অধ্যায় ১: নৱ বীজ
পুৱা সূৰ্য্য উঠাৰ লগে লগে গাঁওখনৰ ওপৰত সোনালী ৰঙৰ আভা বিস্তৃত হয়। এপাহ লাহে লাহে কুঁৱৰী শিশিৰত ভিজি থকা ধানৰ গছৰ পাতত টোপাল টোপাল জলবিন্দু জ্বলজ্বলাই উঠে। গাঁওখনৰ পৰা দ’ৰৈ দ’ৰৈ আহিলেই, প্ৰকৃতিয়ে নিজেই যেন এক সুৰম্য চিত্র আঁকি ৰখা। হেমন্ত, গাঁওখনৰ এগৰাকী সৰু যুৱক, আজি অতি উৎসাহী। কাৰণ, এইদিনেই নতুন ধানৰ বীজ বপন কৰাৰ দিন। নিজৰ ঠাকুৰদাৰ পৰা শুনা পৰম্পৰাগত নিয়ম মেনে তেওঁ ভোরাই উঠিল, মাটিত খালি ভৰি নামি শীতল শিশিৰৰ স্পৰ্শ অনুভৱ কৰিলে আৰু মনে মনে মাটিৰ প্রতি এক অদ্ভুত ভক্তি প্ৰকাশ কৰিলে। এই ভক্তি হেমন্তৰ বাবে কেৱল কৃষকৰ কাম নহয়, ই যেনে পবিত্ৰ এক ধৰ্মীয় আচাৰ, য’ত মাটি, পানী আৰু বীজ একে প্ৰকৃতৰ আত্মা। বীজবোৰে তেওঁৰ মুঠিৰ ভিতৰতে যেন কঁপিছিল, নতুন জীৱনৰ সংকেত দিছিল। গাঁওৰ আন মানুহে এই কামক সৰল কৃষিকাৰ্য্য বুলি ভাবিলেও হেমন্তৰ মনত এইখন ধানক্ষেতৰ সৈতে গভীৰ বন্ধন জাগি উঠিছিল। মনে মনে তেওঁ বুজি পাইছিল—এই মাটিত কিছুমান লুকাই থকা কথা আছে, যিবোৰ হয়তো কেৱল তেওঁহে শুনিব পাৰিব।
দিনটোত বহুত পৰিশ্ৰম চলিল। গৰমৰ ৰোদত কপালৰ পৰা ঘাম পলম পলম কৰি বগৰি পৰিছিল, কিন্তু হেমন্তৰ মুখত এক অদ্ভুত সন্তুষ্টিৰ হাসি দেখা গৈছিল। গাঁৱৰ ছোৱালীসকলে বাটৰ পৰা যোৱাৰ সময়ত তাক চাই চাই হাসিছিল, কেহেক কওঁতলীয়াকৈ কৈছিল—“হেমন্তে যেন ধানৰ গছৰ সৈতে কথা পাতিছে।” তেওঁ সত্যিই মাটি আৰু বীজৰ সৈতে নিঃশব্দে কথা পাতিছিল। একেৰে পৰা বীজ বপন কৰি, পানী মেলি, মাটিত ঢুকাই দিছিল আৰু অনুভৱ কৰিছিল—এওঁলোকক সঁচাকৈ জীৱন্ত এক প্ৰাণী হিচাপে লালন কৰিব লাগে। পুৱাৰ পৰা নিশা নামিবলৈ ধৰালৈকে কাম চলি থাকিল। গাঁওখনৰ সৰহাংশ মানুহে ঘৰলৈ উভতি গ’লেও হেমন্ত এতিয়াও ধানক্ষেতৰ মাজত বহি আছিল। আকাশখন তেতিয়া মেলি থকা, পশ্চিমফালে ৰঙা আভাই আকাশ ৰাঙলিত কৰিছিল। গাঁওখনৰ কুকুৰে ঘেউ ঘেউ কৰি উঠিছিল, বতৰ লাহে লাহে শীতল হৈ আহিছিল, আৰু চাৰি ফালে নীৰৱতাৰ সুৰ বহি পৰিছিল। হেমন্তৰ অন্তৰৰ ভিতৰেও এই নীৰৱতা এক বেলেগ ধৰণৰ সুৰত পৰিণত হৈছিল। এই সুৰটোৱে তেওঁৰ মনক হঠাতে দহিনাকাৰ এচাৰি শীতল বতাহৰ দৰে জোকাৰি গ’ল।
ৰাতি সম্পূৰ্ণ অন্ধকাৰত ঢাকিবলৈ ধৰাৰ লগে লগে আচল জাদুবাস্তৱ দৰ্শন ঘটিল। হেমন্ত একেবাৰে একো নকৰি বহি আছিল, হাতত বাকি থকা অল্প বীজৰ দানা গোটাই লৈ। হঠাৎ, ক্ষেতখনৰ মাজৰ পৰা এক প্ৰশান্ত, কিন্তু অচিন শীতল আলোক মৃদুভাৱে ফুটি উঠিল। প্ৰথমে সৰু টোপাল টোপাল দীপজ্যোতিৰ দৰে, যেন শিশিৰবিন্দু চন্দ্ৰালোতে জ্বলজ্বলাই উঠিছে। তাৰ পিছত সেই আলোকে ধীরে ধীরে বিস্তৃত হৈ গ’ল, আৰু পানীৰ ওপৰত তৰঙৰ দৰে খেলা কৰিব লাগিল। হেমন্তৰ দুচকু বিস্ফাৰিত হ’ল, মুখ শুকান হৈ গ’ল—তেওঁ দেখিলে যেন ধানৰ পাতৰ মাজেৰে অচিন প্ৰাণবোৰ উশাহ লৈছে। আলোকে কোনো সাধাৰণ প্রদীপ বা জোনাকীয়া নহয়, ই যেন মাটিৰ বুকুৰ পৰা উঠি অহা এক প্রাচীন শ্বাস, এক গোপন কণ্ঠস্বৰ। হেমন্তৰ গা সিহঁতৰ অচিন গন্ধত কঁপিবলৈ ধৰিলে, তেও ভয় নকৰে—কাৰণ এই আলোকে আতংক নহয়, শীতলতা আৰু সান্ত্বনা বিয়পাইছে। তেওঁৰ বুকুত এক অদ্ভুত বিশ্বাস জন্ম ল’লে যে এই ধানক্ষেত সৰল নহয়, ইয়াত গোপনে আত্মাসকল বাস কৰে। তেওঁ বুজি পালে—এই নতুন বীজ কেৱল ধানৰ ফচল নহয়, এক নতুন যাত্ৰাৰ আৰম্ভণি, যি যাত্ৰাই তেওঁৰ জীৱন সম্পূৰ্ণৰূপে সলনি কৰি দিব।
অধ্যায় ২: পানীৰ প্ৰতিধ্বনি
পৰদিনা পুৱা হেমন্তে ক্ষেতলৈ গৈছিল, যদিও মনত এতিয়াও গাত শীতল কৰা ৰাতিৰ দৃশ্যখন তাজা আছিল। সঁচাকৈয়েই নে সপোন, সেইটো বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। মাটিৰ গন্ধ, শিশিৰে জপিয়াই থকা পাতবোৰ আৰু গাঁওখনৰ গুৰি গুৰি বতাহে যেন আকৌ তেওঁৰ শ্বাসৰ সৈতে মিহলি হৈছিল। কিন্তু আজিৰ কাম আছিল পাম্পৰ পানী চলাওঁ। ঠাকুৰদাৰ পৰা শিকা নিয়মে আজিৰ দিনত পানী দিয়াটো অতি প্ৰয়োজনীয়। হেমন্তে গাঁওৰ প্ৰাচীন পাম্পখন চলাই ধানক্ষেতলৈ পানী বোলাবলৈ ধৰিলে। গোটেই ক্ষেতখনত পানী ভৰি উঠিবলৈ ধৰিলে আৰু গামোচাৰে ঘাম মোছা হেমন্তে বগা পানীৰ সোঁতটো চুপচাপ চাই ৰ’লে। তাৰ পাছতেই ঘটে এক অদ্ভুত অনুভৱ। পানীৰ গুৰি গুৰি শব্দৰ মাজেৰে যেন কিবা এক ধুনীয়া সুৰ উত্থান হ’ল। প্ৰথমে তেওঁ ভাবিলে—মাথোঁ পানীৰ ঢৌ-ঢাপৰ ধ্বনি, কিন্তু কাণ খুলি শুনিলে বুজিলে—এইটো নিছল সংগীত। যেন কোনো অচিন কণ্ঠ গাইছে, সুৰেৰে এক প্ৰাচীন গান বতাহত মিহলাই আহিছে। সুৰটোৰ মাজত গম্ভীৰতা আৰু কোমলতা দুয়ো আছিল, যেন কোনো মহিলাৰ কণ্ঠেৰে কেতিয়াবা মিঠা লয়ত গীত গোৱা হৈছে, আৰু পুনৰ কেতিয়াবা সেই সুৰ বেদনাৰে ভৰাই দিছে গোটেই আকাশ।
হেমন্তৰ বুকুত গজগজ কৰি উঠিল। “এইটো কি?”—তেওঁ নিজকে সুধিলে। চাৰিওফালে গাঁওখনৰ সৰু ল’ৰা-ছোৱালীৰ হাঁহি-খেলৰ শব্দ, গছত পখী উৰি যাবলৈ ধৰিছে, দূৰত গৰুৰ ঘণ্টাৰ ঠং ঠং ধ্বনি—এই সকলোবোৰৰ মাজতো পানীৰ গানেৰে তেওঁক সম্পূৰ্ণ গিলি পেলাইছিল। গীতখনৰ শব্দ বুজা নহ’লেও, সুৰৰ মাজত যেন কোনো গোপন বাৰ্তা আছিল। কেতিয়াবা সুৰ মিঠা হ’ল—যেন প্ৰকৃতি নিজৰ আনন্দৰ গীত গাইছে। কেতিয়াবা সেই সুৰ হঠাতে বেদনাময় হ’ল—যেন শতাব্দীৰ দুঃখ, যুদ্ধ, দুখ-দুৰ্দশাৰ স্মৃতি কণ্ঠত ফুটিছে। হেমন্তৰ দুচকু গাঢ় হৈ আহিল, সেয়া শুনি তেওঁ একেবাৰে মৰ্মৰ পৰা কঁপি উঠিল। নিজৰ মাটিত, নিজৰ পানীত এনে অচিন সংগীত লুকাই আছে বুলি কেতিয়াও ভাবিছিল নে? এতিয়া সেই সংগীতে তেওঁৰ অন্তৰৰ গভীৰতম কোণত হাত দিছিল। এই গোপন সুৰে তেওঁৰ দেহত হেঁচা দিছিল, তেওঁৰ আত্মাৰ সলনি হোৱাৰ বীজ বোপাত আৰম্ভ কৰিছিল।
সন্ধিয়া নামি আহিল। সূৰ্য্যৰ ৰঙা আভা পানীৰ ওপৰত পৰি সোনালী তৰঙ খেলাই দিছিল। হেমন্ত এতিয়াও ক্ষেতৰ কাষত বহি আছিল, পাম্পৰ পানীৰ ধাৰা লাহে লাহে কমি আহিছিল, কিন্তু সংগীতৰ প্ৰতিধ্বনি তেওঁৰ কাণত এতিয়াও বাজি আছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—এই ধানক্ষেত কেৱল খাদ্যৰ উৎস নহয়, ই এক অচিন গোপন শক্তিৰ ভঁৰাল। পানীৰ সোঁতত সংগীত ফুটি উঠাৰ মানে—এতিয়া তেওঁৰ জীৱন আৰু প্ৰকৃতিৰ মাজত এক নতুন বন্ধন গঢ়ি উঠিছে। তিনি ঘণ্টা ধৰি সেই সুৰত লীন হৈ থাকি হেমন্ত শ্বাস ল’বলৈ কষ্ট পাই উঠিল। তাৰ পাছত তেওঁ চকু মেলি আকাশলৈ চাই ক’লে—“তুমি কোন? এই গীত কাকৰ?”। কোনো উত্তর নাহিল, কেৱল পানীৰ ঢৌ-ঢাপৰ মাজেৰে নিস্তব্ধ সুৰৰ প্রতিধ্বনি বিয়পি ৰ’ল। তেতিয়াহে হেমন্ত নিশ্চিত হ’ল—এই ধানক্ষেতত সঁচাকৈয়ে আত্মাসকল আছে। সেই আত্মাসকলে নিজৰ গল্প পানীৰ মাজেৰে শুনাই থাকে, কিন্তু কেৱল সিহঁতে শুনিব পাৰে যিসকলৰ অন্তৰ মাটিৰ দৰে উন্মুক্ত। আৰু তেওঁ—হেমন্ত—তেওঁলোকৰ সেই নিৰ্বাচিত জন।
অধ্যায় ৩: ধানৰ পাতৰ জপমালা
গাঁওখনৰ ওপৰত লাহে লাহে পূৰ্ণিমাৰ উজ্বলা জোনেৰে শীতলতা পৰি আছিল। পুৱাৰ পৰা খাটনি কৰি খাটনি কৰি হেমন্ত ক্লান্ত হলেও, ক্ষেতখনৰ পৰা উভতি যাবলৈ তেওঁৰ মন নাছিল। কাৰণ, এই ক’দিন ধৰি তেওঁ যিবোৰ অভিজ্ঞতা কৰি আহিছে, সেয়া কেৱল কৃষকৰ নিয়মীয়া খাটনি নহয়। পানীৰ প্ৰতিধ্বনিৰ গীত আৰু অচিন শীতল আলোকৰ স্মৃতি এতিয়াও তেওঁৰ মনত স্পষ্ট আছিল। সেয়েহে আজি নিশা, ক্ষেতৰ মাজত বহি হেমন্ত চুপচাপ ধানগছবোৰক চাই আছিল। বতৰ লাহে লাহে বোৱাই আহিছিল, ক্ষেতখনৰ ওপৰত এক ধৰণৰ শীতল সুৰ তুলিছিল। হঠাৎ, তেওঁৰ কাণত পৰিল—ধানৰ পাতবোৰ একেৰে পৰা একেৰে ফিসফিস শব্দ তুলিবলৈ ধৰিছে। প্ৰথমে এইটো সাধারণ বতৰ খেলা বুলি ভাবিছিল, কিন্তু কাণ দি শুনি থাকিলে হেমন্তৰ শৰীৰত শিহৰণ উঠিল। কিয়নো সেই ফিসফিস শব্দ একেবাৰে নিৰ্বিচ্ছিন্ন, লয়বদ্ধ, যেন কোনো জপমালাৰ শব্দ। যেন কেই শ শ ধানগছ একেলগে একে মন্ত্র উচ্চাৰণ কৰি আছে।
হেমন্তৰ বুকু জোৰেৰে ধুকপুক কৰিব ধৰিলে। এইটো কি সঁচাকৈ? ধানৰ গছবোৰে একেবাৰে জীৱন্ত প্ৰাণীৰ দৰে কথা পাতিছে নেকি? সপোন নেকি? হেমন্তৰ মন ক’ত কি কৰিবলৈ ধৰিছিল। পাতৰ ফিসফিস শব্দে কোনো এক গুপ্ত ভক্তিৰ আভা বহি আনিছিল। কেতিয়াবা শব্দবোৰে যেন নৱজীৱনৰ প্ৰার্থনা কৰিছিল—“আমাক বচাই লোৱা, আমাক পানী দিয়া, আমাক মৰমেৰে লালন কৰা”—আৰু কেতিয়াবা শব্দবোৰে যেন গাঁৱৰ শতাব্দী-দীৰ্ঘ কাহিনী ক’ছিল। হেমন্তৰ চকুত ফোট ফোট জোনাকীয়া পৰিছিল, তাৰ মাজত ধানগছবোৰ সেউজীয়া সৈন্যৰ দৰে দুলিছিল। বতৰ আহিলে পাতবোৰে একত্ৰে কঁপি উঠি যেন এক অদৃশ্য মন্দিৰৰ ভক্তগণ প্ৰাৰ্থনা গাইছে। হেমন্তৰ বুকুত এদিনৰ কৃষকৰ গৰ্ব আৰু প্ৰকৃতিৰ প্ৰতি অনন্ত আস্থা জন্ম ল’লে। তেওঁ বুজিলে—এই ধানগছ কেৱল খাদ্যৰ উৎস নহয়, এইবোৰত আছে পূৰ্বসূৰীসকলৰ আত্মা, গাঁওখনৰ ইতিহাস আৰু পুৰণি মাটিৰ নিশ্বাস। প্ৰতিটো পাতত জীয়াই আছে শতাব্দীৰ কণ্ঠস্বৰ।
সন্ধিয়াৰ গাঢ় অন্ধকাৰত হেমন্তৰ মন যেন সম্পূৰ্ণ ৰূপে গছবোৰৰ জপমালাত মিলি গ’ল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, গাঁওখনৰ মাটি, পানী আৰু বতাহৰ সৈতে তেওঁৰ আত্মা এখনত মিলি গৈছে। সেয়ে এই জপমালা কেৱল শব্দ নহয়, ই এক অদৃশ্য সঁকেত। ধানগছবোৰে যেন ক’লে—“তুমি আমাৰ অংশ, আৰু আমি তোমাৰ অংশ।” হেমন্তৰ চকুত পানী আহিল, কিন্তু সেইটো দুখৰ নহয়, এটা অচিন আনন্দৰ। এই জপমালাই তেওঁৰ অন্তৰত এক নতুন উপলব্ধি জন্মালে—প্ৰকৃতি আৰু মানুহ পৃথক নহয়, উভয় একে সুতাত বাধা। যদি মানুহে প্ৰকৃতিক সন্মান নকৰে, তেতিয়া এই জপমালাৰ সুৰ নিস্তব্ধ হৈ যাব। কিন্তু যদি মৰমেৰে ধৰি ৰাখে, তেতিয়া এই জপমালা অনন্তকাল ধৰি বাজি থাকিব। জোনাকীয়া ৰাতিটোত হেমন্তে সেই সত্য গম্ভীৰভাৱে গ্ৰহণ কৰিলে আৰু প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে—এই ধানক্ষেত বচাবলৈ আৰু মৰমেৰে লালন কৰিবলৈ তেওঁ নিজৰ জীৱন উৎসৰ্গা কৰিব।
অধ্যায় ৪: গোপন অতিথি
সেই দিনটোত গাঁওখনত পুৱাৰ পৰা মেঘেৰে আকাশ গাঢ় হৈ আছিল। বাতাসত মাটিৰ গন্ধ আৰু অচিন এক বেদনাময়তা আছিল। বেলুকা পৰাকৈ ধুমুহাৰ দৰে বৃষ্টি আৰম্ভ হ’ল। বজ্ৰপাতৰ জঁকাৰত গাঁওখন থৰথৰ কঁপি উঠিছিল। গাঁওবাসী সকলে নিজৰ ঘৰ-চোৱাবোৰত বন্দী হৈ পৰিল, কিন্তু হেমন্তৰ অন্তৰত এক বেলেগ ধৰণৰ অস্থিৰতা আছিল। গতিকে বৃষ্টিৰ মাজতে গাত গামোচা টানি, ভিজা পথেৰ পৰা তেওঁ ধানক্ষেতলৈ নেমি গ’ল। ক্ষেতখন তেতিয়া বৰষুণৰ পানীত টইটুম্বুৰ হৈ ভৰি গ’ল, বতৰ চলিছিল শোঁ শোঁ কৰি, কিন্তু হেমন্তৰ মনে মনে সেই শব্দৰ মাজত অচিন এক সুৰ বিচাৰিছিল। তেওঁ ভিজা কপোৰ, ঠাণ্ডা হাওয়া আৰু বজ্ৰপাতৰ শীতল আলোকেৰে সম্পূৰ্ণ ভিজি গ’লেও, গোটেই ক্ষেতৰ মাজত গোটেই প্ৰকৃতিৰ সৈতে একাত্ম হৈ দাঁড়ি ৰ’লে।
আচল জাদুবাস্তৱ দৃশ্যটো ঠিক তেতিয়াই ঘটিল। বজ্ৰপাতৰ এক চমকত আকাশ উদ্ভাসিত হ’ল আৰু তাৰ পিছতে হেমন্তৰ চকুত পৰিল—ধানক্ষেতৰ মাজত সৰু সৰু জোনাকীয়া-আলোকৰ বিন্দুবোৰ ফুটি উঠিছে। প্ৰথমে তেওঁ ভাবিলে, বৃষ্টিৰ পানীৰ প্রতিফলনত এয়া হয়তো কেবল জোনাকীয়া বা ফায়াৰফ্লাই। কিন্তু দুচকুত ভালকৈ পিন্ধি চাই দেখিলে—সেই আলোক বিন্দুবোৰ মানুহৰ আকাৰ লৈ উঠিছে। সৰু সৰু মানুহ, গোটেই ক্ষেতখনৰ ওপৰত পানীৰ তলত যেন নাচি ফুৰিছে। কেতিয়াবা হাত মেলি, কেতিয়াবা বতাহত ঘূৰি, কেতিয়াবা ধানগছৰ পাতৰ মাজেৰে চপচপ কৰি উভতি গৈছে। দৃশ্যটোত কোনো ভয় নাছিল, বরঞ্চ এক অচিন শান্তিৰ আভা আছিল। হেমন্তৰ গা শীতল হৈ উঠিল, কিন্তু ভয়েৰে নহয়—এক অদ্ভুত মুগ্ধতাৰে। তেওঁ হেঁচা নিঃশ্বাস লৈ বুজিলে—এইবোৰেই ক্ষেতৰ আত্মাসকল। সেই জপমালা, সেই পানীৰ গীত—আজিৰ নিশাত সেইবোৰৰ অদৃশ্য প্ৰাণ একেবাৰে মানৱ আকৃতি লৈ তেওঁৰ সন্মুখত উপস্থিত।
হেমন্ত চুপচাপ দাঁড়ি ৰ’ল। বৃষ্টিৰ গাঢ় শব্দ আৰু বজ্ৰপাতৰ গর্জনত সেই সৰু সৰু আলোকমানবসকলে গীতৰ লয়ত নাচি ফুৰিছিল। কোনো শব্দেৰে তেওঁলোক কথা নক’লেও, সিহঁতৰ নৃত্যই যেন একে কথা কৈছিল—“আমিই এই ক্ষেতৰ ৰক্ষক, আমিই মাটিৰ প্ৰাণ।” হেমন্তৰ চকুত পানী আহিল, তেওঁ হাত মেলি তেওঁলোকক স্পৰ্শ কৰিব বিচাৰিলে, কিন্তু আলোকমানবসকলে হাতত ধৰা নাপৰাকৈ বতাহৰ সৈতে উৰি গ’ল। কিছু সময়ৰ পিছত বৃষ্টি কমিল, আকাশত পুনৰ জোন ফুটি উঠিল, আৰু সেই জোনাকীয়া আকাৰবোৰ ধানক্ষেতৰ পাতৰ মাজেৰে ধীৰে ধীৰে মিলাই গ’ল। হেমন্তৰ বুকুত এক অপূৰ্ব শান্তি ভৰি উঠিল—তেওঁ জানি পালে যে এই ক্ষেত কেৱল তেওঁৰ কামৰ ক্ষেত নহয়, ইয়াত শতাব্দীৰ আত্মা বাস কৰে। আৰু এই আত্মাসকলে তেওঁৰ সঁহাৰি বিচাৰে—কৃষকৰ লোভ নহয়, সঁচা মৰম। সেই নিশা হেমন্তে ভিজা কাপোৰেৰে গাঁওলৈ উভতিলেও, তেওঁৰ অন্তৰত উজ্জ্বল হৈ ৰ’ল সেই অচিন আলোকমানবসকলৰ নৃত্য।
অধ্যায় ৫: নীৰৱতাৰ বচন
বৃষ্টিৰ ৰাতিৰ সেই অপূৰ্ব দৃশ্যৰ পিছত হেমন্তৰ জীৱন সলনি হৈ পৰিল। প্ৰতিদিনে খেতিত নামিলেই তেওঁৰ চকুত বুজি উঠিছিল সেই সৰু সৰু জোনাকীয়া মানুহবোৰ, যদিও দেখা নাথাকিলেও, তেওঁলোকৰ উপস্থিতি তেওঁ অনুভৱ কৰিছিল। এইবাৰ হেমন্তৰ মনত এক নতুন চিন্তা জন্ম ল’লে—যেতিয়া সিহঁতে খেতিৰ আত্মা, তেতিয়া তেওঁলোকৰ লগত কথা কিয় নকৰে? তেওঁ বুজিলে, গাঁওখনৰ আনসকলৰ বাবে ই মাত্ৰ ধানক্ষেত, কিন্তু তেওঁৰ বাবে ই এক জীয়ন্ত মন্দিৰ। সেয়েহে এখনি পুৱাৰ লগে লগে হেমন্ত ক্ষেতখনৰ মাজত বহি ৰ’ল আৰু পানীৰ মাজত নীৰৱে কথা ক’বলৈ আৰম্ভ কৰিলে। তেওঁ হাতত ধৰা মাটি চেপি ধৰিলে আৰু কণ্ঠ কম্পিত হৈ ক’লে—“তুমি কাকৰ আত্মা? কিমান দিন ধৰি এই মাটিত আছা? মই যদি তোমালোকৰ সঁহাৰি দিওঁ, তুমি মোৰ লগত থাকিবা নে?”। তেওঁৰ কণ্ঠত ছিল অচিন সশ্ৰদ্ধা। কিন্তু সেই মুহূৰ্তত ক্ষেতখনত কোনো প্ৰত্যক্ষ উত্তৰ নাহিল, কেৱল ধানৰ পাতৰ মাজত শোঁ শোঁ বতাহ গল। প্ৰথমতে হেমন্তৰ মনত এক ক্ষণৰ বাবে হতাশা জাগিল, যেন তেওঁ নিজে নিজৰ লগত কথা কৈ আছে।
কিন্তু হঠাৎ, পানীৰ ঢৌবোৰে এক লয়ত শব্দ তুলিবলৈ ধৰিল। ধানৰ পাতবোৰ একেলগে দুলিবলৈ ধৰিল, আৰু সেয়া নীৰৱতাৰে গঢ়ি তোলা এক সুৰৰ দৰে বাজি উঠিল। হেমন্তৰ হৃদয় একেবাৰে থমকি গ’ল—ই কোনো কাকতালীয় নহয়, ই উত্তৰ। তেওঁ নিজৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ পাচ্ছিল, কিন্তু শব্দেৰে নহয়, পানীৰ সোঁত আৰু পাতৰ সুৰত। পানীয়ে যেনে ক’লে—“আমি প্ৰাচীন। এই মাটিত জন্মিছে আমাৰ স্মৃতি। শতাব্দীৰ খেতি, দুখ-সুখ, আনন্দ আৰু দহবছৰৰ ভোগ-সকল—সেইবোৰেই আমাৰ দেহ।” ধানগছবোৰে যেন ক’লে—“তুমি যেতিয়া আমাৰ যত্ন লোৱা, আমি তোমাৰ শ্বাসৰ সৈতে মিলি থাকোঁ।” হেমন্তৰ চকুত চকুপানী আহি পৰিল। তেওঁ বুজি গ’ল, ই সাধাৰণ গছ বা সাধাৰণ পানী নহয়, প্ৰকৃত প্ৰাণেৰে গঢ়া জীৱ। সিহঁতে কথা কয়, কিন্তু নীৰৱতাৰে। সিহঁতৰ ভাষা শব্দ নহয়, সুৰ।
হেমন্তে মাটিৰ বুকুত হাত দি হাঁহিল। তেওঁৰ অন্তৰত এক নতুন ধৰণৰ শান্তি জন্ম ল’লে। যিমান দিন ধৰি তেওঁ নিজকে কেৱল এজন কৃষক বুলি ভাবিছিল, তেতিয়া এদিনত বুজি পালে—তেওঁ এক মধ্যস্থ ব্যক্তি, মানুহ আৰু প্ৰকৃতিৰ মাজত সংযোগ। তেওঁলোকৰ ভাষা বুজিব পাৰা মানুহ অতি কম, আৰু সেইবোৰৰ ভিতৰত তেওঁ এজন। নীৰৱতাৰ বচন শুনি তেওঁ অনুভৱ কৰিলে—প্ৰকৃতিৰে যদি সত্যেৰে কথা ক’ব বিচাৰে, তেতিয়া শব্দৰ প্ৰয়োজন নাই। হাওঁফাওঁ পাতৰ দোলা, পানীৰ প্ৰতিধ্বনি, শীতল বতৰ—এইবোৰেই সেই ভাষা। হেমন্তে প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে—যিমান দিন তেওঁ জীৱিত, তেওঁ এই নীৰৱ কণ্ঠৰ সঁহাৰি দিয়া অব্যাহত ৰাখিব। তেওঁৰ বুকুৰ গভীৰতাত গোপনে এক দৃঢ় প্ৰতিজ্ঞা জন্ম ল’লে—এই ক্ষেতক কেতিয়াও ধ্বংসৰ হস্তক্ষেপৰ পৰা ৰক্ষা কৰিব। সেই দিনটোৰ পৰা হেমন্তৰ জীৱন কৃষকৰ পৰিসীমা অতিক্ৰম কৰি আত্মাৰ লগত বন্ধুত্বৰ এক নতুন অধ্যায়ত প্ৰৱেশ কৰিলে।
অধ্যায় ৬: পুৰণি কাহিনী
হেমন্ত সেই নিশা ঘৰলৈ উভতি আহি দেউতাকী ঠাকুৰমাৰ কাষত বহি পৰিল। ঠাকুৰমাৰ কপালত বয়সৰ ভাঁজবোৰ গভীৰ, চকুত তেজ নাই, কিন্তু সেই চকুৰ দীঘল দৃষ্টি একেবাৰে সঁচা আৰু প্ৰগাঢ়। ঠাকুৰমাই তেওঁৰ চকুত চকু দিয়া হেমন্তক প্ৰশ্ন কৰিলে—“ল’ৰা, তোৰ দুচকুত আজি অচিন আলোকেৰে জ্বলিছে, কি হৈছে?”। হেমন্তে প্ৰথমে একো ক’বলৈ কুণ্ঠা কৰিলে, কিন্তু পাছত সকলো খুলা মুখেৰে ক’লে—ধানক্ষেতত দেখা আলোকমানব, পানীৰ গীত, পাতৰ জপমালা। কথা শুনি ঠাকুৰমাৰ চকুত আচল বিস্ময় নাথাকিল, যেন তেওঁ ইতিমধ্যে জানিছিল। একো ক্ষণ নীৰৱে থাকি তেওঁ ক’লে—“তই যি দেখিলি, যি শুনিলি—সেইবোৰ সপোন নহয়, ই হৈছে আমাৰ পুৰণি আশীৰ্বাদৰ প্ৰতিফল।” হেমন্তৰ বুকু ধক ধৰিলে। তেওঁ গম্ভীৰ কণ্ঠত সুধিলে—“কোনে দিলে সেই আশীৰ্বাদ?”।
ঠাকুৰমাই মৃদু নিশ্বাস লৈ আগবঢ়াই ক’লে—“বহু বছৰ আগতে, আমি যেতিয়া জন্মোলৈও অহা নাছিলোঁ, গাঁওখনত এক মহাপুৰুষ আহিছিল। সেয়া কোনো সাধাৰণ মানুহ নহয়, এক সাধক, এক যোগী। কওঁ যে তেওঁ মাটি, পানী আৰু আকাশৰ স’তে কথা পাতিব পাৰিছিল। তেওঁ গাঁওখনত বহুদিন ধৰি থাকি, মানুহক সঁচা মৰম, সততা আৰু কৃষকৰ ধৰ্ম শিকাই গৈছিল। জনশ্ৰুতি আছে—তেওঁ গাঁওখনৰ মাটিত হাত থৈ ক’লে: ‘এই ধানক্ষেত কেৱল আহাৰৰ ক্ষেত নহয়, ইয়াত আত্মাসকল বাস কৰিব। যিমান দিন লোকে সঁচা মৰমেৰে খেতি কৰিব, তিমান দিন আত্মাসকলে গাঁওখনক ৰক্ষা কৰিব।’ সেই দিনৰ পৰা এই খেতিত অলৌকিকতা থাকি আহিছে।” হেমন্তৰ মনে শিহৰণ জাগিল। তেওঁ ভাবিলে—তেওঁ যি শুনিলে আৰু দেখিলে, সেয়া সেই সাধক মহাপুৰুষৰ আশীৰ্বাদৰ ফল।
কিন্তু ঠাকুৰমাৰ কণ্ঠত হঠাতে বেদনাৰ ছাঁ পৰিল। তেওঁ চকুৰ কোণত টোপাল টোপাল চকুপানী লৈ ক’লে—“ল’ৰা, আশীৰ্বাদ পৱিত্ৰ, কিন্তু মানুহৰ লোভও ভয়ংকৰ। গাঁওখনত বহু দিন আগতে কেইজনমান ধনী জোতদাৰ আছিল। সিহঁতে এই খেতিৰ অদ্ভুত শক্তি বুজি পাই দখল কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। কেতিয়াবা জাল-জোত লগাই, কেতিয়াবা গাঁওবাসীলৈ ভয় দেখাই ক্ষেতখন গিলে খাব বিচাৰিছিল। কিন্তু গাঁওৰ সাধাৰণ মানুহে সিহঁতৰ বিৰুদ্ধে প্ৰতিবাদ কৰিছিল। আৰু সেই প্ৰতিবাদত কেতিয়াবা আত্মাসকলো খেতিৰ মাজত গোপনে আৱিৰ্ভূত হৈছিল। কওঁ যে বজ্ৰপাত হঠাৎ সিহঁতৰ মাটিত পৰিছিল, পানী সিহঁতৰ ধানক ভাসাই লৈ গৈছিল, গৰুবিলাকে উন্মত্ত হৈ পৰিছিল—এইবোৰ সৰ্বস্ব সেই আত্মাসকলৰ সুৰক্ষা। কিন্তু তাতেও সকলো শেষ নহ’ল। আজিও লোভী মানুহৰ অভাৱ নাই। সেয়ে হেমন্ত, তই যি দেখিলি, সেয়া এক সতৰ্কবাণীও বুলিও ভাবিবি। মাটিক ভালপোৱা মানেই আত্মাক ভালপোৱা, কিন্তু যদি কেতিয়াও লোভত পৰি মাটি বিক্ৰী কৰিবি, তেতিয়া আত্মাসকলে নিজৰ গীত বন্ধ কৰি দিব।” ঠাকুৰমাৰ সেই কথাৰে হেমন্তৰ অন্তৰত এক নতুন দায়িত্ব জন্ম ল’লে। তেওঁ সঁচাকৈ বুজিলে—এই খেতি কেৱল জীৱিকা নহয়, ই গাঁওখনৰ আত্মা, আৰু সেই আত্মা সুৰক্ষিত ৰাখাটো তেওঁৰ ধৰ্ম।
অধ্যায় ৭: লোভৰ ছায়া
গাঁওখনত একেবাৰে নতুন হালধীয়া গাড়ী এটা আহি ৰখিল। মানুহবোৰ আঙুলিয়াই চাই থাকিল, কেতিয়াও এনে চকচকে গাড়ী গাঁৱলৈ প্ৰৱেশ কৰা নাছিল। সেই গাড়ীৰ পৰা নামি আহিল এজন সেউজীয়া কোট-পিন্ধা মানুহ, চকুত ধূর্ত চকুপাট আৰু মুখত সঘনাই হাসি থকা। তেওঁ নিজৰ নাম দিছিল মল্যাণ, শহৰৰ এজন বিখ্যাত ব্যৱসায়ী বুলি পৰিচয় দিলে। প্ৰথমতে তেওঁ অত্যন্ত বিনয়ী কণ্ঠত গাঁওবাসীৰ লগত কথা পাতিল, আৰু গাঁওক উন্নত কৰাৰ স্বপ্ন দেখুৱালে। তেওঁ ক’লে—“এই ধানক্ষেতখনত যদি আমি আধুনিক যন্ত্ৰপাতি, নতুন প্ৰযুক্তি আৰু মল্যাণকৰণৰ প্ৰকল্প চলাও, তেন্তে গাঁওখনৰ সকলো মানুহে ধনৰ পাহাৰ উপাৰ্জন কৰিব। আহিলেহে আপোনালোকৰ দিন-দৰিদ্ৰতা, চিৰদিনৰ গৰিবি—এইবোৰ সকলো শেষ হ’ব।” কথা শুনি কিছুমান গাঁওবাসীৰ চকুত চকচকনি পৰিল, কিন্তু হেমন্তৰ বুকুত এক বিৰক্তি জাগিল। তেওঁ নিজেই জানে—এই ধানক্ষেত সাধাৰণ মাটি নহয়, ইয়াৰ মাজত বাস কৰে আত্মাসকল। মল্যাণৰ মুখত মিঠা কথা থাকিলেও, সেই মিঠাত বিষৰ গন্ধ আছিল।
পৰৱৰ্তী দিনবোৰত মল্যাণে হেমন্তক একান্তে লগ পোৱাৰ চেষ্টা কৰিলে। গোপনে তেওঁ ক’লে—“তুমি এই গাঁওৰ সৰ্বাধিক জোয়ান আৰু সৰ্বাধিক ক্ষেতৰ মালিক। যদি তুমি মোৰ হাতত জমি দিয়া, মই তোমাক নগৰৰ মহলীয়া ঘৰ, লাখ লাখ টকা, আৰু আধুনিক সুখ-সুবিধা দিব পাৰিম। গাঁওখনো তোমাক ধন্য মানিব।” হেমন্ত শুনি স্তব্ধ হৈ পৰিল। তেওঁৰ মনত শেহতীয়া দিনত ঠাকুৰমাৰ কাহিনী ঘূৰি আহিল—কিদৰে লোভী জোতদাৰসকলে বহু বছৰ আগতে ক্ষেতখন দখল কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, আৰু আত্মাসকলে নিজেই ক্ষেতৰ সুৰক্ষা কৰিছিল। তাতেই হেমন্তৰ মনত দ্বন্দ্ব আৰম্ভ হ’ল। এটা ফালে তেওঁৰ মনত চহৰীয়াৰ স্বপ্ন: ধন-সম্পত্তি, চৌপাশে সন্মান, আধুনিক জীৱন। আনফালে সেই প্ৰাচীন গীত, ধানৰ পাতৰ সুৰ, আৰু আত্মাসকলৰ শীতল উপস্থিতি। তেওঁৰ মনে মনে ক’লে—“যদি মই মাটিখন বেচি দিওঁ, তেতিয়া আত্মাসকলে চিৰদিনৰ বাবে নীৰৱ হৈ যাব।” কিন্তু আকৌ আন এটা কণ্ঠে ক’লে—“ধন পালে মই গাঁওখনৰ উন্নতি কৰিব পাৰিম, ঠাকুৰমাক চিকিৎসা কৰাব পাৰিম, নিজৰ জীৱনটোৰ মূৰত মাথোঁ উজ্বল দীপ্তি আনিব পাৰিম।” এই দ্বন্দ্বই তেওঁৰ নিশাবোৰ অশান্ত কৰি তুলিলে।
এটা নিশা হেমন্তে ধানক্ষেতৰ মাজত বহি আছিল। আকাশত দ্ৰোণাপৰ জোন জ্বলি আছিল, পানীৰ ঢৌত জোনাক পৰি ক্ষেতখনৰ ওপৰত এক রহস্যময় দীপ্তি দিয়া লাগিছিল। হেমন্তে চকু বন্ধ কৰি সুধিলে—“মই কি কৰোঁ? মই মাটি সুৰক্ষিত কৰোঁ নে মাটি বেচি ধন উপাৰ্জন কৰোঁ?”। উত্তৰ আহিল একেবাৰে নীৰৱ সুৰৰ দৰে—পাতবোৰ বতাহত দোল খাই গীত গাই উঠিল, পানীৰ পৰা মিঠা প্ৰতিধ্বনি উঠিল। হেমন্তৰ বুকুত হঠাতে এক স্পষ্ট অনুভৱ জন্ম ল’লে—আত্মাসকলে তেওঁৰ সিদ্ধান্তৰ অপেক্ষা কৰি আছে। তেওঁ জানিলে, যদি লোভত পৰে, তেন্তে এই গাঁওখনৰ পুৰণি ঐতিহ্য শেষ হ’ব। কিন্তু একেবাৰে সোঁৱৰণী দৰে মল্যাণৰ কণ্ঠ পুনৰ ঘূৰি আহিল—“ধন, উন্নতি, আধুনিকতা।” সেই দুটা কণ্ঠৰ মাজত হেমন্ত টানটানি খাই থাকিল। তাৰ পৰা তেওঁ একো সিদ্ধান্ত ল’ব নোৱাৰিলে, কিন্তু বুজি গ’ল—তেওঁ যি পথ বাছি ল’ব, সেয়াই মাত্ৰ তেওঁৰ নহয়, গাঁওখনৰ, আৰু আত্মাসকলৰ ভাগ্য নিৰ্ধাৰণ কৰিব। সেই নিশা ধানক্ষেতৰ ওপৰত উশাহ ল’লে বাতাহ, আৰু হেমন্ত বুজিলে—লোভৰ ছায়া এতিয়া গাঁওখনৰ ওপৰত আভাহি আহিছে।
অধ্যায় ৮: আত্মাৰ সতৰ্কবাণী
সেই নিশা গাঁওখনত একেবাৰে অচিন এক পৰিৱেশ নামি আহিল। হেমন্তে দিনটোৰ পৰা মনে মনে ক্লান্ত হৈছিল—মল্যাণৰ কথাবোৰ, গাঁওবাসীৰ চকুত পৰা লোভৰ চকচকনি, ঠাকুৰমাৰ কাহিনী আৰু নিজৰ দ্বিধা সকলো একেলগে তেওঁৰ বুকুত থকথকি কৰিছিল। সেইবাবে তেওঁ নিশা নিঃশব্দে খোজে খোজে ধানক্ষেতলৈ গৈ উপস্থিত হ’ল। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জোন পোহৰছিল, ক্ষেতৰ পানীত সেই জোনাক পৰি একেবাৰে দীপ্তিময় দীঘল আয়নাৰ দৰে দাঙি উঠিছিল। কিন্তু হঠাৎ করেই বতাহত এক গম্ভীৰ শব্দ উঠিল—যেনে শত শত কণ্ঠে একেলগে হাহাকাৰ কৰিছে। ধানৰ পাতবোৰে কেবল দোল খাই থকা নাছিল, সিহঁতে যেন এক প্ৰচণ্ড আক্রোশ আৰু ভয়ৰ সুৰত কাঁপিবলৈ ধৰিছিল। পানীৰ ঢৌবোৰ এক অস্বাভাৱিক গতিৰে গৰ্জন কৰি উঠিছিল। হেমন্তৰ শৰীৰটো জুইৰ দৰে কাঁপিবলৈ ধৰিলে, কিন্তু তেওঁৰ চকু বুলিবলৈ ধৰিলে—ধানক্ষেতৰ মাজেৰে জোনাকীয়া পোহৰৰ পৰা সৰু সৰু মানুহৰ আকাৰ গঢ়ি উঠিছে। সেই আকাৰবোৰ জোনাকীয়া আভাৰে ভৰি থকা, নাচি থকা নাছিল; বৰঞ্চ, সিহঁতে হাত মেলি হেমন্তৰ দিশে আগবঢ়িছিল, যেন তেওঁক সতৰ্ক কৰিবলৈ আহিছে।
হেমন্তে একেবাৰে স্তব্ধ হৈ দাঁড়ি গ’ল। কণ্ঠৰ পৰা শব্দ ওলালেও, তেওঁ বুজি পালে সেই আত্মাসকলে তেওঁৰ প্ৰশ্নৰ অপেক্ষা কৰি নাথাকে—সিহঁতে নিজৰ বচন প্ৰকাশ কৰিবৰ বাবে আহিছে। গাঁওখনত গৰম বতাহ বোৱাতো বন্ধ হৈ গ’ল, কেবল সেই আত্মাসকলৰ কণ্ঠৰ সুৰ হেমন্তৰ কাণত পৰিবলৈ ধৰিলে। শব্দবোৰ মিঠা গীতৰ দৰে নহয়, বৰঞ্চ গভীৰ আৱেগ আৰু শোকত ভৰা। তেওঁলোকৰ কণ্ঠে একেবাৰে একে কথা কৈছিল—“লোভৰ ফলত ক্ষেত ধ্বংস হ’ব, গাঁওৰ জীৱন শুকাই যাব।” হেমন্তৰ মগজুত তৎক্ষণাৎ মল্যাণৰ মুখটো ভাঁহি উঠিল। সেই চকুপাটৰ ধূর্ত চকচকনি, সেই মিঠা কথাৰ আবৰণত থকা বিষাক্ত লোভ—আত্মাসকলৰ সতর্ক বাণীৰ লগত সম্পূৰ্ণ মিল খাই গৈছিল। তেওঁ বুজি গ’ল—এই আত্মাসকল কোনো স্বপ্ন নহয়, কোনো অলীক মায়া নহয়; সিহঁতে ক্ষেতৰ আত্মা, যি শতাব্দীৰ পৰা এই মাটিখনক জীয়াই ৰাখিছে। যদি সেই মাটি একেবাৰে কঢ়াই লৈ যান্ত্ৰিক সৰঞ্জামৰ তলত দিয়া হয়, যদি মল্যাণৰ মতেই আধুনিকতাৰ নামত প্ৰকৃতি ধ্বংস কৰা হয়, তেন্তে ধানক্ষেতৰ আত্মাসকলে নিঃশেষ হ’ব, আৰু গাঁওখন শুকাই যাব যেন উজাৰ মাটি।
হেমন্তৰ বুকুত এক প্ৰচণ্ড তোলপাড় আৰম্ভ হ’ল। তেওঁ হাঁপিয়াই উঠিল, চকুত পানী টলটলি কৰি উঠিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে, এই আত্মাসকল কেবল সতর্ক কৰি থকা নহয়, সিহঁতে প্ৰার্থনা কৰি আছে—“আমাক ৰক্ষা কৰা, আমাক সুৰক্ষিত ৰখা।” হেমন্তৰ সন্মুখত দুটা পথ স্পষ্ট হৈ পৰিল: এটা পথ মল্যাণৰ চকচকে ধনৰ, শহুৰীয়া প্ৰলোভনৰ, য’ত সিহঁতে গাঁওখনক ধ্বংস কৰি নিজৰ স্বার্থত মাটি শুষ্ক কৰি তুলিব। আৰু আন এটা পথ ক্ষেতৰ আত্মাসকলৰ, য’ত প্ৰকৃতিৰ সুৰক্ষা, গাঁওবাসীৰ জীৱন আৰু পুৰণি ঐতিহ্য অক্ষুণ্ণ থাকিব। কিন্তু এই দ্বিতীয় পথটো অতি কষ্টকর—ধনৰ অভাৱ, আধুনিক সোৱাদৰ অভাৱ, আৰু অব্যাহত সংগ্রাম। হেমন্তে গোটেই নিশা সেই আত্মাসকলৰ সন্মুখত বহি থাকিল, তেওঁলোকৰ হাহাকাৰ শুনিল, গোপন গীত শুনিল, আৰু শেষত বুকুত মুঠি পকাই শপত ল’লে—“মই লোভৰ সন্মুখত নত নহয়। মই ধানক্ষেতৰ আত্মাসকলক সুৰক্ষিত ৰাখিম, যিমানেই কষ্ট আহক।” সেই মুহূৰ্তত ধানৰ পাতৰ শব্দ শান্ত হ’ল, পানীৰ ঢৌ একেবাৰে নীৰৱ হ’ল, আৰু জোনাকীয়া আত্মাসকল নীৰবে আকাশৰ আভালৈ মিলাই গ’ল। হেমন্ত বুজিলে, তেওঁলোকে নিজৰ বাণী প্ৰদান কৰি গ’ল—এতিয়া নিৰ্ণয় তাৰ হাতত। সেই নিশা হেমন্তৰ জীৱনত এক মোড় আহিল, যি গাঁওখনৰ ইতিহাসো সলনি কৰিব পাৰিব।
অধ্যায় ৯: আত্মবলিদান
হেমন্তৰ বুকুত এই দিনবোৰত একেবাৰে যুদ্ধ চলি আছিল—নিজৰ ভিতৰৰে লোভ আৰু দায়িত্বৰ মাজৰ সংঘাত। গাঁওখনৰ মানুহৰো মন ধীরে ধীরে মল্যাণৰ চকচকে প্ৰলোভনত টলমল কৰি উঠিছিল। কিছুমান মানুহে সোঁজাকৈ ক’বলৈ ধৰিছিল—“হেমন্ত, ধানক্ষেত এৰি দিয়ক, টকা আহিব, গাঁওখনো উন্নত হ’ব।” কিন্তু হেমন্তৰ চকুত প্ৰতিদিনে সেই নিশাৰ জোনাকীয়া আত্মাসকল ভাঁহি উঠিছিল, সিহঁতৰ হাহাকাৰ, সিহঁতৰ সতর্ক বাণী আৰু সিহঁতৰ বুকুৰ গভীৰ আবেদন। তেওঁ নিজেই সোঁচি উঠিছিল—যদি ক্ষেতখন ধ্বংস হয়, গাঁওখনৰ জীৱন, গাঁওখনৰ ইতিহাস, আৰু শতাব্দী ধরে গড়ে উঠা সেই আত্মিক সেতু ভঙি পৰিব। একদিন বপন কৰা ধান কেৱল খোৱা-ধান নহয়, ই হৈছে জীৱনৰ প্ৰতীক, গাঁওবাসীৰ বুকুৰ আশা, মাটিৰ সৈতে থকা আত্মাৰ বন্ধন। এই বুজাবুজিয়ে হেমন্তক দৃঢ় কৰিলে—তেওঁ নিজৰ লোভক চিৰদিনৰ বাবে এৰি দিব আৰু ক্ষেতখন বচাবলৈ প্ৰাণ দিয়াও পিছপা নহ’ব।
তেওঁ এদিন গাঁওবাসী সকলক একত্ৰ কৰিলে। গৰম ৰ’দৰ মাজতে, ধানক্ষেতৰ তলত গাঁওখনৰ সৰু-ডাঙৰ সকলো উপস্থিত হ’ল। হেমন্তে তেতিয়া দৃঢ় কণ্ঠেৰে ক’লে—“আজি মই তোমালোকক ক’বলৈ আহিছোঁ, এই ক্ষেত কেৱল ধানৰ ক্ষেত নহয়। এই ক্ষেত আমাৰ পূৰ্বজৰ শ্বাস-প্ৰশ্বাস, আমাৰ পৰম্পৰা, আমাৰ আত্মা। যদি এই ক্ষেত আধুনিক যন্ত্ৰত মাটিৰ সৈতে মিলাই পেলোৱা হয়, তেন্তে কেৱল ধানহে ধ্বংস নহ’ব, আমাৰ গাঁওখনে নিজৰ আত্মা হেৰুৱাব।” গাঁওবাসীৰ মাজত নিস্তব্ধতা নামি আহিল। বহুজনৰ চকুত চকচকনি আছিল—কিছুমানে লোভত, কিছুমানে ভয়ত, আৰু কিছুমানে সত্যৰ আঘাতত। হেমন্তে মাটিত হাঁটু গেড়ে উঠিল, ধানক্ষেতৰ পানীত হাত ডুবাই, মাটি মুঠি কৰিল আৰু শপত ল’লে—“মই মোৰ জীৱনৰ বিনিময়ত হলেও এই ক্ষেতক ৰক্ষা কৰিম। লোভৰ সন্মুখত মই নত নহ’ব।” গাঁওবাসী কিছুমানৰ বুকু গৰম হ’ল, কিছুমানৰ মনত ভয় জন্মিল, কিন্তু সকলোৰে চকুত হেমন্তৰ দৃঢ়তা এক শিখৰ দৰে জ্বলি উঠিল।
সেই দিনৰ পৰা হেমন্তৰ জীৱন পাল্টি গ’ল। তেওঁ জানিলে—এই প্ৰতিজ্ঞাই তেওঁৰ বাবে সহজ নহ’ব, কিন্তু তেওঁ ক্ষেতখন বচাবলৈ নিজৰ সাৰ্বভৌম জীবন দি দিবলৈ সাজু। তেওঁ প্ৰতি ৰাতি ক্ষেতৰ মাজত জেগা ৰাখিবলৈ ধৰিলে, পানীৰ ঢৌ, ধানৰ পাতৰ জপমালা, আৰু সিহঁতৰ মাজৰ আত্মাসকলৰ নিঃশব্দ উপস্থিতি তেওঁ অনুভৱ কৰি থাকিল। তেওঁলোকে যেনে তেওঁৰ বুকুত নতুন শক্তি ভৰাই দিছিল। একেবাৰে ভিন্ন ধৰণৰ সাহস আৰু শান্তি তেওঁৰ মগজুত পৰি থাকিল—যেনে তেওঁ জানে, তেওঁৰ জীৱন যদি এই ক্ষেত বচোৱাৰ বাবে বিলীন হয়, তেন্তে সেই মৃত্যু বৃথা নহ’ব, বরঞ্চ গাঁওখনৰ বাবে এক জীৱন্ত বলিদান হৈ থাকিব। হেমন্তে সেয়া বুজিলে—এই মাটি কেৱল খাদ্যৰ উৎস নহয়, এই মাটি আত্মাৰ নিবাস, আৰু যি পৰ্যন্ত তেওঁ শ্বাস ল’ব, তি পৰ্যন্ত এই আত্মাৰ সুৰক্ষা তেওঁ দায়িত্ব হিচাপে ল’ব।
অধ্যায় ১০: নতুন গীত
শৰতৰ বাতাস গাঁওখনত আনন্দৰ ৰঙ লগালে। ধানৰ বালী পাকিবলৈ ধৰিলে, পানীৰ তলত সোনালী আভা উজ্জ্বল হৈ উঠিল। গাঁওবাসীয়ে সেউজীয়া ধানৰ মাজত সোনালী ৰঙ ফুটি উঠা দেখিলে, তেওঁলোকৰ বুকুতো আনন্দৰ ঢৌ উঠিল। ফচলৰ সময়ত গাঁওখনত যেন উৎসৱৰ পরিবেশ। কেতিয়াবা ৰ’দৰ সোনালী আলোক, কেতিয়াবা জোনাকৰ শীতল জ্যোতি, ধানক্ষেতখনত মিশি এক অদ্ভুত সৌন্দৰ্য সৃষ্টি কৰিলে। কিন্তু এইবাৰ ফচলৰ সময় কোনো সাধাৰণ সময় নহ’ল, কাৰণ ধানক্ষেতৰ মাজত আত্মাসকলো যেন উল্লাসত মগ্ন। নিশা নামিলে হেমন্তে চাব পাৰিলে—ধানৰ বালীৰ মাজত সৰু-সৰু জোনাকীয়া আলোকৰ দৰে আত্মাসকল গুচি-গুচি হ’ল, আৰু সিহঁতে একোটা মৃদু গীত গাব ধৰিলে। সেই গীতত প্ৰাচীনতাৰ স্বাদ আছিল, যেন বহু শতাব্দী আগৰ পূৰ্বজৰ কণ্ঠ আজিও পানীৰ ঢৌ আৰু পাতৰ জপমালাত বাঁচি আছে। গাঁওবাসীয়ে শ্ৰবণ কৰিলে সেই গীত—প্ৰথমতে বিস্ময়েৰে, পিছত আনন্দত। গাঁওখনৰ সৰু-ডাঙৰ সকলে অনুভৱ কৰিলে যে, ফচল কেৱল খাদ্য নহয়, ই জীৱনৰ আনন্দ, আত্মাৰ শান্তি আৰু এক গুপ্ত বন্ধনৰ প্ৰতীক।
হেমন্তে সেই গীত শুনি গভীৰ অনুভৱ কৰিলে। তেওঁৰ বুকুত উষ্মা ভৰিলে, চকুত অশ্রু ভৰি আহিল। তেওঁ জানিলে—যি প্ৰতিজ্ঞা তেওঁ কৰিছে, যি লোভক ত্যাগ কৰিছে, তাৰ ফল আজিৰ দিনত ধৰি আহিছে। আত্মাসকলে যেন তেওঁৰ প্ৰাণক ধন্যবাদ দিছে, আৰু তেওঁলোকৰ সুৰৰ মাজেৰে প্ৰকাশ কৰিছে—“তুমি আমাৰ কথা শুনিলা, তুমি আমাদের বচাবলৈ প্ৰাণ আগবঢ়াইলা।” হেমন্তৰ বাবে এই গীত কেৱল সুৰ নহয়, এই গীত আছিল এক বন্ধুত্বৰ ভাষা, এক নিঃশব্দ কিন্তু গভীৰ বন্ধনৰ সপোন। তেওঁ নিজে মাটিত হাঁটু গেড়ে ধানৰ পাতত হাত ফুৰাই দিলে, যেন নিজৰ বন্ধুসমূহক স্পৰ্শ কৰিলে। তেওঁৰ মগজুত ভাঁহি উঠিল—ধানক্ষেতত থকা আত্মাসকলে আজিৰ পৰা তেওঁৰ জীৱনৰ অদৃশ্য সঙ্গী। গাঁওবাসীৰো মন ধীৰে ধীৰে পাল্টি গ’ল। যিসকল আগতে লোভৰ চকচকে প্ৰলোভনত অন্ধ হৈছিল, সিহঁতে আজিৰ দিনত উপলব্ধি কৰিলে—হেমন্তৰ সিদ্ধান্ত ঠিক আছিল। ফচলৰ সময়ত উল্লাসত আত্মাসকলৰ উপস্থিতি প্ৰমাণ হ’ল যে ধানক্ষেত কেৱল জমি নহয়, ই জীৱনৰ উৎস, গাঁওখনৰ আত্মা।
এই নতুন গীতে গাঁওখনত এক নতুন প্ৰভাত আনিলে। মানুহে ধান কাটি ঘৰত ল’লে, কিন্তু এইবাৰ তেওঁলোকৰ মনত সৰু-সুৰীয়া এক অনুভৱ থাকিল—তেওঁলোক মাটিৰ পৰা কেৱল খাদ্য নিলে নহয়, মাটিৰ সৈতে সন্মানৰ বন্ধনো গঢ়ি তুলিলে। গাঁওখনৰ উৎসৱৰ সময়ত ৰঙালী ভোগালী বিয়োৰ দৰে এক নতুন উল্লাস ধৰি আহিল। লোকসঙ্ঘীত, ঢোল-পেঁপা আৰু খৰমৰ ৰিদমৰ মাজত ধানক্ষেতৰ আত্মাৰ গীতো যেনে ভাঁহি উঠিল, গাঁওখনৰ হৃদয়ত মিশি গ’ল। হেমন্তে সেই দিনটোৰ পৰা নিজকে পৃথিৱীৰ কোনো সাধাৰণ কৃষক বুলি নহয়, বৰঞ্চ মাটি আৰু আত্মাৰ মাজত সেতু হিচাপে অনুভৱ কৰিলে। তেওঁৰ বুকুত নতুন দায়িত্ব জাগি উঠিল—এই ফচলৰ আনন্দ, এই আত্মাৰ গীত, আৰু এই মাটিৰ পবিত্ৰতা গাঁওখনৰ সেউজীয়া প্ৰজন্মলৈ আগবঢ়োৱা। গাঁওবাসীয়ে হেমন্তক ধন্যবাদ দিলে, কিন্তু হেমন্ত জানিলে—এই ধন্যবাদ আসলে তেওঁৰ বাবে নহয়, ধানক্ষেতৰ আত্মাসকলৰ বাবে। আৰু সেই নিশা, যখন গাঁওখন আনন্দত ভৰা আছিল, জোনাকে ধানক্ষেতখনৰ ওপৰত পৰি উজ্জ্বল কৰিলে, আৰু সেই অদৃশ্য বন্ধুত্বৰ সুৰ গাঁওখনৰ হৃদয়ত যুগে যুগে ধ্বনি কৰি থাকিল।
****
