে মধুৰ মায়াজালৰ দৰে লাগিছিল, কিন্তু অন্তৰত তেওঁ বুজি পাইছিল যে সেয়া তেওঁৰ সত্তাৰ সৈতে মিল নাথাকে। এজন মানুহ শিকৰবিহীন হৈ থাকিব নোৱাৰে, সেই সত্যই তেওঁৰ বুকুত উজাগৰি উঠিছিল। সিদ্ধান্ত লওঁতেই বুকুৰ ভিতৰত এক অভূতপূৰ্ব শান্তি আহিছিল, যেন বহুদিন ধৰি দম দি থকা নিশ্বাস উমলি অহাৰ অনুভৱ। চাকৰিৰ পদত্যাগ পত্ৰ দিবলৈ যোৱাৰ সময়ত সহকৰ্মীসকলে আচৰিত হৈ গ’ল। কিছুমানে ক’লে—“এতিয়াৰ দুনিয়াত গাঁওলৈ উভতি যায় ক’বলে? ভবিষ্যত নষ্ট হ’ব।” কিন্তু অৰুণৰ চকুত এক দৃঢ়তা আছিল। তেওঁ মাথোঁ হাঁহি মাৰি ক’লে—“ভবিষ্যত মানে ধনেই নহয়, পৰিচয়ো।” এয়া ক’লে আৰু তেওঁ ওলাল, যেন নতুন যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি।

গাঁওলৈ উভতি অহাৰ লগে লগে অৰুণৰ অন্তৰত বহু স্মৃতি জাগি উঠিল। গাঁওখনৰ পাথৰ পোৱা পথত খালি পায়েৰে দৌৰি ফুৰা শিশুকালৰ দিনবোৰ যেন পুনৰ তেওঁৰ চকুত পৰিছিল। খেতিখনৰ ধান সেউজীয়া হোৱাত, নদীটোৰ পানী উজপুজকৈ বৈ গৈছিল। পুৰণি ঘৰখনত মাক আগৰ দৰে বাট চাওঁতে দেখিলে তেওঁৰ চকুত পানী আহি গ’ল। মাকে চকুৰে পুতেকক আগবঢ়াই মাকৰ বুকুত টানি ল’লে, যেন বহুদিনৰ খালি পৰা আঙুৰত মাধুৰ্য্য ভৰি গ’ল। গাঁওৰ লোকে তেওঁৰ আগমনক আনন্দেৰে স্বাগতম কৰিলে। কেতিয়াবা পুৰণি বন্ধুবোৰে আহি ক’লে—“অৰুণ, তই উভতি আহিলে, গাঁওখন পুনৰ জগাই তুলিবলৈ সহায় হ’ব।” এইজন্যই গাঁওখনত তেওঁৰ আগমন মাথোঁ এজন মানুহৰ উভতি অহা নহয়, এক প্ৰত্যাহ্বানৰ নতুন সুৰ হৈ পৰিল। অৰুণে স্থিৰ কৰিলে যে তেওঁ খেতিত কাম কৰিব, স্কুলৰ শিশুবোৰক শিক্ষাৰ সহায় কৰিব, আৰু নদীটোৰ কাষত এক নতুন জীৱনৰ কাহিনী লিখিব।

অৰুণৰ জীৱন গাঁওত দিন দিন নতুন ৰূপ ল’লে। খেতিত কাম কৰি, মাটিৰ গন্ধত হাতত ধৰা মাটিৰ কোমলতা অনুভৱ কৰি তেওঁ বুজি পাইছিল—এইয়াই সঁচা জীৱনৰ শক্তি। স্কুলত গৈ শিশু-বান্ধৱীৰ সৈতে বসি তেওঁ নিজেও নতুনকৈ সপোন দেখিবলৈ ধৰিলে—গাঁওখন শিক্ষাৰ মাজেৰে উন্নতি লাভ কৰিব, নিজৰ পৰিচয় পুনৰ শক্তিশালী কৰিব। মানুহৰ মৰম, গাঁওৰ সাদামাটা জীৱন, আৰু প্রকৃতিৰ উষ্মাই তেওঁৰ বুকুত এক নতুন পৰিচয় গঢ়ি তুলিছিল। তেওঁ এতিয়া নগৰৰ চকচকীয়াৰ পৰা আঁতৰি গাঁওখনৰ সেউজীয়া মাটিত দৃঢ়ভাৱে থিয় দিছিল। গাঁওৰ নদী, গছৰ ছাঁ, পৰিচিত মানুহৰ হাঁহি—এই সকলোবোৰে তেওঁৰ আত্মাক সমৃদ্ধ কৰিছিল। অৰুণে বুজিলে—মানুহে যেতিয়া নিজৰ শিকৰলৈ উভতি আহে, তেতিয়াহে জীৱনক সঁচাকৈ বুজিব পাৰে। চহৰৰ চকচকীয়া ভ্ৰমত যি সপোন হেৰুৱাই গৈছিল, সেই সপোন গাঁওখনৰ মাটিৰ মাজতেই পুনৰ সজীৱ হ’ল। অৰুণৰ উভতি অহাটোৱেই আছিল তেওঁৰ জীৱনৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ লাভ—নিজৰ পৰিচয়ক পুনৰ সজীৱ কৰি তোলা।

***

অৰুণ গাঁওলৈ উভতি আহি দিন দিন নিজৰ জীৱনৰ অৰ্থ বিচাৰি উলিয়াবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। চহৰৰ চাকৰি, কংক্ৰিটৰ দেৱাল, কোলাহল আৰু ধনৰ চকচকিয়ে যি এক সময়ত তেওঁৰ জীৱনক মোহিত কৰিছিল, এতিয়া তাৰ তুলনাত গাঁওৰ মাটিৰ গন্ধ, নদীৰ সোঁত, গছগছনিৰ পাতৰ শব্দ, মানুহৰ মৰমত ভৰা সহজ জীৱন বেছি মহৎ আৰু বেছি সঁচা বুলি বুজিলে। খেতিত কাম কৰোঁতে, মাটিৰ গন্ধে তেওঁৰ হৃৎপিণ্ড স্পৰ্শ কৰিছিল; নদীত স্নান কৰোঁতে যেন শৈশৱৰ দিনবোৰ নতুনকৈ পুনৰ মূর্ত হয়ে উঠিছিল; স্কুলৰ শিশুসমূহৰ লগত সময় কাটোঁতে তেওঁ নিজক নতুনকৈ শিকিবলৈ আৰু নতুনকৈ গঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। গাঁওবাসীৰ সৈতে কাষে-কাষে কাম কৰোঁতে তেওঁ বুজিলে—গাঁওক উন্নতিৰ পথত লৈ যোৱাৰ দায়িত্ব তেওঁলোকৰেই, আৰু সেই দায়িত্বত নিজৰো অংশ আছে। এই অংশগ্ৰহণে তেওঁক নতুনকৈ জীৱনৰ লক্ষ্য দেখুৱাই দিলে, আৰু তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—গাঁওলৈ উভতি অহা কেৱল এজন মানুহৰ পল্টাই অহা নহয়, ই হৈছে জীৱনৰ শিকৰলৈ পুনৰ সংযোগ স্থাপন কৰা।

গাঁওত থকা বৃদ্ধজনক ঘূৰি মনত পেলিলে, যিজনে কৈছিল—“শিকৰ নথকা গছেও উজাই যায়।” সেই বাক্যই বৰষুণৰ দৰে তেওঁৰ অন্তৰৰ মাটি ভিজাই দিলে। এতিয়া তেওঁ বুজিলে, সঁচাকৈয়ে মানুহ শিকৰৰ পৰা বিচ্ছিন্ন হ’লে জীৱনৰ ৰস নাথাকে। কিন্তু বিচ্ছিন্নতাৰ পাছতো, যদি মনত ইচ্ছা থাকে, যদি সাহস থাকে, তেন্তে শিকৰ পুনৰ পোৱা যায়। অৰুণে গাঁওৰ নৱীন প্ৰজাক লৈ এক সৰু পাঠশালা আৰম্ভ কৰিলে—য’ত তেওঁ নিজৰ চহৰৰ অভিজ্ঞতা আৰু শিক্ষা গাঁওক দিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। তিনি তাতে শিশুসকলে নতুন আশা আৰু স্বপ্ন বিচাৰি উলিয়াবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। খেতিত নতুন ধানৰ জাত, নদীত নতুন মাছ ধৰা কৌশল, আৰু গাঁওত নতুন সংগঠন গঢ়াৰ চিন্তা—এই সকলোবোৰে গাঁওলৈ নতুন এক শক্তি আৰু আত্মবিশ্বাস আনি দিলে। অৰুণ নিজেও অনুভৱ কৰিলে যে তেওঁৰ শিক্ষা আৰু জ্ঞানৰ সৰ্বাধিক মূল্য গাঁওত, য’ত মানুহৰ জীৱনক সঁচাকৈয়েই সলনি কৰিব পাৰি। চহৰত তেওঁ কেৱল এটা যান্ত্ৰিক যন্ত্ৰ আছিল, কিন্তু গাঁওত তেওঁ এজনে দিশ দিওঁতা, এজনে অনুপ্ৰেৰণা, আৰু একোটা পৰিবৰ্তনৰ অংশ হিচাপে গঢ়ি উঠিছিল।

সময়ৰ সৈতে অৰুণে নিজৰ জীৱনক নতুন ৰূপত দেখিলে। তেওঁৰ দুচকুত সপোন আৰু বাস্তৱৰ মাজত কোনো ফাঁক নাথাকিল। গাঁওৰ মানুহৰ মৰম, বালিৰ গন্ধ, খেতিৰ হাল, বিদ্যালয়ৰ হাঁহি—এই সকলোবোৰে তেওঁৰ জীৱনক পূৰ্ণ কৰিলে। তেওঁৰ অন্তৰ মনত এক আশ্বাস জন্মিল যে, জীৱনৰ পথ যত দূৰলৈ গৈ থাকক, শিকৰ সদায় আমাক পুনৰ নিজমুখলৈ লৈ আহে। অৰুণ বুজিলে—শিকৰ হেৰালেও পুনৰ পোৱা যায়, যদি মনত ইচ্ছা থাকে, যদি মনত মৰম থাকে। আৰু সেই মৰমে, সেই ইচ্ছাই তেওঁক নতুনকৈ জন্ম দিলে। এই পুনৰ জন্মই অৰুণৰ জীৱনক এক সঁচা অৰ্থ দিল—মানুহৰ মাজত, মাটিৰ গন্ধত, অতীতৰ সুৰত আৰু ভবিষ্যতৰ আশাত। শিকৰ মানে কেৱল মাটি নহয়; শিকৰ মানে আমাৰ ইতিহাস, আমাৰ সংস্কৃতি, আমাৰ মানুহ, আৰু আমাৰ জীৱনৰ সত্য। অৰুণৰ যাত্ৰা শেষ নহয়—ই এটা নতুন আৰম্ভণি, যি আৰম্ভণিত তেওঁৰ জীৱন আৰু গাঁও দুয়োতে নতুন আশা, নতুন দিশ, আৰু নতুন শক্তি লাভ কৰিলে।

****