ধূলিৰ পথৰ মানুহ

অৰ্ণব মহন্ত

পৰ্ব ১: গাঁওখনৰ প্ৰথম পলক

সূৰ্যোদয়ৰ লগে লগে গুৱাহাটী চহৰৰ উপকণ্ঠত থকা দিহিং চাহ-বাগিচাৰ গাঁওখনে নতুন দিনৰ আভাস পাইছিল। ৰাতিপুৱাৰ শিশিৰে ভিজা ঘাসবোৰত ধুপধুপীয়া পোহৰৰ বিন্দুবোৰ লটকাই ৰখা যেন দিশে দিশে সৰু সৰু দীপশিখা। গাঁওখনৰ মাটিৰ পথত হেঁপাহী গাঁওবুঢ়া মানুহজনী কণ্ঠত ভজন গাই গৈছিল—সেই সুৰে পাখীবোৰৰ কলগীত মিলি এক অদ্ভুত সুৰভিত সময় গঢ়ি তুলিছিল।

চাহ-বাগিচাৰ শ্রমিকসকলে দুহাতত বাঁকা কাঁচি লৈ দল বেঁধি গৈছিল। কিয়নো সূৰ্য উঠি উঠি পাহাৰখনৰ আঁচলত ঢলি পৰাৰ আগতেই তেওঁলোকক কাজিয়া আৰম্ভ কৰিব লাগিব। ধোঁৱায় ভৰা মাটিৰ চাহপাতবোৰ কেটে কেটে দলনি ভৰাই, তাতেই তেওঁলোকৰ দিনৰ ভাতৰ উপাৰ্জন। সেই লোকসকলৰ মাজত বহুতো সন্তান পঢ়িবলৈ পায়নেহি। গাঁওখনৰ বিদ্যাপীঠত পাঠশালাৰ চকী-টেবুল অতি কম, শিক্ষককো সকলোৰে বাবে একেবাৰে যথেষ্ট নহয়।

এই সময়তে নীলাঞ্জনা ঘৰৰ পৰা ওলাই গৈছিল। চাহ-বাগিচাৰ ছাত্ৰ নেত্ৰীৰূপে তেওঁ গাঁওখনত কিছুমান নতুন কাম কৰিবলৈ উন্মুখ আছিল। কলেজত যাব লগা সময় আছিল যদিও তাৰ মন একেবাৰে গাঁওখনৰ সমস্যাৰ পৰা আঁতৰি নাথাকিল। পানী নাই, চিকিৎসালয় নাই, বিদ্যুৎ অনিয়মীয়া। গাঁওখনৰ মহিলাসকলে প্ৰতিদিনে নদীৰ খালকালে গাৰু পাণী ল’বলৈ বহুদূৰ পায়চাৰি যাব লগা হয়। কেইবাটাও মানুহৰ মৃত্যুও হ’ল সময়মতে ডাক্তৰ নোপোৱাৰ বাবে। নীলাঞ্জনা ভাবিছিল—এইবাৰ ছাত্ৰ সংগঠনৰ সভাত সিহঁতৰ বিষয়ে মুখ খোলিবই লাগিব।

হঠাতে দূৰত এটা অটোৰিক্সাৰ শব্দ উঠিল। ধূলো উৰুৱাই গ্ৰীণ ৰঙৰ ৰিক্সাখন গাঁওৰ পথখনত সোমাই আহিল। চালকজন আছিল দেৱপ্ৰসাদ—চাহ বাগিচাৰ গৰিব ঘৰৰ সন্তান, পিতৃৰ ঋণ শোধিবলৈ ৰাতি-দিনি অটো চলাই। সৰল, পৰিশ্ৰমী, কিন্তু হৃদয়ৰ পৰা একেবাৰে সদয়। নীলাঞ্জনাৰ লগত তেওঁৰ প্ৰথম পৰিচয় হৈছিল গাঁওখনৰ মহিলাসকলৰ ওপৰত হওঁতা অত্যাচাৰৰ ঘটনা লৈ আন্দোলন চলাই থাকোতেই। তাৰ পিছৰ পৰা দেৱপ্ৰসাদৰ লগত তেওঁৰ এক ধৰণৰ বিশ্বাসৰ বন্ধন গঢ়ি উঠিছিল।

“নীলা দিদি, ক’ত নিয়া দিব নে?”—দেৱপ্ৰসাদে মিচিকীয়া হাঁহি এৰে সুধিলে।
নীলাঞ্জনাই উচপুৰি মেলি উঠিল। “কলেজলৈ যাব লাগিব দাদা। কিন্তু কিবা ভাবিছোঁ কালিৰ পৰা স্বাক্ষৰ অভিযান চলাব লাগে। গাঁওখনৰ লোকৰ পানী, চিকিৎসা—এইবোৰ সমস্যাৰ ওপৰত।”

দেৱপ্ৰসাদে টান নিশ্বাস এৰিলে। “মানুহৰ সমস্যাৰ কথা ক’ব পাৰি দিদি, কিন্তু কেতিয়াবা শুনিবলৈ মানুহ থাকেনে? ভোটৰ সময়ত সকলো আহে, বাকী দিনত এই পথৰ ধূলি উৰুৱাই কোনে চায়?”

নীলাঞ্জনা নীৰৱ হৈ গ’লে। এই নীৰৱতাৰ মাজতে সেই দুয়োজনৰ মোনালিসা সমান সপোন জ্বলি উঠিছিল—গাঁওখনৰ দিনবোৰ সলনি কৰাৰ সপোন।

রিক্সাখনে চহৰলৈ যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিলে। পথৰ দুয়াফালে মেল-বাজারৰ কোলাহল। মাটিৰ ধূলিতে ভৰা ছোৱালীছোৱালীৰ খালি ভৰিৰে দৌৰ, ঠেলাগাড়ীৰ কঁপা শব্দ, গৰম চাহৰ কেটলীৰ পৰা উৰ্ম্মা উঠা বাষ্প, সকলো মিলি এক আনুষ্ঠানিক মেল। এই দৃশ্যই নীলাঞ্জনাক ভাবিবলৈ বাধ্য কৰিলে—চহৰৰ হট্টগোলৰ মাজতো গাঁওখনৰ মানুহবোৰ কেনেকৈ নিঃশব্দে ধূলিৰ পথত জীৱন খৰচ কৰি থকাত মুকলি হৈ থাকে।

দেৱপ্ৰসাদে তাতেই সুধিলে, “দিদি, তুমিও চহৰত থাকিলে আপোনাৰ জীৱন সহজ হ’ব। কিয় এই ধূলি, এই অন্ধকাৰৰ মাজত অহা-যোৱা?”
নীলাঞ্জনাই চকুত সলনি হোৱা দীপ্তি লৈ ক’লে, “এই ধূলি মোৰ নিজৰ। এই গাঁওখনৰ মানুহবোৰ মোৰ আত্মীয়। যদি মই আকৌ চহৰলৈ পালাই যাওঁ, তেন্তে এই মানুহবোৰ কাহাক লৈ আশা ৰাখিব?”

চিন্তাশীল দৃষ্টিৰে দেৱপ্ৰসাদে তাক চালে। হয়তো তেওঁৰ চকুত এক আনগৰাকী সন্মান জন্মিছিল।
রিক্সাখনে চহৰৰ কলেজৰ গেটত গৈ থামিল। নীলাঞ্জনা নামি গৈছিল, কিন্তু নামি যাবৰ আগতেই সুধিলে—“দাদা, আজি সন্ধিয়া চাহ-বাগিচাত সভা আছে। তুমি থাকিব লাগিব।”
দেৱপ্ৰসাদ মাথো হাঁহি দিলে। “থাম দিদি। মই নাথাকিলে সভাৰ শ্বাস কিমান বেমানান হ’ব জানো।”

কলেজৰ গেট পাৰ হৈ নীলাঞ্জনাই আগবাঢ়িল। কিন্তু মাটিৰ পথৰ গন্ধ, গাঁওখনৰ মানুহৰ হাহাকাৰ, আৰু দেৱপ্ৰসাদৰ মিচিকীয়া হাঁহি—সেইবোৰ একেলগে তেওঁৰ মনত গঢ়ি তুলিলে গল্পৰ প্ৰথম অধ্যায়: ধূলিৰ পথৰ মানুহৰ সপোন আৰু সংগ্রাম।

পৰ্ব ২: সভাৰ জোনাকী

বিকেলৰ সেউজীয়া আকাশখনত সূৰ্য ঢলি গৈছিল। চাহ-বাগিচাৰ গাঁওখনত সেইদিনা এক অদ্ভুত সজাগতা। গাঁওৰ মাটিৰ খোলা আঙণখনত সৰু সৰু বাঁহৰ খুঁটি গুঁজি পলিথিনৰ ছাউনি টাঙি সভাৰ মঞ্চ সাজি তোলা হৈছিল। দিহিং নদীৰ পৰা সেউজীয়া বতাহ আহি সেই ছাউনিখন সৰু সৰু ঢৌৱে কঁপাই দিছিল।

নীলাঞ্জনাই দিনটোত কলেজৰ ক্লাছ শেষ কৰি সোজা গাঁওলৈ আহি উপস্থিত হৈছিল। ওচৰৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী কেইজন মানও আহিছিল। তেওঁলোকৰ চকুত আছিল এক উজ্জ্বল উন্মাদনা। কলেজত চাহ বাগিচাৰ শ্রমিকৰ সন্তান বহু আছে; কিন্তু সকলোৰে বাবে শিক্ষাৰ সুযোগ সমান নহয়। কোনোবাই ক্লাছমেটৰ কথা তুলিলে—“নন্দিতা কালিৰ পৰা নাপায়, কিয়নো ঘৰত ভাত খাবলৈও পোৱা নাই।” এই কথাবোৰে নীলাঞ্জনাৰ অন্তৰ কেপাই তুলিছিল।

গাঁওখনৰ আঙণখনত লোক সমাগম আৰম্ভ হ’ল। গৰম চাহৰ গন্ধ, কাঁচপোহা বুটৰ শব্দ, আৰু সৰু ছোৱালীবোৰৰ হাঁহি—সকলো মিলি যেন উৎসৱৰ মেজাজ। তাতেই দেৱপ্ৰসাদ আহি উপস্থিত হ’ল। অটোৰ হেন্ডেলত ধূলিৰ স্তৰ, মুখত ঘামৰ ফোঁটা; কিন্তু চকুত এক নৰম শান্তি। গাঁওৰ মানুহৰ মাজত তেওঁৰ নাম মানেই বিশ্বাস।

“দাদা, আহিলা?”—নীলাঞ্জনা হাঁহি দি ক’লে।
“নাহিলে হয় নে দিদি? সভাৰ নাম শুনি মই কেতিয়াও গোপন থাকিব পাৰিম নে?”—দেৱপ্ৰসাদে সৰু পৰিহাসেৰে উত্তৰ দিলে।

লোকবিলাক বহি পৰিল। আগত থকা বাঁহৰ খুঁটিত বৈদ্যুতিক বাতি টাঙি দিয়া হৈছিল। সন্ধিয়াৰ অন্ধকাৰ নামি আহিলেও সেই বাতিখনৰ মৃদু পোহৰে মঞ্চত এক আলোকিত পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিছিল।

সভা আৰম্ভ হ’ল। গাঁওখনৰ বুঢ়া গুৱাহাটীযোৱা শিক্ষকজন আগত বহি লোকৰ মনোযোগ আকর্ষণ কৰিলে। তেওঁ ক’লে, “আমাৰ সন্তানসকলে শ্ৰেণী পঢ়িব নোৱাৰে, পাঠশালাত শিক্ষক নাই, চিকিৎসা নাই। এদিনে আমাৰ গাঁও এঠাই পিছে পৰি থাকিব নেকি? এই সপোনক আগুৱাই ল’বলৈ আমাক একত্ৰিত হব লাগিব।”

চকুলত উজ্জ্বল দীপ্তি লৈ নীলাঞ্জনা মঞ্চত উঠিল।
“ভাই-বোনসকল, আমাৰ গাঁওৰ সমস্যা আমি জানো। পানী নাই, চিকিৎসালয় নাই, বিদ্যুৎ নাই। কিন্তু আমি যদি হাত মেলাই একেলগে লড়াই কৰো, তেন্তে চৰকাৰে শুনিবই লাগিব। কালিৰ পৰা আমি স্বাক্ষৰ অভিযান আৰম্ভ কৰিম। প্ৰতিটো ঘৰৰ পৰা আমি স্বাক্ষৰ সংগ্ৰহ কৰিম। সেই আবেদন লৈ আমি জিলা প্রশাসনলৈ যাব। আপুনি মোক সহায় কৰিবনে?”

তাঁৰ গলা কঁপি উঠিছিল, কিন্তু শব্দবোৰৰ মাজত আছিল দৃঢ়তা।
গাঁওৰ মহিলাসকলে হাঁহি মাৰি ক’লে—“নীলা দিদি, আপুনি আগবাঢ়ক, আমি সকলোৰে নাম দিব।”
দেউতাকসকলে কণ্ঠ মেলিলে—“দিদি, এই পথৰ ধূলিত আমি বছৰৰ পাছত বছৰত হাঁটি আহিছো।

 

 

যদি আপুনি আমাৰ কাষত থাকে, আমি পিছ নোখোজো।”

তেওঁলোকৰ কণ্ঠ একেলগে মিশি গাঁওখনৰ আকাশত এক নতুন জোনাকী সৰঞ্জাম কৰিলে।

এই সময়তে দেৱপ্ৰসাদে উঠি মাইক ধৰি ক’লে, “আপোনালোক জানে, মই এটা অটোৰ চালক। মোৰ পিতৃ ঋণত ডুবিছিল, মই সেই ঋণ শোধাবলৈ এই অটোত দিন-ৰাতি চলিছোঁ। কিন্তু মই জানো—এই গাঁওটোৰ দিন সলনি নহ’লে মোৰ সন্তানো কেতিয়াও সুৰক্ষিত নহ’ব। নীলাঞ্জনাৰ হাত ধৰি আমি আগবাঢ়িম। আমি দুখ কষ্টৰ কাহিনী চহৰৰ বাটত নেৰাই নেৰাই ক’ব লাগিব।”

তাঁৰ এই কণ্ঠ শুনি গাঁওখনৰ মানুহৰ চকুত অশ্ৰু আহি পৰিল। যেন অন্ধকাৰত এক সৰু প্রদীপ জ্বলি উঠিল।

হঠাৎ বিদ্যুৎ গ’ল। গাঁওখন অন্ধকাৰত ঢলি পৰিল। পলিথিনৰ ছাউনিখন বতাহত ধৰি কঁপিল। মানুহবোৰ এক মুহূৰ্তৰ বাবে থমকি গ’ল। কিন্তু তাৰ পিছত, ক’ৰবাৰ পৰা এজনী মহিলা সৰু মাটিৰ দিয়া জ্বলাই মঞ্চত আনিলে। তাৰ পিছতে আৰু কেইজনো দিয়া জ্বলাই বহাই দিলে। সৰু সৰু জোনাকীৰ দৰে দিয়া বোৰে একেলগে মঞ্চখন আলোকিত কৰিলে।

নীলাঞ্জনা মনত ভাবিলে—“আলোতকৈও গুৰুত্বপূৰ্ণ হ’ল এই দিয়া। এইটোৱেই আমাৰ আশা।”

সভা পুনৰ আৰম্ভ হ’ল। লোকৰ হাঁহি, দিয়া-জোনাকীৰ পোহৰ, আৰু দূৰৰ পিপীৰ গুঞ্জনে এক অতিপ্ৰাকৃতিক পৰিৱেশ সৃষ্টি কৰিলে।

সভাৰ অন্তত সকলো লোক গাঁওখনৰ পথেদি ঘৰলৈ উভতি গ’ল। কিন্তু নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদ ওচৰত থাকি গাঁওখনৰ ছাত্ৰ-যুৱকৰ সৈতে চুপচাপ বহি পৰিল।
নীলাঞ্জনাই মাটিৰ ওপৰত আঙুলি ঘূৰি কৈ উঠিল—“দাদা, এই পথখনত আমি স্বাক্ষৰ অভিযান আৰম্ভ কৰিম। হেঁপাহৰ পথ হ’ব।”
দেৱপ্ৰসাদ হাঁহি দিলে—“হয় দিদি। ধূলিৰ পথহে সপোনক আগবঢ়ায়।”

দূৰত চাহ-বাগিচাৰ গছবোৰৰ ওপৰত পূৰ্ণিমাৰ জোন উঠি আহিছিল। গাঁওখনৰ আকাশত সেই জোনৰ পোহৰে সভাৰ জোনাকীৰ কথা অম্লান কৰি দিলে।

পৰ্ব ৩: স্বাক্ষৰৰ যাত্ৰা

সকলোতে নীলাঞ্জনাৰ মনত এক নতুন উত্তেজনা। সভাৰ পিছত গাঁওখনত এক ধৰণৰ হেঁপাহৰ হাওয়া বয়। মানুহবোৰ যেতিয়া নিজৰ সমস্যাৰ ওপৰত একেলগে কথা কয়, তেতিয়া সপোনৰ গন্ধ জন্ম লয়।

পৰদিনা ৰাতিপুৱা নীলাঞ্জনা কলেজৰ বই-খাতা লৈ ওলালেও তাৰ থলুত আছিল এক বিশেষ কাগজ—স্বাক্ষৰ অভিযানৰ খাতা। পাতল মুঠি পাতৰ ওপৰত তেওঁ আগতকৈয়ে বেছি মনোযোগ দি নাম লিখিবলৈ ঠাই কৰি ৰাখিছিল। চকুত আছিল দৃঢ়তা।

দেৱপ্ৰসাদে সেইদিনা কলেজৰ গেটত ৰিক্সা লৈ উপস্থিত হ’ল। তেওঁৰ চকুত এক ধৰণৰ গম্ভীৰতা।
“দিদি, আজি আৰম্ভ কৰিম নে?”
নীলাঞ্জনাই হাঁহি দিলে—“হয়, আজিৰ পৰা। তুমি মোক প্ৰথম স্বাক্ষৰ দিয়া।”

দেৱপ্ৰসাদৰ হাতত কঁপি কঁপি কলম গ’ল। কাগজখনত অতি সৰল অক্ষৰত তেওঁৰ নাম উঠিল—‘দেৱপ্ৰসাদ দাস, অটোৰিক্সা চালক।’ সেই প্ৰথম নামটোত যেন গাঁওখনৰ আশা ঢলি পৰিল।

তেওঁলোক গাঁওখনৰ সৰু পথেদি, ঘৰৰ দুৱাৰেদি ঘূৰি ঘূৰি নাম সংগ্ৰহ আৰম্ভ কৰিলে। প্ৰথমে মানুহবোৰ কিছুটা সংশয়ত আছিল।
“স্বাক্ষৰেৰে কি হ’ব দিদি? চৰকাৰে শুনিব নেকি?”—বৃদ্ধ এজন সুধিলে।
নীলাঞ্জনাই শান্ত কণ্ঠত ক’লে—“দেউতা, যদি আমি চুপ থাকো, তেন্তে কেতিয়াও শুনিব নোৱাৰিব। যদি আমি নাম লিখি একেলগে দাবি কৰো, তেন্তে চৰকাৰে নীৰৱ থাকিব নোৱাৰিব।”

লোকবিলাকে বিশ্বাস কৰিলে। এদিনতে ৫০টাতকৈ বেছি স্বাক্ষৰ সংগ্ৰহ হ’ল। মহিলাসকলে নাম লিখিবলৈ গামোছাৰ পৰা হাত মচি আহি কলমত হাত দিলে। সৰু ছোৱালীবোৰে মিচিকীয়া হাঁহি দি মাতৃৰ হাতত ঠেলা মাৰিলে—“মা, তুমি নাম দিও।”

এই দৃশ্য নীলাঞ্জনাৰ মনত এক বেজাৰ আনন্দ ভৰাই তুলিছিল।

বিকেলত তেওঁলোকে চাহ-বাগিচাৰ ভিতৰৰ পথলৈ গ’ল। গছৰ শাখা-প্ৰশাখাৰ মাজত ৰাতিপুৱাৰ শিশিৰৰ ধুপ ধুপীয়া গন্ধ এতিয়াও ৰৈ আছিল। চাহপাত কটা শ্রমিকসকলে আঙুলি ধুই, ধূলি মচি আহি নাম লিখিলে।
এজনী মহিলাই ক’লে—“দিদি, মই নাম দিম, কিন্তু মোৰ মাক গতিকে ডাক্তৰ নাপাই মৃত্যু হ’ল। এই স্বাক্ষৰেৰে যদি অতি কমেও চিকিৎসালয়ৰ কাম আৰম্ভ হয়, তেতিয়াহে মোৰ হেপাহ পূৰ্ণ হ’ব।”
নীলাঞ্জনাই হাতত ধৰি শপথ লৈ ক’লে—“মা, আমি এই লড়াই যত দূৰলৈ লাগিব, তত দূৰলৈ যাম।”

দেৱপ্ৰসাদ নীৰৱে নীৰৱে তাক চালে। তেওঁৰ চকুত এক ধৰণৰ সন্মান জন্মিছিল। আগতে তেওঁ নীলাঞ্জনাক সৰু ছাত্ৰী বুলি ভাবিছিল, কিন্তু এতিয়া তেওঁক দৰ্শনত এক নেত্ৰীৰ ৰূপে দেখিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

দিনে দিনে স্বাক্ষৰ অভিযান চলিল। সপ্তাহজুৰি গাঁওখনৰ প্ৰতিটো ঘৰৰ পৰা নাম সংগ্ৰহ হ’ল। এই সময়তে বহু সমস্যাও দেখা দিলে। গাঁওখনৰ কিছুমান লোকে ক’লে—“এইবোৰ মাত্ৰ নাটক। কেৱল নেতাবোৰে নিজৰ স্বাৰ্থত এই অভিযান চলায়।”
কিন্তু দেৱপ্ৰসাদে আগবাঢ়ি ক’লে—“নহয়, এইবাৰ নীলাঞ্জনা দিদিয়ে কোনো স্বাৰ্থৰ বাবে এই কাম নকৰে। আপুনি নিজৰ সন্তানোলৈ বিচাৰিলে, তেতিয়া আপোনাৰ নাম দিবই লাগিব।”

এনে বহুত কথা শুনি, অবশেষত কাষৰ গাঁওৰ লোকো আহি নাম দিলে। এক সপ্তাহতেই এক হাজাৰ স্বাক্ষৰ সংগ্ৰহ হ’ল।

কিন্তু সমস্যাৰ শেষ নহ’ল। এক সন্ধিয়া, সভাৰ পৰা ওভতিছোঁতে নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদক ৰখাই এজন গাঁওবুঢ়াই ক’লে—
“দিদি, এই স্বাক্ষৰ অভিযানত জিলা চৰকাৰৰ কিছুমান মানুহ খং খাইছে। তেওঁলোক ক’ছে—তুমি চাহ কোম্পানীক বিৰোধিতা কৰিছা। হয়তো তোমালোকক ভয় দেখাব।”

নীলাঞ্জনাৰ হৃদয় এক মুহূৰ্তৰ বাবে থমকি গ’ল। কিন্তু মুখত সৰু হাঁহি এৰি ক’লে—“ভয়ত যদি আমি থমকো, তেন্তে গাঁওখনৰ দুখ-কষ্ট চিৰদিনে চলি থাকিব। আমি ভয় নাপাওঁ।”

দেৱপ্ৰসাদে গম্ভীৰ কণ্ঠত ক’লে—“মই থাকোঁ দিদি। মোৰ অটো মাত্ৰ গাড়ী নহয়—এই গাঁওখনৰ প্ৰতিশ্ৰুতি।”

ৰাতি নামি আহিছিল। পূৰ্ণিমাৰ জোন আকাশত দীপ্তি ছড়াইছিল। গাঁওখনৰ মাটিৰ পথত দিয়া জ্বলি জোনাকীৰ সৈতে মিলি এক অদ্ভুত সুৰঞ্জাম সৃষ্টি কৰিছিল। সেই ৰাতিটো নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদৰ মনত একেই কথা ভৰাই দিলে—স্বাক্ষৰৰ যাত্ৰা মাত্ৰ আৰম্ভ হৈছে, যাত্ৰা শেষ নহয়।

পৰ্ব ৪: সংঘাতৰ আঁচল

স্বাক্ষৰ অভিযান চলি থকা দিনবোৰত গাঁওখনত যেন এক নতুন হেঁপাহৰ বতাহ বোৱাইছিল। গৰিব শ্রমিক, মহিলাসকল, সৰু ছোৱালীছোৱালীয়ে নিজৰ নাম দিয়া মানে যেন আশা লিখা। এক হাজাৰ স্বাক্ষৰ সংগ্ৰহ হোৱাৰ পিছত নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদ গাঁওখনৰ কাষৰ গাঁওলৈও গৈছিল। সিহঁতেও আগবাঢ়ি নাম দিলে।
কিন্তু যেতিয়া আশা বাঢ়ি উঠিল, তেতিয়াই সংঘাতৰ আঁচল গাঁওখনত নামি আহিল।

এদিন ৰাতিপুৱা নীলাঞ্জনা কলেজৰ পৰা ঘূৰি আহি ওচৰৰ পথেদি গৈছিল। হঠাৎ দুজন মানুহে আগত ৰখাই দিলে। মুখত কপালি টাঙি আছিল।
“নীলা দিদি, এই নাটক বন্ধ কৰা ভাল। চাহ কোম্পানীৰ লগত খেলিবলৈ ভাবিবিও নালাগে। নহ’লে—”
তেওঁলোকৰ কণ্ঠত এক কড়া শীতলতা।
নীলাঞ্জনাই ভয় পেলাই নোহোৱাকৈ ক’লে—“আপুনি যদি আমাৰ দাবী শুনিব নাৰে, তেন্তে ভয় দেখুৱাই লাভ নাই। আমি এই পথত আগবাঢ়িম।”

মানুহ দুজন বিৰক্ত মুখেৰে গৈ গ’ল। কিন্তু সেই দৃষ্টিৰ শীতলতা নীলাঞ্জনাৰ অন্তৰত চেপি ৰ’লে।

সন্ধিয়া তিনি বজাৰ ওচৰত দেৱপ্ৰসাদৰ অটোৰ গাত কেইজন ল’ৰে ধাক্কা মাৰিলে।
“ৰাজনীতি কৰিব নালাগে, বুঝিলা?”—তেওঁলোকৰ অন্যতম এজন সুৰে কৈছিল।
দেৱপ্ৰসাদ হেঁচা নিঃশ্বাস লৈ ক’লে—“তোমালোকে যদি ভয় দেখুৱাই বুজাই পাৰা, তেন্তে আমাৰ লড়াই একেবাৰে ব্যৰ্থ নহ’ব।”

এই কথা শুনি গাঁওখনত গুজব উঠিল—চাহ কোম্পানীৰ গুপ্ত লোকে নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদক ভয় দেখুৱাইছে। কিছুমান লোকে ভয়তে পিছুহাটৰ কথা ভাবিলে। মহিলাসকলে ক’লে—“যদি বিপদ হয়, আমাৰ সন্তানৰ কি হ’ব?”

সেইদিনা গাঁওখনৰ বেলেগে সভা বসিল। সৰু দিয়া জ্বলি, বাঁহৰ মঞ্চত গাঁওবাসী সকলোৱে ভিৰ কৰিলে।
এজন বুঢ়াই ক’লে—“মই ভয় পাইছোঁ। আমি যদি চাহ কোম্পানীৰ বিৰোধিতা কৰোঁ, তেন্তে আমাৰ কাম খুৱাই নিব। কেতিয়া তেতিয়াই উপাৰ্জন বন্ধ হ’ব।”
সেই কথা শুনি কেইজন মানুহৰ মুখত চিন্তা দেখা দিলে।

কিন্তু নীলাঞ্জনা মঞ্চত উঠি কণ্ঠ দৃঢ় কৰি ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, ভয়েই আমাৰ শত্রু। ভয় যদি আমি মানি লওঁ, তেন্তে আমাৰ সন্তান চিৰদিনে অন্ধকাৰত থাকিব। মই এই লড়াই ব্যক্তিগত স্বাৰ্থৰ বাবে নকৰে। মোৰ নিজৰ কোনো কাম নাথাকে। এই গাঁওখনৰ মানুহৰ সুখৰ বাবে মই কাজ কৰিছোঁ। যদি মই ভয় পাওঁ, তেন্তে মোৰ নামেই ব্যৰ্থ।”

দেৱপ্ৰসাদও উঠি ক’লে—
“আপোনালোক জানে, মই অটো চলাওঁ। প্ৰতি দিন শাৰীৰিক কষ্ট পাইছোঁ। কিন্তু মই জানো, এই গাঁওখনৰ দিন সলনি নোহোৱালৈকে আমাৰ সন্তানৰ জীৱন সুৰক্ষিত নহ’ব। ভয় যদি আমি মানি লওঁ, তেন্তে চাহ কোম্পানীয়ে চিৰদিনে আমাৰ কণ্ঠ দমাই ৰাখিব। মই ভয় নাপাওঁ। মই নীলাঞ্জনাৰ কাষত থাকিম।”

এই দুই কণ্ঠই গাঁওবাসীৰ অন্তৰত এক উজ্জ্বল দীপ্তি জ্বলাই দিলে। মহিলাসকলে ক’লে—“দিদি, আমরা তোমাৰ লগত আছো। ভয় নকৰি আগবাঢ়।”
ছাত্ৰ-যুৱকৰ দলে মঞ্চত উঠে স্লোগান দিলে—“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!”

এই দৃশ্যই ভয়ৰ আঁচল কাটি দিয়াৰ দৰে হৈছিল। কিন্তু সংঘাত তাতেই শেষ নহ’ল।

পৰদিনা গাঁওখনৰ পথত অচিনাক্ত কিছুমান পোষ্টাৰ লাগিল—
“স্বাক্ষৰ অভিযান মিছা। চাহ কোম্পানীক বিৰোধিতা কৰিলে কাম হারাব।”
মানুহৰ মনত পুনৰ সংশয় জন্মিলে। কিছুমান নাম লিখা লোকো পিছুহাটৰ চেষ্টা কৰিলে।

নীলাঞ্জনা খাতা লৈ ঘূৰি ফুৰিছিল। তেওঁ ক’লে—“যদি আপুনি নাম মচিবও বিচাৰে, মই বাধা দিম নে। কিন্তু মনে ৰাখিব—ভয়ৰ বাবে যদি স্বাক্ষৰ আঁতৰাই লওঁ, তেন্তে আমাৰ সন্তানৰ ভবিষ্যৎ চিৰদিন অন্ধকাৰত থাকিব।”

মানুহৰ মুখ শীতল হৈ থাকিলেও দেউতাক এজন ওচৰ চাপি আহি ক’লে—
“দিদি, মই মোৰ নাম আঁতৰাম নে। মোৰ মাক মৃত্যুৰ লগত যুদ্ধ কৰি গ’ল চিকিৎসালয় নোপোৱাৰ বাবে। মই এই অভিযানত থাকিম।”
এই কথা শুনি বাকী লোকেও পুনৰ সাহস পালে।

গাঁওখনৰ বাতাবৰণত সংঘাতৰ আঁচল গাঢ় হৈ থাকিলেও আশা আৰু সাহসৰ জোনাকী ধীরে ধীরে দীপ্তি দিবলৈ ধৰিলে।

নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদে কাগজখনত এক হাজাৰ পঞ্চাশ স্বাক্ষৰ পূৰ্ণ কৰিলে। তেওঁলোকৰ অন্তৰত এক সতৰ্কতা জন্মিছিল—সংঘাত আৰু ভয় অব্যাহত থাকিব। কিন্তু তাতেই সিহঁতৰ দৃঢ়তা আৰু একতা অধিক শক্তিশালী হ’ব।

সেই নিশা গাঁওখনৰ আকাশত জোন উদয় হৈছিল। নীলাঞ্জনা মাটিৰ দুৱাৰত বহি চাহ কাপ ধৰি ভাবিছিল—
“সংঘাত নোহোৱাই সলনি আনে। আঁচল যদি আঁধাৰে ভৰা হয়, তেন্তে তাতেই আশা জন্ম লয়।”

পৰ্ব ৫: জিলা অভিমুখে

এক সপ্তাহৰ অবিৰাম দৌৰত অবশেষত নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদে ১৫০০ৰো অধিক স্বাক্ষৰ সংগ্ৰহ কৰিলে। পাতল কাগজখনত কালো অক্ষৰেৰে লিখা নামবোৰ যেন ধূলিত ভৰা পথৰ পৰা জন্ম লোৱা আশা। গাঁওখনৰ মহিলাৰ হাতৰ আঁকাবাঁকা অক্ষৰ, অটোৰ চালকৰ ছিগনেচাৰ, সৰু ছোৱালীছোৱালীৰ মাতৃৰ পৰিচয় দিয়া ছপা—সকলো মিলি খাতাখনত এক বিশেষ ইতিহাস গঢ়ি তুলিছিল।

এদিন সন্ধিয়া নীলাঞ্জনাই গাঁওখনৰ আঙণত চাহ কাপ ধৰি দেৱপ্ৰসাদক ক’লে—
“দাদা, এতিয়া সময় হৈছে এই খাতা জিলাত লোৱাৰ। ডেপুটি কমিশনৰ হাতত পঠিয়াই দিয়াৰ।”
দেৱপ্ৰসাদ চিন্তিত মুখেৰে ক’লে—
“ঠিক ক’লে দিদি। কিন্তু পথ সহজ নহ’ব। শুনিছোঁ, চাহ কোম্পানীৰ কিছুমান লোক ইতিমধ্যে জিলা সদৰত চাপে বসাইছে। হয়তো আমি যাবই নোৱাৰিম বুলি ভাবে।”
নীলাঞ্জনাই দৃঢ় কণ্ঠত ক’লে—
“ভয়ৰ বাবে যদি থমকো, তেন্তে এই ১৫০০ স্বাক্ষৰৰ মানেই থাকিব নে? আমি যাবই লাগিব।”

অভিযানৰ দিন ঠিক হ’ল। তিনিদিনৰ ভিতৰত এক ডজন যুৱক, কেইজনী মহিলা আৰু দেৱপ্ৰসাদৰ অটো—সকলো মিলি “জিলা অভিমুখে” যাত্ৰা আৰম্ভ কৰিব।

যাত্ৰাৰ দিনৰ ৰাতিপুৱা গাঁওখনত অদ্ভুত এক উল্লাস। মহিলাসকলে নামঘৰলৈ গৈ আশীৰ্বাদ মাগি ল’লে। বুঢ়া-বৃদ্ধই হাঁহি মাৰি ক’লে—“নীলা, তুমি আমাক বেচি দিয়াব নালাগে। এই স্বাক্ষৰ আমাক দিয়া আশা।”

দেৱপ্ৰসাদৰ অটোত কাগজৰ ফাইল আৰু দুটামান ব্যাগ ভৰাই তোলা হ’ল। মাটিৰ পথখনত দিয়া জ্বলি, কণ্ঠত স্লোগান—“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!” শিশু-যুৱক, মহিলাৰ কণ্ঠ মিলি যেন বিজয়ৰ গান।

গাঁওখনৰ পৰা বাহিৰ হৈ যাত্ৰা আৰম্ভ হ’ল। পথৰ দুয়াফালে চাহ-বাগিচাৰ গছবোৰ সেউজীয়াভাৱে দীঘলকৈ দাঁড়াই আছিল। বতাহত চাহপাতৰ গন্ধ, গছত পাখীৰ মিঠা কলগীত। কিন্তু অটোৰ ভিতৰত বতাহৰ লগত মিশি আছিল এক সঙ্কল্প।

যাত্ৰাৰ মাজতে গাঁওখনৰ কাষৰ কিছু লোক আহি সুধিলে—
“দিদি, তুমি এই খাতা লৈ ক’ত যাওঁছা?”
নীলাঞ্জনাই শান্ত কণ্ঠত ক’লে—
“আমাৰ দাবী লৈ জিলাৰ ডেপুটি কমিশনৰ ওচৰলৈ।”
তেওঁলোকৰ চকুত উজ্জ্বল দীপ্তি জ্বলি উঠিল—“তুমি যদি আমাৰ কণ্ঠ হ’ব পাৰা, আমি তোমাৰ লগত।”

অটো আগুৱাই গ’ল। কিন্তু মাজৰ পথত সমস্যা দেখা দিলে। চাহ কোম্পানীৰ কিছুমান লোক বাইক লৈ ৰাস্তা আটকেৰে। মুখত গামোচা, চকুত খং।
“এই ফাইল লৈ যাব নোৱাৰা। ঘূৰি যোৱা।”

অটোৰ ভিতৰত নীরৱতা নামি আহিল। মহিলাসকলে ভয়ত সৰু ছোৱালীৰ হাত ধৰি ৰাখিলে। দেৱপ্ৰসাদ অটোৰ হেণ্ডেল ধৰি ক’লে—
“তোমালোকে ভয় দেখুৱাই আমাক ৰখাব নোৱাৰা। এই পথ আমাৰ।”
নীলাঞ্জনা হাতত ফাইল ধৰি উঠি ক’লে—
“এই ফাইলত ১৫০০ মানুহৰ সপোন আছে। আমি এই সপোন ঘূৰাই নিব নোৱাৰো।”

সংঘাত এক মুহূৰ্তত উত্তপ্ত হৈ উঠিল। কিন্তু গাঁওখনৰ যুৱকসকলে স্লোগান দিয়া আৰম্ভ কৰিলে—“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!” কণ্ঠত সাহস।

বাইকত থকা লোকবোৰ কিছুমুহূৰ্ত বিৰক্ত হৈ পথ ছাড়ি দিলে। অটো পুনৰ আগুৱাই গ’ল।

বিকেলত তেওঁলোকে জিলা সদৰত উপস্থিত হ’ল। উঁচা ভবন, লোকে ভৰা চহৰৰ কোলাহল। গাঁওখনৰ দুখ-কষ্টৰ সৈতে এই দৃশ্যৰ বৈষম্য নীলাঞ্জনাৰ চকুত যেন কেপাই উঠিল।

ডেপুটি কমিশনৰ কাৰ্যালয়ৰ গেটত তেওঁলোকক ৰখোৱা হ’ল। পাহাৰীয়া প্ৰহৰীয়ে সুধিলে—
“ক’ৰ পৰা আহিছা?”
নীলাঞ্জনা কাগজ দেখুৱাই ক’লে—
“আমাৰ গাঁওৰ সমস্যাৰ স্বাক্ষৰ অভিযান। ডেপুটি কমিশনৰ হাতত দিব লাগিব।”

কেতিয়াবা সময় এৰি ভিতৰলৈ প্ৰবেশৰ অনুমতি দিলে।

ডেপুটি কমিশনাৰ এটা দীঘল টেবুলত বহি আছিল। চকুত ক্লান্তি, কিন্তু কণ্ঠত গাম্ভীৰ্য। নীলাঞ্জনা আগবাঢ়ি গ’লে।
“স্যাৰ, এই ফাইলত আমাৰ গাঁওখনৰ ১৫০০ লোকৰ স্বাক্ষৰ আছে। পানী, চিকিৎসালয়, বিদ্যুৎ—এই সমস্যাবোৰ আমাৰ প্ৰধান দাবী। আমি আপোনাৰ পৰা আশা কৰিছোঁ।”

ডেপুটি কমিশনাৰে কাগজ উলটাই চাইছিল। কিছুমান নাম আঁকাবাঁকা, কিছুমান অজ্ঞাত লোকৰ হাতৰ ছপা। তেওঁ এক মুহূৰ্ত নীৰৱ হৈ ৰ’ল।
“তোমালোকে সাহস কৰিছে। মই এই দাবী চৰকাৰলৈ পঠিয়াম। কিন্তু জানিবা—প্ৰক্ৰিয়া সময় লয়। তোমালোকে ধৈৰ্য ৰাখিব লাগিব।”

নীলাঞ্জনা মিচিকীয়া হাঁহি দিলে—
“স্যাৰ, আমি ধৈৰ্য ৰাখিম। কিন্তু ভয়ত পিছু হ’ম নে। যদি প্ৰক্ৰিয়া দীৰ্ঘ হয়, আমি পুনৰ আহিম।”

ডেপুটি কমিশনাৰে তাক সন্মানজনক দৃষ্টিৰে চালে।

সেইদিনা সন্ধিয়া গাঁওখনলৈ উভতি আহোঁতে অটোৰ ভিতৰত সকলোৰে মুখত হাঁহি। যদিও কষ্ট আৰু সংঘাত আগত আছে, তথাপি তেওঁলোক জানিলে—গাঁওখনৰ কণ্ঠ এতিয়া জিলা সদৰত গুঁজি উঠিছে।

জোনে আকাশত দীপ্তি ছড়াইছিল। গাঁওখনৰ পথত দিয়া জ্বলি উজ্জ্বল হৈ উঠিল। নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদে একে কথা ভাবিলে—
“যাত্ৰা মাত্ৰ আৰম্ভ হৈছে। জয়ৰ বাট আগত।”

পৰ্ব ৬: চাহ কোম্পানীৰ প্ৰতি–আঘাত

জিলা সদৰত স্বাক্ষৰ দিয়া ফাইল জমা দি গাঁওখনলৈ উভতি আহোঁতে সকলোৰে চকুত আছিল এক নতুন দীপ্তি। মহিলাসকল হাঁহি মাৰি ক’লে—“নীলা দিদি, আমাৰ নামেই এতিয়া জিলা অফিসত। হয়তো এইবাৰ আমাৰ সন্তানৰ ভাগ্য সলনি হ’ব।”
কিন্তু যেতিয়া আশা বাঢ়ি উঠিল, তেতিয়াই প্ৰতিপক্ষও প্ৰতি-আঘাত কৰিবলৈ সাজু হৈছিল।

স্বাক্ষৰ অভিযানে গাঁওখনত একতা আনি দিছিল, কিন্তু চাহ কোম্পানীৰ লগত জড়িত কিছুমান লোকৰ আঁচলত গৰম লাগিবলৈ ধৰিলে। তেওঁলোকে ভাবিলে—এই আন্দোলনে যদি জিলা পৰ্যন্ত কাঁপনি তোলে, তেন্তে কোম্পানীৰ স্বাৰ্থ হানি হ’ব। সেয়ে কৌশলত নতুন আঘাত দিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

প্ৰথমে গুজব ছড়োৱা হ’ল।
গাঁওখনৰ চাহ শ্রমিকৰ মাজত কিছুমান লোক ঘূৰি ঘূৰি ক’লে—
“চাহ কোম্পানীয়ে ঠিক কৰিছে—যিসকলে স্বাক্ষৰ দিছে, তেওঁলোকৰ কাম বাদ দিব।”
এয়ে শুনি কেইজন মহিলাই ভয়ত হাত কাঁপালে।
“নীলা দিদি, যদি সত্যিই আমাৰ কাম যায়, আমাৰ সন্তানক কি খুৱাম?”

নীলাঞ্জনাই ধৈৰ্য ধৰি ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, এয়া কোম্পানীৰ কৌশল। ভয় দেখুৱাই আমাৰ একতাক ভাঙিব বিচাৰে। কিন্তু আপোনালোকে যদি একেলগে থকিব, কোম্পানীয়ে কিছুমানক ভয় দেখুৱাই সফল হ’ব নোৱাৰে।”

কিন্তু প্ৰতি-আঘাত তাতেই থমকাল নে।
এদিন বিকেলত দেৱপ্ৰসাদ অটো লৈ গুৱাহাটী যাইছিল। ৰাস্তাত হঠাৎ দুজন বাইকৰ সংঘত অটোখন আটকালে।
“দাদা, তুমিই এই খাতা লৈ গাঁওখনক উত্তাল কৰি দিছা নেকি? যদি আগত একো কৰিলে, গাড়ী সহ তোমাৰ জীৱনও যাব।”
কথা কৈসেই তেওঁলোকে বাইক ধৰি উধাও হ’ল।

দেৱপ্ৰসাদ ওচৰলৈ উভতি আহি নীলাঞ্জনাক ঘটনাখন ক’লে। নীলাঞ্জনা কিছুমুহূৰ্ত নীৰৱ হৈ থাকি মিচিকীয়া হাঁহি দিলে।
“দাদা, ভয় দেখুৱাই যদি তেওঁলোকে ৰখাব পাৰে বুলি ভাবে, তেন্তে তেওঁলোক ভুল। ভয়ৰ মাজেই আমাৰ সাহস জন্মে।”

এদিকে কোম্পানীয়ে গাঁওখনৰ ভিতৰত নিজৰ লোকজনক সক্ৰিয় কৰিলে। পোষ্টাৰ লাগিলে—
“আন্দোলন মিছা। স্বাক্ষৰেৰে কিবা নহয়। নেতাইকে নিজা নাম উজ্জ্বল কৰিবলৈ এই নাটক।”

গাঁওখনত পুনৰ বিভাজন দেখা দিলে। কেইজন গাঁওবুঢ়াই ক’লে—
“এইবোৰত লাভ নাই। চৰকাৰে কেতিয়াবা শুনিব নোৱাৰে। কিয়নো আমাৰ জীৱন কোম্পানীৰ ওপৰত নিৰ্ভৰ।”
তেওঁলোকৰ কথাত কিছুমান লোকৰ মন সলনি হ’বলৈ ধৰিলে।

কিন্তু সেয়া সহ্য কৰিব পৰা কথা নাছিল।
এদিন ৰাতি নীলাঞ্জনা গাঁওখনৰ মাটিৰ পথত যুৱকসকলৰ সৈতে বৈ এক খোলা বৈঠক কৰিলে। দিয়া-জ্বলি, বতাহৰ গুঞ্জন আৰু মানুহৰ কণ্ঠত এক অদ্ভুত পৰিৱেশ সৃষ্টি হ’ল।
নীলাঞ্জনাই গলা দৃঢ় কৰি ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, আমি জানো, কোম্পানীয়ে ভয় দেখুৱাইছে। কিন্তু আপুনি যদি চুপ থাকে, তেন্তে আপোনাৰ সন্তান চিৰদিনে অনপঢ়া, অসুস্থ, অন্ধকাৰত থাকিব। আমাৰ স্বাক্ষৰ মানে মাত্ৰ কাগজ নহয়—ই আমাৰ ভবিষ্যৎ।”

দেৱপ্ৰসাদো ওলাই আহি ক’লে—
“গাঁওখনৰ মানুহসকল, মই অটো চালাওঁ। মই জানো—যদি আমি একেলগে থাকো, কোম্পানীয়ে আমাৰ কণ্ঠ দমাই নোৱাৰিব। ভয় নকৰিব।”

তেওঁলোকৰ কণ্ঠত সাহসৰ অগ্নি জ্বলি উঠিল।
যুৱকসকলে স্লোগান দিলে—“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!”

কোম্পানীৰ গুপ্ত লোকো উপস্থিত আছিল। তেওঁলোকে চুপচাপ সিহঁতৰ একতা চালে। জানিলে—প্ৰতি-আঘাত দিয়াৰ পাছতো গাঁওখনৰ মাটি সলনি হোৱা নাই।

তথাপিও সঙ্কট থমকাল নে।
এদিন ৰাতি গাঁওখনৰ পানীৰ টিউবৱেল ভাঙি পেলোৱা হ’ল। পৰদিনা গাঁওবাসী হতভম্ব। কণমানি ছোৱালীপাই পানীৰ খালি কলসী লৈ ঘূৰি ফুৰিল। মহিলাসকলে কষ্টত উলাহ মাৰিলে।
মানুহে চিঞৰি ক’লে—“এইটো কোম্পানীৰ কাম।”

গাঁওখনৰ আঙণত আকৌ সভা বসিল।
নীলাঞ্জনাই ক’লে—
“আপোনালোকে ভয় নকৰিব। আমি টিউবৱেল মেকানিক আনিম, নতুনকৈ মেরামতি কৰিম। কিন্তু ইয়ে দেখুৱাইছে—তেওঁলোকে ভয় পাইছে। আমাৰ শক্তি ভাঙিবলৈ এই প্ৰতি-আঘাত। যদি আমি একেলগে থাকো, তেন্তে তেওঁলোকৰ এই আঘাত ব্যৰ্থ হব।”

মানুহৰ চকুত পুনৰ দীপ্তি উজ্বলিল।

সন্ধিয়া দেৱপ্ৰসাদে নীলাঞ্জনাক গোপনে ক’লে—
“দিদি, মই ভয় নাপাওঁ। কিন্তু মনত চিন্তা আছে—যদি তেওঁলোকে তোমাৰ ওপৰতে আঘাত কৰে?”
নীলাঞ্জনাই মিচিকীয়া হাঁহি দিলে।
“দাদা, মোৰ ভয় নাই। মোৰ শক্তি তুমি, এই গাঁও, এই মানুহ। যদি মই আঘাত পাইও, এই খাতা, এই স্বাক্ষৰ আৰু আমাৰ লড়াই থমকিব নোৱাৰিব।”

চাহ কোম্পানীৰ প্ৰতি-আঘাতে গাঁওখনৰ বাতাবৰণ উত্তপ্ত কৰিলে। কিন্তু সেই উত্তাপৰ মাজতেই গাঁওখনৰ মাটিৰ সন্তানসকলে একথা বুজিলে—
সংঘাত বাঢ়ি আহিছে, কিন্তু সাহসো বৃদ্ধি পাইছে।

সেই নিশা পূৰ্ণিমাৰ জোন আকাশত উঠিল। জোনৰ মিঠা পোহৰত গাঁওখনৰ পথেৰে ছায়া পৰিছিল। নীলাঞ্জনা ফাইলটো বুকুত ধৰি মুচকি হাঁহি দিলে।
“প্ৰতি-আঘাত মানে আমি সঠিক পথত আছোঁ।”

পৰ্ব ৭: ভয়ৰ ৰাতি

চাহ কোম্পানীৰ প্ৰতি-আঘাতৰ পাছত গাঁওখনৰ বাতাবৰণত এক অনিশ্চয়তাৰ ছায়া নামি আহিছিল। যদিও নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদৰ দৃঢ় কণ্ঠই মানুহক সাহস দিছিল, তথাপিও সৰু সৰু গুজব, ভাঙচুৰ, ভয়-ভীতি গাঁওখনৰ দৈনন্দিনত মিশি গ’ল।

সেই দিনা সন্ধিয়া গাঁওখনৰ মাটিৰ আঙণত লোকে একেলগে বৈছিল। কণমানি ছোৱালীসকলে খেলি থাকিলেও বড়ো-মানুহৰ চকুত আছিল উৎকণ্ঠা। মহিলাসকলে কথাবাৰ্তা পাতি ক’লে—
“দিদি, কোম্পানীৰ লোকবোৰ দিন দিন ভয় দেখুৱাইছে। ৰাতি অচিনাক্ত মানুহ গাঁওখনৰ চকত ঘূৰি ফুৰে।”
নীলাঞ্জনা শান্ত কণ্ঠত ক’লে—
“আপোনালোক ভয় নকৰিব। আমাৰ একতাৰ বাবে তেওঁলোকে ভয় পাইছে। আমি যদি একেলগে থাকো, কোনো আঘাতেই আমাক দমাব নোৱাৰিব।”

কথাবোৰ শুনি দেউতাক এজন হাঁহি মাৰি ক’লে—
“সঁচা কথা দিদি। ভয় দেখুৱাই যদি সফল হ’ব পাৰিল, তেন্তে আমি সদায়েই দাস হৈ থাকিম।”

কিন্তু সঁচাকৈ সেই ৰাতিটো ভয়ৰ ৰাতি হৈ আহিছিল।

ৰাতি প্ৰায় আঠটা বাজিছিল। গাঁওখনত বিদ্যুৎ নাছিল। দিয়া-জ্বলি আৰু চাঁদনি পোহৰেই মাত্ৰ সপোনৰ সৰু পথ আলোকিত কৰি ৰাখিছিল। নীলাঞ্জনা নিজৰ ঘৰৰ দুৱাৰত বহি ফাইলটো চাই আছিল। এতিয়াও ১৫০০ৰো অধিক স্বাক্ষৰ বুকুত তেজৰ দৰে ধপধপাই উঠিছিল। হঠাৎ বাহিৰত কুকুৰবোৰ জোৰেৰে ডাকি উঠিল।

দেৱপ্ৰসাদে ততালিকে দৌৰি আহি ক’লে—
“দিদি, কিবা অচিনাক্ত লোক গাঁওখনৰ পথেদি ঘূৰি ফুৰিছে।”

সকলো মানুহ ভীত মুখেৰে একেলগে হ’ল। মহিলাসকলে সন্তানক বুকুত আঁকুৰি ধৰি মাটিৰ আঙণত বহি পৰিল।

কিছু সময়ৰ পিছত মাটিৰ পথেদি দুডাল বাইক আহিল। মুখত কপালি টাঙি থকা চাৰিজন লোক। কণ্ঠত গাম্ভীৰ্য, চকুত ভয় দেখুৱাব খোজা দীপ্তি।
তেওঁলোকে গাঁওখনৰ আঙণৰ মঞ্চত থামি ক’লে—
“এই আন্দোলন বন্ধ কৰক। নহ’লে গাঁওখন জ্বলাই পুৰিম।”

মানুহৰ বুকুত ভয় নামি আহিল। কেইজন মহিলাই সৰু ছোৱালীৰ হাতত কান্দি উঠিল।
কিন্তু নীলাঞ্জনা আগবাঢ়ি আহি দিয়া জ্বলি এখন হাতত লৈ ক’লে—
“ভয় দেখুৱাই আপুনি আমাক ৰখাব নোৱাৰিব। এই দিয়া আমাৰ আশা। এইটোৱেই আমাক আঁধাৰৰ মাজত আলো দেখুৱাইছে।”

দেৱপ্ৰসাদও আগবাঢ়ি আহি ক’লে—
“আপোনালোকে যদি গাঁওখন জ্বলাই দিব বিচাৰে, তেন্তে প্ৰথমে মোক জ্বলাই দিব লাগিব। মই এই গাঁওৰ সন্তান। এই মাটিৰ বাবে মই প্ৰাণ দিবলৈ সাজু।”

তেওঁলোকৰ দৃঢ় কণ্ঠত অচিনাক্ত লোকবোৰ এক মুহূৰ্ত থমকি গ’ল। কিন্তু ভয় দেখুৱাই গাঁওখনৰ চকত ভঙি যোৱা টিউবৱেলৰ লগত একে কথা ক’লে—
“এই আন্দোলনৰ ফলত তোমালোকে লাভ নাপাবা, হানি পামাত্র।”

কথা কৈ তেওঁলোকে উধাও হ’ল।

আঙণখনত একেবাৰে নীৰৱতা নামি আহিল। কেবল বাতাসৰ গুঞ্জন আৰু মহিলাৰ চকুত টুপটাপ অশ্ৰুৰ শব্দ।

নীলাঞ্জনাই সৰু হাঁহি এৰি ক’লে—
“ভয়ৰ ৰাতি আহিছে, কিন্তু এই ৰাতিৰ পাছতে পোহৰ জন্মে।”

মানুহৰ চকুত সাহসৰ দীপ্তি উজ্বলিল। দেউতাক এজন উঠি ক’লে—
“দিদি, আমি ভয় নকৰোঁ। আমি আপোনাৰ লগত আছো।”

গাঁওখনৰ যুৱকসকলে স্লোগান দিলে—
“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!”

সেই ৰাতিটো গাঁওখনৰ ইতিহাসত “ভয়ৰ ৰাতি” হিচাপে লিখা হ’ল। কিন্তু সেই ৰাতিৰে গাঁওখনৰ মানুহে শপথ লৈছিল—
“ভয় আমাৰ অন্তৰত থাকিব নোৱাৰিব। ভয়ৰ আঁচল আঁতৰাই আমি জয়ৰ বাটত আগবাঢ়িম।”

সকলো মানুহ দিয়া-জ্বলিৰ পোহৰত হাত ধৰি শপথ কৰিলে।
নীলাঞ্জনা ফাইল বুকুত আঁকুৰি ধৰি মিচিকীয়া হাঁহি দিলে।
দেৱপ্ৰসাদ তেওঁৰ কাষত দাঁড়াই কণ্ঠত মৃদু সুৰে ক’লে—
“দিদি, ভয়ৰ ৰাতিয়ে আমাৰ সাহসক দৃঢ় কৰিছে।”

আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জোন উজ্জ্বল হৈ উঠিছিল। গাঁওখনৰ মাটিত সেই জোনৰ পোহৰে ভয়ৰ আঁচল কাটি এক নতুন আশা জন্মালে।

পৰ্ব ৮: প্রশাসনৰ প্ৰতিশ্ৰুতি

ভয়ৰ ৰাতিৰ পিছত গাঁওখনৰ মানুহৰ মনত যেন এক অভ্যন্তৰীণ শক্তি জন্মিছিল। গুজব আৰু ভয় দেখুৱাই থমকাব পাৰিব বুলি ভাবি থকা চাহ কোম্পানীৰ লোকৰ আঁচলত উল্টো আতঙ্ক বাঢ়ি গ’ল। গাঁওখনৰ মানুহে একেলগে হাত ধৰি শপথ লোৱাৰ দৃশ্যটো জিলা সদৰত পোঁচ পাইছিল।

এদিন ৰাতিপুৱাই নীলাঞ্জনাৰ হাতত এটা চিঠি আহিল। ডেপুটি কমিশনৰ কাৰ্যালয়ৰ পৰা। তাত লিখা আছিল—
“আপোনালোকৰ আবেদন গ্ৰহণ কৰা হৈছে। সমস্যাবোৰ পৰ্যালোচনাৰ বাবে আগামী সপ্তাহত এটা বিশেষ দল গাঁওখনলৈ আহিব।”

চিঠিখন পঢ়ি নীলাঞ্জনাৰ বুকুত উজ্জ্বলতা জন্মিল। দেৱপ্ৰসাদক দেখুৱাই ক’লে—
“দাদা, শুনা! তেওঁলোকে গাঁওখনলৈ আহিব। এইবাৰ আমাৰ কণ্ঠ সঁচাকৈ শুনা হ’ব।”

দেৱপ্ৰসাদৰ মুখত হাঁহি, কিন্তু চকুত চিন্তা।
“দিদি, ঠিক আছে। কিন্তু আমি জানো, কোম্পানীয়ে এইবাৰো চুপচাপ থাকিব নে। তেওঁলোকে প্ৰশাসনকো প্ৰভাৱিত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিব।”

নীলাঞ্জনাই দৃঢ় কণ্ঠত ক’লে—
“যদি প্ৰশাসনকো প্ৰভাৱিত কৰে, আমি কি চুপ থাকিম নে? আমি সোঁতেও স্লোগান দিয়াম।”

গাঁওখনৰ মানুহে সংবাদ পোৱাৰ লগে লগে উল্লাস কৰিলে। মহিলাসকলে মাটিৰ ৰান্ধনি ঘৰত পানীৰ কলসী ধুই মিষ্টান্নৰ প্ৰস্তুতি আৰম্ভ কৰিলে। কণমানি ছোৱালীসকলে নামঘৰৰ আঙণ সাফ কৰিলে। সকলোৰে মুখত উজ্জ্বল দীপ্তি।

অপেক্ষিত দিনত জিলা সদৰৰ গাড়ী গাঁওখনৰ মাটিৰ পথেদি ঢলি আহিল। গাড়ীখনত ত্ৰিণয়নী নেম প্লেট, ভিতৰত ডেপুটি কমিশনাৰ, এখন নোটবুক, আৰু কিছুমান কৰ্মচাৰী। গাঁওখনৰ মানুহ দিয়া-জ্বলি হাতেৰে আগবঢ়ি গ’লে।
“স্যাৰ, আহিবৰ বাবে ধন্যবাদ।”

ডেপুটি কমিশনাৰ গম্ভীৰ মুখেৰে মিচিকীয়া হাঁহি দিলে।
“আমি আপোনালোকৰ আবেদন পাইছোঁ। এতিয়া সমস্যাবোৰ চাই পৰ্যালোচনা কৰিম।”

গাঁওখনৰ পথত হাঁটি হ’ল।
প্রথমে টিউবৱেলৰ ভাঙচুৰ। মহিলাসকলে গামোছাৰ মুৰ শুকাই কণ্ঠ কাঁপাই ক’লে—
“স্যাৰ, পানী নাপাই আমাৰ দিন চলা অসম্ভৱ। কণমানি ছোৱালীসকলে পানীৰ বাবে ঘন্টা ঘন্টা হেঁপাহ কৰে।”

তেওঁলোকৰ কথা শুনি ডেপুটি কমিশনাৰে নোটবুকত লিখি ল’লে।
পিছত বিদ্যালয়লৈ গ’ল।
পাঠশালাৰ চকী-টেবুল ভাঙি গ’ল, শৌচালয় নোহোৱা, শিশু-শিক্ষক অনুপাত একেবাৰে বেয়া। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ভাঙি যোৱা ব্লেকব’ৰ্ডৰ সন্মুখত দাঁড়াই কণ্ঠ উচু কৰি ক’লে—
“স্যাৰ, আমি পঢ়িব বিচাৰো। কিন্তু পাঠ্যবই পেলোৱাকৈ কি কৰা যায়?”

ডেপুটি কমিশনাৰৰ চকুত এক মুহূৰ্তৰ বাবে মমতা জ্বলি উঠিল।
“মই শিক্ষা বিভাগলৈ এই বিষয়ে সোনকালে জনাম।”

পিছত চিকিৎসালয়ৰ কথাও উত্থাপন হ’ল।
এজনী মহিলা উচু কণ্ঠত ক’লে—
“স্যাৰ, মোৰ মাক অসুস্থ হৈ মৃত্যুবৰণ কৰিলে, কিয়নো গাঁওখনত ডাক্তৰ নাছিল। যদি এখন স্বাস্থ্য কেন্দ্র থাকিলেহেঁতেন, হয়তো মই এতিয়া মাকক দেখিব পাৰিলোহেঁতেন।”

এই কথা শুনি গাঁওখনৰ আঙণত একেবাৰে নীৰৱতা নামি আহিল। বাতাসৰ শব্দেও যেন থমকি ৰ’ল।
ডেপুটি কমিশনাৰে সৰু হাঁহি এৰি ক’লে—
“মই আপোনালোকৰ কষ্ট বুজিছোঁ। মই চেষ্টা কৰিম—এটা স্বাস্থ্য কেন্দ্র গাঁৱত খোলিবলৈ।”

সভা শেষত ডেপুটি কমিশনাৰ মঞ্চত উঠি কণ্ঠ দৃঢ় কৰি ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, আপোনালোকৰ দাবী আমি শুনিছোঁ। এই সমস্যা সমাধান কৰিবলৈ আমি চেষ্টা কৰিম। হয়তো সময় লাগিব, কিন্তু গাঁওখনৰ কণ্ঠ এতিয়া চৰকাৰৰ কাণত গুঞ্জৰি আছে।”

মানুহৰ মুখত হাঁহি। মহিলাসকল হাতত দিয়া উচু কৰি স্লোগান দিলে—
“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!”

কিন্তু এই উল্লাসৰ মাজতেই চাহ কোম্পানীৰ গুপ্ত লোকবোৰ চুপচাপ দৃষ্টিৰে চালে। তেওঁলোকে বুজিলে—প্ৰশাসন যদি গাঁওখনৰ কাষত দাঁড়ায়, তেন্তে তেওঁলোকৰ বাণিজ্যিক স্বাৰ্থত আঘাত লাগিব।
গাঁওখনৰ আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জোন উঠি আহিছিল। কিন্তু সেই জোনৰ পোহৰৰ মাজত দুখ বৰ্ণৰ ছায়া গঢ়ি উঠিছিল—প্ৰশাসনৰ প্ৰতিশ্ৰুতি একপক্ষত, কোম্পানীৰ ষড়যন্ত্র আনপক্ষত।

নীলাঞ্জনা ফাইল বুকুত আঁকুৰি ধৰি মিচিকীয়া হাঁহি দিলে।
“দাদা, আমাৰ কণ্ঠ শুনা হৈছে। এতিয়া আমি আশা কৰিম—প্ৰশাসনে এই প্ৰতিশ্ৰুতি পূৰ্ণ কৰিব।”

দেৱপ্ৰসাদ নীৰৱেৰে তাক চালে। চকুত একে সময়ত উল্লাস আৰু আশঙ্কা।
“হয় দিদি। কিন্তু সাৱধান হ’ব লাগিব। প্ৰতিশ্ৰুতি মানে সপোন। সপোন পূৰ্ণ কৰিবলৈ আৰু লড়াই লাগিব।”

পৰ্ব ৯: ষড়যন্ত্রৰ জাল

প্ৰশাসনৰ দল গাঁওখনলৈ আহি সমস্যাবোৰ পৰ্যালোচনা কৰি গ’লেও গাঁওখনত সুখৰ হাওঁফাওঁ মাত্ৰ অল্পসময়ৰ বাবে আছিল। ডেপুটি কমিশনাৰে স্বাস্থ্য কেন্দ্র, বিদ্যালয়ৰ মেরামতি আৰু পানীৰ টিউবৱেল ঠিক কৰাৰ প্ৰতিশ্ৰুতি দিয়াৰ পিছত গাঁওখনৰ মানুহে আশা কৰিছিল—এইবাৰ সপোন বাস্তৱ হ’ব। কিন্তু চাহ কোম্পানীৰ আঁচলত আঁতৰ খেলা চলি আছিল।

প্ৰথমে দেখা দিলে অৰ্থনৈতিক চাপ। যিসকলে খেতিৰ কামত নিযুক্ত আছিল, তেওঁলোকৰ হাজিৰা হ্ৰাস পালে। কোম্পানীৰ মেনেজাৰে সরাসৰি কৈ দিছিল—
“তোমালোকে যদি এই আন্দোলনত নাম দিছিলা, তেন্তে কাম দিব নোৱাৰোঁ। নাম আঁতৰাই লোৱা।”

শ্ৰমিকসকলে বিপাকে পৰিল। পেটৰ ভাতৰ চিন্তাই তেওঁলোকক পিছে টানিলে। কেইজনী মহিলাই নীলাঞ্জনাৰ ওচৰলৈ আহি চকুপানীৰে কৈছিল—
“দিদি, আমি নাম দিছিলোঁ। কিন্তু যদি কাম নপাওঁ, মোৰ সন্তান কি খাই বাচিব?”

নীলাঞ্জনা হৃদয়ৰ পৰা ব্যথিত হ’ল। কিন্তু কণ্ঠ দৃঢ় কৰি ক’লে—
“মা, আপুনি ভয় নকৰিব। আমি চেষ্টা কৰিম অন্য কামৰ ব্যৱস্থা কৰিবলৈ। কিন্তু নাম আঁতৰাই ল’লে আমাৰ লড়াই ভঙি যাব। আমি যদি একেলগে থাকো, কোম্পানীয়ে আমাক ৰখাব নোৱাৰিব।”

তথাপিও ষড়যন্ত্রে গাঁওখনত বিভাজন জন্মালে। কেইজন মানুহে গোপনে কোম্পানীৰ কাষ ধৰি ক’লে—
“নীলাঞ্জনাই আপোনালোকক বিপদত পেলাইছে। কোম্পানীৰ লগত বিৰোধিতা কৰিলে কেতিয়াও সুফল নাহে।”

এই গুজব সৰু আগুনৰ দৰে ছড়িয়ে পৰিল। যুৱক কেইজনৰ মাজত মতভেদ হ’ল। এজন ক’লে—
“দিদিৰ মন ভাল, কিন্তু বাস্তৱতে এই লড়াইয়ে আমাৰ পেট খালি কৰি দিছে।”

কথাবোৰ নীলাঞ্জনাৰ কাণত পৰিল। তেওঁ এক ৰাতি নামঘৰৰ পিছত বহি দীৰ্ঘ নিশ্বাস লৈছিল।
দেৱপ্ৰসাদ ওলাই আহি ক’লে—
“দিদি, মন ভাঙিব নালাগে। ষড়যন্ত্র মানে আমি সঠিক পথত আছোঁ। যদি আমি একেলগে থাকো, কোম্পানীৰ জাল ছিঙি যাব।”

নীলাঞ্জনা হাঁহি দিলে, যদিও চকুত পানী।
“দাদা, মই জানো। কিন্তু কেতিয়াবা মানুহৰ পেটৰ ভাতৰ লগত লড়াই কৰাটো ভয়ানক।”

এদিকে কোম্পানীয়ে আন এক নতুন কৌশল ল’লে। প্ৰশাসনৰ কেইজন কর্মচাৰীক গোপনে প্ৰভাৱিত কৰিলে। গাঁওখনলৈ পাঠোৱা প্ৰতিবেদনত কিছুমান তথ্য বিকৃত কৰা হ’ল। লিখা হ’ল—
“গাঁওখনৰ মানুহৰ অভিযোগ অতিরঞ্জিত। স্বাস্থ্য কেন্দ্র খোলাৰ প্ৰয়োজন নাই। পানীৰ সমস্যা সাময়িক।”

এই প্ৰতিবেদন শুনি গাঁওখনৰ মানুহ হতবাক।
“দিদি, যদি এইখিনি সত্য হয়, তেন্তে আমাৰ স্বাক্ষৰ ক’ত গ’ল?”

মানুহৰ মুখত সন্দেহ জন্মিল। নীলাঞ্জনাৰ ওপৰত বিশ্বাস কঁপি উঠিল।

তখন গাঁওখনত সংঘাতৰ বীজ অঙ্কুৰিত হ’ল। এজন যুৱক গগন কণ্ঠ উচু কৰি ক’লে—
“নীলাঞ্জনাই আমাক মিছা আশা দিছে। এতিয়াও যদি কোম্পানীৰ কাষত ঘূৰি নাযাওঁ, আমাৰ জীৱন ধ্বংস হ’ব।”

গগনৰ কথাত কেইজন লোক হাতত তালি দিলে। আনৰ মুখত চিন্তা।

কিন্তু দেৱপ্ৰসাদ মঞ্চত উঠি ক’লে—
“ভাইসকল, আপুনি ভুল ভাবিব নালাগে। নীলাঞ্জনাই মিছা আশা দিয়া নাই। মিছা দিছে কোম্পানীয়ে। আমি ভয়ত পিছে আঁতৰিলেহে কোম্পানীৰ জয় হব। আমি যদি একেলগে থাকো, জয় আমাৰ হব।”

এই কথাত মানুহৰ চকুত পুনৰ সাহস জ্বলি উঠিল। যদিও বিভাজনৰ জাল গঢ়ি উঠিছিল।

এদিন ৰাতি অচিনাক্ত লোকে গাঁওখনৰ নামঘৰত ঢলি দিয়া ভাঙি পেলালে। নামঘৰৰ দিয়া মাটি-আলতাৰেৰে পৰি গল।
মানুহ ভয়ত কঁপি উঠিল। মহিলাসকলে কান্দি ক’লে—
“এতিয়াও যদি আমি আন্দোলন চালু ৰাখো, গাঁওখন জ্বলাই দিব।”

গাঁওখনত পুনৰ বৈঠক বসিল।
নীলাঞ্জনা মঞ্চত উঠি কণ্ঠত গাম্ভীৰ্যৰে ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, আমি জানো ষড়যন্ত্র চলিছে। কিন্তু মনত ৰাখিব—যি আঁচলত আঁধাৰ ঘনীভূত, সেই আঁচলৰ পাছতেই পোহৰ আহে। যদি আমি আজি ভয় পাই আঁতৰো, তেন্তে আমাৰ সন্তান চিৰদিনে দাস হৈ থাকিব। মই ভয় নাপাওঁ। আপুনি যদি মোক একেলগে থওঁ, জয় আমাৰ হব।”

মানুহে শপথ ল’লে।
কিন্তু ষড়যন্ত্রৰ জাল গঢ়ি উঠি গ’ল—অভ্যন্তৰীণ বিভাজন, অৰ্থনৈতিক চাপ আৰু প্রশাসনক প্ৰভাৱিত কৰাৰ কৌশল।

সেই নিশা নীলাঞ্জনা ফাইল বুকুত আঁকুৰি দেৱপ্ৰসাদক ক’লে—
“দাদা, পথ সহজ নহ’ব। কিন্তু মই নিশ্চিত—এই জাল ছিঙিবলৈ আমাৰ একতা যথেষ্ট হব।”

দেৱপ্ৰসাদ চুপচাপ চালে। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জোন উঠিছিল।
কিন্তু জোনৰ পোহৰৰ মাজত স্পষ্ট হৈছিল—ষড়যন্ত্রৰ জাল আঁতৰাই জয় পাবলৈ আৰু বৃহৎ লড়াই অপেক্ষা কৰি আছে।

পৰ্ব ১০: জয়ৰ প্ৰভাত

ষড়যন্ত্রৰ জালত গাঁওখন কিছুদিন শ্বাস ৰোধ হৈ থকা দৰে অনুভৱ কৰিছিল। গুজব, ভয়, নামঘৰ ভাঙচুৰ—সকলো মিলি মানুহৰ মন দমাই পেলাব বিচাৰিছিল। কিন্তু নীলাঞ্জনা আৰু দেৱপ্ৰসাদৰ দৃঢ়তা গাঁওখনক পুনৰ জাগ্ৰত কৰিলে।

প্ৰতিৰোধৰ দিন এদিনে ডেপুটি কমিশনাৰৰ কাৰ্যালয়ৰ পৰা সংবাদ আহিল—“চাহ কোম্পানীৰ ওপৰত অনুসন্ধান আৰম্ভ হৈছে।” এই কথাটোৱেই যেন গাঁওখনৰ বুকুত নতুন প্ৰাণ ফুকি দিলে।

প্ৰশাসনৰ এক বিশেষ দল গাঁওখনত পুনৰ আহিল। এইবাৰ তেওঁলোকৰ সৈতে আছিল সংবাদমাধ্যমৰ কেইজন সাংবাদিক। কেমেৰাৰ ফ্লাশ, মাইক, সংবাদৰ প্ৰতিবেদন—সকলো মিলি গাঁওখনৰ দুখ-কষ্ট চহৰলৈ পোহৰ জ্বলাই আনিলে।

মহিলাসকলে সাহস কৰি সংবাদমাধ্যমৰ আগত ক’লে—
“আমাক ভয় দেখুওৱা হৈছিল। কিন্তু আমাৰ সন্তানৰ ভবিষ্যৎ ৰক্ষাৰ বাবে আমি নীৰৱ নহ’ব।”
এজন বৃদ্ধ দেউতাকে কণ্ঠ উচু কৰি ক’লে—
“আমি মাটি খাই কাম কৰো, কিন্তু আমাৰ অধিকাৰ কিয় অস্বীকাৰ কৰা হ’ব?”

সংবাদমাধ্যমত গাঁওখনৰ কথা ছপা হ’ল। চহৰৰ মানুহে আলোচনা আৰম্ভ কৰিলে। সামাজিক মাধ্যমতো “দিহিং গাঁওৰ আন্দোলন” চাৰিওফালে ছড়ি পৰিল।

চাহ কোম্পানী অস্থিৰ হ’ল। তেওঁলোকে গোপনে প্ৰচেষ্টা কৰিলে সংবাদ মুছিবলৈ, কিন্তু সেয়া সফল নহ’ল। বৰং প্ৰতিবাদৰ আগুন অধিক বাঢ়ি উঠিল।

এক সপ্তাহৰ ভিতৰত চৰকাৰে ঘোষণা কৰিলে—
“দিহিং গাঁওত এটা স্বাস্থ্য কেন্দ্র খোলিব, বিদ্যালয়ৰ মেরামতি হ’ব আৰু পানীৰ টিউবৱেল স্থাপন হ’ব।”

এই ঘোষণা গাঁওখনত বজ্ৰপাতৰ দৰে নামি আহিল, কিন্তু বজ্ৰপাতৰ ভয় নহয়—আনন্দৰ বজ্ৰপাত। মহিলাসকলে হাঁহি-কান্দোনত মাটি চুমি ধন্যবাদ জনালে। ছাত্ৰ-যুৱকে স্লোগান দিলে—
“আমাৰ জয় হ’ল!”

সেইদিনা সন্ধিয়া গাঁওখনৰ আঙণত এক বৃহৎ সভা বসিল। বাঁহৰ মঞ্চ, দিয়া-জ্বলি, পূৰ্ণিমাৰ জোন—সকলো মিলি উৎসৱৰ পৰিৱেশ।
নীলাঞ্জনা মঞ্চত উঠি কণ্ঠ কঁপিয়াই ক’লে—
“ভাই-বোনসকল, এই জয় কেৱল মোৰ নহয়। এই জয় আমাৰ একতাৰ জয়। ভয় আৰু ষড়যন্ত্রৰ ওপৰত সাহস আৰু সত্যৰ জয়। আমি দেখুৱাই দিছোঁ—যদি গাঁওখন একেলগে হয়, তেন্তে কোনো শক্তিয়ে আমাক ৰখাব নোৱাৰে।”

মানুহৰ চকুত অশ্ৰু। দেউতাক এজন গলা কঁপাই ক’লে—
“দিদি, আজিৰ দিনত আমাৰ গাঁও জন্ম নতুন হ’ল। এই জয়ত আপুনি আমাৰ কন্যা নহয়—আপুনি আমাৰ গাঁওখনৰ দীপশিখা।”

দেৱপ্ৰসাদো মঞ্চত উঠি সৰু হাঁহি দিলে।
“এই গাঁওখনৰ বাবে মই অটো চলাওঁ। কিন্তু আজি মই বুজিছোঁ—এই অটো মাত্ৰ যাত্ৰাৰ বাহন নহয়, এইটো আমাৰ লড়াইৰ প্রতীক। আমি যদি সাহস ৰাখো, ধূলিৰ পথেও জয়ৰ প্ৰভাতত পোহৰ দেখুৱায়।”

সভা গগনৰ স্লোগানত মুখৰিত হ’ল—
“আমাৰ দাবী মানিব লাগিব!
আমাৰ জয় হ’ল!”

পৰদিনা গাঁওখনত প্ৰশাসনৰ কাম আৰম্ভ হ’ল। নতুন টিউবৱেল খনন, বিদ্যালয়ৰ চকী-টেবুল বান্ধনি, স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ বাবে মাটি চিহ্নিতকৰণ। গাঁওখনৰ মানুহে নিজৰ হাতেও কামত সহায় কৰিলে। মহিলাসকলে দিয়া জ্বলাই মাটি পবিত্ৰ কৰিলে।

চাহ কোম্পানীৰ গুপ্ত লোকবোৰ নীৰৱ হৈ গ’ল। তেওঁলোক বুজিলে—গাঁওখনৰ একতাক ভাঙি পেলাব নোৱাৰি।

কিছুদিনৰ পিছত প্ৰথমবাৰ গাঁওখনৰ শিশুসমূহে নতুন চকী-টেবুলত বহি পাঠ্যবই উলিয়াই হাঁহি মাৰি ক’লে—
“দিদি, এতিয়া আমি পঢ়িম।”

মহিলাসকলে স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰৰ দুৱাৰেদি ওলাই আহি মাটিৰ গন্ধত হাঁহি মাৰি ক’লে—
“এতিয়া ডাক্তৰ আহিব।”

গাঁওখনৰ পথত পানীৰ কলসী লৈ উলিয়াহোঁতা কণমানি ছোৱালীসকল আনন্দত জলধাৰাৰ শব্দ শুনি হাঁহি মাৰি উঠিল।

এইবোৰ দৃশ্যত নীলাঞ্জনাৰ চকুত টুপটাপ অশ্ৰু পৰিল। দেৱপ্ৰসাদ ওচৰতে বহি শান্ত গলাৰে ক’লে—
“দিদি, জয়ৰ প্ৰভাত আহি গ’ল। এইটো আমাৰ হেঁপাহৰ ফল।”

নীলাঞ্জনা হাঁহি দিলে।
“দাদা, মই জানো—এয়া মাত্ৰ আৰম্ভণি। কিন্তু আমি প্ৰমাণ দিছোঁ—ধূলিৰ পথৰ মানুহে যদি একেলগে লড়ে, তেন্তে জয়ৰ প্ৰভাত নামি আহিবই।”

আকাশত জোনৰ পোহৰ মিচিকীয়া হৈ গ’ল। সূৰ্যোদয়ৰ সোনালী আভা গাঁওখনৰ ওপৰত ঢলি পৰিল। চাহ-বাগিচাৰ সেউজীয়া পাতত শিশিৰ দীপ্তি উজ্বলিল।

গাঁওখনৰ মানুহে হাত ধৰি শপথ কৰিলে—
“ভয়ত নহয়, সাহসত বাচিম। আঁধাৰত নহয়, আলোত হাঁটিম। এই জয় আমাৰ, এই গাঁও আমাৰ।”

এবাৰ সত্যিই গাঁওখনৰ ওপৰত আহি পৰিল—
জয়ৰ প্ৰভাত।