দিপুৰ বিলৰ আত্মা

১

গুৱাহাটী শহৰৰ পৰা খুব দূৰ নহয়, দক্ষিণ-পশ্চিম দিশত বিস্তৃত হৈ থকা দীপুৰ বিলক কেৱল এখন পানী ভৰ্তি জলাশয় বুলি নহয়, এক পৰিপূৰ্ণ জীৱ-বৈচিত্র্যময় স্থান হিচাপে জনা যায়। সেউজীয়া পৰিৱেশ, দূৰত নীল পৰ্বতৰ সাৰি, আৰু বিলৰ ওপৰত চকচকীয়া পানী জ্যোৎস্নাৰ পোহৰত সদায় ৰূপান্তৰিত হৈ পৰে। দিনৰ বেলাত ই যেন এক পাখিৰ স্বৰ্গ—এনে বহুত প্ৰজাতিৰ চৰাই আহে যিবোৰ ক্ৰমে উৰণ মাৰি পানীৰ ওপৰত খেলি ফুৰে। পদ্মফুলৰ সুবাসে বতাহ ভৰি তোলে আৰু বিলৰ পানীৰ ওপৰত ভাসি থকা সেউজীয়া পাতবোৰে এক অনন্য সৌন্দৰ্য সৃষ্টি কৰে। গাঁওবাসীসকলৰ বাবে দীপুৰ বিল কেৱল জীৱিকা নিৰ্ভৰ কৃষি বা মাছ ধৰা স্থান নহয়, ই এক পৰিচয়, এক সাংস্কৃতিক গৌৰৱ। কিন্তু ইমানো সেউজীয়া সৌন্দৰ্যৰ মাজতো কিছু অদ্ভুত নিস্তব্ধতা সদায় অনুভূত হয়। বিশেষকৈ পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি আহিলেই যেন এই বিলৰ ৰূপ একেবাৰে পাল্টি যায়। গাঁওবাসীয়ে কয়—সেই সন্ধিয়া বিলৰ পানীৰ চকচকীয়াত প্ৰেতাত্মাৰ অবয়ব দেখা যায়। ক’তকৈ ক’তলৈ চলা এই জনশ্ৰুতি সকলোৱে শুনিছে, যদিও কেতিয়াও কেতিয়াবা নাওৱালাসকলে এই অভিজ্ঞতা সঁচাকৈ অনুভৱ কৰিছে বুলি দাবী কৰে।

এই ভয় আৰু সৌন্দৰ্যৰে ভৰা দীপুৰ বিললৈ এবাৰ বিদ্যালয়ৰ কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰী আৰু শিক্ষক-শিক্ষয়িকা এজন ভ্ৰমণত আহিল। দিনটোত তেওঁলোকে প্ৰাকৃতিক দৃশ্য উপভোগ কৰি উল্লাসেৰে ভৰি পৰিল। নাওত উঠি লাহে লাহে বিল পাৰ হোৱাৰ সময়ত ছাত্র-ছাত্ৰীসকলে পানীৰ ওপৰত খেলা কৰা মিঠা ঢৌ, কাষত খেলা কৰা পাখি আৰু পদ্মফুলৰ কুঁহিপাত দেখি আশ্চৰ্য হৈ পৰিছিল। শিক্ষকজনে তেওঁলোকক বিলৰ ইতিহাস আৰু ইয়াত থকা জীৱ-বৈচিত্র্য বৰ্ণনা কৰি শুনাইছিল। কিন্তু এই মাধুৰ্যৰ মাজতে বতাহত উৰি অহা গাঁওবাসীৰ কথাবোৰ যেন এক নিৰৱ ভয়ৰ মেঘ সৃষ্টি কৰিছিল। “পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি আহিলে বিলৰ মাজত সাদা ছায়া ওলাই ফুৰে”—এইজনশ্ৰুতি শুনি কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ হৃদয় একেবাৰে বিহ্বল হৈ পৰিছিল। কোনোৱে কৌতূহলী ভাৱে সুধিছিল—“সত্যি নেকি সাৰ?” কোনোৱে আকৌ মনত ভয় অনুভৱ কৰি গোপনে হাত ধৰি থৈছিল। শিক্ষকজনে হাসি হাসি কৈছিল, “আহা, আজি ৰাতিতো পূৰ্ণিমা, তোমালোকে নিজেই বুজিব পাৰিবা ইয়াৰ পিছফালে কি আছে।”

দুপৰীয়া পৰাই ভ্ৰমণত অহা দলটোৱে বিকেল হ’লেও বিলৰ কাষতেই থাকিবলৈ মন কৰিলে। গাঁওবাসীৰ অনুৰোধত তেওঁলোকে ৰাতি বিলৰ কাষৰ গাঁওখনৰ এখন সৰু বিদ্যালয়ত শুবলৈ পৰামৰ্শ পালে। কিন্তু শিশুসকলৰ মাজত কৌতূহলৰ আগুন এতিয়া বেছি জ্বলি উঠিছিল। পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি, দীপুৰ বিল, আৰু সেই ভয়ংকৰ সাদা ছায়াৰ কাহিনী—সকলো মিলি যেন এক শিহৰণজনক ৰাতিৰ সূচনা দিছিল। আকাশত ধীৰে ধীৰে সূৰ্য ডুবি গৈছিল, সেউজীয়া গছগছনিৰ মাজেৰে গোধূলিৰ লাল আভা বিলৰ চকচকীয়া পানীত পৰিছিল। শিশুসকলৰ হেঁপাহ, ভয়, আৰু কৌতূহল মিহলি হৈ এক নতুন অধ্যায় আৰম্ভ হ’লো—পূৰ্ণিমাৰ বিলৰ এই নিশা তেওঁলোকৰ জীৱনত এক বিশেষ কাহিনীলৈ আগবঢ়িব।

২

সন্ধিয়া লগ ল’লে দীপুৰ বিলৰ কাষৰ পৰা শীতল বতাহ আহি শিশুসকলৰ মুখত মৃদু স্নিগ্ধতা আনিছিল। দিনটোত খেলা-ধুলা, গছৰ তলত বহি খোৱা আহাৰ, আৰু শিক্ষকজনৰ কণ্ঠত শুনা গল্পবোৰে তেওঁলোকৰ মন একেবাৰে উল্লাসেৰে ভৰাই তুলিছিল। কিন্তু সন্ধিয়া হ’বৰ লগে লগে যাত্ৰা আৰম্ভ কৰাৰ সিদ্ধান্ত লোৱা হ’ল। নাওৱালাই কৈছিল, “এতিয়াই পাৰ হ’ব পাৰি, অন্ধকাৰ নামি আহিলে কষ্ট হ’ব।” ছাত্ৰ-ছাত্ৰী আৰু শিক্ষক-শিক্ষয়িকা সকলোৱে নাওত উঠি সাজু হ’ল। পানীৰ ওপৰত সূৰ্যাস্তৰ লাল আভা এপাহেৰে ছটিয়াই আছিল, সেউজীয়া গছৰ পাৰত সেই আভা বিলীন হৈ গৈছিল। শিশুসকলে নাওত বহি একেলগে হাঁহি-ধেমালি কৰিছিল, কেতিয়াবা হাত পানীত ডুবাই ফুৰিছিল। কিন্তু যেতিয়া নাও মধ‍্য বিললৈ গৈ পৌঁছিল, আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্না পৰিল, পৰিৱেশ একেবাৰে পাল্টি গ’ল। নিস্তব্ধতাৰে ভৰা আকাশত কেবল চৰাইৰ শেহঘৰলৈ উৰুৱা ডাক, আৰু পানীৰ ওপৰত হালধীয়া সুৰত ঢৌৰ শব্দ।

হঠাতে এটা অদ্ভুত পৰিৱৰ্তন ঘটিল। বাতাস অস্বাভাৱিকভাৱে জোৰ হৈ উঠিল, যেন কিবা অজ্ঞাত শক্তি একে বতাহক তীব্ৰ কৰি তুলিছে। নাও একেবাৰে থমকি গ’ল, যেন পানীৰ ঢৌত গা ফঁসাই ধৰি ৰাখিছে। নাওৱালাই বেয়া বেয়াকৈ বৈঠা দিয়ে চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু কোনো প্ৰতিক্ৰিয়া নাপাল। যেন পানীৰ ওপৰলৈ নাওটোৰ গতি একেবাৰে বন্ধ কৰি দিয়া হৈছে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ মাজত শিহৰণ কেঁপনি আৰম্ভ হ’ল, কেইজনোতেও আকৌ কান্দিবলৈ ধৰিলে। শিক্ষকজনে কপালে হাত দি চকু মুদিল, একো কৈ নাথাকিল, কাৰণ তেওঁও ভিতৰ ভিতৰে সেই অদ্ভুত শক্তিৰ উপস্থিতি অনুভৱ কৰিছিল। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্না দীপুৰ বিলৰ চকচকীয়া পানীত ঢলি পৰিছিল, কিন্তু সেয়া সুধা-আলোকৰ পৰিৱৰ্তে এক ভয়ংকৰ পোহৰ যেন লাগিছিল। পানীৰ ঢৌবোৰ হঠাতে অদ্ভুত ভাৱে ফেঁপৰি উঠিল, যেন সেউজীয়া কাষৰ গছবোৰৰ সৈতে গোপনে কোনো এক কথোপকথন চলি আছে। শিশুসকলে নাওৰ কাষৰ পৰা চাই উঠিলে—“সাৰ, এইটো কেনেকুৱা হৈ আছে?”

তেওঁলোকৰ প্ৰশ্নৰ উত্তৰ দিবৰ আগতেই, দূৰত এক অদ্ভুত দৃশ্য প্ৰকাশ পালে। পানীৰ ওপৰত, জ্যোৎস্নাৰ মাজত, এটা সাদা অবয়ব যেন নিৰৱে দাঁড়াই আছে। মানুহৰ দৰে, কিন্তু একেবাৰে নিঃশব্দ, স্থিৰ। বাতাসত গছৰ পাতৰ শব্দ, শিশুসকলৰ কণ্ঠৰ কঁপনি, আৰু পানীৰ ঢৌৰ সুৰ—এই সকলোবোৰৰ মাজত সেই অবয়বটো জ্যোৎস্নাৰ পোহৰত ধীরে ধীরে স্পষ্ট হৈ আহিছিল। কেতিয়াবা যেন সি পানীৰ ওপৰত ভাসি আছে, আকৌ কেতিয়াবা যেন একেবাৰে পানীৰ মাজতে মিলি গৈছে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে হাত ধৰি চেপি ধৰিলে, কেউজনৰ চকুত চকুপানী। শিক্ষকজনে সঁফুৰা নিঃশ্বাস ল’লে, তেওঁৰ মুখখনত চিন্তা আৰু ভয়ৰ ছায়া। নাওৱালাই তৎক্ষণাৎ কণ্ঠ নীচ কৰি ক’লে—“সাবধান, এইটো সেই বিলৰ আত্মা।” শব্দৰ মাজতেই যেন পৰিৱেশ অতি নিস্তব্ধ হৈ পৰিল। সেই অদ্ভুত সাদা অবয়বটো পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্নাত ভয়ানকৰূপে চকচকাই উঠিল, আৰু নাওটোৰ যাত্ৰা সেয়া ৰাতি দীপুৰ বিলৰ মাজত আটকা পৰি গ’ল।

৩

নাওটো দীপুৰ বিলৰ মাজতেই ফঁসাই পৰি আছে। বহুত চেষ্টা কৰিও নাওৱালাই বৈঠা দি একে ঠাইৰ পৰা সৰাব নোৱাৰে। শিশুসকলৰ মুখত এক তীব্ৰ ভয়ৰ আভা, কোনোৱে আকৌ কেঁদি উঠিছে, কোনোৱে শিক্ষকজনৰ হাতত আঁকুলি ধৰিছে। সেই সময়তেই এজন সৰু ছাত্ৰ বিৰক্ত স্বৰেৰে সুধিলে—“সাৰ, ইমান ৰাতি কিয় এৰি নিদি নাওটো? আমাৰ ঘৰলৈ ঘূৰি যোৱা উচিত।” প্ৰশ্নটোতে এক ধৰণৰ অচিন ভয় আৰু চিন্তাৰ ছাঁ পৰিল শিক্ষকজনৰ মুখত। তেওঁ বৰ নাৰ্ভাছ, কাৰণ তেওঁ আগতে গাঁওবাসীৰ কাষত বহুদিনৰ আগৰ কাহিনী শুনিছিল—এই দীপুৰ বিলত পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি অদ্ভুত ভাৱৰ এক সাদা অবয়ব ওলাই ফুৰে। সেই সময়ত তেওঁ ভবা নাছিল যে আজিৰ ভ্ৰমণত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰ সৈতে সেই অভিজ্ঞতা সত্যি সত্যি তেওঁৰ চকুৰ সন্মুখত উন্মোচিত হ’ব। তেওঁ কিছু সময় চুপচাপ থাকিল, মুখখন আকাশলৈ উজাৰি চাই থাকিল, যেন কিবা ভিতৰলৈ খুচ খুচ কৰি মাৰিছে। শিশুসকলে পুনৰ একেলগে ক’লে—“সাৰ, কিবা সমস্যা নেকি?” শিক্ষকজনে সৰহেৰে গিলিলে, আৰু তেতিয়াহে মৃদু স্বৰেৰে ক’লে, “আৰু কথা নকবা, ধীৰে ধীৰে বহি থাকা।”

এই সময়ত আকাশৰ জ্যোৎস্না দীপুৰ বিলৰ পানীত দীঘল দীঘল সাদা আলোকৰ পথ বুলাই দিছিল। ঢৌবোৰ শান্ত, কিন্তু সেই শান্তিতো যেন কিবা অস্বাভাৱিকতা আছে। পানীৰ ওপৰত হঠাতে এক অদ্ভুত ভাৱ প্ৰকাশ পালে। শিশুসকলে চকু মেলি চাই থাকিল—তেওঁলোকৰ সামনেই পানীৰ মাজত যেন এক সাদা কাপোৰত মোড়া মানুহজন ভাসি ফুৰিছে। প্ৰথমে ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে ভাবিলে হয়তো পানীৰ ওপৰত কিবা কাপোৰ বা পদ্মপাতত পৰিছে, কিন্তু জ্যোৎস্নাৰ পোহৰত সেই অবয়বটো ধীৰে ধীৰে সজীৱ হৈ উঠিল। ই মাথোঁ নাথাকিল নিস্তব্ধ; ই হ’ল এক নিঃশব্দ শূন্যতাৰে ভৰা অবয়ব, যি কেতিয়াবা যেন একেবাৰে কাছলৈ আহিছে, আকৌ কেতিয়াবা পানীৰ গভীৰতালৈ মিলি গৈছে। শিশুসকলৰ নিঃশ্বাস একেবাৰে ৰৈ গ’ল, কোনোৱে মুখত হাত দিছে, কোনোৱে চকু মুদিছে। শিক্ষকজনৰ মুখত চিন্তাৰ চাপ, তেওঁ নিজেও এই ভয়ংকৰ দৃশ্যৰ পৰা চকু এৰাব নোৱাৰিলে।

বয়স্ক নাওৱালাজনে তেতিয়াহে একেবাৰে কঁপি উঠি কেঁদেৰে ক’লে—“এইটো হ’ল বিলৰ আত্মা… পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি যেতিয়া হয়, তেতিয়াহে ই আহি এভাৱে পানীৰ ওপৰত ভাসে।” তেওঁৰ কণ্ঠত ভয় আৰু দুখৰ মিশ্ৰণ, যেন বহুদিন ধৰি বুকুত থোৱা কথা আজিৰ নিশাই ওলাল। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে তেওঁলোকৰ মুখত সেই শব্দ শুনি একেবাৰে কঁপিল, কাৰণ তেওঁলোকৰ হৃদয়ৰ সন্দেহ এতিয়া প্ৰমাণিত হ’ল। যি কাহিনী এতিয়ালৈকে কেৱল জনশ্ৰুতি আছিল, সি আজিৰ ৰাতিৰ আকাশত আৰু পানীৰ ওপৰত সঁচাকৈ জ্যোৎস্নাৰ ভিতৰত প্ৰতিফলিত হৈছে। নাওটোৰ ওপৰত স্থবিৰ হৈ পৰা সকলোৱে নিঃশব্দত সেই সাদা ছায়া চাই থাকিল। পানীৰ ওপৰত ভাসি থকা সেই অবয়বটো যেন এক দুখজনক স্মৃতি, এক অসমাপ্ত কাহিনী, যি পূৰ্ণিমাৰ নিশা প্ৰতিটো বিলৰ ঢৌত পুনৰ সংজ্ঞা লয়। শিক্ষকজনৰ বুকুত শিহৰণ চলি গ’ল, আৰু তেওঁ একে সময়ত উপলব্ধি কৰিলে—এই অভিজ্ঞতা তেওঁলোকৰ জীৱনৰ সৰ্বাধিক ভয়ংকৰ অথচ ৰহস্যময় অধ্যায়ৰ আৰম্ভণি।

৪

দীপুৰ বিলৰ মাজত আটকা পৰি থকা নাওটো শেষত কোনোধৰণে গাঁৱৰ কাষলৈ নিয়া হ’ল। নাওৱালাই বহুত চেষ্টা আৰু প্ৰাৰ্থনাৰ পিছত গতি পেলাইছিল, যদিও শিশুসকলৰ মুখত এতিয়াও আতংকৰ ছাপ স্পষ্ট। শিক্ষকজনে সিদ্ধান্ত ল’লে—এই ৰাতি বিল পাৰি যোৱা উপযুক্ত নহ’ব, সেয়ে গাঁওখনতেই ৰাতি কাটিব লাগিব। গাঁওখনৰ মানুহসকলে তেওঁলোকক প্ৰীতিৰে বিদ্যালয়খনৰ ভিতৰলৈ লৈ গ’ল, আৰু সি’ৰ কাষৰ সৰু ঘৰবোৰত ৰাতিৰ বাবে ঠাই দিল। বহুত বয়স্ক মানুহ, বিশেষকৈ গাঁওবুঢ়া-বুঢ়ীয়ে দলটোক চকুৰে চাই থাকিল—তেওঁলোকে ভালদৰে জানে আজিৰ পূৰ্ণিমাৰ ৰাতিত কি ঘটিছে। শিশুসকলে আকৌ তেখেতসকলক সুধিব ধৰিলে—“আজি বিলত সেই সাদা মানুহটো কিয় দেখা গ’ল?” গাঁওবাসীয়ে প্ৰথমতে নীৰৱ থাকিল, কিন্তু পিছত গাঁওবুঢ়াই এক দীঘল শ্বাস লৈ ক’লে, “এই কাহিনী বহুবছৰ আগতে আৰম্ভ হৈছিল, এই গাঁওতেই… আৰু আজিও ই শেষ হোৱা নাই।”

গাঁওবাসীৰ মুখেৰে কাহিনী এৰি দিয়া মাত্ৰেই সৰু সৰু শ্বাসেৰে শিশুসকলে শুনিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। বহু বছৰ আগৰ কথা। দীপুৰ বিলৰ কাষৰ এই গাঁওত এজনী সৰল গাঁওবুঢ়ীৰ ছোৱালী আছিল। বালিকা সেউজীয়া পদ্মফুলৰ দৰে লাজুকী আৰু নিস্পাপ, আৰু গাঁওখনত সকলোৰে প্ৰিয় আছিল। তাৰ কাষৰেই আছিল এজন জেলে পুৱা—যুৱক, সাহসী, আৰু কষ্টকৰ জীৱনৰ মাজতো মিঠা হাঁহি থকা। জেলেজীৱন তেওঁৰ জীৱিকা, আৰু দীপুৰ বিল আছিল তেওঁৰ জীৱনৰ একমাত্র ভৰসা। সেই বালিকা আৰু জেলে পুৱাৰ মাজত ধীৰে ধীৰে এক অনুৰাগ জন্মিলে। নাওত উভতি আহোঁতে দুয়ো কাষে কাষে বহি বহু সপোন সিজিছিল, আৰু বিলৰ ঢৌবিলাকৰ দৰে তেওঁলোকৰ প্ৰেমো স্বচ্ছ আৰু গভীৰ হৈছিল। গাঁওখনৰ কিশোৰ-কিশোৰীয়ে সেয়া লক্ষ্য কৰিছিল, আৰু নীৰৱতাৰে সকলোতে সেই অনুৰাগৰ কথা গুজব হৈ ফুৰিছিল।

কিন্তু সমাজ তেতিয়াও কট্টৰ আছিল। গাঁওখনৰ বয়স্কসকলে এই প্ৰেম মানি ল’লে নাছিল। এজন জেলে পুৱাৰ সৈতে গাঁওবুঢ়ীৰ সৰ্বাধিক প্ৰিয় ছোৱালীৰ বিয়া হওক—ই তেওঁলোকৰ কল্পনাৰ বাহিৰৰ কথা। এজনৰ হাতত মাছধৰা বৈঠা, আনজনী গাঁৱৰ মৰ্য্যাদাৰ প্ৰতীক। ইয়াত প্ৰেমৰ কোনো ঠাই নাই বুলি তেওঁলোকে কঠিনভাৱে নীতি ল’লে। ফলত দুয়োৰ হৃদয়ৰ সপোন সমাজৰ নিৰ্দয় নিয়মৰ আগত ভাঙি পৰিল। শিশুসকলে গাঁওবাসীৰ মুখৰ পৰা এই কাহিনী শুনি স্তব্ধ হৈ পৰিল—তেওঁলোকৰ মনে মনে এক প্ৰশ্ন উত্থান হ’ল: প্ৰেম কি পাপ? শিক্ষকজনো গভীৰ চিন্তাত পৰিল। গাঁওবুঢ়াই দুখৰ কণ্ঠত ক’লে—“যি ৰাতি সমাজে সেই দুয়োৰ সপোন ভাঙিলে, সেই দিনৰ পৰা দীপুৰ বিলৰ পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্নাই এই কাহিনী বুকুত বোৱাই ফুৰিছে। আজিও সেয়া শেষ হোৱা নাই।” আৰু এইদৰে শিশুসকলৰ বাবে দীপুৰ বিলৰ ভয়ংকৰ সাদা ছায়াটোৰ মূলে প্ৰেমৰ এক বেদনাদায়ক কাহিনী উন্মোচিত হ’ব আৰম্ভ কৰিলে।

৫

গাঁওখনৰ কঠিন সিদ্ধান্তৰ পাছত গাঁওবুঢ়ীৰ ছোৱালীৰ জীৱন একেবাৰে বেঁধি দিয়া হ’ল। গাঁওবাসীৰ মাজত কথাবাৰ্তা বহি গ’ল, আৰু ক্ৰমে সমাজে তেওঁৰ বিয়া এজন ধনীৰ পুতেকৰ সৈতে ঠিক কৰিলে। ধনীৰ পুতেকজনৰ গাঁওখনত প্ৰতিপত্তি আছিল, ধনসম্পদ আছিল, আৰু বয়স্কসকলে ভবা মতে এই বিয়াই গাঁওবুঢ়ীৰ মৰ্যাদা আৰু কীৰ্ত্তি ৰক্ষা কৰিব। কিন্তু বালিকাজনীৰ হৃদয় তেতিয়ালৈকে অন্য ঠাইতে মুকলি হৈ গৈছিল—তেওঁৰ প্ৰেম আছিল সেই জেলে পুৱাত, যাৰ সৈতে নাওখনত বহি বিলৰ ঢৌ, সূৰ্যাস্ত আৰু পূৰ্ণিমাৰ আলোকেৰে বহু স্বপ্ন গাথি লৈছিল। সপোনবোৰ সমাজৰ কণ্ঠেৰে থকাৰ উপায় নাছিল, সেয়ে গোপনে দুয়ো মিলি ঠিক কৰিলে—তেওঁলোকে সমাজৰ আঁতৰ পথ বাছিব। এই পথ কঠিন হ’ব, কিন্তু সেয়াই প্ৰেমৰ একমাত্ৰ পথ।

বিয়াৰ পূৰ্বৰ নিশা আছিল। গাঁওখনৰ চাৰিওফালে সাজসজ্জা চলি আছিল, ঢোলৰ শব্দ, বাঁহীৰ সুৰ, আৰু খোৱা-পানীৰ আয়োজন। কিন্তু সেই সুৰৰ মাজতো ছোৱালীৰ অন্তৰত এক তীব্ৰ শূন্যতা, এক অন্তৰ দ্বন্দ্ব চলি আছিল। গোপনে সন্ধিয়াতেই জেলে পুৱাই লগ পাই ক’লে—“আজি পূৰ্ণিমা, আজি আমি পালাই যাম। এই গাঁও আমাৰ নহয়, আমাৰ মৰমৰ ঠাই হ’ব বিলৰ ওপৰত, নতুন জীৱনৰ পথ।” বালিকাজনীৰ চকুত লৰা চকুপানী ভৰি উঠিল, কিন্তু হৃদয়ে সেই প্ৰস্তাৱত সঁহাৰি জনালে। তেওঁলোকে গাঁওখনৰ চকুত পৰা বাদ দিয়ে, শীতল নিশা আৰু পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্নাৰ আঁৰত নাওখন লৈ দীপুৰ বিলৰ মাজত ওলাই পৰিল। পানীৰ ওপৰত জ্যোৎস্নাৰ সাদা আভা বিস্তৃত আছিল, যেন সেয়া দুয়োৰ প্রেমৰ পথ প্ৰদৰ্শন কৰি দিছে। নাওখন বালিৰ কাষৰ পৰা সঁপাই গৈ পানীৰ গভীৰতালৈ আগবাঢ়িছিল, আৰু দুয়ো হাত ধৰি সপোনৰ গতি অনুসৰণ কৰিছিল।

কিন্তু যেতিয়া দুয়ো আশা আৰু সপোনৰ মাজত নতুন জীৱনৰ পথ উন্মুক্ত কৰাৰ চিন্তা লৈ গৈ আছিল, তেতিয়াই আকাশত এক ভয়ংকৰ পৰিৱৰ্তন ঘটিল। পূৰ্ণিমাৰ শীতল জ্যোৎস্না হঠাতে মেঘে ঢাকি ধৰিলে, আৰু উত্তৰফালৰ পৰা প্ৰচণ্ড বতাহ উঠি আহিল। পানীৰ ওপৰত তীব্ৰ ঢৌ উঠিল, গছৰ পাতবোৰ উড়ি গ’ল, আৰু আকাশত বজ্ৰৰ গর্জন হ’ল। জেলে পুৱাই বৈঠা দি নাও আগবঢ়াবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু ঢৌয়ে নাওখনক ফুৰাই পেলালে। বালিকাজনীয়ে আতংকত হাত ধৰি ক’লে—“আমি কি হব?” জেলে পুৱাই কপালে ঘাম লৈ ক’লে—“মই তোক ৰক্ষা কৰিম।” কিন্তু সেই ঝড়-তুফান প্ৰেমৰ সপোনৰ ওপৰত যেন এক অভিশাপৰ দৰে পৰিল। দীপুৰ বিলৰ বুকুত পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি দুয়োৰ জীৱনৰ ওপৰত সেই দুঃখজনক অধ্যায় আৰম্ভ হ’ল, যি আজিও গাঁওবাসীৰ স্মৃতি আৰু বিলৰ ঢৌবোৰত আত্মাৰ ৰূপত চকচকাই থাকে।

৬

ঝড়টো ক্রমেই ভয়ংকৰ হৈ উঠিছিল। দীপুৰ বিলৰ ওপৰত পূৰ্ণিমাৰ আলোকেৰে শোভিত সেউজীয়া শীতলতা একেবাৰে নিশ্চিহ্ন হ’ল, তাৰ ঠাই ল’লে বজ্ৰৰ গর্জন, প্ৰচণ্ড বতাহ আৰু ঢৌৰ উন্মত্ত নৃত্য। নাওখন একেবাৰে নিয়ন্ত্ৰণৰ বাহিৰলৈ গৈ পৰিল, যেন গৰ্জন কৰা পানীৰ বুকুত এটা সৰু কণিকা। জেলেপুৱাই বৈঠা ধৰি প্রাণপণে চেষ্টা কৰিছিল নাও সলনি নোহোৱাকৈ ৰাখিবলৈ, কিন্তু প্রকৃতিৰ উন্মত্ততাই যেন সকলো প্ৰেম, আশা আৰু সপোন চুৰমার কৰি পেলাবলৈ সংকল্প ল’লে। সেই সময়তে বজ্ৰপাতৰ এটা উজ্জ্বল চকপলকে আকাশ ফালি দীপুৰ বিলক উদ্ভাসিত কৰি তুলিলে। সেই উজ্জ্বলতাত নাওখন একেবাৰে উলটি পৰিল। বালিকাজনীয়ে তৎক্ষণাৎ পানীৰ গভীৰতালৈ হাবুঢুবু খাই গ’ল। তেওঁৰ মুখত তীব্ৰ আতংক, আৰু মুৰৰ ওচৰত চকুপানী মিশ্ৰিত জ্যোৎস্নাৰ সেউজীয়া প্রতিফলন। জেলেপুৱাই এক চিঞৰ কৰি পানীত লাফ দিলে—প্ৰিয়জনীলৈ সেউজীয়া বিলৰ বুকুত হাত মেলিলে।

জেলেপুৱাই নিজৰ প্ৰাণৰ পৰোয়া নকৰাকৈ প্ৰেয়সীৰ হাত ধৰা চেষ্টা কৰিলে। পানীৰ ঢৌ, প্ৰচণ্ড বতাহ আৰু অন্ধকাৰত তেওঁৰ প্ৰচেষ্টা যেন নিয়তিতে ব্যৰ্থ কৰি তুলিছিল। ছোৱালীৰ সুৰেলা কণ্ঠৰ সোঁত স্মৃতিৰ দৰে বিলৰ বুকুত বিলীন হৈ গ’ল। তেওঁ মাত্ৰ এক পলৰ বাবে হাতত ধৰা অনুভৱ কৰিলে, কিন্তু সেয়া মুহূর্ততে ঢৌৰ উন্মত্ততাত সৰি গৈ গ’ল। বালিকাজনীৰ চকু নিভিবলৈ ধৰিলে, আৰু সপোনৰ সকলো ৰূপকথা এক পলতে পানীৰ তলত চিৰকালৰ বাবে সমাধি ল’লে। জেলেপুৱাই আতংকত বাৰে বাৰে পানীৰ গভীৰতালৈ সাঁতুৰি নামিলে, প্ৰাণপণে তেওঁৰ দেহখন উদ্ধাৰ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে। কিন্তু দীপুৰ বিলৰ বুকুত পূৰ্ণিমাৰ এই নিশাই তেওঁৰ প্ৰেমক কঠিন শাস্তি দিছিল। জেলেপুৱাই পুনৰ ওভটি আহিল, নিঃশ্বাস লৈ গিলি উঠিল, কিন্তু প্ৰেয়সীৰ কোনো চিহ্ন নাছিল। তেওঁৰ বুকুত এক বিষাক্ত শুন্যতা, চকুত উন্মত্ততা, আৰু মুখত এক অভিশপ্ত চিঞৰ।

গাঁওবাসীৰ কথামতে, সেই নিশাৰ পৰা দীপুৰ বিলৰ ইতিহাসই ৰূপান্তৰিত হ’ল। সমাজে যি প্ৰেম ভাঙি দিছিল, প্ৰকৃতিয়ে সেই প্ৰেমক চিৰকালৰ বাবে বিলৰ বুকুত বন্দী কৰি ৰাখিলে। বালিকাজনীৰ আত্মা, যিয়ে অশেষ সপোনৰ লগত জলেৰে বিলীন হৈছিল, সেইদিনৰ পৰা প্ৰতিটো পূৰ্ণিমাত পুনৰ পানীৰ বুকুত উত্থিত হয়। জ্যোৎস্নাৰ চকচকনি পানীৰ ওপৰত পাথৰীয়া প্রতিচ্ছায়াৰ দৰে এক সাদা অবয়ব দেখা যায়—নিৰ্বাক, নিঃশব্দ, কিন্তু বুকুত বেদনাৰে ভৰা। গাঁওবাসীসকলে কয়—ই সেই অপূর্ণ প্ৰেমৰ প্ৰতীক, যিয়ে আজিও পূৰ্ণিমাৰ নিশা সমাজৰ অন্যায়ৰ সাক্ষী হৈ দীপুৰ বিলত উলটি আহে। গাঁওবুঢ়াই শিশুসকলক কাহিনীটো কৈ শেষ কৰাত তেওঁলোকৰ বুকুত একেবাৰে শিহৰণ নামি গ’ল। শিক্ষকজনো স্তব্ধ, চকুত এক মিশ্ৰ অনুভূতি—ভয়, দয়া আৰু বিস্ময়। সেই নিশা দীপুৰ বিলৰ কাষৰ সৰু গাঁওখনত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে গভীৰভাৱে অনুভৱ কৰিলে—জনশ্ৰুতি মাথোঁ কাহিনী নহয়, ই ভয়ংকৰ অভিশপ্ত সত্য।

৭

গাঁওবুঢ়াৰ মুখত দুখৰ কাহিনী শেষ হোৱাৰ লগে লগেই এক মুহূৰ্তৰ বাবে নিৰৱতা নামি আহিল। দীপুৰ বিলৰ কাষত মৃদু সমীৰণে গছৰ পাত সৰাই দিছিল, আৰু শিশুসকলৰ হৃদয়ত শিহৰণৰ লগত এক তীব্ৰ প্ৰশ্ন উত্থাপিত হ’ল। তাতেই দলটোৰ ভিতৰত এজন জ্ঞানপিপাসু আৰু curious ছাত্ৰ হাত ওপৰে তুলিলে আৰু সাৱধানে প্ৰশ্ন কৰিলে—“বাবা, এই সকলোবোৰ সত্যি নে? নে কেৱল মানুহে ভয় দেখুৱাবলৈ বনোৱা এটা লোককথা?” তেওঁৰ প্ৰশ্নত আন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীয়ে একেবাৰে চমকি উঠিল, কাৰণ তেওঁলোকে একেবাৰে বিশ্বাস কৰিবলৈ ধৰিছিল যে সাদা ছায়াটোৱেই নিঃসন্দেহে আত্মা। কিন্তু এই সৰু প্ৰশ্নটোৱেই যেন সকলোতকৈ গভীৰ, যি প্ৰশ্নে ইতিহাস, মিথ আৰু বাস্তৱতাৰ মাজত থকা সীমানাটো স্পষ্ট কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। গাঁওবাসীৰ কিছুমান বয়স্ক লোক নীৰৱ থাকিল, কিন্তু শিক্ষকজন চুপচাপ হাঁহি দিলে। তেওঁৰ চকুত এক ধৰণৰ গাম্ভীৰ্য্য, যেন তেওঁ প্ৰকৃত সত্য প্ৰকাশ কৰিবলৈ সাজু।

শিক্ষকজনে ধীৰে ধীৰে ক’লে—“শোন, মানুহে যেতিয়া দুখ, প্ৰেম আৰু ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত অভিজ্ঞতা মেলে, তেতিয়াই এই ধৰণৰ আত্মা-গাথা জন্ম লয়। ই হয়তো একেবাৰে ইতিহাসৰ সত্য নাও হ’ব পাৰে, কিন্তু সত্যৰ মাজত থকা দুখ আৰু ভাৱনাই এক মিথৰ ৰূপ লৈ লোকস্মৃতিত টিকে থাকে।” তেওঁ ব্যাখ্যা কৰিলে—গাঁওখনৰ এই কাহিনীত দুখজনক প্ৰেমৰ এক বাস্তৱ ঘটনা নিশ্চয় আছিল। হয়তো ছোৱালীজনী সত্যিই গাঁওখনৰ সন্তান, হয়তো জেলে পুৱাৰ সৈতে তেওঁৰ প্ৰেম সত্যিই আছিল, আৰু হয়তো এজনী কন্যাই সমাজৰ কঠিন নিয়মৰ বাবে জীৱন হেৰুৱাব লগা হৈছিল। কিন্তু যেতিয়া মানুহে সেই দুখৰ ঘটনাটো প্ৰজন্মে প্ৰজন্মে পুনৰ ক’তকৈ ক’ত লৈ ফুৰিলে, সেই কথাই এক রহস্য, এক অতিপ্ৰাকৃত সুৰত জড়িত হ’ল। ফলত, যি সত্য আছিল, তাক সময়ে মিথত পৰিণত কৰিলে, আৰু মিথটো পুনৰ সমাজৰ সংস্কৃতি আৰু বিশ্বাসৰ অংশ হৈ উঠিল।

শিশুসকল নীৰৱতাৰে শুনি আছিল। তেওঁলোকে বুজিবলৈ ধৰিলে, সাদা ছায়া হয়তো কেৱল কল্পনা, কিন্তু ইয়াৰ মাজত লুকাই থকা দুখজনক প্ৰেম কাহিনীটোৱেই সত্য। প্ৰেমক সমাজে যেতিয়া নাকচ কৰিলে, তেতিয়াই দুখৰ এক আত্মা জন্ম ল’লে। আৰু সেই আত্মাই আজিও পূৰ্ণিমাৰ নিশা দীপুৰ বিলৰ বুকুত চকচকাই থাকে, মাত্ৰ ভয় নহয়, প্ৰেমৰ ব্যথা স্মৰণ কৰাবলৈ। কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ হৃদয়ত এই উপলব্ধিয়ে এক নতুন বোধ সৃজন কৰিলে। তেওঁলোকে ভয়ৰ ওপৰতকৈ দুখৰ বেদনাটোক গভীৰতাৰে অনুভৱ কৰিলে। পূৰ্ণিমাৰ আকাশত তেতিয়া বিলৰ ওপৰত মৃদু কুয়াশা ভাসিছিল, আৰু সকলো শিশু যেন অনুভৱ কৰিলে—ইতিহাস আৰু মিথৰ মাজত যি সংযোগ আছে, সেই সংযোগৰ মূলত জীৱনৰ সঁচা ভাৱনাই থাকে।

৮

সেই নিশা দীপুৰ বিলৰ আকাশত পূৰ্ণিমাৰ জ্যোৎস্না সোনালী আভাৰে ছটিয়াই আছিল, কিন্তু গাঁওবাসীৰ মনত আৰু কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ অন্তৰত এক অদ্ভুত শিহৰণে পাক খাই আছিল। জেলেপুৱাৰ প্ৰেমিকাৰ বিষাদময় কাহিনী শুনাৰ পাছত সকলোতে যেন নীৰৱতা নামি আহিল। কিন্তু নীৰৱতাৰ মাজত হঠাৎ ক’ৰবাতকৈ সূক্ষ্ম আৰু কোমল সুৰ এখন উৰি আহিল। সুৰটো পানীৰ বুকুৰ পৰা উঠিছিল, যেন দীঘলীয়াকৈ বিলৰ ঢৌবোৰে কোনো এক অপূৰ্ণ গীত গাই উঠিছে। সেয়া কোনো সাধাৰণ সুৰ নহয়; সেয়া এক অচিনাকী প্ৰেমৰ গীত, কোমল আৰু দুখমিশ্ৰিত, য’ত প্ৰেম, আশা আৰু অশ্ৰুৰ মিলন ঘটিছিল। কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে প্ৰথমে ভাবিলে হয়তো গাঁওবাসীৰ কোনোবাই গাইছে, কিন্তু কিছুক্ষণের ভিতৰেই বুজিলে—এই সুৰৰ উৎস মানুহ নহয়। একেবাৰে অদ্ভুত, অপৰিচিত, আৰু অশৰীৰী। বাতাসে যেন নিঃশব্দে সুৰটোক সযত্নে বিলৰ কাষলৈ বহাই আনিছিল, আৰু গোটেই পৰিৱেশ এক অলৌকিক মায়াজালেৰে ভৰি উঠিল।

শিশুসকলৰ মাজত এজনী সৰু ছাত্রী আছিল—তেওঁৰ চকু উজ্জ্বল আৰু হৃদয় সুৰৰ বাবে অতি সংবেদনশীল। গীতৰ সুৰত তেওঁ বাকি সকলৰ দৰে ভয় নপালে, বৰঞ্চ এজন মায়াময় প্ৰেমিকাৰ আহ্বানৰ দৰে অনুভৱ কৰিলে। তেওঁলোকৰ শিক্ষক আৰু গাঁওবাসী ভয়তে স্তব্ধ হৈ থাকিলেও, ছাত্ৰীগৰাকী মুগ্ধতাৰে সুৰটো শুনি আছিল। তেওঁৰ মনে মনে মনে কৰিলে—এই গীতত অপূর্ণ প্ৰেমৰ কাহিনী লুকাই আছে, আৰু সেই আত্মাই কোনোবাক নিজৰ দুখৰ ইতিহাস শুনাব বিচাৰে। যেন কোনো শোকাহত আত্মাই কোৱা চেষ্টা কৰিছে—“মোৰ প্ৰেমক ভুলি নাযাবা।” সুৰটোৱে তেওঁৰ অন্তৰক এক অচিনাকী টানত আকর্ষণ কৰিলে, যি বুজাব পৰা নহয়। তেওঁ অনুভৱ কৰিলে যেন নিজৰ বুকুৰ ভিতৰত অদ্ভুত এক কম্পন, আৰু তেওঁৰ পদক্ষেপবোৰ অজানিতে পানীৰ দিশলৈ আগবাঢ়ি গৈ আছে।

কোনোবা একেবাৰে সচকিত হৈ চিঞৰিলে, কিন্তু তেতিয়ালৈকে ছাত্ৰীগৰাকী দীপুৰ বিলৰ কাষত দীঘলকৈ আহি ভৰি ৰাখি গৈছিল। পানীৰ ওপৰত তেতিয়াও সাদা জ্যোৎস্না বিস্তৃত আছিল, আৰু সেই জ্যোৎস্নাৰ মাজতে এক সাদা ছায়া ধীৰে ধীৰে প্ৰতিফলিত হ’ল। ছায়াটো পানীৰ ওপৰত ভাসি আছিল, যেন মানুহৰ আকৃতি কিন্তু মূর্ত্তি নহয়—নিৰ্বাক, নিঃশব্দ, আৰু তেওজৰ দৰে চকচকীয়া। ছাত্ৰীগৰাকীয়ে চকুত পৰিস্ফুটকৈ দেখিলে—সেই সাদা ছায়াই তেওঁৰ দিশে হাত বাড়াই আহিছে। সেই হাতত কোনো ভয় নাছিল, বৰঞ্চ মমতাৰ আহ্বান, যেন কোনো অশান্ত আত্মাই নিজৰ বেদনাৰ সঙ্গী বিচাৰি আহিছে। শিক্ষক আৰু আন ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলে ভয়ৰ চকুত তাক কাষলৈ টানিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু সেই মুহূৰ্তত সকলোৰে বুকুত শিহৰণ নামি আহিল। মনে হ’ল—পূৰ্ণিমাৰ নিশা, দীপুৰ বিলৰ বুকু আৰু সেই সাদা আত্মাৰ আহ্বানত ইমান শক্তি আছে যে মানুহৰ হৃদয়ক সহজে নিজৰ মায়াত বান্ধি ল’ব পাৰে।

৯

অদ্ভুত পৰিস্থিতিত সকলো শিশু আৰু গাঁওবাসী একেবাৰে আতঙ্কত স্থবিৰ হৈ পৰিছিল। পানীৰ বুকুত দেখা দিয়া সাদা ছায়াই যেতিয়া এগৰাকী ছাত্ৰীৰ দিশে হাত বাড়াই আহিছিল, তেতিয়া শিক্ষকজনৰ অন্তৰ একেবাৰে বেদনাৰে কঁপি উঠিছিল। তেওঁ বুজি পালে—এই আত্মাক ভয় দেখুৱাই তাড়াই পোৱা নহয়; ইয়াৰ মুক্তিৰ প্ৰয়োজন, ইয়াৰ সান্ত্বনাৰ প্ৰয়োজন। গাঁওবাসীৰ কিছুমান বয়োজ্যেষ্ঠে তৎক্ষণাৎ ঘৰৰ পৰা মোমবাতি আৰু ধূপ আনিলে। দীপুৰ বিলৰ কাষতে এক বৃত্তত সকলো আহি বহিল। শীতল বাতাস, ঢৌৰ শব্দ আৰু পূৰ্ণিমাৰ আলোকে সেই দৃশ্যক একেবাৰে পবিত্ৰ কৰি তুলিলে। শিক্ষকজনে আগবাঢ়ি ক’লে—“এই আত্মাই শতাব্দীৰ দুখ বোকাই লৈ আহিছে। যদি আমি প্ৰাৰ্থনা কৰো, যদি আমি এই প্ৰেমক সমাজৰ অনুমতি দিও, হয়তো ই শান্তি পাব।” সেয়া শুনি সকলো একমত হ’ল, আৰু একেবাৰে নীৰৱতাৰে মোমবাতি জ্বলাই উষ্ণ আলোকত এক বৃত্ত সৃষ্টি কৰিলে। ধূপৰ গন্ধে পৰিৱেশ পূৰ্ণ কৰিলে, যেন প্ৰকৃতি নিজেই মুক্তিৰ বাবে এক পবিত্ৰ মঞ্চ সাজি দিলে।

কিছুমান গাঁওবাসী বিষাদময় সুৰত লোকগীত গাবলৈ ধৰিলে। গীতৰ শব্দত নিঃশব্দে ভাহি অহা বাণী আছিল—“প্ৰেমক মানিব দিয়া, প্ৰেমক মুক্তি দিয়া।” সেই শব্দবোৰে যেন ইতিহাসৰ আঘাত বোৰক মেলাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। শিশুসমূহে হাত ধৰি একতাৰ প্ৰমাণ দিলে, আৰু তেওঁলোকৰ সৰু কণ্ঠত সেই গীতৰ পুনৰাবৃত্তি উঠিল। শিক্ষকজনে নত মূৰ কৰি প্ৰাৰ্থনা কৰিলে—“হে আত্মা, তুমি যাক প্ৰেম কৰিছিলা, সেই প্ৰেমক সমাজে নাকচ কৰিছিল। কিন্তু আমি মানিলোঁ, আমি তোমাক সন্মান কৰোঁ। তুমি শান্ত হও, তুমি মুক্ত হও।” শীতল নিশা যেন একেবাৰে নীৰৱ হৈ সেই প্ৰাৰ্থনা শুনি আছিল। পানীৰ ঢৌবোৰ মৃদুভাৱে কাষলৈ আহিছিল, যেন ছায়াটোৰ দুখৰ সুৰবোৰ গীতত মিশি গৈ আছিল। গাঁওবাসীৰ এই সৰু সঁহাৰি যেন শতাব্দীৰ সামাজিক ভুলৰ প্ৰতিকাৰ কৰিবলৈ এক সৰু পদক্ষেপ।

মোমবাতিৰ জ্যোৎস্না আৰু পূৰ্ণিমাৰ আলোকে পানীৰ ওপৰত এক পবিত্ৰ প্ৰতিফলন সৃষ্টি কৰিলে। সেই প্ৰতিফলনৰ মাজতে দেখা দিয়া সাদা ছায়া প্ৰথমে কঁপি উঠিল, যেন তেওঁৰ বুকুৰ গভীৰ ব্যথা একোটা মেলিবলৈ চেষ্টা কৰিছে। ধীৰে ধীৰে সেই সাদা ছায়া ম্লান হৈ আহিলে, যেন জ্যোৎস্নাৰ মাজত মিশি গ’ল। শিশু আৰু গাঁওবাসীয়ে চকুত পৰিস্ফুটকৈ অনুভৱ কৰিলে—এক প্ৰেমিকাৰ আত্মাই অবশেষত মুক্তি লাভ কৰিছে। ঢৌৰ শব্দ সৰু সুৰত মিশি গ’ল, যেন আত্মাই বিদায়ৰ গান গাই গ’ল। গাঁওখনত উপস্থিত সকলে গভীৰ শিহৰণৰ লগত এক প্ৰশান্তি অনুভৱ কৰিলে। তেওঁলোকৰ মনত উঠিল—প্ৰেমক কোনো সমাজে দমাব নোৱাৰে; দুখৰ আত্মাও এক দিন শান্তিৰ পথ বিচাৰে। দীপুৰ বিলৰ বুকুত সেই ৰাতি আত্মাৰ মুক্তিৰ প্ৰতিজ্ঞাই এক নতুন ইতিহাস গঢ়ি তুলিলে।

১০

ৰাতিৰ সেই অলৌকিক অভিজ্ঞতাৰ পিছত ধীৰে ধীৰে দীপুৰ বিলৰ আকাশত উষাৰ আভা প্ৰবাহিত হ’ল। পূৰ্ণিমাৰ পোহৰ ম্লান হৈ গৈ সূৰ্যোদয়ৰ সোনালী ৰঙে আকাশ ৰঙাই তুলিলে। গাঁওবাসী, শিক্ষক আৰু কণমানি ছাত্ৰ-ছাত্ৰী সকলে গোটেই ৰাতিটো যেন এক অদ্ভুত সপোনত পাৰ কৰিলে। সপোনত দুখ আছিল, ভয় আছিল, কিন্তু তাৰ অন্তৰালে আছিল এক সঁচা শিক্ষা। শিশুসকলে দীঘলীয়া নিশা ভৰিৰ এই অভিজ্ঞতা বুকুত তুলি লৈ ভোরৰ নতুন দিনৰ সেউজীয়া আভা অনুভৱ কৰিলে। প্ৰকৃতিও যেন নৱজীৱনৰ সুৰত ভাহি উঠিছিল। বিলৰ ওপৰত উৰি থকা পাখি, পদ্মফুলৰ কলি, আৰু পানীৰ চকচকীয়া বুকু—সকলো একেবাৰে নতুন ৰূপত প্ৰকাশ পাইছিল। শিশুসকলে শিক্ষকজনৰ ফালে চাইল, তেওঁলোকৰ চকুত ভয় নাছিল, কিন্তু তাত অদ্ভুত এক বোধ, এক সঁচা উপলব্ধি জ্বলি উঠিছিল।

শিক্ষকজনে নীৰৱতাৰ মাজত কণ্ঠ ভাঙি কোমল স্বৰত কৈ উঠিল—“শিশুসকলো, এই নিশাই তোমালোকক এটা গুৰুত্বপূৰ্ণ পাঠ দিয়ে। প্ৰেম কেতিয়াও পাপ নহয়। প্ৰেম হৈছে মানুহৰ আত্মাৰ সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ সম্পদ। কিন্তু সমাজৰ নিষেধাজ্ঞা, সংকীর্ণতা আৰু অহংকাৰৰ ফলত বহু প্ৰেম কাহিনী বিষাদময় হৈ পৰে। দীপুৰ বিলৰ কাহিনী আমাৰ বাবে এটা দৃষ্টান্ত। যদি সমাজে প্ৰেমক সন্মান দিত, যদি সেয়া অনুমতি পাইছিল, তেন্তে হয়তো আজিৰ এই আত্মাৰ কাহিনী নাছিল। আমরা সকলো মানুহ, কিন্তু আমাৰ মনত থকা কুসংস্কাৰ আৰু সংকীর্ণতাই একে প্রজাতিৰ মানুহক নিজৰ স্বাভাৱিক অনুভৱ পৰা বঞ্চিত কৰে। এই কাহিনী আমাৰ বাবে শিকনি—প্ৰেমক সন্মান কৰো, প্ৰেমক প্ৰশংসা কৰো, কাৰণ প্ৰেম হৈছে মুক্তিৰ পথ।” শিশুসকলে এই কথাবোৰ মনত গঢ়ি তুলিলে, যেন সপোনৰ পৰা সঁচালৈ আহি এক নৱজীৱনৰ পাঠ শিকিলে।

ভোৰৰ নৱ আলোকত সকলোৰ মনত শোকৰ পৰিৱৰ্তে এক প্ৰশান্তি আহিল। সিহঁতে বুজিলে—যিমান দুখজনক এই কাহিনী নোহোৱাওক, ইয়াৰ অন্তৰত অমূল্য এক সত্য লুকাই আছে। সমাজে যদি প্ৰেমক মানি ল’ব পাৰে, তেন্তে আৰু কোনো আত্মাই শতাব্দীযোৰা বিলৰ বুকুত শোকভৰা গান গাই ফুৰিব নালাগে। শিশুসকলে নিজকে প্ৰতিজ্ঞা কৰিলে—তেওঁলোকে আগন্তুক প্ৰজন্মত এই শিক্ষাই বহন কৰি নিয়া, যাতে প্ৰেমক কেতিয়াও অপমান কৰা নহয়। দীপুৰ বিলৰ ওপৰত ভাসি থকা সাদা ছায়া যদিও মিলি গ’ল, কিন্তু তেওঁৰ গল্প আৰু শিক্ষা শিশুসকলৰ বুকুত অম্লান হৈ ৰ’ল। সেই দিনৰ পিছত তেওঁলোকে দুখৰ লগত লগত এক নতুন আশা, এক নতুন বিশ্বাস লৈ ঘৰলৈ উভতি আহিল। দীপুৰ বিলৰ পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি সঁচাকৈয়ে তেওঁলোকৰ জীৱনৰ এক অনন্য পৃষ্ঠাত পৰিণত হ’ল।

***