নন্দিনী কাশ্যপ
১
অৰ্ণাৰ পায়ে পায়ে হাজোৰ ৰাস্তাটো উৰ্দ্ধমুখী পাহাৰৰ কোলত থকা সেই প্ৰাচীন পাথৰ দেউলটোৰ দিশে আগুৱাই গৈছিল, যিটো দেউলৰ বিষয়ে তেওঁ বহু মাহ ধৰি ৰাতি জাগি পঢ়া কিতাপ আৰু প্রবন্ধৰ পৰা জানিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। পুৱাৰ আলসুৱা ৰোদে দেউলটোৰ গা চুই গ’লেও, কোনোবাই যেন এক নিৰ্বাক ৰহস্য ঢাকিবলৈ চেষ্টা কৰি আছিল, যেন শতাব্দীজুৰি লুকুৱাই ৰখা এক অদৃশ্য ছাঁত আৱৃত হৈ আছে এই স্থাপনাটো। অৰ্ণা এগৰাকী স্থাপত্য ছাত্ৰী হিচাপে ইয়াৰ কলা, শৈলী আৰু ঐতিহাসিক গুৰুত্বৰ বিষয়ে আগ্ৰহী আছিল; কিন্তু মনৰ কোনো এটা কোণত সেয়া কেৱল গবেষণাৰ বস্তু নহ’লেও, যেন এটা জীৱন্ত সত্তা হিচাপে অনুভৱ কৰিছিল। তেওঁ জানিছিল — ই জটিল, গহীন আৰু বহুমানৱীয় কাহিনীৰ সাক্ষী, যি পৃষ্ঠাৰ ভাষাৰে ধৰা নপৰাকৈ কোনো অদৃশ্য শক্তিৰে ভৰপুর হৈ আছে; সেয়েহে তেওঁ স্থিৰ কৰিলে যে এই ৰাতি তেওঁ দেউলটোৰ ভিতৰত থাকি নিজৰ চকুৰে সেই অদৃশ্য সত্য চাবই।
বেলি ঢল দিলেহি, দেউলটোৰ কাষত ৰঙা পাতৰ তলত বহি অৰ্ণাই নিজৰ নোটবুক খুলি বহিল, আৰু কেমেৰা আৰু টর্চটো ঠিক কৰি তুলি ৰখা নিশ্চিত কৰিলে। দেউলটোৰ প্ৰৱেশদ্বাৰৰ ওপৰত খোদা প্ৰাচীন লিপিবোৰ, শিলৰ খিলঞ্জীয়াৰ জ্যামিতিক নক্সা আৰু খুদা মূৰ্তিসমূহ চকুৰে চকু ভৰি চালে, যেন তেওঁলোকৰ মাজত লুকাই থকা কোনো গোপন বাণী উলিয়াব পাৰে। এফালে বতাহৰ মৃদু লহৰ, আনফালে দূৰৰ পৰা ওলাই অহা নিশীধ্বনি — সকলো একেলগ হৈ যেন অৰ্ণাক সতর্ক কৰি আছিল যে এই নিশা অতি সৰল নহ’ব। হঠাৎ, অৰ্ণাৰ গাত এবাৰ ৰোম খাড়া হ’ল, কাৰণ তেওঁৰ অনুভূতিত একো দেখি নাপালেও, স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে যে কোনোবাই তেওঁৰ খৰাং কাষত থিয় হৈ আছে। টর্চ জ্বলাই চকুৰে খুজিলে কেৱল শিলৰ খোদাই, মূৰ্তি আৰু ফাঁকা অন্ধকাৰ, কিন্তু সেই অদৃশ্য চকুৰ দৃষ্টি তেওঁৰ পৰা আঁতৰাই নলগা যেন লাগিল। হৃদস্পন্দন তীব্ৰ হ’লেও, অৰ্ণাই নিজৰ অন্তৰ আত্মাৰ বিশ্বাসক শক্ত কৰি বহি ৰ’ল; তেওঁ এই ৰাতিৰ বাবে বহু দিনৰ পৰা প্ৰস্তুত আছিল।
নিশা গঢ়াই যোৱাৰ লগে লগে অৰ্ণাৰ চকুত দেখা আৰম্ভ হ’ল অদ্ভুত দৃশ্য — কোৱা যায় অতিপ্ৰাকৃত ছাঁ অথবা অতীতৰ ছবি, যিবোৰ বৰ্তমানৰ সৈতে মিহলি হৈ থকা যেন লাগিল। তেওঁ দেখিলে, কোনোবাই পাথৰ খোদাই কৰি আছে, কেতবোৰ লোক গম্ভীৰ মুখত দেউলৰ ভিতৰত কাম কৰি আছে; কোনোবাই কান্দিছে, আনহাতে কোনোবা ৰাজকীয় বস্ত্ৰ পিন্ধা লোকৰ লগত তর্কত ব্যস্ত। দৃশ্যবোৰ স্পষ্ট নাছিল, যেন চন্দ্ৰআলোকে আঁকা ধোঁৱাৰ ছবি, তবু সিহঁত অৰ্ণাৰ অন্তৰত কিবা গভীৰ প্ৰশ্ন জগাই গ’ল — এইসকল মানুহ কোন? তেওঁলোকৰ কাহিনী কেনেকৈ এই দেউলৰ শিলত বন্দী হ’ল? আৰু সকলোতকৈ ডাঙৰ কথা, কিয়? অৰ্ণা নিজকে পাহৰি সেই দৃশ্যবোৰত লীন হৈ গ’ল, যেন সময়ৰ পৃষ্ঠাৰ পৰা কোনোবা তেওঁৰ হাতত ধৰি ল’লে, আৰু তেওঁ হঠাৎ এই শতাব্দীৰ পৰা আঁতৰ হৈ সেই অতীতৰ হৃদয়বিদাৰক কাহিনীৰ মাজত উপস্থিত হ’ল। এই নিশা অৰ্ণাৰ বাবে কেৱল একখন ৰাতি নহ’ল, বৰং এটা সেতু হ’ল — য’ত স্থাপত্যৰ শৈলী আৰু ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাৰ পৰা ওলাই অহা মানৱীয় বেদনা আৰু গোপন ষড়যন্ত্ৰৰ গল্প তেওঁৰ আগত প্ৰতিফলিত হ’ল, আৰু তেওঁ অনুভৱ কৰিলে — দেউলটোৰ ভিতৰত লুকাই থকা সত্বাই তেওঁৰ সৈতে কথা পাতিছে।
২
অৰ্ণাই চকুৰ পাতা মেলিলে, আৰু অনুভৱ কৰিলে যে সময়ৰ অনুভূতি যেন গ’লাই গৈছে; তেওঁ জানে নাছিল কিমান সময় ধৰি তেওঁ সেই দৃশ্যবোৰত নিমগ্ন হৈ আছিল। দেউলটোৰ ভিতৰত অন্ধকাৰ আগৰকৈয়ো গাঢ় হৈ পৰিছিল, আৰু চন্দ্ৰালোক মাত্ৰ কিছু অঙুলিৰ দৰে শিলৰ খোদাইত পৰি থকা দেখিল। নিজৰ বুকুৰ গতি নিয়ন্ত্ৰণ কৰিবলৈ শ্বাস ল’লে, আৰু টর্চখন জ্বলাই অগপতে আগবাঢ়িল। চকুৰে চকু ঘূৰাই চাই থাকোঁতেই, প্ৰাচীন শিলৰ মাজত অৰ্ণাই লক্ষ্য কৰিলে এটি পাথৰ সিঁড়িৰ দৰে সঙ্কীর্ণ গলিপথ, যিটো তললৈ নামি গৈছে — যাৰ কথা কোনো কিতাপত বা নক্সাত উল্লেখ নাছিল। সেই অজান গলিপথৰ পৰা যেন এটি হালধীয়া দীপ্তি ওলাই আহিছিল, আৰু অৰ্ণাৰ হৃদয়ত এটা অজানা স্পন্দন জগাই তুলিছিল, যেন সেই দীপ্তিয়ে তেওঁক মাতি আছে।
অৰ্ণাই মনস্থিৰ কৰি সতৰ্ক পাৱে পাৱে তললৈ নামিল। নিচে নামি গৈয়ে দেখিলে এটি চৌকোনা কোঠা — শিলৰ খোদাই কৰা স্তম্ভ আৰু লিপিতে আৱৃত দেওয়ালেৰে ভৰা, য’ত এটি প্ৰাচীন মন্দিৰৰ কেন্দ্ৰীয় গৰ্ভগৃহৰ দৰে অনুভৱ হ’ল। এই কোঠাৰ মাজত এটি বৃহৎ পাথৰৰ ফলক আছিল, আৰু তাৰ ওপৰত স্পষ্টকৈ দেখা গৈছিল শতাব্দীৰ পূৰ্বৰ অসমীয়া লিপিত খোদা অজানা লিখন — অৰ্ণাই শিকি অহা আদি অসমীয়া লিপিত এইবোৰৰ অৰ্থ উলিয়াব চেষ্টা কৰিলে। লিখনখনৰ অৰ্থ ধীৰে ধীৰে স্পষ্ট হ’ল: “যি শিল গঢ়ে, সেয়েই জানে শিলৰ নীৰৱতা; কিন্তু যি সত্যক আৱৰিলে, তাৰ আত্মাই চিৰদিন কান্দে।” এই শব্দবোৰত অৰ্ণাৰ মনত ভয় আৰু কৌতূহলৰ ঢৌ একেলগে বাগৰি পৰিল।
তেতিয়াই, হঠাৎ তাৰ চাৰিওফালে পৰিৱেশ সলনি হৈ গ’ল। অৰ্ণাৰ চকুত পুনৰ দেখা দিলে সেই অতীতৰ দৃশ্য — এইবাৰ স্পষ্ট আৰু নিৰৱ। দেউলৰ ভিতৰত এজন ৰাজকাৰ্যত নিযুক্ত উচ্চপদস্থ ব্যক্তি ও আৰু এজন মুখ ভার কৰা শিলী-কাৰিগৰৰ মাজত তীব্ৰ বাক্যালাপ হ’ল; কাৰিগৰে তৰ্ক কৰিছিল যে দেউলৰ গোপন ৰহস্য কোনোবাই জানিব নালাগে, কিন্তু সেই ৰাজকৰ্মী হুমকি দিলে — এই দেউল কেৱল ধৰ্মীয় উপাসনালয় নহয়, ইয়াৰ তলত ৰাজকোষৰ গুপ্ত ভাণ্ডাৰ লুকুৱাই ৰখা আছে, যাৰ কথা গোপন ৰখা অতিকে প্ৰয়োজনীয়। বাক্যালাপত কাৰিগৰৰ চকুত অৰ্ণাই দেখিলে আতংক আৰু বেদনা; যেন তেওঁ জানে এই গোপনীয়তাই ধ্বংস ডাকি আনিব। এই দৃশ্য আৰু শব্দবোৰ অৰ্ণাৰ মনেৰে বেজাৰত বজাই উঠিল — আৰু তেতিয়াই দৃশ্য ম্লান হৈ গ’ল, আৰু অৰ্ণা পুনৰ এই শতাব্দীৰ গাঢ় অন্ধকাৰলৈ উভতি আহিল। সেই মুহূৰ্তত অৰ্ণাই অনুভৱ কৰিলে এই নিশা কেৱল এক ৰাতি নহয়, এটি পূৰ্বজন্মৰ দৰে দীঘল যাত্ৰা — য’ত সত্য, পাপ আৰু আত্মাৰ কান্দোন একেলগে মিলিত হৈ আছে, আৰু তেওঁ জানিলে যে এই রহস্যক উদঘাটন কৰিবলৈ এই দেউলৰ অন্ধকাৰত আৰু তললৈ নামিবই লাগিব।
৩
অৰ্ণাই শ্বাস গহীনকৈ লৈ চকুত পোৱা সেই দৃশ্যবোৰৰ পৰা পুনৰ নিজক সৰি আনিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু হৃদয়ৰ গভীৰতাতে কিবা এটাৰ স্পন্দন তেওঁক অহৰহ টানি ৰাখিছিল। দেউলটোৰ তলৰ সেই গোপন কোঠাৰ ঠাণ্ডা, ভিজা শিলত হাত বুলাই তেওঁ অনুভৱ কৰিলে এই ঠাইত কেৱল শিল আৰু খোদাই নাছিল, বৰং শতাব্দীৰ গভীৰ ব্যথা আৰু গুপ্ত প্ৰার্থনাৰ চিহ্ন বন্দী হৈ আছিল। পাথৰৰ ফলকৰ খোদা লিপিৰ কথাখিনি মনত ঘূৰাই ঘূৰাই ভাবিলে: “যি শিল গঢ়ে, সেয়েই জানে শিলৰ নীৰৱতা; কিন্তু যি সত্যক আৱৰিলে, তাৰ আত্মাই চিৰদিন কান্দে।” তেওঁ বুজি পাইছিল এইটো কেৱল সাধাৰণ লিখনি নহয়, বৰং কোনোবাই শতাব্দী পূৰ্বে এয়া লিখি ৰাখিছিল সত্যৰ বাবে।
অৰ্ণাই চকু বন্ধ কৰি শুই থকা আঙুলিৰে শিলত আঁচৰ দি স্পৰ্শ কৰিলে, আৰু তেতিয়াই চকুৰ আগত পুনৰ দেখা দিলে দৃশ্য — এইবাৰ আগৰকৈ স্পষ্ট আৰু দীঘল। তেওঁ দেখিলে ৰাজকৰ্মীটোৱে শিলী-কাৰিগৰক জোৰ কৰি কৈছে যে তলৰ গুপ্ত ভাণ্ডাৰ লুকুৱাই ৰাখিবলৈ এটি গুপ্ত সুড়ংগ নিৰ্মাণ কৰিবলৈ। কাৰিগৰটি প্রথমতে অমত কৰিলে, তেওঁৰ মুখত আছিল ভয় আৰু ধৰ্মীয় ভক্তিৰ মিশ্ৰিত অভিব্যক্তি, কিন্তু শেষত ৰাজকৰ্মীৰ হুমকিত বশ মানি সুড়ংগ গঢ়িবলৈ বাধ্য হ’ল। দৃশ্যবোৰত অৰ্ণাই অনুভৱ কৰিলে কাৰিগৰজনৰ ভিতৰৰে অহা গভীৰ পাপবোধ আৰু বেদনা — তেওঁৰ হাতে নিৰ্মিত এক পবিত্ৰ স্থাপনাত লুকুৱাব লগা ষড়যন্ত্ৰই তেওঁৰ আত্মা কুৰিবলৈ ধৰিছে। এই দৃশ্যৰ অন্তত অৰ্ণাই স্পষ্টকৈ শুনিলে এক কণ্ঠস্বর — অৱশ্যে ধোঁৱাৰ দৰে ক্ষীণ, যেন এক আত্মাই ক’লে, “আমি বন্দী, আমাৰ কথা ক’বলৈ কেউ নাই।”
অৰ্ণাৰ ত্বকত ৰোম খাড়া হ’ল; তেওঁ আকৌ চকু মেলিলে, দেউলটোৰ গোপন কোঠাৰ ঠাণ্ডা আৰু নিৰ্জনতাত উভতি আহিল। সেই কথাবোৰে তেওঁৰ বুকুত এক অজানা দায়িত্বৰ অনুভূতি জগাই তুলিলে — এই আত্মাসকলৰ কাহিনী, যাৰ সলনি তেওঁ সেই ৰাতি দেউলত আহিছিল, সেয়া ক্ৰমে তেওঁৰ দায়িত্ব হৈ উঠিল। অৰ্ণা বুজি পাইছিল তেওঁ এই সত্যৰ সন্ধান থমকাব নোৱাৰে, কিয়নো এই দেউলটোৰ শিলৰ মাজত গোপন হোৱা আত্মাসকলৰ কান্দোন তেওঁৰ ৰাতিৰ নীৰৱতাত গুঞ্জৰিবলৈ ধৰিছে, আৰু এই অদৃশ্য প্ৰার্থনাৰ প্ৰতি কোনোবাই উত্তর দিবই লাগিব। সেই নিশা অৰ্ণাই স্থিৰ কৰিলে — তেওঁ তলৰ গুপ্ত সুড়ংগ বিচাৰি উলিয়াব, যাৰ কথা শতাব্দীৰ পৰা লুকুৱাই ৰখা হৈছিল, আৰু যাৰ মাজত হয়তো সেই পাপ আৰু আত্মাবেদনাৰ গুপ্ত কথা বন্দী হৈ আছে।
৪
অৰ্ণাই দীঘল নিশা তলৰ সেই গুপ্ত কোঠাত বহি থাকি নিজৰ মন আৰু দেহক শান্ত কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু হৃদয়ৰ গভীৰতাত কিবা এটাৰ অবিৰাম স্পন্দনে তেওঁক ছাৰিব পৰা নাছিল। গৰ্ভগৃহৰ শিলৰ ওপৰত আঙুলিৰে আঁচুৰি আঁচুৰি খোদা লিপিবোৰ স্পর্শ কৰোঁতে তেওঁৰ ভিতৰত এটা আশ্চৰ্য অনুভূতি জাগ্ৰত হ’ল — যেন এই লিপিবোৰ কেৱল শিলত বন্দী লেখা নহয়, বৰং কোনোবাই তেওঁৰ অন্তৰত কথাৰে নহয়, অনুভৱৰে কথা ক’বলৈ চেষ্টা কৰি আছে। চকু মেলি চাওঁতেই তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে শিলৰ মাজে মাজে অলপ উঁচু-নমু গাঁথনিৰ ভিতৰত চোকা আঙুলিৰ দৰে কিছুমান চিহ্ন — যেন কিবা গুপ্ত চিহ্ন আঁকি ৰাখিছিল কোনোবাই, যাৰ অৰ্থ জানিবলৈ শতাব্দীৰ পৰা অপেক্ষা কৰি আছে। অৰ্ণাৰ তীক্ষ্ণ দৃষ্টিয়ে সেই চিহ্নবোৰক সংযোগ কৰি এটা বিন্যাস উলিয়ালে — এক গুপ্ত পথৰ নক্সা, যি হয়তো দেউলৰ ভিতৰত লুকুৱাই ৰখা সুড়ংগলৈ যায়।
টর্চৰ মৃদু পোহৰত অৰ্ণাই সেই নক্সাৰ দিশত পা চালিলে, আৰু ধূলি আৰু শিলৰ মাজেৰে আগুৱাই গৈ এটা সঙ্কীর্ণ প্ৰৱেশপথ বিচাৰি উলিয়ালে, যাৰ মুখ এতিয়ালৈকে পাতল শিলৰ পৰ্দাৰে আবৃত আছিল। কঁপা হাতেৰে সেই শিলটো আঁতৰাই প্ৰৱেশ কৰোঁতেই এদল উষ্ণ বতাহ যেন ওলাই আহিল, আৰু তাৰ সৈতে অৰ্ণাই স্পষ্টকৈ অনুভৱ কৰিলে — এই ঠাইত বহুদিনৰ পৰা কোনো মানুহৰ ভিৰ নাছিল, আৰু সেই নিৰ্জনতা নিজেই যেন এক গভীৰ ৰহস্যৰ সাক্ষী। সুড়ংগখন ভিতৰলৈ বহুত দূৰলৈ গৈছে; শিলৰ দেৱালত এসময়ৰ পোহৰৰ চিহ্ন, সৰ্বনাশৰ প্ৰমাণ হিচাপে পুৰণি বতৰাৰে মচি ফেলা খোদা লিখন আৰু মূৰ্তিসমূহ। অৰ্ণাই খেয়াল কৰিলে, এই লিখনবোৰত কেবল ধৰ্মীয় শ্লোক নহয়, বৰং কোনোবাই লুকাই লিখি ৰখা কথা, সতর্কবাণী, আৰু সেই বিশ্বাসঘাতকতাৰ কথা, যিয়ে দেউলটোৰ প্ৰাণহাৰা ঘটনাক আনে।
অৰ্ণাৰ মনত ভয় আৰু উত্তেজনা একেলগে বাজি উঠিল, কাৰণ তেওঁ বুজি পাইছিল — এই সুড়ংগ কেৱল ৰাজকোষ লুকোৱাৰ বাবে নিৰ্মাণ কৰা হোৱা নহয়; বৰং এয়া সাক্ষ্য, এক নিৰৱ সাক্ষী, সেই ভয়ংকৰ পাপৰ যি পবিত্ৰতাৰ আৱৰ্তনখনৰ মাজত বন্ধি ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰা হৈছিল। হঠাৎ সুড়ংগৰ মাজত অৰ্ণাই দেখিলে ধোঁৱাৰ দৰে স্পষ্ট এক ভৌতিক দৃশ্য — শিলী-কাৰিগৰজনে সেই সুড়ংগত চাৰি-পাঁচজনক লগত লৈ কোনোধৰণে মাটি খনন কৰি গুপ্ত ঘৰৰ পথ উলিয়াইছে, আৰু লগে লগে তেওঁলোকৰ মাজত আতংক, সন্দেহ আৰু আতুৰতা স্পষ্ট দেখা যায়। কোনোবা কান্দিছে, কোনোবাই দেৱতাৰ কৃপা বিচাৰিছে, আৰু কোনোবাই শিলত আঁচোৰি ৰাখিছে — যেন এই পাপৰ কথা ভৱিষ্যতৰ কাকোবা এটা মনুষ্যৰ ওচৰত প্ৰকাশ হ’ব বুলি আশা কৰিছে। অৰ্ণাৰ মনত উথলি উঠিল শতাব্দীজুৰি বন্দী থকা সেই কাহিনীৰ ব্যথা, আৰু তেওঁ বুজি পাইছিল — এই নিশা কেৱল ৰাতি নোহোৱাকৈ এটি দায়িত্ব, এটি প্ৰশ্নৰ উত্তৰ বিচাৰি যাত্ৰা, আৰু হয়তো এই আত্মাসকলক শান্তি দিয়াৰ শেষ সুযোগ।
৫
অৰ্ণাৰ বুকু ঢুক ঢুকাই বজাই আছিল যেতিয়া তেওঁ সুড়ংগখনৰ গভীৰতালৈ আগুৱাই গৈছিল, টর্চৰ পোহৰত চিৰকালৰ আঁৰ লৈ থকা সেই পাথৰৰ পথবোৰে যেন তেওঁৰ আগতৰে ইতিহাসৰ আখ্যান মেলি ধৰিছিল। তেওঁৰ কাণত বাজি আছিল কেতিয়াবা গুমগুমীয়া সোঁতৰ দৰে গোপন কণ্ঠস্বর — কোনোৱে দূৰ পৰা ক’ যেন ক’ছে, “আমাক পাহৰি নযাবি…” সেই শব্দবোৰ যেন পাথৰৰ দেৱালৰ মাজত এফালে এফালে প্ৰতিধ্বনিত হ’বলৈ ধৰিলে, আৰু অৰ্ণাই অনুভৱ কৰিলে এই ঠাইত কেৱল ৰাজকোষ আৰু ষড়যন্ত্ৰৰ চিহ্ন নহয়, বৰং শতাব্দীজুৰি বন্দী আত্মাৰ শাপেৰে গাঁথি ৰখা প্ৰাচুৰ্য্য। অজানিতে টর্চখনৰ পোহৰ এখন চিমেন্টৰ খাপৰ দৰে অংশত পৰিল, য’ত কিবা ৰঙা-কালা দাগ যেন শুকাই থকা ৰক্তৰ চিহ্ন। সেয়া দেখিয়েই অৰ্ণাৰ গাত কঁপি উঠিল — সেই দাগবোৰ বহু বছৰ আগতে হোৱা এক হত্যাৰ কথা ক’বলৈ চেষ্টা কৰি আছিল যেন।
চকুত পুনৰ দৃশ্য ফুটিল — সেই সুড়ংগত এখন গোপন ঘৰৰ মাজত ৰাজকৰ্মী আৰু তেওঁৰ লগৰ মানুহবিলাকে কাৰিগৰ আৰু কেইজন মানুহক আটক কৰি ৰাখিছে। কাৰিগৰটোৰ মুখত তীব্ৰ আতংক আৰু শাৰীৰিক অবসাদৰ ছাপ স্পষ্ট। তেওঁলোকক জোৰ কৰি গুপ্ত ভাণ্ডাৰ লুকুৱাব পৰা এক সোঁত সৃষ্টিৰ বাবে শিলৰ পোহৰ আৰু পথ গঢ়িবলৈ বাধ্য কৰা হৈছিল। কাৰিগৰে অৰ্ণাৰ দিশে চাই যেন কিবা ক’বলৈ চেষ্টা কৰিলে, আৰু অৰ্ণাৰ বুকুত তীব্ৰ কষ্টৰ ঢৌ গ’লি গ’ল। তাৰ পাছত দেখা গ’ল এক অকল্পনীয় দৃশ্য — ৰাজকৰ্মীটোৱে নিজৰ দেহৰ সুৰক্ষাৰ ভয়ত সেই কাৰিগৰ আৰু লগৰ কেইজনকেইজনক হত্যা কৰিলে, যাতে গোপন সুড়ংগৰ কথা কোনোদিনো বহিৰ্বিশ্বলৈ নাজানিব। সেই খপখপীয়া শব্দ, আতংকিত চিঞৰনি, আৰু তাৰ পাছৰ গভীৰ নিৰৱতা অৰ্ণাৰ হৃদয়ত অমোচনীয় দাগ এৰিল।
দৃশ্যবোৰ ম্লান হোৱাৰ লগে লগে অৰ্ণা নিজক চকুপানী মচি উভতি আহিল। বুকু ঢুক ঢুকাইছিল, কিন্তু তেওঁ জানিছিল এই সত্যৰ আখ্যান বন্ধ কৰি ৰাখিব নোৱাৰি। এই দেউল কেৱল স্থাপত্যৰ প্ৰাচীন নিদৰ্শন নহয়, ই পাপ, আত্মাৰ যন্ত্ৰণা আৰু সততাৰ ইতিহাসৰ এক নিদ্ৰাহীন সাক্ষী। অৰ্ণাই স্থিৰ কৰিলে তেওঁ এই গুপ্ত হত্যাকাণ্ডৰ প্ৰমাণ, শিলৰ লিখন আৰু সূত্ৰবোৰক নোটত লিপিবদ্ধ কৰিব — কাহিনীটোকে চিৰকাললৈ মাটিৰ তলত নোপতিয়াবলৈ। তেওঁৰ মনে মনে কথা হ’ল — হয়তো এইয়েই সেই আত্মাসকলৰ তীব্ৰ প্ৰার্থনাৰ উত্তৰ; এই ইতিহাসক জীয়াই ৰখা, আৰু বিশ্বক ক’ব, যি শিলৰ তলে চাপি ৰখা হৈছিল সেয়া কেতিয়াবা কোনোবাই শুনিবই লাগিব।
৬
অৰ্ণা গহীন শ্বাস লৈ নিজৰ অন্তৰলৈ চাবলৈ চেষ্টা কৰিলে, আৰু অনুভৱ কৰিলে যে এই নিশা তেওঁৰ বাবে কেৱল এটা অভিযান নহয়, বৰং কোনো অদৃশ্য বন্ধনৰ মাজেৰে আত্মাৰ সৈতে হোৱা এক মুখামুখি হোৱা কথোপকথন। সুড়ংগখনৰ ভিতৰত দাঁত-নখবোৰ সুমুৱাই থকা ঠাণ্ডা বতাহ, পাথৰৰ খোদাইত অৱশিষ্ট থকা প্ৰাচীন লিখনি, আৰু চকুত দেখা সেই অদ্ভুত আত্মাসকলৰ অবয়ৱ — সকলোয়ে একেলগে অৰ্ণাৰ মনত এটা কথাই সৰহকৈ কঢ়িয়াই আনিলে: ইহঁতক মুক্তি বিচাৰিছে, আৰু তেওঁহে হয়তো সেই উত্তৰ। টর্চৰ ক্ষীণ পোহৰেৰে আগুৱাই গৈ থাকোঁতেই অৰ্ণাই দেখিলে এটি কোণত সৰু খুন্দা মূৰ্তিৰ সমষ্টি — য’ত মানুহৰ মূৰ্তি, পশুৰ মূৰ্তি আৰু এগৰাকী দেৱীৰ মূৰ্তি একেলগে সজ্জিত। সেই মূৰ্তিসকলৰ চকুত কিবা এটা অনন্ত বেদনাৰ ছবি যেন বন্দী হৈ আছিল।
তেওঁ সেই মূৰ্তিসকলৰ সন্মুখত বহি চকু মেলি বন্ধ কৰিলে। তাৰ পৰাই যেন শুনিলে চুপি চুপি মাত: “আমাক স্মৰণ কৰি থই…আমাৰ কাহিনী ক’বি…” সেই শব্দবোৰে অৰ্ণাৰ বুকুত এধৰণৰ দায়িত্বৰ অনুভূতি উথলাই তুলিলে, যিটো বৰ্তমানৰ কোনো শিক্ষাৰ্থীৰ গাৰ্হস্থ্য দায়িত্বত সীমাবদ্ধ নহয়, বৰং শতাব্দীৰ আগৰ আত্মাবোৰৰ অকলশৰীয়া আকুলতা আৰু আশা তেওঁৰ বুকুত কঢ়িয়াই আনিলে। চকু মেলি চাই তেওঁ স্পষ্টকৈ দেখিলে পাথৰৰ দেওয়ালত এটি সূত্ৰৰ দৰে লিপি খোদা — “অন্ধকাৰত ৰোৱা সত্যক দেখিবই কেতিয়াবা পোহৰ” — আৰু সেই লিপিত হাত দিয়া মাত্ৰই দৃশ্যবোৰ পুনৰ স্পষ্ট হ’ল। তেওঁ দেখিলে সেই ৰাজকৰ্মীটোৰ দুখিনী চকুত শেষৰ মুহূৰ্তত প্ৰায় পাপবোধৰ ছাঁ, আৰু সেই কাৰিগৰটোৰ চকুত আছিল বিশ্বাসঘাতকতা বুজি পোৱাৰ অন্তিম আতংক, আৰু তেওঁৰ আত্মাই যেন সেই সুড়ংগত বন্দী হৈ পৰিছিল।
অৰ্ণাৰ চকুপানী গলগলি ওলাই আহিল, কাৰণ তেওঁ স্পষ্ট অনুভৱ কৰিলে যে এই আত্মাসকল কেতিয়াবা কোনোবা এটি মুখ, এটি কলম, বা এটি হৃদয়ৰ পৰা ন্যায়ৰ আশাত আছিল। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যে এই দেউলৰ ইতিহাস কেৱল ৰাজকোষ, স্থাপত্য বা শক্তিৰ কাহিনী নহয়; ই মানবিক পাপ আৰু বেদনার কাহিনী। অৰ্ণাই স্থিৰ কৰিলে — এই আত্মাসকলৰ কান্দোন কিতাপত, পেপাৰত লিখি, তেওঁ যিমান পাৰি সৰ্বসমক্ষে ক’ব, যাতে ইহঁতৰ আত্মাই কিবা এটি উত্তৰ, এটি শান্তি আৰু সম্ভাৱনাৰ পোহৰ পায়। তেওঁ নিজকে শপত খুৱালে — এই নিশা দেউলৰ অন্ধকাৰত শুনা প্ৰতিটি কান্দোন আৰু দেখা প্ৰতিটি দৃশ্য মানুহক ক’বই, আৰু সত্যক মাটিৰ তলৰ পৰা উলিয়াই আনিবই।
৭
অৰ্ণাই মূৰ তুলিলে আৰু গভীৰ নিশ্বাস ল’লে, যেন শতাব্দীৰ ধূলিতে ঢকা এক অদৃশ্য গৰ্ভগৃহৰ পৰা ওলাই অহা সত্যৰ গন্ধ ল’বলৈ চেষ্টা কৰিছে। সুড়ংগখনৰ শেষ প্ৰান্তত গৈ তেওঁ দেখিলে এটি বন্ধ পাথৰৰ ফলা, য’ত বৰঙণীয়া লিপিত লিখা আছিল — “সত্যৰ ৰক্ষা কৰ, নহ’লে আত্মাই শান্তি নাপাব।” এই শব্দবোৰৰ ওচৰত বহি অৰ্ণাই নিজৰ নোটবুক খুলিলে আৰু হাত কঁপিয়াই প্ৰতিটো কথা লিখিবলৈ ধৰিলে, যেন তেওঁৰ কলমৰ পৰা ওলাই অহা কালি কেৱল অক্ষৰ নহয়, বৰং শতাব্দীজুৰি বন্দী থকা আত্মাবোৰৰ প্ৰাৰ্থনাৰ প্ৰতিধ্বনি। বুকুৰ ভিতৰতে কিবা এক অলেখ গহীন স্পন্দন অনুভৱ কৰিলে তেওঁ — যেন কেইবাজনো আত্মাই ওচৰতে থিয় হৈ তেওঁৰ প্ৰতি চাই আছে, আৰু তেওঁৰ হাতৰ কালি, তেওঁৰ চকুৰ চকুপানী আৰু তেওঁৰ মনৰ সত্যৰ স্পৰ্শৰ লগে লগে সেইবোৰ আত্মাই নিশব্দে হাঁহি মাৰিছে।
তেওঁ লিখি গৈ থাকোঁতেই চকুত পুনৰ দেখা দিলে সেই হত্যাৰ দৃশ্য, সেই কাৰিগৰটোৰ গুমোট চকু, আৰু ৰাজকৰ্মীটোৰ অন্তিম সময়ত দেখা পাপবোধৰ ছাঁ। অৰ্ণাই স্পষ্টকৈ বুজি পাইছিল যে এই আত্মাসকলৰ মুক্তিৰ একমাত্ৰ পথ হ’ল এই সত্যক জীয়াই ৰখা। তেওঁ লিখিলে দেউলটোৰ গুপ্ত সুড়ংগৰ কথা, ৰাজকোষ লুকোৱা ষড়যন্ত্ৰৰ কথা, নিৰ্মাতাৰ বেদনা, আৰু সেই নিষ্ঠুৰ হত্যাৰ কথা। তেওঁৰ কলমেৰে যেন প্ৰতিটো শব্দত এজোপা এজোপা কৰি সেই আত্মাবোৰৰ কান্দোন ওলাই আহিছিল, আৰু প্ৰতিটো লিপিত বন্দী ব্যথা কেঁচা কৰি তেওঁ এই সময়লৈ আনি তুলিছিল। অৰ্ণাৰ চকুপানী নিৰৱে পৃষ্ঠা ভিজাই থাকিল, কিন্তু তেওঁৰ হাত থমকালা নাছিল, কাৰণ তেওঁ জানিছিল — এই নথিপত্ৰ হ’ল এক প্ৰমাণ, এক প্ৰতিশ্ৰুতি, আৰু একমাত্ৰ উপায় ইহঁতক শান্তি দিয়াৰ।
নিশা ধীৰে ধীৰে শেষলৈ আহিল, আৰু দূৰলৈ পুৱা বেলিৰ আভা শিলৰ মাজেৰে উঁকি মাৰিবলৈ ধৰিলে। অৰ্ণাই চকু মেলি অনুভৱ কৰিলে যে আজি এই দেউলটোৰ গাঢ় ছাঁবোৰ আগৰ দৰে বেয়া আৰু ভয়ংকৰ নাছিল, যেন পুৱাৰ ৰঙা পোহৰেৰে ইহঁতৰ আত্মাই শান্তিৰ সোঁত ল’লে। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে এই আত্মাসকলে হয়তো তেওঁক ধন্যবাদ দিবলৈ চেষ্টা কৰিছে, যদিও কোনো শব্দ নাই, কোনো স্পৰ্শ নাই — তেও জানিলে তেওঁ নিজৰ কাম সম্পূৰ্ণ কৰিলে। বুকুত এক অজানা শান্তি লৈ অৰ্ণাই দেউলটোৰ পৰা ওলাই আহিল, আৰু ওলাই আহোঁতে মনত মাত্ৰ এটাই কথা বাজি থাকিল: “যি সত্যক আৱৰিলে, তাৰ আত্মাই চিৰদিন কান্দে; আৰু যি সত্যক প্ৰকাশ কৰিলে, সেয়েই আত্মাক শান্তি দিয়ে।”
৮
অৰ্ণাই দেউলটোৰ প্ৰৱেশদ্বাৰৰ ওচৰত থমকি ৰ’ল, পুৱা বেলিৰ নরম ৰোদে শিলৰ খোদাই আৰু ছাঁবোৰত এখন সেউজীয়া সুৰৰ প্ৰতিফলন তৈয়াৰ কৰিছিল, যেন এক নতুন জীৱনৰ সুৰুঙা খুলিছে। তেওঁ মূৰত হাত পেলাই অনুভৱ কৰিলে নিশাটোৰ দীৰ্ঘ ক্লান্তি, চকুত আছিল জোনাকী নিশাৰ সেই দৃশ্যবোৰৰ ছাঁ, আৰু বুকুত আছিল মুক্তি পোৱা আত্মাবোৰৰ নিশব্দ হাঁহিৰ শব্দ। নিজৰ নোটবুকৰ পৰা পৃষ্ঠা এটা টানকৈ আঁতৰাই ভাজি লৈ বগাবগাই পকেটত পেলালে; সেই পৃষ্ঠাত আছিল সকলো লিপি, গুপ্ত সুড়ংগৰ কথা, হত্যাৰ বিৱৰণ আৰু আত্মাবোৰৰ কান্দোন — যেন ইতিহাসৰ হৃদপিণ্ডৰ স্পন্দনক ধৰি ৰাখিবলৈ এটি ছোট্ট কাগজ যথেষ্ট। হাঁহি মাৰি তেওঁ দেউলটোৰ গা স্পর্শ কৰিলে, যেন শতাব্দীজুৰি বন্দী থকা সেই আত্মাবোৰক শেষবাৰ এটা শান্তিৰ আশ্বাস দিয়ে।
ৰাস্তাৰ পৰা হজৰ পাহাৰৰ তলৰ গাঁওখনলৈ নামি আহোঁতে, অৰ্ণাৰ মনত এটা গভীৰ স্পষ্টতা জাগ্ৰত হৈছিল: তেওঁ ইমানদিনে যি স্থাপত্যক কেৱল শিলৰ গাঁথনি, কলা আৰু ইতিহাস বুলি বিবেচনা কৰিছিল, সেইটো কেৱল ইট-পাথৰে নিৰ্মিত দেউল নহয় — সেয়া হ’ল সময়ৰ সঁজুলি, য’ত জীৱন, মৃত্যু আৰু সত্যৰ কাহিনী বন্দী হৈ থাকে। তেওঁ বুজিলে এই নিশাৰ অভিজ্ঞতাই কেৱল তেওঁৰ ৰিসার্চক পুষ্ট নকৰিলে, তেওঁৰ আত্মাকো বদলাই দিলে। সেই আত্মাবোৰৰ কান্দোনে তেওঁক শিকালে যে স্থাপত্য মাথোঁ দৰ্শনৰ বস্তু নহয়; ই হৈছে সেইসকল মানুহৰ গল্প, যিসকলৰ স্বপ্ন, যন্ত্রণা আৰু বিশ্বাসঘাতকতাই এই শিলবোৰত সজীৱ ৰূপ লৈছে। আৰু সেই সত্যক লিখি ৰখা, ক’ব পৰা — এয়া এক শ্ৰদ্ধা, এক প্ৰার্থনা আৰু এক মুক্তিৰ পথ।
মূৰত জোনাকী নিশাৰ ছাঁ আৰু হৃদয়ত পুৱাৰ নতুন ৰোদৰ আশাৰ সৈতে, অৰ্ণাই ওচৰৰ বাটত খোজ ল’লে। তেওঁ জানিছিল এই কথাবোৰ কাগজত লিখা অতি প্ৰয়োজনীয়, কিয়নো এই আত্মাসকলৰ প্ৰাৰ্থনা, উচাপনি আৰু নীৰৱ সাক্ষীৰ কাহিনী মাটিৰ তলত নথকাৰ বাবে কোনোবাই ক’বই লাগিব। সেয়েই হ’ল তেওঁৰ সত্যিকাৰ কাম। আৰু সেইখন দেউল, য’ত অৰ্ণাই এটি নিশা অতিবাহিত কৰিছিল — সেয়া এতিয়া তেওঁৰ বাবে কেৱল এখন প্ৰাচীন স্থাপনাই নহয়, বরং এখন নিঃশব্দ মন্দিৰ, য’ত কান্দোন আৰু ন্যায়, গোপনীয়তা আৰু মুক্তি একেলগে সুৰে সুৰে বাজি থাকে — য’ত এখন নিশাই এক শতাব্দীৰ আত্মাসকলৰ ওপৰত ৰঙা বেলিৰ পোহৰ দি শান্তিৰ আশ্বাস দিয়ে।
—
