ডিমৌৰ হাহি

১

নগাঁওলৈ অহা ৰাস্তাটো বৰ ধূলিমাখি আৰু লোডেড। কামৰ নিদ্ৰাহীন দৌৰাতোণত দিন–ৰাতি বোজা–বাহী ট্রাক আৰু বেচা–কেনা কৰাৰ টেম্প’ মেলিছে। তাৰ মাজে গুৱাহাটীৰ এজন সাংবাদিক—নিপুন বৰা। বয়স একে ত্ৰিশ–চৌত্রিশ, বৰ পুৰণি অভ্যাস—যি কথাই মানুহে ভৌতিক বুলি ভাবে, তেওঁ সেইবোৰৰ বৈজ্ঞানিক ব্যাখ্যা বিচাৰে। কেতিয়াবা মানসিক বিভ্ৰান্তি, কেতিয়াবা ধ্বনি–প্ৰতিধ্বনি, কেতিয়াবা গছ–পাতৰ ছায়া—এইবোৰকেইখন তিনি লাইন লিখি তেওঁ কাগজৰ কলাম ভৰাই দিয়ে। কিন্তু এবাৰ সম্পাদকৰ আদেশ বেলেগ আছিল।

“নিপুন, নগাঁওত এটা পুৰণি চাহবাগিচা আছে। তাত নাকি সন্ধিয়া পিছে মানুহ নাযায়। কয়, এটা ওখ ডিমৌ গছৰ তলত অদ্ভুত হাঁহি শুনা যায়। এতিয়া তই খোজ কাঢ়, খাটি–খুটি বুজ, আৰু এটা লম্বা প্ৰতিবেদন লিখ। পাঠকৰ আগ্ৰহ থাকিব।”

এই আদেশত নিপুনৰ ভিতৰতো সামান্য আগ্ৰহ জাগিল। কারণ সাংবাদিকতা হ’ল সত্যৰ অনুসন্ধান। আৰু যেতিয়া মানুহে কিবা ভৌতিক বুলি কয়, সেয়া নিপুনৰ বাবে চেলেঞ্জ। তেওঁ ব্যাগত নোটবুক, ডিক্ট’ফোন, কেমেৰা—আটিকেইটা সামগ্ৰী ভৰাই গুৱাহাটীৰ পৰা বাসত উঠিল।

গুৱাহাটীৰ কোলাহল চাহবাগিচাৰ জংগলীয়া নীৰৱতালৈ গৈ পোৱাৰ লগে–লগে তেওঁৰ বুকুত এবিধ ঠাণ্ডা অনুভৱ হ’ল। বাটৰ দুয়োফালে ডাঙৰ–ডাঙৰ ডিমৌ আৰু আমগছ। এঠাইত দেখা গ’ল শূন্য খেতি–ঘৰ, জংলি লতা–পাতত ঢকা। বাটত মাটিৰ ধূলো উডাই অহা শীতল হাওয়া। সেয়ে নতুবা নিপুনৰ কলমত আগতে বহুতো খবৰ আছিল—“গাঁওবাসী আতঙ্কত”, “ভৌতিক কাহিনী কেতিয়া শেষ হ’ব?”—কিন্তু এবাৰ তেওঁ নিজে পাদুকা ল’ই সেই মাটিত থিয় হ’বলৈ আহিছে।

গাঁওখনত নামি প্ৰথম দিনেই তেওঁ কেবাজন স্থানীয়ৰ সৈতে দেখা কৰে। এজন আছিল অকলাই চাহপাত বেচি থকা বুঢ়া—তেওঁৰ নাম হীৰেন। মাটিত কঁপি থকা হাতত সৰু টুকুৰা গম গুটাই পুৰা পেটি ভৰাই থকা। নিপুন মিষ্টি হাঁহি দিছিলেও, লোকজনৰ চকুত এক ধৰণৰ আতংক।

“বাবু, সন্ধিয়া পিছে বাগিচা নাজাব। বিশেষকৈ সেই ডিমৌ গছৰ তলত। অন্ধকাৰ নামিলে কিবা দেখা নাযায়, কিন্তু হাঁহি শুনা যায়। নাহক, আপোনাকো কোৱা।”

নিপুন হালকাই হাঁহি মাৰে। “দেউতা, হাঁহি মানে কি? মানুহৰ দৰে?”

“মানুহৰ দৰে নহয়। যেনে একেলগে বহুতজন হাঁহিছে। মাটিৰ তলৰ পৰা বা গছৰ ডালৰ পৰা আহিছে। মূৰত কঁপি উঠে।”

নিপুন কথাটো নোটবুকত লিখি লয়। তেওঁ জানে, প্ৰথম সূত্র বেছি প্ৰয়োজন। সাংবাদিকতাৰ প্ৰথম পাঠ—প্ৰত্যেক জনৰ অভিজ্ঞতা গুৰুত্বপূৰ্ণ।

গাঁওখনৰ প্ৰান্তত নিপুন এজন জুৱান–যুৱতীৰ লগত কথা পাতিলে। তেওঁলোকৰ নাম—ৰিনা আৰু মিঠুন। দুয়োছোৱাই ক’লে—গাঁওত প্ৰতিবছৰ শ্ৰাদ্ধৰ দিনত সেই গছৰ তলত অনাহূত শব্দ শুনা যায়। কেতিয়াবা তেজ–চিটা দেখাতো পোৱা যায়। কিন্তু গাঁওবাসীয়ে কেতিয়াও কোনো সাহস কৰে নাই গছৰ তলত গ’ই বুজিবলৈ।

মিঠুন মৃদুস্বৰে কৈছিল—
“মোৰ ঠাকুৰদা কোৱা, এই চাহবাগিচাত বহুত আগত শ্রমিকসকলক বেয়াভাৱে কাম কৰোৱা হৈছিল। কিছুমান মাটি খন্দি থৈ দিয়া হৈছিল, কিছুমান অদৃশ্য হ’ল। সেইবোৰৰ আত্মাই ডিমৌ গছত বাঁধ খাই আছে। সেয়েহে হাঁহি শুনা যায়।”

নিপুনৰ মনত কিছুমান চিন্তাৰ কুঁহি। পুৰণি কাগজত ইতিহাস খন্দি চাওঁতে তেওঁ জানিছিল—অসমৰ চাহবাগিচাত ১৮০০ শতিকাৰ শেষভাগত বহু শ্ৰমিকক দাসত্বৰ দৰে কাম কৰোৱা হৈছিল। কিছুমান ব্ৰিটিছ মেনেজাৰে কঢ়ীয়া অত্যাচাৰ কৰিছিল। সেয়া সত্য। কিন্তু গছত আত্মা বাঁধ খাই থাকে—ই মানৱিক কল্পনা, বৈজ্ঞানিকভাৱে খণ্ডন কৰিব পাৰি।

সন্ধিয়া নামিবলৈ ধৰিলে গাঁওখনত ডাঠ ধোঁৱা পৰিল। নিপুন মটেলৰ সৰু কোঠাত বহি নোটবোৰ গুছাইছিল। বাহিৰে ঢোলবাদনাৰ দৰে কুকুৰৰ হাঁহি। দূৰত পখিলা–ডেউকীয়া বাগিছে। তিনি গ্লাছ চাহ খাইও তেওঁৰ মন শান্ত নহ’ল।

তেওঁ কেমেৰা আৰু ৰেকৰ্ডাৰ উলিয়াই টেবুলত থালে। সম্পাদকক দিবলগীয়া প্ৰতিবেদনৰ প্ৰথম শিৰোনাম তেওঁৰ মগজুত ভাঁহিছে—“ডিমৌৰ গছ: আতঙ্ক নে ইতিহাস?”

কিন্তু ভিতৰৰ অন্য এটা মগজু হাঁহি মাৰিছে—যদি সত্যিই কিবা আছে, তেন্তে ক’ত? কিমান? আৰু কিয় কেৱল হাঁহি? কান্দনি নহয়, চিঞৰ নহয়, কেবল হাঁহি—এক অদ্ভুত বৈপরীত্য।

ৰাতিপুৱাত, চাহপাতৰ সুবাসেৰে ভৰা বতাহত, নিপুন গাঁওখনৰ অন্য এজন বৃদ্ধ—ধনেশ্বৰ কাকাৰ লগত ওলাই গ’ল। বুঢ়াৰ হাতত বাঁশৰ লাঠি, ওচৰৰ বাটে নিপুনক লৈ গছখন দেখুৱাবলৈ গ’ল।

গছখন সত্যিই অস্বাভাৱিক। ওখ ডালবোৰ আকাশত কঁপি আছে। কাষত জংলি ঘাঁহ, ভগ্ন–পৰিত্যক্ত ছাতি–ঘৰ। মাটিত শুকান পাতৰ স্তূপ। গছৰ গা–গোটেই অন্ধকাৰৰ দাগেৰে মেৰিওৱা যেন।

ধনেশ্বৰে নিশ্বাস টানি ক’লে—
“বাবু, দেখিছেনে? এই গছৰ তলত অশান্তি আছে। মই নিজে এজন শ্ৰমিক আছিলোঁ। বহুতজনক এই বাগিচাত মৰিবলৈ দিছিল। ক’ত কবর দিছিল, কোনো জানে নে। কিন্তু এই গছৰ গাঁইত আটাইবোৰ আত্মাই বন্দী।”

নিপুনৰ মগজুত বৈজ্ঞানিক সন্দেহ সজাগ হ’ল। হয়তো মাটিৰ গঠন, হয়তো বাতাসৰ শব্দে প্ৰতিধ্বনি সৃষ্টি কৰে। নাইবা নিশাৰ গধূলি–বতাহত মানুহে ভ্ৰম ধৰে। কিন্তু এই গাঁওবাসীৰ আতঙ্ক—সেয়া একেবাৰে বাস্তৱ।

সন্ধিয়া নামি আহিলে নিপুন সিদ্ধান্ত ল’লে—আজি প্ৰথম প্ৰয়োগ কৰিব। কেমেৰা, মাইক্ৰোফোন, ৰেকৰ্ডাৰ সকলো ব্যাগত ভৰিলে। মটেলৰ পৰা গাঁওখনলৈ, তাৰ পাছত গছত। বাটতে কুকুৰৰ ডেকা তেওঁৰ পিছে ফুৰি আহিল যেন।

ডিমৌ গছৰ ওচৰত আহি থিয় হ’ল। সোনকালে সূৰ্য ঢুলি গ’ল। আকাশত হালধীয়া আৰু ৰক্তিম ৰঙেৰে আঁকা। গছটোৰ আকাৰ আৰু আন্ধাৰ দুয়ো একেলগে ভৌতিক লাগিছিল।

প্ৰথমে কিবা শুনা নগ’ল। কেবল গছপাতৰ হাওঁ–হাওঁ শব্দ। নিপুন ৰেকৰ্ডাৰ অন কৰি মাটিত থালে। নোটবুকত লিখিল—“সময়: সন্ধিয়া ৬.৪৫ মিনিট। অৱস্থান: ডিমৌ গছ।”

হঠাৎ—একেবাৰে কাণৰ ওচৰত যেন কিবা খহখলীয়া আওয়াজ। নিপুনৰ বুকু ধপ–ধপ ধৰিলে। মাটিত ভৰা শুকান পাতবোৰ সৰি উঠিল যেন। আৰু তাৰ পিছত—হাঁহি!

মানুহৰ নহয়, নিশ্চয়। যেনে একেলগে পাঁচ–ছজন, বা হয়তো তাৰো অধিক। হাঁহিটো ৰ’মাঞ্চ জাগোৱা। একেবাৰে গছৰ পৰা আহিছে, কিন্তু ওপৰ, না তল, বুজা নাযায়।

নিপুনৰ হাত কঁপি উঠিলেও তেওঁ কেমেৰাৰ বাটন টিপিল। চিৰ–চিৰে চিত্ৰ উঠিল। ৰেকৰ্ডাৰেও আওয়াজ ধৰি লৈছে।

কিন্তু পাঁচ মিনিটৰ ভিতৰতে হাঁহি থমকি গ’ল। নিপুন ৰেকৰ্ডাৰ মুৰত লগাই চাব খুজিল—কোনো ফাইল নাই! ৰেকৰ্ডাৰৰ স্ক্ৰিনত খালী ফাইল, মাত্ৰ নিস্তব্ধতা। যেন কোনোতে কিবা আছিলে।

নিপুন স্থবিৰ হৈ গ’ল। বিজ্ঞান, প্ৰযুক্তি, কাগজত লিখা যুক্তি—সেই মুহূৰ্তত তেওঁৰ আগতে পৰাস্ত।

এদিনৰ পৰীক্ষা–অভিজ্ঞতাৰ পাছত নিপুনৰ বুকুত এক বিশেষ তীব্ৰতা জন্মিল। তেওঁ জানিল—এই গছৰ অন্তৰত কিবা আছে। সেয়া কেৱল গাঁওবাসীৰ গুজব নহয়।

কিন্তু এই গুজবেই আছিল তেওঁৰ আহ্বান। আৰু এই আহ্বানেই তেওঁৰ সাংবাদিকতাৰ সত্য–অন্বেষণৰ প্ৰথম পদক্ষেপ।

অধ্যায়ৰ অন্তত, নিপুন খিৰিকী খুলি বাহিৰলৈ চাই আছিল। গাঁওখন শুই পৰিছে, কেবল দূৰত কুকুৰৰ হাহি। অথচ তেওঁৰ কাণত তেতিয়াও বাজি আছিল—ডিমৌৰ গছত শুনা সেই হাহি।

২

নগাঁওৰ গাঁওখনৰ পৰা কিছু দূৰ গ’লে, বাটৰ দুয়োফালে যি দৃশ্য মেলি থাকে তাক দেখিলে নিপুনৰ বুকুত এক প্ৰকাৰৰ হাহুতাল জাগে। দিনত চকুত পৰিছিল কিছুমান খোলা আঙণ, কেতিয়াবা মানুহে চাহপাত বোৰকৈ গোটাই বেচিবলৈ লৈ যোৱা সৰু–সৰু ঝাক, কিন্তু যেতিয়া তেওঁ গছগছনিৰ মাজেদি একেলগে প্ৰৱেশ কৰিলে, তেতিয়াৰ দৃশ্য একেবাৰে বেলেগ।

বহু বছৰ আগতে এই বাগিচাত দিনে দিনে শতাধিক লোক কাম কৰিছিল। মজদুৰ–মজদুৰীৰ হাঁহি–খেল, চাহপাত তোলাৰ মিঠা গীত, কেতিয়াবা ডাঙৰ ডালি ভৰাই চাহপাত গাড়ীলৈ নিয়া—এইবোৰ ছবি নিপুনে আগতে অনেক ফটো আৰু কাগজৰ ৰিপ’ৰ্টত দেখিছিল। কিন্তু এতিয়া? সকলো শূন্য।

—

বাটটো শূন্য আৰু স্যাঁতসেঁতে। কাষত ভগ্ন কুঁহিয়াৰ ঘৰৰ কাঁইটীয়া কাঠবোৰ গুৰ্তাই থিয় হৈ আছে। কেতিয়াবা বহুত সৰু সৰু পৰিয়াল এই ঘৰত বসবাস কৰিছিল, চাহপাতৰ কাম শেষ হলেই শিশু–কিশোৰে খেলিছিল, জীয়ে–বোৱাৰীয়ে ঘৰুৱা গীত গাইছিল। এতিয়া এই সকলোবোৰ কেবল অন্ধকাৰ আৰু ধূলিৰ শাৰীৰূপে থিয় হৈ আছে।

পাতৰ সুৰকি–সুৰকি শব্দত ভাঙি পৰা কাঠবোৰ দেখিলে মনে এক ধৰণৰ উদাসীনতা। গাঁওবাসীৰ ভাষাত—“এইবোৰ ঘৰত মানুহ থাকিলে আত্মাই নিশাত বিচাৰি নাহিলহেঁতেন।”

জংলি ঘাঁহে সজাই দিছে একেলগে বাট–বন। নিপুনৰ পাদুকা ঘাঁহৰ মাজেদি ঠেলি যাব লগা হয়। কোথাও কেঁচা পানীৰ গাদ, কোথাও শুকান পাতেৰে গোটাই থকা মাটি। দূৰত ফালংগা পকীচোৱা বাট দেখা যায়—যেন বহু বছৰ ধৰি কোনো মানুহে এতিয়ালৈ গৈছে নে নাই।

সেই বাটেই একদিনে চাহপাতৰ ডালি ভৰাই লৰিচৰা–গাড়ী চলিছিল। আজিৰ দিনত সেই গাড়ীৰ ছাপো নাই, কেবল শুকান মাটিত ফাঁকা দাগ।

নিপুন একেলগে কেমেৰাত ফটো তুলিবলৈ ধৰিলে। তেওঁৰ সাংবাদিকতাৰ অভ্যাস—প্ৰত্যেক দৃশ্য লিখি–ধৰি ৰখা। কিন্তু অন্তৰৰ ভিতৰত এক প্ৰকাৰৰ ঠাণ্ডা অনুভৱ। গছগছনিত বহি থকা পাখী, ডেউকীয়া, উলাহ বায়ুৰ সোঁটা—এবোৰ স্বাভাৱিক ধ্বনি। তথাপিও গাঢ় নীৰৱতা যেনে গোটেই বাগিচাৰ ওপৰত ধৰি আছে।

ডিমৌ গছখন ওচৰত আহিলেই দৃশ্যটোৰ ভাৱ একেবাৰে বেলেগ হ’ল।

গছখন অস্বাভাৱিক দীঘল। বেলেগ সকলো গছৰ পৰা মাথোঁ ইহঁতে ওখ, ডালবোৰ আকাশত কঁপি আছে যেন। গছৰ গাৰ ক’থাও শ্যাওলা, ক’থাও শুকান ছালত কালচেৰে দাগ। গছৰ ছায়াত থিয় হ’লে সূৰ্যৰ আলোকো ভিতৰলৈ প্ৰৱেশ কৰিবলৈ লাজ পায় যেন।

নিপুনৰ কাণত পৰিল—ডিমৌ গছৰ পাতবোৰ হাওঁ–হাওঁ কৰি শব্দ কৰিছে। কিন্তু সেই শব্দত মিঠা–স্বাভাবিক গুণ নাই; যেন কিবা কঁপি থকা হাঁহি, বা তিৰ্যক কাণফুটি কণ্ঠ।

তেওঁ একেবাৰে মাটিত বহি গ’লে আৰু নোটবুকত লিখিলে—
“ডিমৌ গছ—অস্বাভাৱিক দীঘল। গছৰ ছায়াত অন্ধকাৰ বেছি। পাতৰ শব্দত গা কঁপি উঠে।”

ডিমৌ গছৰ তলৰ মাটি চাবলৈ গ’লে নিপুনৰ চকুত পৰিল অদ্ভুত কিছু দাগ। ক’থাও যেন কবর খন্দা মাটিৰ দৰে উঁচু–নীচু। ক’থাও শুকান পাতৰ তলত সেউজীয়া শ্যাওলা। তাৰ মাজে কিছুমান দাগ যেন সুৰঙৰ মূখ।

তেওঁ সাৱধানত ফটো তুলিলে। কিন্তু মাটিৰ কাষত আহিলেই অদ্ভুত ধোঁৱা যেন দেখা গ’ল—কোনে জানে, হয়তো বতাহৰ সোঁট, নাইবা মাটিৰ গৰম বাষ্প। তথাপিও নিপুনৰ বুকুত এক ধৰণৰ শংকা।

দূৰলৈ চাই থাকোঁতে তেওঁ উপলব্ধি কৰিলে—গোটেই চাহবাগিচা শূন্য হৈ পৰা মানে কেৱল ভৌতিক কাহিনী নহয়। ইয়াত ইতিহাস আছে, আছে বহুতো অমানবিক স্মৃতি। গছগছনিত এতিয়াও সেইসব দুখী মজদুৰ–শ্ৰমিকৰ নিদ্ৰাহীনতা, কান্দোন, আৰু অশান্তি সেঁতসেঁতকৈ বহি আছে যেন।

তেওঁৰ কাণত কেতিয়াবা মৃদু গীতৰ ধ্বনি আহিছে বুলি লাগিল। কিন্তু চকু মেলি চাইলে—কোথাও মানুহ নাই, কেৱল শূন্য বাগিচা।

সন্ধিয়াৰ আকাশত তেতিয়াই ৰঙা–হালধীয়া আভা মেলিছে। সূৰ্যৰ আলোকে ধোঁৱা–ঘাঁহৰ মাজেৰে ছায়া উলিয়াই দিছে। নিপুন গছখনৰ ফটো তুলিলে, তাৰপিছত মাটিত বহি একেলগে নিশ্বাস ল’লে।

তেওঁৰ ভিতৰত সাংবাদিকৰ যুক্তি আৰু সাধাৰণ মানুহৰ ভয়—দুয়ো একেলগে লড়াই কৰি আছে।

সাংবাদিক নিপুন ভাবে—“ইতিহাসৰ নিদৰ্শন। গছটো প্ৰকৃতিত দীঘল হোৱাৰ কাৰণ মাটিৰ গঠন, জলবায়ু। হাঁহিৰ গুজব—গাঁওবাসীৰ ভ্ৰম।”

কিন্তু ভিতৰৰ সাধারণ নিপুন ভাবে—“এই শূন্যতাত কিবা আছে। যে হাঁহি শুবিধা নাই, সেই হাঁহি। কিমান সত্যই হ’ব পাৰিব।”

ৰাতি নামিবলৈ ধৰিলে, গছগছনিত বতাহৰ সোঁটেৰে শুকান পাতবোৰ উৰি গ’ল। নিপুন গাড়ীলৈ ঘুৰি আহিল।
গাঁওখনলৈ উভতি যোৱাৰ লগে–লগে তেওঁৰ মগজুত একেবাৰে শব্দবোৰ গজমজ কৰিলে—

“শূন্যতা। ভগ্ন কুঁহিয়াৰ ঘৰ। জংলি ঘাঁহ। ফালংগা বাট। দীঘল ডিমৌ গছ। অন্ধকাৰ।”

ইয়াতেই আছে কাহিনীৰ মূৰ।

৩

নিপুনৰ দ্বিতীয় দিনৰ গৱেষণা কটাল বহুত নীৰৱতাৰে। চাহবাগিচাৰ কাষৰ গাঁওখনৰ পৰা তেওঁ অলপ লোকৰ সৈতে কথা পাতিবলৈ ওলাইছিল। স্থানীয় মানুহৰ সৈতে ভেট খাই কেতিয়াবা গৱেষকসকলে অদ্ভুত অমূল্য তথ্য বিচাৰি পায়—এই কথাটোত নিপুন বিশ্বাসী। গাঁওখনৰ মাটিৰ ঘৰৰ পেটীয়া সৰহজোপা আৰু জিৰণীবৃক্ষই পৰিবেশটোত এক আৱেগিক নৈঃশব্দ্য গঢ়ি তুলিছিল। গাঁওখনৰ নাম আছিল “কচৰিপাৰা”—এক সময়ত চাহবাগিচাৰ কামত নিযুক্ত বহু শ্রমিকে ইখিনি মাটি খনিছিল, আৰু তাৰ পাছতে ইয়াত জনবসতি গঢ়ি উঠিছিল।

গাঁওৰ বুঢ়া-ছালগৰাকী প্ৰথমতে নিপুনক বেছি কথা ক’বলৈ ইচ্ছুক নাছিল। তেওঁলোকৰ চকুত ভয়, মুখত হেৰুৱা ভাষা। কেতিয়াবা সৰু বালকবোৰও ডিমৌ গছৰ নাম শুনিলেই বুকুত মুখ ঢাকিবলৈ দৌৰে। নিপুনৰ মনত উদ্দীপনা আৰু সন্দেহ দুয়ো একেলগে জন্মিছিল—কোনে এনে এক গছৰ ওপৰত ভয়ৰ কাহিনী গঢ়ি তুলিলে?

গাঁওৰ ভিতৰত প্ৰায় সৰ্বাধিক খ্যাতি থকা এজন বুঢ়া আছিল—“বাবা হৰি শ্রমিক” বুলি সকলোৱে তাখনেই কৈছিল। বৰপৰা সেউজীয়া গামোচা আৰু থলুৱা ধুতিতে আবৃত বৃদ্ধজনৰ দেহভাৰ বুজাই দিছিল যে তেওঁ অকল বাগিচাৰ কামতকৈও বহু অধিক কষ্টৰ দিন-রাত কটাইছিল। নিপুনে তেওঁৰ ওচৰলৈ গৈ বহিল। সৰু জোপাৰ ছাঁত থিয় হৈ বুঢ়াই ফিসফিচাই ক’ব ধৰিলে,
—“বাবু, ডিমৌ গছক লৈ খং নকৰিবা। সেই গছত হৰি শ্রমিকৰ আত্মাই এতিয়াও ঘূৰি ফুৰে। মই নিজে দেখিছো। ব’হৰাজন মানুহৰ ওপৰত গছটো খং কৰে। কোৱা হয়—এদিন গছত কাম কৰি থাকোঁতে গছৰ ডাল ভাঙি হৰি শ্রমিকৰ বুকুত পৰি গৈছিল। সেয়া একেবাৰে সুঁতি পেলালে। তাৰ পাছৰ পৰা গছটোৱে সৰু ডাল মেলিলেই ভয়ংকৰ আকাৰ লয়।”

নিপুন মনোযোগেৰে শুনি থাকিল। যদিও ভিতৰৰে বিজ্ঞানী মনত ভৌতিক কাহিনীক অবাস্তৱ বুলি গণ্য কৰি, তথাপিও লোকবিশ্বাসৰ গুৰি উন্মোচন কৰাটো তেওঁ কাম হিচাপে লৈছিল।

পাছত গাঁওৰ কেইগৰাকী মহিলাৰ পৰা অতি অদ্ভুত কাহিনী পালে। এজনী মহিলাই কঁপি-কঁপি ক’লে,
—“ৰঙা বুঢ়ী—তুমি শুনিছা নিশ্চয়? গাঁওত কোনো নতুন বেটি জন্মিলেই ৰঙা বুঢ়ী ওলাই আহে। কোৱা হয়, গছটোৰ ওচৰত ৰাতিপুৱা লাল ৰঙৰ এক মহিলা বহি থাকে। লোকে ভবা-ভবি পালে যে তেওঁ বাচ্চা লৈ যায়, আৰু কেতিয়াও ঘূৰাই নিদিয়ে। চাহবাগিচাৰ মাজৰ বহুত বালক একেবাৰে হেৰাই গ’ল।”

এওঁৰ কণ্ঠৰ কম্পন আৰু চকুৰ ভয়াৱহ ভাঁজে নিপুনৰ বুকুক চেপি ধৰিলে। তথাপিও তেওঁ নীৰৱে খাতাত টিপনি লৈ গ’ল।

নিপুনে যেতিয়া নীৰঞ্জনৰ কথা শুনিলে, কাহিনীবোৰ একেবাৰে সৰহ হ’ল। এজন যুৱকৰ মৃত্যু হৈছে বহু বছৰ আগতে। গছৰ ডালত ৰাতি ফঁহাই মৰিল। কোৱা হয়—তেওঁ নিজে গছত উঠিছিল, কিন্তু গছটোৱে তেওঁৰ পাদুকা টানি ধৰিলে। সেইপৰ্যন্তে গাঁওত মানুহে একেবাৰে ৰাতিপুৱা গছৰ ওচৰত নামি অহা বন্ধ কৰিছে।

গাঁওবাসীৰ কণ্ঠৰ ডাঙৰ গুণ আছিল—প্ৰত্যেক কথাই যেন শতাব্দীৰ ভাৰ বহাই আনিছিল। যদিও বৈজ্ঞানিক মনৰ নিপুনে ভাবিলে—এয়া হয়তো বহু বছৰীয়া দুঃখ, মৃত্যু, দারিদ্ৰ্যৰ লগত জড়িত গাঁওবাসীৰ কল্পনা। কিন্তু একে সময়তে নিজৰ বুকুত কিবা হিমস্ৰোতৰ দৰে গৰম-ঠাণ্ডা জ্বৰ খোজ মাৰি গ’ল।

এদিন সন্ধিয়া, নিপুন গাঁওখনৰ চাহ দোকানত বহি আছিল। গামোচাৰে মাথা ঢাকিলৈ পৰা এজন যুৱক হঠাৎ ক’লে,
—“বাবু, তুমি যিদৰে চাহবাগিচাত ফুৰিছা, সাবধান হ’বা। ডিমৌ গছৰ ছাঁত জাৰি পৰিলে কোনো মানুহ বাচি নাপায়।”
নিপুন সোধিলে, “তুমি নিজে দেখিছা?”
যুৱকে মাথামুৰে ক’লে, “মই দেখিছো। মোৰ কাকা অচিনাকীভাৱে হেৰাই গৈছিল। পিচত কেৱল তেওঁৰ চপ্পল গছৰ তলত পোৱা গৈছিল।”

এই কাহিনীবোৰে গাঁওখনৰ বায়ু একেবাৰে ভারী কৰি তুলিছিল। গছটোৰ নামত এক আতঙ্ক, এক নীৰৱ আততীয়াৰ দৰে কঢ়িয়াই নিয়াৰ কাহিনী। নিপুনে জানিছিল—এই সকলো কাহিনীৰ তলত নিশ্চয় কোনো মানসিক বা সামাজিক বাস্তৱতা আছে। তথাপিও, গাঁওবাসীৰ মুখৰ কণ্ঠশব্দে তেওঁৰ মস্তিষ্কত এক রহস্যজনক সুৰ তুলি ৰাখিলে—ডিমৌ গছ কেৱল গছ নহয়, এয়া গাঁওবাসীৰ ভয়, মৃত্যুৰ স্মৃতি, আৰু অচিনাকী অশান্তিৰ এক প্রতীক।

তেওঁ বাগিচালৈ ঘূৰি অহাৰ সময়ত দেখিলে, আঁধাৰে গছটোৰ ডালত হঠাৎ হাওয়া গুঁজি উঠিল। গাঁওবাসীয়ে কোৱা সেই ভয়ংকৰ কাহিনীবোৰ তেওঁৰ মনেৰে ঢৌৰ দৰে উজাই আহিল। হয়তো, বৈজ্ঞানিক যুক্তি আৰু স্থানীয় ভয়ৰ মাজত এক প্ৰচণ্ড দ্বন্দ্ব আৰম্ভ হৈছে।

নিপুন মনত ভাবিলে— “কাহিনী কল্পনা হ’ব পাৰে, কিন্তু ভয়টো বাস্তৱ।”

৪

নিপুনৰ মগজুত এতিয়া এটা কথাই ঘূৰপাক খাই আছে—ডিমৌ গছ। পুৰণি বটগছটোৰ ওপৰত প্ৰতিটো দিনেই নতুন নতুন ভীতিৰ কাহিনী শুনি, তেওঁৰ মগজুত জিকজাককৈ জ্বলি উঠিছে দুটা প্ৰশ্ন—“সঁচাকৈ নে মিছা?” আৰু “সাহস কৰি গ’লে কি পোৱা যাব?”। এই কৌতূহলেৰে তেওঁ সিদ্ধান্ত ললে—এখন টেপৰেকৰ্ডাৰ, এটা টর্চ, আৰু নিজৰ বুকুৰ সাহস লৈ এক নিশা গছৰ ওচৰলৈ যাব।

সন্ধিয়া নামি অহাৰ লগে লগে গাঁওখনৰ মানুহে সাৱধান কৰিলে। এগৰাকী বুঢ়া দেউতাকে হাতত ধুনীয়া জাপি লৈ কৈছিল—“পুৱতি, গছখনৰ ওচৰলৈ যাব নালাগে। পুৰণি ঘটনাবোৰ মিছা নহয়। বহুত মানুহে শুনিছে অদ্ভুত আওয়াজ। হাঁহি, চিঞৰি কান্দা… যি নহওঁক, সেয়া মানুহৰ নহয়।”
নিপুন মাত্ৰ মুকলি হাহি মাৰি উত্তৰ দিলে—“সেই কাৰণেইতো যাচোন, দেউতা। মিছা নে সঁচা, একে বেলিকা জানিব লাগিব।”

ৰাতি প্ৰায় এগৰাকী বাজিত তেওঁ গাঁৱৰ পৰা গোপনে গছৰ দিশে গৈছিল। চন্দ্ৰ একুৰা মেঘৰ আৱৰণত লুকাইছিল, আকাশত মাত্ৰ দু-একটা ফৰিং-ফৰিং জ্বলন্ত তৰা। গছটোৰ ওচৰলৈ গৈ থকা পথটো প্ৰায় খালি, কেতিয়াবা কেঁচা মাটিৰ গন্ধেৰে ভৰা। দুপাশে ধানখেত, য’ত কেতিয়াবা বতৰতে দোল খাই হাঁহঁৰ ফুপাত পক-পক শব্দ হৈ থাকে।

নিপুনে একো কথা নকৰি ৰেকৰ্ডাৰটো চালু কৰিলে। মগজুত এটা ভয় থাকিলেও মুখত সাহস। টর্চেৰে গছখনৰ থুতুৰ ওচৰত পোহৰ পেলালে। ক’লা ছায়া, দুখন কুঁহিয়াৰ পাখি, আৰু গছৰ গাঢ় শিকড়বোৰে তাকে যেন কিবা অশুভ মঞ্চৰ দৰে দেখাই তুলিছিল।

প্ৰথমে একেবাৰে নিস্তব্ধতা। বতৰো যেন থমকি ৰ’ল। কেতিয়াবা দহ মিনিট, কেতিয়াবা কোৱাতকৈও বেছি সময় নীৰৱ হৈ থাকিল। নিপুনৰ বুকুৰ ভৰসা অলপ কমিবলৈ ধৰিল, হঠাৎ—
“হা… হা… হা…”
একেলগে যেন ক’ৰবাৰ পৰা ভঙা-ভঙা হাঁহি। কেতিয়াবা উচাটনি হাঁহি, কেতিয়াবা মহিলাৰ মিঠা হাঁহি, কেতিয়াবা পুৰুষৰ গভীৰ হাঁহি। সকলো মিলি যেন বতৰৰ মাজত পৰিৱ্যাপ্ত হৈ পৰিল। নিপুনৰ গাত কঁপনি উঠিল। টর্চৰ পোহৰত কোনো মানুহ নাই, কিন্তু হাঁহি হে হাঁহি।

তেওঁ তৎক্ষণাৎ ৰেকৰ্ডাৰৰ দিশলৈ চাই নোট কৰিলে—মাইকত স্পষ্টকৈ ধৰা পৰিছে ফকফকা হাঁহিৰ আওয়াজ। বুকুৰ ভিতৰ সাঁই-সাঁই কৰি উঠিলেও তেওঁ সাহস কৰি ৰেকৰ্ডাৰটো গছৰ শিকড়ৰ কাষত ৰাখি দাঙি উঠিল। হাঁহি থমকি যোৱাৰ পাছত আচৰিতকৈ একেবাৰে অন্ধকাৰী নীৰৱতা নেমিচি আহিল। যেন কিবা ঘটিছিলহে, আৰু হঠাৎ থামি গ’ল।

নিপুনৰ হৃদস্পন্দন তীব্ৰ হৈ উঠিল। তেওঁ পিছলৈ উভতি গাঁৱৰ দিশে দৌৰ দিলে। ৰাতিটোত মুখত বাতাসে ঠেকা দিছিল, পথটোত যেন কাৰো পেৰনা আছিল। গাঁৱত পছাৰ মাৰি নিজৰ ঘৰলৈ প্ৰৱেশ কৰিলে।

ঘৰত সুৰক্ষিত হৈ ৰেকৰ্ডাৰটো বাজালে। প্ৰথমত স্পষ্টকৈ ধৰা পৰিল তেওঁৰ গছলৈ গৈ থকা পদধ্বনি, ৰাতিৰ পোখ-পোখ গীত, বতৰৰ ফুঁপনি। তাৰ পিছতে সেই হাঁহি—ভয়ঙ্কৰ, গা কঁপোৱা হাঁহি। নিপুনৰ চকুত বিস্ময়।
কিন্তু—মাত্ৰ কেইছেকেণ্ডৰ পাছত হাঁহিৰ অংশ গায়েব। ৰেকৰ্ডাৰ একেবাৰে ফাঁকা। যেন কেতিয়াও কিবা ৰেকৰ্ড নহ’ল।

তেওঁ পুনৰ আৰম্ভণি পৰা বাজালে। হ’বলগীয়া স্থানত ফকফকা হাঁহি শুনিবলৈ নাই। কেৱল শূন্যতা। নিপুন হাতত মুৰ ধৰি বহি পৰিল। নিজে যে শুনিলে সেয়া কল্পনা নহয়, কিন্তু ৰেকৰ্ডাৰত প্ৰমাণ নাই। যেন কিবা শক্তিয়ে প্ৰমাণ মচি পেলালে।

ৰাতিটোত তেওঁৰ ঘুম নাহিল। তেওঁৰ মগজুত হাঁহিটোৰ প্ৰতিধ্বনি—কেতিয়াবা পুৰুষ, কেতিয়াবা মহিলা, কেতিয়াবা একেলগে শতজনৰ হাঁহি। প্ৰশ্নবোৰে শিৰা-উপশিৰালৈ ধাক্কা দি আহিছিল—“গছৰ ভিতৰত কোনো শক্তি আছে নেকি?” “ইয়াৰ কেন্দ্ৰবিন্দু কি?” “সঁচাকৈয়ে এই হাঁহিয়ে গাঁওখনৰ আতংকৰ মূল নে?”

পৰদিনা পুৱাই নিপুন গাঁৱৰ মানুহক কিছু কোৱা নাছিল। কিন্তু তেওঁৰ চকুত ভয় আৰু বিস্ময় দুয়োতে জ্বলিছিল। তেওঁ জানিল—এই প্ৰথম ৰাতিৰ হাঁহিয়ে তেওঁৰ তদন্তক নতুন দিশ দিলে। আৰু এটা কথা নিশ্চিত হ’ল—ডিমৌ গছৰ তলত সাধাৰণ মানুহৰ কথা নহয়, অদৃশ্য শক্তিৰ ভয়ানক হাঁহি ৰাতি-দিনি প্ৰবাহিত হৈ আছে।

৫

নিপুনৰ জীয়াই থকা দিনবোৰ যেন দিনদিনে আনকেইজনক পৰা আঁতৰি আহি আছিল। গাঁৱখনৰ মানুহে গছটোক লৈ ভয়ত কথা নক’ব খুজিলে, কিন্তু নিপুনৰ কৌতূহল থেমে থকাৰ নহ’ত। প্ৰথম ৰাতিৰ হাঁহিৰ সেই গূঢ় অভিজ্ঞতাৰ পাছত, তেওঁৰ ভিতৰত জ্বৰামানুহৰ দৰে এক উদ্দীপনা জন্ম ল’লে। তেওঁ জানিলে—গছটোৰ সৈতে মাটিৰ গভীৰতাত বহুত গুপ্ত কথা লুকাই আছে।

এদিন বেলিকা, তেওঁ সাহসেৰে প্ৰাক্তন মেনেজাৰৰ অফিছলৈ গ’ল। বাগিচাখনৰ আধা-ভাঙি পৰি থকা কাঠৰ ঘৰত বৰ্ষাৰ গন্ধেৰে ভিজা কাগজৰ গন্ধ লগিছিল। ভাঙি পৰা চিলিঙৰ মাজেৰে সূৰ্যৰ পোহৰ হেৰাই গৈ ছাইবোৰে আঙুলিৰ দৰে মাটিত পৰিছিল। নিপুনৰ হাতত টর্চ আছিল। কাঠৰ আলমাৰীখন খোলাৰ লগে লগে, সৰুসুৰীয়া পোকা ওলাল। বেছি কিছুমান কাগজ চ’ৰা হৈ গ’ল, কিন্তু একপাশৰ লোহার ড্ৰয়াৰত কিছুমান বেঁকা-চৌকা ফাইল এখনী সুৰক্ষিত হৈ থাকিল।

তেওঁ ফাইলবোৰ ওলালে। কাগজবোৰ হলদীয়া, কিন্তু মেজৰ মাটি ভৰি থকা ধূলিৰ মাজত এইবোৰ যেন জীৱন্ত হৈ উঠিছিল। ফাইলৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাত ইংৰাজ মেনেজাৰৰ স্বাক্ষৰ দেখা গ’ল—১৮৯৭ চনৰ তাৰিখত লেখা। নিপুন কাগজৰ পাত উল্টাই-উল্টাই পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। প্ৰথমে তাত বাগিচাখনৰ আয়-ব্যয়ৰ খাতাপত্ৰ আছিল, কিন্তু পৃষ্ঠাসমূহ গভীৰ হোৱাৰ লগে লগে এক শিহৰণ দিয়া সত্য উন্মোচিত হ’ব ধৰিলে।

তাত লিখা আছিল—শ্ৰমিকসকলক দিনে চাৰিখনীয়া খাই দিব পাৰি নথকা অল্প আহাৰ, আৰু দিনভৰিৰ জোৰপূৰ্বক কাম। মেনেজাৰে লিখিছিল—
“কিছু চাহ শ্রমিক পালাই যাব খোজিছিল। দুজনক ধৰি আনিলে, দৃষ্টান্ত স্বৰূপে সকলোৰে আগত প্ৰহাৰ কৰা হ’ল। এজন তাতেই মৃত্যুবৰণ কৰিলে।”

নিপুনৰ হাত কেঁপি উঠিল। তেওঁ পাত উল্টাই গ’ল। পৃষ্ঠাবোৰত আরও অন্ধকাৰময় তথ্য।
“গছৰ ওচৰত দাঙি ধৰা শিলত শ্ৰমিক এজনক গাত খুঁটি মাৰি বান্ধি শাস্তি দিয়া হ’ল। মৃতদেহক রাতি অন্ধকাৰতে গছৰ ছাঁত মাটিৰ তলত গচাই থোৱা হ’ল।”

এই শব্দবোৰে নিপুনৰ বুকুৰ ভিতৰখন কেঁপাই দিলে। গছটোৰ ওচৰত যি অদ্ভুত হাঁহি তেওঁ শুনিছিল, সেই গছত কিমান ৰক্তৰ ইতিহাসে গাঢ় ছাঁ পৰি আছে সেই কথা এতিয়া স্পষ্ট হৈ পৰিছিল।

ফাইলত আৰু লিখা আছিল যে কিছুমান শ্ৰমিক বিদ্ৰোহৰ চেষ্টা কৰিছিল, কিন্তু মেনেজাৰ আৰু পাহাৰেৰ দল বেয়াকৈ দমন কৰিছিল। মাটিত লুকোৱা ডজন ডজন লাশৰ গুপ্ত কথা যেন সেই কাগজৰ পাতত দ্ৰোহৰ নিশান হৈ থকাৰ দৰে লাগিল। তাতে এক পৃষ্ঠাত গাঁৱৰ নাম উল্লিখিত আছিল—যি গাঁৱখনত এতিয়া নিপুন থাকিছিল। অৰ্থাৎ, এই বাগিচাখনৰ লোকসকলৰ পুৰ্বসূৰীসকল সেই নির্যাতনৰ সাক্ষী আৰু শিকাৰ আছিল।

ফাইলৰ অন্তিম পাতখনত ইংৰাজ মেনেজাৰৰ ব্যক্তিগত মন্তব্য আছিল—
“The natives fear the tree. Their souls shall remain chained beneath it, for none can defy the empire.”

এই শেষ বাক্যত নিপুনৰ শৰীৰত শীতলতা পৰি গ’ল। তেওঁৰ মগজুত যেন এক ছবিৰে ছবিৰে ভেসি উঠিল—হতাশ শ্রমিকসকল, লোহিতে ভিজা মাটি, আৰু গছটোৰ তলত দাফন কৰা মৃতদেহ।

নিপুন ফাইলখন ব্যাগত ভৰিল। ওচৰতে হঠাৎ এটা সোঁসোঁহোৱা হাওঁ ফুঁকল। কাঠৰ জানলিৰ খিৰিকিটো অজানিতকৈ খুলি গ’ল আৰু পাতবোৰ উৰিবলৈ ধৰিলে। যেন কাগজবোৰে নিজৰ ভিতৰৰ গোপন কথা লুকাব নোখোজি, মাটিৰ ওপৰলৈ চিঞৰ কৰি উৰি যাব বিচাৰিছিল।

তেওঁ ততালিকে আলমাৰী বন্ধ কৰি কেতেকুৱা ৰঙৰ ফাইলবোৰ মূৰত থৈ ঘৰৰ পৰা ওলাই গ’ল। বেলি অস্তমিত হোৱাৰ লগে লগে বাগিচাৰ পৰিৱেশত এক অদ্ভুত চাপা গাম্ভীৰ্য পৰি গ’ল। ওচৰৰ মানুহৰ হাঁহি, বাচ্চাসকলৰ চিঞৰ—সকলো গায়েব। যেন সময়ে এই স্থানত থমকি গৈছে।

গাঁৱলৈ ঘূৰি যাবলৈ গৈ নিপুনৰ চকুত সেই গছটো পুনৰ পৰিল। গছৰ ছাঁত অস্তৰঙা বেলিৰ পোহৰ পৰিছিল, আৰু মাটিৰ তলৰ পৰা যেন অচিন্ত্য কোনো শ্বাস উঠি আহিছিল। নিপুনৰ হৃদয়ৰ স্পন্দন বাঢ়ি গ’ল। তেওঁ ভাবিলে—এই গছটোৰ ওপৰত কোনো এক অভিশপ্ত শৃঙ্খল আঁতৰি ৰৈছে।

ফাইলত দেখা তথ্যৰ প্ৰমাণ নিপুনে ডিজিটেল ৰূপত সংৰক্ষণ কৰিব বিচাৰিলে। সোনকালে তেওঁ ফাইলবোৰ স্কেন কৰি নিজকে সুৰক্ষিত কৰিব লাগিব বুলি জানিলে। কিন্তু তেওঁৰ ভিতৰৰ ভয়টো ঘোৰ। যদি সত্যিই মাটিৰ তলত শ্ৰমিকসকলৰ দেহ গচাই থোৱা আছিল, তেন্তে সেই আত্মাসকল এতিয়াও মুক্ত নহ’ল। তেওঁলোকৰ হাঁহি, তেওঁলোকৰ চিঞৰ, আৰু তেওঁলোকৰ দ্ৰোহৰ আওয়াজেই নিশাৰ অন্ধকাৰত শুনা যায়।

নিপুন ব্যাগটো শক্তকৈ ধৰিলে। তেওঁ জানিলে, এই ফাইলেই তেওঁৰ অনুসন্ধানৰ সৰ্বাধিক গুৰুত্বপূৰ্ণ প্ৰমাণ। কিন্তু লগতে তেওঁ এক প্রশ্নৰ মুখামুখি হ’ল—এই সত্যক প্ৰকাশ কৰিলে গাঁওখনৰ মানুহে গ্ৰহণ কৰিব নে উল্টো তেওঁকেই অপশকুন বুলি ত্যাগ কৰিব?

নিপুন পথাৰত ৰৈ থকা গছটোৰ ফালে শেষবাৰ চালে। গছৰ পাতবোৰত যেন কেঁচা রক্তৰ আভা ঝিকি উঠিছিল। শ্ৰমিকসকলৰ আত্মাই বোধহয় এতিয়াও অশান্ত, মুক্তি বিচাৰি হাঁহি আৰু কেঁদি একেলগে ধ্বনি তুলিছে।

নিপুন নিজকে সাহসেৰে হাঁহিলে, কিন্তু বুকুৰ ভিতৰৰ ভয় আৰু কষ্ট লুকাব নোৱাৰিলে। তেওঁৰ মগজুত একে একে শব্দবোৰ পুনৰ বাজি উঠিল—
“Their souls shall remain chained beneath it…”

এনে কথাই যদি সত্য হয়, তেন্তে গছটোৰ অশান্ত হাঁহি আৰু অডিঅ’ ৰেকৰ্ডাৰত ধৰা অদ্ভুত শব্দবোৰ কোনো প্ৰকৃত প্ৰাকৃতিক অঘটন নহয়, বরঞ্চ এই অভিশপ্ত ইতিহাসৰ প্ৰতিধ্বনি।

নিপুনে অনুভৱ কৰিলে—এই অনুসন্ধান এতিয়া কেৱল এটা অভিযান নহয়, এক দায়বদ্ধতা। এই ইতিহাস, এই অত্যাচাৰৰ কথা, আৰু সেই গোপন দলিল—সকলো প্ৰকাশ কৰিব লাগিব, নহ’লে গছটোৰ তলৰ আত্মাসকল কেতিয়াও শান্তি নাপাব।

৬

নিপুনৰ মূৰত এতিয়াও অধ্যায় ৫ৰ ফাইলত পোৱা শীতল তথ্যবোৰ ঘূৰাইছিল। কিন্তু সত্যক সঁজুলি দিবলৈ স্থানিক সাক্ষী প্রয়োজন আছিল। এক দিনৰ বেলা ধোপানদৰীয়াৰ কাষত চাহপাত বাছি থকা সময়ত, তেওঁ বাগিচাৰ আটাইতকৈ প্ৰবীণ মজদুৰ ধীৰেন বুঢ়াক লগ পাইছিল। ধীৰেনৰ চেহেৰাত দীৰ্ঘ পৰিশ্ৰমৰ দাগ, সেউজীয়া গছৰ নিচিনা শিলগড়ীয়া দেহ, কিন্তু চকুৰ গভীৰতা যেন শতাব্দীৰ স্মৃতি বহন কৰি আছে। নিপুন কঁপা কণ্ঠেৰে প্ৰশ্ন কৰিলে, “কাকু, এই বাগিচাৰ ইতিহাসত যি অত্যাচাৰৰ কথা ফাইলত পোৱা গৈছে, সেয়া সত্য নেকি?”

ধীৰেন বুঢ়াই দীঘল শ্বাস লৈছিল। সৰু গামোছাটোৱে কপালৰ ঘাম মচি ক’লে—“বাবা, তই যি ফাইল পঢ়িছিস, সেয়া কাগজত লিখা কথা। কিন্তু সেই কথা আমাৰ মাংসত, আমাৰ হাড়ত লিখা। এই গছবোৰৰ পাতত আজিও লোহীৰ দাগ আছে। আমি হেনো সকলোৰে হাড়-মাংসত গছটো বঢ়িছে। সন্ধিয়া পিছে ওলোৱা হাহি হ’ল অশান্ত আত্মাৰ হাহি।”

নিপুনৰ গা শিহৰি উঠিল। বুঢ়াটোৰ কণ্ঠত অদ্ভুত গম্ভীৰতা আছিল, যেন এই কথাবোৰ কেবল কাহিনী নহয়, বাস্তৱ প্ৰমাণ। ধীৰেন গোপনে চকুৰে চাৰিওফালে চাই নিপুনক হাতত ল’লে। “আহ, মোৰ লগত। তোক কিবা দেখুৱাব লাগিব।”

বাগিচাৰ মূৰচেনী পথৰ পৰা সৰু এডাল দোখৰ পথ লৈ দুয়ো অতি ধীৰে আগবাঢ়ি গ’ল। সন্ধিয়াৰ আন্ধাৰ বাঢ়িছিল, গছৰ মাজেৰে ধোঁৱা-ধোঁৱা লগা হাওঁ ফুটি আহিছিল। পাখীৰ আওয়াজ থমকি গৈছিল, কেৱল শুকান পাতত পাগল হাওঁৰ ঘর্ষণ শুনিবলৈ পাইছিল। নিপুনৰ বুকুৰে ধপাধপ্ শব্দ কৰি উঠিল।

এখন শিলৰ গাঁতৰ কাষত ধীৰেন থমকি দাঁড়ালে। মাটিত শিলবোৰ অনিয়মীয়া বেছিকৈ জোড় কৰি থোৱা যেন লাগিছিল। বুঢ়াই গম্ভীৰ স্বৰে ক’লে—“ইয়াতেই তই জানিবি ইতিহাসৰ নিঃশব্দ সাক্ষী।” তেওঁ হাতত থকা বাঁটালিকাটোৰে মাটিৰ একাংশ খনিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

কিছুমান সেকেণ্ডৰ ভিতৰতে ক’ৰঠালিৰ পৰা শুষ্ক মাটিৰ গন্ধে নিপুনৰ নাক ভৰাই দিছিল। বুঢ়াই ক’ৰঠালিকাক গভীৰকৈ ঠেলি উঠাই আনিলে যি ফুটি আহিল—এক গজালো মানৱ অস্থি। মাটিৰ ভিতৰতে ফুটি থকা দঁত, কঁকাল আৰু হাতৰ শিলালীৰে নিপুন থৰহৰ কৰি উঠিল।

“এইবোৰ আমাৰ পূর্বপুরুষ। যাক শ্বেতাঙ্গ সায়েবসকলে দাসৰ দৰে কাম কৰাই মাৰি পেলাইছিল। দিনৰ আলোকত তেওঁলোকৰ লাশ গোপন কৰিবলৈ গছৰ তলত মাটিচাপা দিছিল। তেতিয়াৰে পৰা সন্ধিয়া হ’লেই তেখেতসকলৰ আত্মা হাহি মাৰে। তই শুনিছ নহয়, পাতৰ মাজেৰে কিবা কাণত ফুন্দা মাৰে। সেয়া সাধাৰণ হাওঁ নহয়, মৃতসকলৰ কান্দনি।”

নিপুনৰ চকু পোহৰ গড়াইছিল, গা কঁপি উঠিছিল। সঁচাকৈয়ে যে ই কেৱল ভূতৰ গল্প নহয়, পুৰণি ফাইলত লিখা তথ্যৰ দৃষ্টান্ত প্ৰমাণ, সেয়া তেওঁৰ চকুৰ আগত খুলা হৈ পৰিছিল। নিপুন ধীৰে মাটিৰ পৰা এডাল অস্থি তুলি ল’লে। সেউজীয়া মাটিৰ গন্ধ আৰু শিলৰ ওপৰত অঁচলিওঁতৰ দাগ যেন ইমান বছৰৰ পিছতো সেই অত্যাচাৰৰ গল্প কৈ গৈছে।

ধীৰেন গম্ভীৰভাৱে ক’লে, “বাবা, আমি কেতিয়াও সাহস নকৰো এই কথা বাহিৰে ক’বলৈ। কিন্তু তই যেতিয়া সত্য খুজিবলৈ আহিছ, মই চাইলো তোক ক’বই লাগিব। মনে ৰাখিবি, এই বাগিচাত কেৱল চাহ নুশুকাই, মানুহৰ লোহিও শুই আছে।”

বাতাসত অচিন গন্ধৰ সৈতে নিপুনৰ অন্তৰত অস্বস্তি ফুটি উঠিল। তেওঁৰ লগত থকা কেমেৰাটোৰ পৰা একে মুহূর্ততে ছবি তুলিবলৈ মন উঠিল, কিন্তু ধীৰেন হাত ধৰি থমকাই দিছিল। “ফটোৰ সময় এতিয়া নহয়। এইবোৰক কেৱল দেখা, স্মৰণ কৰা। প্ৰমাণ তই পাচি পাবি, কিন্তু আত্মাসকলৰ শান্তিৰ বাবে ইয়াত মাত্ৰ চুপ থাকিবি।”

নিপুন গম্ভীৰভাৱে মূৰ নাড়িলে। সেই ৰাতি তেওঁ আৰু ধীৰেন নীৰৱতাৰে ঘৰলৈ ঘূৰি গ’ল। গছবোৰৰ মাজেৰে ওলোৱা কুঁৱলী হাওঁ, পাতৰ ফাটনিৰ মাজেৰে শুনা অদ্ভুত হাহি—ইয়াৰ পিছত নিপুনৰ বাবে কেৱল গছ-পাতৰ শব্দ নহয়, কিন্তু অগণিত অশান্ত আত্মাৰ সাক্ষাৎকাৰ হৈ ৰ’ল।

৭

নিপুনৰ মনত দিনটোৰ পৰা এক ধৰণৰ অস্থিৰতা জন্ম ল’লে। ধীৰেন বুঢ়াৰ কথা তেওঁৰ কানত এতিয়াও বজাই আছিল—“আমাৰ সকলোৰে হাড়-মাংসত গছটো বঢ়িছে।” প্ৰথমে তেওঁক মানসিক কল্পনা বুলি লৈছিল, হয়তো গাঁওলোকে যুগ যুগ ধৰি ভীতি-ভৱনা জন্মাবলৈ এনে কাহিনী ঘুৰাইছে। কিন্তু শিলৰ তলত যি সঁচাকৈ অস্থিৰ গাথনি, যি দেহৰ শিপা দুখন উলমাই থকা—সেই দৃশ্যই নিপুনৰ বৈজ্ঞানিক সন্দেহৰ আঁচলত নতুন প্ৰশ্ন উত্থাপন কৰিছিল।

সন্ধিয়া হ’তেই নিপুন নিজৰ কেমেৰা লৈ গছটোৰ ওচৰলৈ গৈছিল। গছটো এতিয়া জোনাকত অধিক ভয়ংকৰ লাগিছিল। ডালবোৰ লাহে লাহে বতাহত হিলিছিল, যেন দীৰ্ঘ আঙুলি কাঁপাই দিয়া কোনো দানৱৰ দেহ। চারিওফালে নিস্তব্ধতা, কেৱল শূকুলিৰ ডাক আৰু দূৰৰ কুকুৰৰ কাঁইট। নিপুনে স্থিৰ হাতত কেমেৰা ধৰি গছটোলৈ ফটো তুলিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে।

প্ৰথমতে সাধাৰণ দৃশ্যহে ধৰা পৰিছিল—পাত, শাখা, গছত লাহে লাহে হ’ব পৰা ছাঁ। কিন্তু যেতিয়া তেওঁ ফটোবোৰ ম’বাইলৰ স্ক্ৰীনত জুম কৰি চালে, তেওঁৰ গাত কেঁপনি খাই উঠিল। একেটা গছৰ পাতৰ মাজেৰে ভৌতিক আকাৰবোৰ ওলাই অহা দেখিবলৈ পাইছিল। এটা ফটোত দেখা গ’ল, চাহপাত তোলা এজন মজদুৰ—কিন্তু তেওঁৰ মুখত ভয়ৰ এক বেদনাদায়ক ছাঁ। হাতত ডোল, কিন্তু ডোলৰ পৰা চাহপাত নহয়, ৰক্তৰ দৰে কোনো পদাৰ্থ টোপাল টোপাল হৈ পৰি আছে।

অন্য ফটোত, গছৰ ডালৰ মাজেৰে শিকলিত হাতৰ আকাৰ উদ্ভাসিত হ’ল। যেন কোনোবাই বন্দী হৈ শিকলি ভাঙিবলৈ চেষ্টা কৰি আছে। হাতখনৰ শিকলি কেমেৰাৰ লেন্সত স্পষ্ট নাছিল, কিন্তু জোনাকৰ আলোত যেন চকচকি কৰি উঠিছিল। নিপুনৰ শ্বাস বাঢ়ি গ’ল। তেওঁ স্ক্ৰীনটো পুনৰ জুম কৰিলে—হাতখনৰ কনুইৰ পৰা ৰক্তধাৰা ঝৰিবলৈ ধৰা পৰিছিল।

তৃতীয় ছবিখনো অধিক ভয়ংকৰ আছিল। গছৰ মূৰত এটা মুখ। ৰক্তাক্ত, ছিঁজিঁ পৰা ওঁঠ, চকুৰ পৰা হাবি যোৱা কালিৰে ভৰা। মুখখন সঁচাকৈ কোনো মানুহৰ মুখৰ দৰে, কিন্তু কেমেৰাৰ লেন্সত ধৰা পৰাৰ সময়ত যেন ই জীয়াই আছে। চকুখন নিপুনৰ ফালে চাই আছে—একো কথা নকয়, কিন্তু মূক চিৎকাৰৰ দৰে এক অশান্তি তেওঁৰ বুকুত বজাই গ’ল।

নিপুন কঁপি উঠিল। বৈজ্ঞানিক মানসিকতাৰ পৰা তেওঁ চেষ্টা কৰিছিল, বুজাবলৈ—এইবোৰ হয়তো লেন্স ফ্লেয়াৰ, হয়তো পাতৰ ছাঁৰ অপটিকেল ইলিউছন। কিন্তু মনৰ গভীৰতাত এক ধৰণৰ ভয় ওলাবলৈ ধৰিলে। এতিয়া এই ছবি কেৱল মানসিক সন্দেহৰ পৰিসৰ নাছিল; ই যেন কোনো অপৰিচিত জগতৰ সঁচা প্ৰমাণ।

গছৰ তলৰ মাটিত নিশাৰ হাওঁৱাই ফিসফিছনি কৰাৰ দৰে আওয়াজ কৰিছিল। নিপুনে মনৰ ভিতৰত অনুভৱ কৰিলে—কোনোবাই তেওঁৰ ওচৰতে আছে। তেওঁ পিছ ফালে ঘূৰিল, কিন্তু গাঁওখনত ক’ৰেও মানুহ দেখা নাপালে। কেৱল গছৰ পাতত জোনাকৰ আলোৰ ছাঁ গঢ়া আকৃতিবোৰ।

তেওঁ কেমেৰা কেছত ভৰাই উলটি যাব খুজি আছিল, কিন্তু সেয়া সহজ নাছিল। বুকুৰ ভিতৰত ধপধপ বাঢ়ি গৈছিল। পাখিৰ হঠাৎ উৰণৰ শব্দে তেওঁক চমকাই তুলিলে। কাষৰ পৰা এটা মাটিৰ টোপোলা গড়ি পৰিল, যেন কোনো অদৃশ্য প্ৰাণীয়ে খনিখনি ধৰি পেলালে।

নিপুন গাঁওলৈ ওভতিল, কিন্তু গাঁৱৰ শূন্য পথবোৰত তেওঁৰ খোজৰ আওয়াজ নিজেই ভৌতিক লাগিছিল। ধীৰেন বুঢ়াৰ কথাবোৰ তেওঁৰ মগজুত পুনৰ ঘূৰি আহিল—“সন্ধিয়া পিছে ওলোৱা হাহি হ’ল অশান্ত আত্মাৰ হাহি।” এতিয়া তেওঁ বুজিলে, সেই হাহি হয়তো কল্পনা নহয়। সেই হাহি সত্যিই আছে, সেই হাহি আজিও বাগিচাৰ বাতাবৰণত ঘূৰি ফুৰিছে।

ৰাতি নিপুন নিজৰ ঘৰত বহি ফটোবোৰ পুনৰ চাইছিল। প্রতিটো ছবিৰ মাজত ধোঁৱাৰ দৰে ছাঁ উদ্ভাসিত। প্ৰতিটো মুখত বেদনাৰ গভীৰ চিহ্ন। তেওঁ ফটো এডিটিং সফ্টৱেৰে চাব বিচাৰিলে, কিন্তু কোনো ডাটা ত্ৰুটি বা লেন্স-প্ৰব্লেমৰ চিহ্ন পোৱা নগ’ল। ছবি বাস্তৱেই ধৰা পৰিছে।

সেই নিশা নিপুনৰ চকু লাগিলেও শুব পৰা নাছিল। ওচৰৰ ঘৰত বতাহৰ আওয়াজে তেওঁৰ কাণত ভিন্ন ৰূপ লৈছিল—কেতিয়াবা যেন হাতুৰিৰ খটখট, কেতিয়াবা যেন কঁকাল গজাৰ চিঞৰ। তেওঁৰ মানসিক সন্দেহ, যাৰ ওপৰত তেওঁ গৰ্ব কৰি আহিছিল, ধীরে ধীরে গলগলকৈ গলি গ’ল। সেই সন্দেহৰ ঠাই লৈ আহিল এক ভয়—এক প্ৰশ্ন, যাৰ কোনো যুক্তিসঙ্গত উত্তৰ নাই।

পৰদিন পুৱা, নিপুন গাঁওখনৰ মাটিত খোজ কাঢ়ি ওলাই গ’ল। কিন্তু এতিয়া গাঁওখনৰ প্ৰতি দৃশ্য তেওঁৰ চকুত অচেনা লাগিছিল। যিসকল মানুহৰ মুখত তেওঁ গতকাল দেখিছিল, তাৰে কোনোবাৰো ফটোত ধৰা পৰা ছাঁৰ সৈতে মিলি গৈছিল। কাহানিও পুৰণি নহয়, কল্পনাও নহয়। বাগিচা, গছ, আৰু এই গাঁওখন—সকলোতে আত্মাৰ ছায়া বিচৰা আৰম্ভ কৰিছিল।

৮

নিপুন সেই দিনটোত অলপ বেছি সময় গছৰ ওচৰত থকাৰ সিদ্ধান্ত লৈছিল। দিনটোত আকাশ নীৰৱ, শীতল বতাহৰ কোমল স্পৰ্শত চাহপাতত থকা জুঁই ফুলৰ সুগন্ধ ভাসি আহিছিল। কিন্তু তেওঁৰ মগজুত কেতিয়াবা পৰাই এক প্ৰশ্ন ঘূৰি ফুৰিছিল—“গছটো আসলতে কি লুকাই ৰাখিছে?” গ্ৰামবাসীয়ে ক’তাই গুচি কিবা যেন আৱদ্ধ ৰহস্যেৰে তাড়িত হোৱা স্বৰে কৈছিল, “সন্ধিয়া হ’লে গছৰ ওচৰ চেৰিব নালাগে।” নিপুন, যাৰ মন সদায় সন্দেহাত্মক আৰু অনুসন্ধিৎসু, এই কথাক কেতিয়াও মানি লব পৰা নাছিল। সেয়ে সি সিদিনা নিজে পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি লৈ নিৰীক্ষণ কৰাৰ সিদ্ধান্ত ল’লে।

সন্ধিয়া নামি আহিল। সোনালি ৰঙৰ সূৰ্যৰ আভা পাহাৰৰ আঁৰে আঁৰে আঁধাৰে ঢাকি গ’ল। আকাশত পূৰ্ণিমাৰ উজ্জ্বল চকুৰে আলোকে চৌদিশ স্নাত কৰি তুলিল। গাঁওখনৰ মানুহে, যেন কোনো গোপন সংকেত বুজি, চাহপাতৰ খেতি আৰু ঘৰছোৱা এৰি শীঘ্ৰে গৃহভূমিত আঁতৰিল। নিপুন একাকী গছটোৰ ওচৰলৈ আহি কেমেৰাক গছৰ শাখা-প্ৰশাখাৰ দিশত স্থাপন কৰিলে। তলৰ ঘন ছাঁ আৰু জোনাকৰ আলোকে মিশ্ৰিত এক ভয়ানক পৰিবেশ সৃষ্টি কৰিছিল।

কিছুমান সময় নীৰৱতা বজাই থাকিল। কেৱল নিশাবিহঙৰ ডাক আৰু পাতৰ ঘূৰ্ণন শুনা গৈছিল। কিন্তু হঠাৎ নিপুনৰ কাণেৰে এক অদ্ভুত শব্দ প্ৰৱেশ কৰিলে—এটি একেলগে শতাধিক মানুহৰ হাঁহিৰ প্ৰতিধ্বনি। সেই হাঁহিৰ শীতল ধ্বনি পৰ্বত আৰু গছৰ শাখাবোৰত খংচা মাৰি প্ৰতিধ্বনি তুলিছিল। সি থ’মক খাই উঠিল, কেমেৰাৰ লেন্সত ফকিৰা-ফকিৰা ধোঁৱাৰ দৰে আকাৰবোৰ দেখা পাবলৈ ধৰিলে।

নিপুনৰ চকু বিস্ফাৰিত। প্ৰতিটো আকাৰ যেন চাহপাত তোলা মজদুৰৰ দেহৰ সৈতে জড়িত। কিছুমানৰ মুখেৰে ৰক্ত সৰি থকা দৃশ্য, কিছুমানৰ হাতত দীৰ্ঘ শিকলি জপৰাৰ শব্দেৰে স্পষ্ট হ’ব ধৰিলে। হাঁহিৰ শব্দে নিপুনৰ দেহৰ ৰক্ত হিম কৰি তুলিলে। সি নিজে নিজৰ লগত কোৱাবোৰ পুনৰাবৃত্তি কৰিলে—“এইবোৰ মাথোঁ মানসিক ভ্ৰম…এইবোৰ বাস্তৱ নহয়।” কিন্তু প্ৰতিটো সেকেণ্ডে সেই হাঁহি আৰু শিকলিৰ শব্দ স্পষ্ট হৈ আহি তেওঁৰ যুক্তি আৰু বিজ্ঞানভিত্তিক মনোভাৱ ভাঙি দিছিল।

এপাহৰ লগে লগে বতাহৰ প্ৰবাহ তীব্ৰ হ’ল। গছৰ শাখাবোৰ অস্বাভাৱিকভাৱে কম্পিত হ’ব ধৰিলে। পূৰ্ণিমাৰ আলোকে সেই গছটোক যেন এক ভয়ঙ্কৰ মূৰ্তিৰ ৰূপ দিছিল। নিপুনে হঠাৎ অনুভৱ কৰিলে—আত্মাসকলৰ বন্দীস্থান এই গছটো নিজেই। প্ৰতি সন্ধিয়াত গাঁওবাসী কিয় আঁতৰ হয়, এতিয়া সি বুজিলে। সি ভয়ত আৱদ্ধ হৈও সঁচা প্ৰমাণৰ আশাত কেমেৰাক বন্ধ নকৰিলে।

ঠিক তেতিয়াই, গছৰ পৰা সোঁৰসোঁৰকৈ এক শীতল বতাহ আহি তেওঁক আৱৰি ধৰিলে। নিপুনৰ শৰীৰে শিহৰণ অনুভৱ কৰিলে। সি ঘূৰি যাবলৈ মাত্ৰত, গছৰ ডালৰ পৰা শীতল, অমানবীয় হাতবোৰ ওলাই আহিল। সিহঁতে নিপুনৰ গলা আঁকুৰি ধৰিলে। গলাত এক অদ্ভুত চেপ ধৰি নিস্বাস টান মাৰি আহিল। নিপুনে নিজৰ দুয়ো হাতৰে আঁকুৰি থকা হাতবোৰ আঁতৰাব চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু সেইবোৰ মানৱীয় শক্তিৰ সীমাৰ বাহিৰত। শীতল, হাড়-হীন হাত যেন মৃত্যুৰ ঘোষণা।

তেওঁৰ চকু ঘূৰি উঠিল, কেমেৰাৰ লেন্সত স্পষ্ট দেখা গৈছিল সেই আকৰ্ষণীয় দৃশ্য—ডালৰ পৰা ওলোৱা অসংখ্য হাত, প্ৰতিটো হাতৰ সৈতে শিকলি আৰু আঁচোৰৰ চিহ্ন। সেই হাতবোৰে নিপুনৰ শৰীৰত গাঢ় ছায়া নিক্ষেপ কৰিলে। হাঁহিৰ শব্দ এতিয়া একেকীয়া চিৎকাৰলৈ পৰিণত হ’ল, যেন শতাধিক আত্মা একেলগে মুক্তিৰ বাবে যন্ত্রণাত চিৎকাৰ কৰি আছে।

নিপুনৰ সজ্ঞান মন এতিয়া ভাঙি পৰিছিল। বিজ্ঞান, যুক্তি আৰু বুজাবুজি সকলো এক শূন্যতাত মিলাই গৈছিল। তেওঁৰ কাণত কেৱল আত্মাসকলৰ শব্দ বাজি আছিল—“আমাক মুক্তি দে…আমাক মুক্তি দে…”।

শেষত, নিপুনৰ নিস্বাস প্ৰায় থমকি আহিল। সি গছৰ মূৰত পৰি যাবলৈ ধৰিলে। পূৰ্ণিমাৰ জোনাকে সেই দৃশ্যক অলৌকিক উজ্জ্বলতাৰে আৱৰি তুলিছিল।

অন্ধকাৰ আৰু জোনাকৰ মাজত নিপুনৰ জীৱন এখন সূক্ষ্ম সুতাৰে ধৰি আছিল। সেই ৰাতি, গছটোৰ আত্মাসকলৰ প্ৰতিশোধ আৰু বন্দিত্বৰ কাহিনী নিপুনৰ জীৱনৰ লগত একাকার হৈ গ’ল।

সন্ধিয়া পিছে মানুহ কিয় পলায়—এই সত্য নিপুনে নিজৰ দেহত অনুভৱ কৰিলে। গছটো মাথোঁ এটা গছ নহয়, ই আছিল অভিশপ্ত আত্মাসকলৰ এক অচিনাক্ত কাৰাগাৰ, য’ত প্ৰত্যেক পূৰ্ণিমাই আত্মাসকল মুক্তিৰ বাবে গর্জন কৰি উঠে।

৯

নিৰুপায় নিপুন এইবাৰ স্থানীয় বুঢ়া-জ্যেষ্ঠসকলৰ ওচৰলৈ যায়। গাঁওখনৰ বুৰঞ্জীৰ দৰে জনা মানুহ—বুঢ়া দেউৰাম কাকাই, যিজন দীৰ্ঘদিন ধৰি গাঁওখনত নানা আচাৰ-পূজা দেখিছে আৰু অসংখ্য গোপন কাহিনী শুনিছে। নিপুনৰ কণ্ঠত ভয় আৰু এক অচিনাকি দৃঢ়তা মিশ্ৰিত। তেওঁ সোনকালে বুজি পাইছিল যে গছখনৰ গা-গছত জপাই থকা ক্ৰন্দন আৰু হাঁহিৰ প্ৰতিধ্বনি কোনো সৰল মানৱীয় কাহিনী নহয়; ই অশান্ত আত্মাৰ বদ্ধশ্বাস। সেইবাবে তেওঁ বুঢ়াসকলক অনুৰোধ কৰে—“মই একেলগে চেষ্টা কৰিব বিচাৰো, হয়তো গাঁওখনক এই অভিশাপৰ পৰা মুক্ত কৰিব পাৰিম।”

গাঁওবুঢ়া সকল প্ৰথমতে হতভম্ব। বহুবছৰ ধৰি তেওঁলোকে গছখন এৰি চলিছে, সন্ধিয়া নামি আহিলে কোনো মানুহে নিকটেও যোৱা নাই। কিন্তু নিপুনৰ চকুত সেই সাহস আৰু সঁচা বিশ্বাস দেখিলে তেওঁলোকে মাথোনে মাথো গম্ভীৰভাৱে একমত হয়। গাঁওবুঢ়া, কাকাইসকল, আৰু কেইজনমান সোঁৱৰ জনে একেলগে সিদ্ধান্ত লয়—আজি নিশা পূৰ্ণিমাৰ লগত লগত গছত পূজা আৰু আৰ্হি হ’ব।

ৰাতি গঢ়ি আহিল। গাঁওখনৰ মানুহবোৰৰ মাজত চিন্তা আৰু আশঙ্কা একেলগে ঘূৰি ফুৰিছিল। মহিলাসকলে গৃহত প্রদীপ জ্বলাই দেবতা-দেৱীৰ প্ৰাৰ্থনা কৰিলে, আৰু জ্যেষ্ঠসকলে পূজা-আৰ্হিৰ সামগ্ৰী সাজি নিলে। নিপুন নিজেই একোটা মাটিৰ প্রদীপত তেল ভৰি শুদ্ধ সূতাৰে সলনি কৰিলে। বুঢ়া দেউৰাম কাকাই তেওঁক উপদেশ দিলে—“ভয় পাব নালাগে, কিবা দেখা-শুনা হ’লেও তুমি স্থিৰ থাকিবা। যিমানেই ভয়ঙ্কৰ হ’লেও পূজা পূৰ্ণ কৰিবলৈ দিয়া।”

গছখনৰ তলত একেবাৰে নিৰৱতা নেমুকাই। মাথোঁ পোক-পতঙ্গৰ মৃদু গুঞ্জন আৰু দূৰৰ কুকুৰৰ হুকাহুকি শুনা যায়। নিপুন আৰু জ্যেষ্ঠসকল একে একে মাটিৰ প্রদীপ গছখনৰ দিশত জ্বলাই থলে। ধূপৰ গন্ধে বাতাস আৱৰি ধৰিলে। মাটিত কলপাত বিছাই, সোঁফুল, ধানৰ ধুলি আৰু কেঁচা দুধ অঁটল। পূজাৰ মন্ত্র ধীৰে ধীৰে ধ্বনিত হ’ল—গভীৰ, গম্ভীৰ সুৰে।

প্ৰথমতে সব কিছু শান্ত। গছৰ ডালত কোনো নড়া-চড়া নাই। কিন্তু হঠাৎ, পূজাৰ মন্ত্রৰ সুৰ উচাটন কৰি, এচোট হাঁহিৰ প্ৰতিধ্বনি চৌপাশে গুমাই গ’ল। যেন শতাধিক হাঁহি একেলগে গুচি আহিল। মহিলাসকলে আঁতৰ ঠাইৰ পৰা হাঁহকাণি শুনি কেঁপে উঠিল। নিপুনৰ হাত কেঁপিছিল, কিন্তু তেওঁ প্রদীপলৈ দৃষ্টি স্থিৰ কৰি মন্ত্র পঢ়ি থাকিল।

কিছু সময়ৰ বাবে যেন হাঁহিৰ ধ্বনি থমকি গ’ল। ধূপৰ গন্ধে বায়ুক পবিত্ৰ কৰিলে, গাঁওবুঢ়াৰ হাতত শঙ্খ ধ্বনিত হ’ল। কিন্তু ইয়াৰ পিছতেই মাটি কম্পি উঠিল। প্ৰথমে মৃদু, তাৰ পিছত প্ৰচণ্ড। যেন গছখনৰ গা-গছৰ তলত কিবা আটুৰি থকা, কিবা শক্তি মুক্তি বিচাৰিছে। গছৰ মূলবোৰ নড়া-চড়া কৰিলে, শুকান পাতা আকাশত উৰি গ’ল।

নিপুনৰ বুকুখন জোৰে ধুকপুকাইছিল। তেওঁ এক মুহূৰ্তৰ বাবে ভাৱিলে—হয়তো এই মুক্তিৰ প্ৰয়াসেই সকলোতকৈ ভয়ঙ্কৰ ভুল। কিন্তু পিছত এক নতুন দৃঢ়তাই তেওঁৰ ভিতৰতে জন্ম নিলে। তেওঁ মাটিৰ পৰা এক মুঠ ধানৰ ধুলি লৈ গছৰ মূলে ছটিয়ালে আৰু কণ্ঠভৰাই ক’লে—“তোমালোকে মুক্তি পাওক, শান্তি পাওক। আমাৰ মাজত আৰ কষ্ট নিদিয়ক।”

শব্দবোৰে যেন এক প্ৰতিক্ৰিয়া সৃষ্টি কৰিলে। গছৰ ডালত অদৃশ্য হাতবোৰৰ আকাৰ ক্ষণেকৰ বাবে দেখা পোৱা গ’ল, তাৰ পিছতেই যেন ধোঁৱা হৈ গ’ল। হাঁহিৰ প্ৰতিধ্বনি হঠাৎ ক্ৰন্দনত পৰিণত হ’ল—গভীৰ, বিষণ্ণ, যেন কিবা বিদায় জনালে।

পূজাৰ মন্ত্র শেষ হ’ল। নিপুন, দেউৰাম কাকাই আৰু জ্যেষ্ঠসকল দীঘল নিশ্বাস ল’লে। মাটি ধীৰে ধীৰে শান্ত হ’ল, গছখনৰ ডাল স্থিৰ হৈ ৰ’ল। মাথোঁ ধূপৰ ধোঁৱা গগনৰ দিশত উজুলি গ’ল।

এই নিশা গাঁওখনৰ জীৱনলৈ এক নতুন আশা লৈ আহিলে। যদিও গছখন সম্পূৰ্ণভাবে শান্ত হ’ল নেকি সেই সন্দেহ সকলোৰে হৃদয়ত থাকিল, তথাপি অশান্ত আত্মাসকলৰ মুক্তিৰ প্ৰথম প্ৰয়াস সফল হোৱাৰ সম্ভাৱনা বুজি গাঁওবাসী এক প্ৰকাৰ আশ্বাস অনুভৱ কৰিলে। নিপুনৰ অন্তৰতো এক উজ্জ্বল বিশ্বাস জ্বলি উঠিল—যদি চেষ্টা চলাই যাওঁ, যদি পূজা আৰু প্ৰাৰ্থনা আগবঢ়াওঁ, হয়তো গাঁওখন এদিন অভিশাপমুক্ত হ’ব।

এইভাবে, পূৰ্ণিমাৰ নিশা শেষ হ’ল—আশঙ্কা আৰু আশাৰ দোলাচলৰ মাজেৰে, গছখনৰ তলত এক নতুন যাত্ৰাৰ সূচনা কৰিলে।

১০

চাহপাতৰ সুবাসৰ অন্তিম পৰ্বত নিপুনে যি সত্য উন্মোচন কৰিলে, সি কল্পনাকো অতিক্ৰম কৰা ভয়ানক বাস্তৱ। পূজাৰ ৰাতিপুৱা গাঁওখন একেবাৰে নিস্তব্ধ হৈ পৰিছিল। গছৰ তলত জ্বলাই ৰখা প্রদীপবোৰ কালি শুকান পাতত পৰি দহ খাই গ’লেও, গাঁওবাসীৰ মনত ভয়ৰ আভা বৰ্তি আছিল। ক’ত জানো কোন ক্ষণত পুনৰ সেই অস্বাভাৱিক হাঁহি গৰ্জি উঠিব, এই ভয়ই সকলোকে আৱৰি ধৰিছিল।

নিপুন এতিয়াও কাগজত লিখি ফুৰিছিল—হাঁহিৰ উৎস কেনেকৈ আৰম্ভ হ’ল, কোনে প্ৰথম শুনিলে, আৰু গাঁওবাসীৰ অভিজ্ঞতাৰ সৈতে সজোৱা সিহঁতৰ দৈনন্দিন আতঙ্ক। কিন্তু সকলোতকৈ গুৰুত্বপূর্ণ আছিল সেই গছখনৰ তলৰ মাটি। পূজাৰ সময়ত যিদৰে মাটি কম্পাই উঠিছিল, তাৰ পিছতে নিপুনৰ মনে সন্দেহ জন্মিছিল—এইখিনিত কিবা এক ভয়ংকৰ সঁচা গোপন আছে।

সন্ধিয়া নামিবলৈ নালাগি নিপুন ক’তপতীয়া খননকাৰী মেচিন আনিবলৈ গাঁওবাসীৰ সহায় বিচাৰিলে। প্ৰথমতে সিহঁতে ভয়ত আপত্তি জনালে—“গছখনৰ মূৰত হাত দিয়া মানে হাহিৰ আত্মাক খঙালোৱা।” কিন্তু নিপুনে দৃঢ়স্বৰে ক’লে, “যেতিয়ালৈকে সত্য নাজানো, আতঙ্ক শেষ হ’ব নোৱাৰে।” শেষত কিছু সাহসী যুবক তাৰ লগত যোগ দিলে।

যান্ত্ৰিক গর্জনৰে গছখনৰ মূৰ সংলগ্ন মাটি খনন আৰম্ভ হ’ল। প্ৰথমতে পাথৰ, শিকাৰ লগৰ মাটি উঠিল। কিন্তু কিছুমান গভীৰতাত গঢ়ি থকা মাটিৰ তলত উন্মোচিত হ’ল মানব হাড়—সৰসৰি গোটে গোটে থুপ। জ্যোৎস্নাৰ ফাকলিতে পোহৰ পৰাৰ লগে লগে সিহঁতৰ বুকু শীতল হৈ পৰিল। হাড়বোৰ কেবল দুজন তিনিজনৰ নহয়, শতাধিক দেহৰ অৱশেষ।

নিপুনৰ হাত কঁপি উঠিল, তথাপি তেওঁ প্ৰতিটো দৃশ্য ছবি আৰু নথিপত্ৰত সংৰক্ষণ কৰিলে। অলপতে গাঁওৰ বুঢ়া এজন সোৱাৰি উঠিলে—“এইবোৰ চাহবাগিচাৰ প্ৰথম মালিকে হত্যা কৰা শ্রমিকসকলৰ হাড়।” গল্পটো তেতিয়াহে সিহঁতৰ ওচৰলৈ গল। বাগিচাৰ প্ৰথম ইংৰাজ মালিকে শতাধিক কৰ্মচাৰীক নিষ্ঠুৰভাৱে হত্যা কৰিছিল। জমি অধিকাৰ কৰিবলৈ আৰু বিদ্ৰোহ দমন কৰিবলৈ সিহঁতক কুৰি কুৰি গছৰ মূৰত কবর দিছিল। তাৰ পিছত মালিকে হঠাৎ উধাও হোৱাৰ কথাও গাঁওত কিংবদন্তী হৈ ৰ’ল।

সেই হত্যাৰ নিঃশব্দ চিৎকাৰেই শত বছৰ ধৰি গছখনৰ তলত চাপি থকা আছিল। নিপুণে বুজিলে—সেই আত্মাসকল অশান্ত হৈয়ে হাঁহিৰ ৰূপত বাহিৰলৈ ওলাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল।

যেতিয়া খননকাৰ্য শেষ হ’ল, গাঁওখনৰ মানুহ হাড়বোৰ একেলগ কৰি ধৰ্মীয় আচাৰ-অনুষ্ঠান কৰিলে। দীৰ্ঘ সুৰে শুদ্ধ মন্ত্র উচ্চাৰণ হ’ল। কিন্তু ঠিক সেই মুহূর্ততে অদ্ভুত এক ঘটনা ঘটিল। গছখনৰ পাতবোৰ সোঁতৰহীন বতাহত জোৰে জোৰে কঁপিবলৈ ধৰিলে। আৰু পাহাৰৰ পৰা বজ্ৰপাতৰ দৰে গৰ্জন উঠিল—হাঁহি, ভয়ংকৰ হাঁহি।

নিপুনৰ মাইক্রোফোন, কেমেৰাত সকলো বন্দী হ’ল। হাঁহিৰ শব্দে মাটি কঁপালে, দেউলৰ ঘণ্টাজনাও একে সময়তে নিজে নিজে বাজি উঠিল। যেন হত্যাৰ ন্যায় আজিও নোহোৱা, আত্মাসকলে হাড় উন্মোচিত হোৱাতো অধিক ব্যথিত। গাঁওবাসী ডৰি গৃহলৈ পলাই গ’ল। কেৱল নিপুন, তেওঁৰ সহায় ক’ৰবাত তিনিজন, আৰু আগতীয়া পুৰোহিতজন থিয় হৈ ৰ’ল।

অলপ পাছতে হাঁহি স্তব্ধ হ’ল। সেউজীয়া পাৱনত ভাঁজ খাই থকা গছখন স্তব্ধ হৈ ৰ’ল। কিন্তু নিপুনে জানিছিল—এই সাময়িক নিৰৱতা। এই হত্যাৰ কলঙ্ক মাত্ৰ এক খবৰকাগজৰ কলামত শেষ নহ’ব। তথাপিও তেওঁ দায়িত্ব নিদ্বিধাই গ্ৰহণ কৰিলে—প্ৰতিবেদন লিখিব লাগিব।

কিছু সপ্তাহৰ ভিতৰতে নিপুনৰ লেখা প্ৰকাশ পালে। চাহবাগিচাৰ শ্ৰমিকবধৰ কাহিনী সমগ্ৰ ৰাজ্যতে হৈচৈ তুলিলে। সাংবাদিকতাবিদ, ইতিহাসবিদ, সমাজকৰ্মী—সকলোৱে সেই প্ৰতিবেদনত মন্তব্য কৰিলে। গাঁওখনো বহল দিশে জনাজাত হ’ল। কিন্তু এই খবৰ পঢ়ি থকাবোৰৰ মাজত এটা অদ্ভুত শিহৰণ বহি গ’ল—প্ৰতিবেদনৰ অন্তিম টোপোলাত নিপুন লিখিছিল:

“হাঁহি হয়তো একদিন থামিব। কিন্তু গছখনৰ গাঢ় আঁতৰত যি শব্দ আজিও থৰিকি থৰিকি ঘূৰি থাকে, সেয়া সাক্ষী—অন্যায় কেতিয়াও সমাধি হোৱা নাই।”

কিন্তু যি ভয়ানক ঘটনাই ইতিহাসৰ লগত বৰ্তমানক মিলাই দিলে, তাৰ অন্ত পৰিলোকে নিপুনৰ জীৱনত। প্ৰতিবেদন প্ৰকাশিত হোৱাৰ কেইদিনমান পাছতে নিপুন গায়েব হ’ল। তেওঁ শেষবাৰৰ বাবে গাঁওখনলৈ গ’ল বুলি লোকসকলে জানিছিল, কিন্তু তাৰপৰ তেখেতক কেতিয়াও দেখা নগ’ল।

পুলিশ অনুসন্ধান কৰিলে, খবৰচবাৰলৈ চিঞৰ মেলিলে, কিন্তু কোনো সন্ধান পোৱা নগ’ল। কেৱল গছখনৰ তলৰ ওচৰত এটা ৰেকৰ্ডাৰ উদ্ধাৰ হৈছিল। তাৰ ভিতৰত স্পষ্টকৈ ধৰা পৰিছিল—প্ৰথমে নিপুনৰ কণ্ঠ, তেওঁৰ ডায়েৰিৰ পৰা কিছুমান টোকা পঢ়া, তাৰপিছত… সেই একে ভয়ংকৰ হাঁহি। আৰু তাৰপিছত নিস্তব্ধতা।

ৰেকৰ্ডাৰখন আজিও সাংবাদিক সংঘৰ আর্কাইভত ৰখা আছে। কেতিয়াবা গবেষকসকলে প্লেবেক কৰি শুনিবলৈ চেষ্টা কৰে, আৰু প্ৰতিবারে সিহঁতৰ বুকুৰ হাড় কঁপি উঠে। গাঁওবাসী আজিও বিশ্বাস কৰে—নিপুনক সেই অশান্ত আত্মাসকলে লগত লৈ গৈছে, যিহেতু তেওঁ সিহঁতৰ গোপন সত্য বিশ্বত উন্মোচিত কৰিছিল।

এনেদৰে শেষ হ’ল নিপুনৰ যাত্ৰা—একজন সাংবাদিকৰ যি প্ৰয়াস আছিল সত্যৰ সন্ধান, সেয়া তেওঁৰ নিজৰ জীৱনৰেই অন্ত্যত পৰিণত হ’ল। গাঁওখন আজিও হাঁহিৰ সুৰত থৰিত, কিন্তু মানুহে জানে—আতঙ্কৰ আঁৰত আছে অতি প্ৰয়োজনীয় এক সঁচা, যাক নিপুনে মুক্তি দিয়াৰ চেষ্টা কৰিছিল।

____