টেঙাখালিৰ টেঙা গছ

অপূৰ্ব গগৈ

টেঙাখালিৰ গাঁওখন মাত্ৰ পুৱা জাগি উঠিছিল, জুইৰ ধোঁৱা আৰু গৰুৰ ঘণ্টাৰ শব্দেৰে আবৰি উঠিছিল গাওঁখনৰ আকাশ। হালধীয়া মাটিৰ পথেদি এখন নীলৰঙৰ জীপ গৈ আছিল, য’ত বহি আছিল এজন সদ্য বদলি হোৱা ইংৰাজী শিক্ষক— জয়ন্ত বৰা। চকুত এক গম্ভীৰতা, মুখত নিঃসঙ্গতা, আৰু হাতত ধৰা এটা ডায়েৰী, য’ত তেওঁ সদায় নতুন গাঁৱত পোৱা অভিজ্ঞতা লিখি ৰাখে। টেঙাখালিৰ বিদ্যালয়খন যদিও সৰু, তাৰ ইতিহাস আছে আৰু শিক্ষাৰ প্ৰতিও কিছু মান থাকে বুলি তেওঁ শুনিছিল। জীপখন গাঁওখনৰ মাজেৰে গৈ থাকোতেই গাঁওবাসীৰ চকু জিপৰ দিশে ঘূৰি আহিছিল— নতুন মানুহ, নতুন পইচন, আৰু তেওঁলৈ নতুন কল্পনা। “এইজনেই হ’ব নতুন শিক্ষকজন”, কোৱা বুলি এগৰাকী বুঢ়ীয়ে চাৰুখুৰীয়া বাটত হাতত পানীভৰা ঘটি লৈ থমকি ৰ’ল। হোষ্টেলটো বিদ্যালয়ৰ পিছফালে, এখন জৰ্জৰিত বৰগছৰ কাষত। জীপটো ৰখা হ’ল, আৰু এজন পুৰণি দারোয়ান “নমস্কাৰ সাৰ!” কৈ আগবাঢ়ি আহিল। ভিতৰলৈ ল’লে জয়ন্তক, য’ত খুন্দা খুন্দা কাঠৰ খাট, এটা টিনৰ আলমাৰী, আৰু এচাটি জানলা থকা এটা কোঠা আছিল—অত্যন্ত সৰল, কিন্তু নিবিড়।

দিনটো কেটিয়াই উজলি গ’ল, আবেলি হোৱাৰ লগে লগে পৰুৱাৰ ঘঁহনি আৰু টেঙাৰ কঁপনি গাঁওখনত অনুভৱ হ’ল। আবেলিৰ চাহ খাই থাকোঁতেই, দারোয়ানে চেঁচামেচি নকৰাকৈ এটা কথা কৈ গ’ল— “সাৰ, সন্ধিয়া ৬ বজাৰ পাছত বিদ্যালয়ৰ পিছুফালে যোৱাৰ দরকাৰ নাই, বিশেষকৈ টেঙা গছটো য’ত আছে।” জয়ন্তে আচৰিত হৈ সুধিলে, “কিয়?” — কিন্তু তেওঁ মাত্ৰ এটা চকুৰ ইঙ্গিত পাই চুপ হৈ ৰ’ল। নিশা, চুপচাপ হৈ পৰা গাঁওখনখনৰ পৰা সৰু সৰু শব্দ আহি আছিল—কুকুৰৰ চিঞৰনি, পাৰত গছৰ পাতৰ গাজনি, আৰু দূৰৰ পৰা কিবা ৰন্ধাৰ গন্ধ। হোষ্টেলৰ জানলাৰ কাষতে বহি জয়ন্তে দূৰৰ পুৱালিৰ দৰে দীঘল গছটো চালে—টেঙা গছ। কিবা অদ্ভুত অনুভূতি হ’ল, যেন গছটো বৰ জীয়াই থকা, পাতবোৰ অলপ অলপ নাচি আছে যদিও বতাহ নাছিল। চাদৰটো বগৰাই আহি কঁকালত পৰিল। সেই গছটো গাঁওখনৰ ঠিক শেষত, খেতিৰ পথাৰ পাৰ হৈ, এখন ঠাণ্ডা গলিৰ দাঁতিত। গছটোৰ কাষত আলো নাছিল, আৰু বাতিটো অলপ আঁতৰতেই ৰুকুকি কৰি জ্বলি আছিল। সেই নিশা, জয়ন্তৰ শুই পৰাৰ আগেয়ে তেওঁ টেবুলত তেওঁৰ ডায়েৰীখন খুলিলে আৰু লিখিলে: “১ম দিন — গাঁও শান্ত, মানুহ ভাল। কিন্তু টেঙা গছটো, কেতিয়াবা যেন মোৰ দিশে চাই থাকে। এটা গছ… কিন্তু তাত কিবা আছে, নিশ্চয় আছে।”

পৰদিনা পুৱা বিদ্যালয়ৰ কাকতপত্ৰ সাজি তেওঁ পাঠদান আৰম্ভ কৰিলে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকল লাজুক, নম্ৰ; কিন্তু তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে যে “Composition” শিতানত যেতিয়া তেওঁ “Describe your village” লিখিবলৈ কয়, কাহাৰো উত্তৰত সেই টেঙা গছটোৰ উল্লেখ নাছিল। যেন গছটো কাৰোবাৰ গাঁওখনৰ অংশেই নহয়। ছাত্ৰ এজন— নাম বিকাশ—চকুপিন্ধা, উদাস, আৰু নিজৰ খাতা আঙুলিৰে খুন্দি থাকিল। জয়ন্তে সুধিলে, “বিকাশ, তই টেঙাখালিৰ ক’ত বাস কৰা?” ছাত্ৰজনে মাত্ৰ উত্তৰ দিলে, “তালগছৰ পুখুৰীৰ ওচৰত।” আৰু তাৰ পাছত দৃষ্টিৰে তেওঁ কিছু অভিমানিক ভয় বুটলি ক’লে, “সাৰ, গছটোৰ কথা ক’লে ওলাই আহে।” জয়ন্ত অলপ আচৰিত হ’ল, কিন্তু সেই মুহূৰ্ত্ততে বিদ্যালয়ৰ ঘণ্টা বজিল। তেওঁ ঠিক কৰিলে—এই গছটোৰ বিষয়ে অলপ বেছি জানিব লাগিব। তেওঁ সন্ধিয়া সময়ত গাঁও চাৰিওফালে খোজ কাঢ়ি ওলাল, কিবা অলপ জানিবলৈ। লগ পাই গ’ল এগৰাকী বৃদ্ধ — লখীমামা বুলি জনাজাত। লখীমামাই বহি বহি গল্প কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে— “এই গছটোৰ তলত এটি দোষ আছে সাৰ। বছৰি এখন ৰাতি, কোৱা হয় পূৰ্ণিমাৰ নিশা, কোনোবাই দেখা পায় কিবাকিবি। আৰু যিসকল ল’ৰা-ছোৱালী কৌতূহলী হৈ ওলাই যায়, তেওলোকৰ মনখন সলনি হৈ পৰে। আনকি এজন শিক্ষক আছিল, ২০ বছৰৰ আগতে, তেওঁ নিজেই গছটোৰ ওচৰলৈ গৈছিল— আৰু পিছত বিদ্যালয় এৰি দিছিল।” জয়ন্ত চুপচাপ শুনি থাকিল। তেওঁৰ চকুত উজলিব ধৰিলে কৌতূহল আৰু এজন শিক্ষকৰ দায়িত্ব— সত্য উন্মোচন কৰা। টেঙাখালিৰ টেঙা গছ যেন নিজৰ ভিতৰত শতাধিক কথা লুকাই ৰাখিছে, কিন্তু কিমান দিন? জয়ন্ত বুজি আছিল, এই গছটোৰ কাহিনী ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ মনৰ পৰা আঁতৰাবলৈ হলে প্ৰথমে তেওঁৰেই জানিব লাগিব— কি আছে এই গছটোৰ ছাঁত? কিয় সৰহতে ভয় কৰে? আৰু… কি ঘটিছিল সেই পূৰ্ণিমাৰ নিশাত?

***

টেঙাখালিৰ দিনবোৰ যেন বেগ পায়, কিন্তু ৰাতিবোৰ সেইবিলাকে বেছি দীঘল লাগে। জয়ন্ত বৰা গাঁওখনত তৃতীয় দিনটো পাৰ কৰিলে। দিনত ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলৰ লগত ব্যস্ত সময় কটাবলৈ তেওঁ ভাল পাইছিল— শুদ্ধ ভাষা, নতুন শব্দৰ ব্যাখ্যা, আৰু Composition কেছেগৰাকী ছাত্ৰীৰ মনৰ পৰা অহা অপূৰ্ণ বাক্য; এইবোৰেই যেন তেওঁৰ শিক্ষকতাৰ পুষ্টি। কিন্তু আবেলি পৰিলেই তেওঁৰ মনখন এক আশঙ্কাৰ মেঘত আৱৰি পৰে। যেন গাঁওখনৰ সেউজীয়া শূন্যতাৰ মাজত কোনোবা এটা অদৃশ্য চকু তেওঁৰ গতি-বিধি লক্ষ্য কৰি থাকে। দুচকুত ঘুম নাহিলে তেওঁ জানলাটোৰ কাষত বহি টেঙা গছটো চাই থাকে— গছটো চিৰকালৰ বাবে স্থিৰ, কিন্তু তাৰ মাজত যি নীৰবতা থাকে, তাক বিশ্বাস কৰা নাযায়। তাৰ পৰা যেন কিবা আহিব পাৰে… কেতিয়াবা যি আহিব, তাক কোনো শব্দ নাই, কোনো ছাঁ নাই—কিন্তু শীতলতাই যেন আগতে জ্ঞাপন দিয়ে।

চতুৰ্থ দিনটো ৰাতি আছিল শুক্ল পক্ষৰ এক প্ৰায়-পূৰ্ণিমা। গাঁওখনত বেলি পাহৰাৰ লগে লগে মানুহে তেওঁৰ ঘৰৰ আঁচলত আলো জ্বলাই দিলে। জয়ন্ত আচৰিত হ’ল— যেন ক’লা, গভীৰ অন্ধকাৰৰ বাট বন্ধ কৰিবলৈ গাঁওবাসীয়ে নিজৰ অংশত আলো ৰখে। সেই নিশা তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—এইখিনিৰ পৰা বেছি লুকুৱাই থকা উচিত নহয়। তেওঁ পিন্ধিলে গা-ঢাকা জেকেট, লাইটটো হাতে ল’লে, আৰু নীৰৱতাৰে গছটোৰ দিশে আগবাঢ়িল। পথাৰত ধান-পাটৰ পাতবোৰে তেওঁৰ খোজৰ শব্দ গিলি পেলাইছিল, যেন তেওঁ গোপনে কোনো গুপ্ত দিশে আগবাঢ়ি আছিল। গছটোৰ ওচৰ পাই হঠাৎ তেওঁৰ ভিতৰত এটা ঠাণ্ডা অনুভূতি জগাৰ হ’ল—ঠিক যেন শৰীৰৰ পৰা ৰক্ত টানি লৈ নিবলৈ এটা সাৱধান হাত ওলাই আহিছে। বাতাহ নাছিল, তবুও পাতবোৰ কম্পিত। গছটোৰ তলত থিয় হৈ জয়ন্ত চকু মুদিলে। আৰু চোতালখনত তেওঁৰ হাতত ধৰা টৰ্চটো অলপ অলপ কৰি জ্বলি নিবি ধৰিলে। তাৰ ম্লান পোহৰৰ মাজতে তেওঁৰ আগত দেখা পালে—এটা পাতল, চাদা ধৰণৰ কিবা যেন, যেন কোনো ছাঁ—মানুহৰ আকৃতি, কিন্তু মুখটো একেবাৰে ক’লা…! তেতিয়া হঠাৎ এক কঁপনি তেওঁৰ মগজুলৈ গৈ চিঞৰি উঠিল। তেওঁ আকৌ চকু খুলিলে—তেও কোনোবিলাক পাতহে দেখা পালে।

পিছদিনা, বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ আগতেই, তেওঁ হোষ্টেলৰ পিছফালে থকা এটা তামোল-পান সোৱাদৰ দোকানত গ’ল। দোকানটো ৰখা হাছেম নামৰ লোকজনে জয়ন্তক সলনি এক মনোভাৱত চাই থাকিল। তেওঁ চুপে চুপে সুধিলে, “সাৰ, আপুনি নিশা গছটোৰ ওচৰলৈ গৈছিল নেকি?” জয়ন্তে হাঁহিৰে বিষয়টো উটৰণ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিলে, কিন্তু হাছেমজনে তৎক্ষণাৎ বলিলে, “সাৰ, নকৰিব। আমাৰ এই গছটোত এটি আত্মা আছে। ই দেখোন সাধাৰণ কথা নহয়।” হাছেমে কোৱা মতে, গছটোৰ তলত প্ৰায় ৪০ বছৰ আগতে এটা “ঘটনা” ঘটিছিল। এজনী গৰ্ভৱতী মহিলা, যিজনে বিবাহৰ ন্যায় বিচাৰি গাঁও আহিছিল, আকস্মিকভাৱে গছটোৰ ওচৰত মৃত্যু পায়। গাঁওবাসীয়ে তাক “ডাইনী” বুলি সন্দেহ কৰি তেওঁক সুধা-পূৰা নকৰাকৈ মৰিলে। লাশটো পুতি দিয়া হৈছিল গছটোৰ পেটলাতেই। সেই দিনৰ পৰা পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি গছটোৰ তলত “মহিলা”জনী ওলাই আহে, কিছুমান সময়ত শিশু সদৃশ শব্দও শুনা যায়। গাঁওখন এই ঘটনাক “টেঙা গছৰ অভিশাপ” বুলি মানে। এই কথাবোৰ শুনি জয়ন্তৰ ভিতৰত জাগে দায়িত্ব—ইয়াৰ যুক্তি বিচাৰ কৰিব লাগিব, আৰু যদি কোনো সত্য আছে, তাক পোহৰলৈ আনিব লাগিব। শিক্ষক মানে কেৱল পাঠদান নহয়— তেওঁ বিশ্বাস কৰে সত্য শিক্ষা মানে নিজে বুজি, আনক বুজোৱা। গছটোৰ ছাঁয়ত লুকাই থকা এই অতীতক বুজাটো প্ৰয়োজনীয়। আৰু তেওঁ ইতিমধ্যেই স্থিৰ কৰে, পৰৱৰ্তী নিশা তেওঁ আকৌ গ’লে, একা নহ’ব— সেয়া লিখিত কাহিনীৰ লগে লগে তুলনা কৰিব লাগিব। কাৰণ তেওঁৰ লক্ষ্য হ’ল—এই ৰহস্যৰ গেৰাকল উন্মোচন কৰা।

***

জয়ন্ত বৰাৰ মনখন দিনৰ পোহৰতো এতিয়া অন্ধকাৰতে ভৰা। তেওঁ যদিও বাহিৰে সুস্থ, শিক্ষকৰ দায়িত্বত ব্যস্ত আছিল, ভিতৰভাগত এক অজান আশঙ্কা, কৌতূহল আৰু অপৰাধবোধে স্থান লৈছিল। টেঙা গছটোলৈ গ’লে সত্য পোৱা যাব, এই আশা লৈ যোৱা নিশাৰ অভিজ্ঞতাটোৱে তেওঁৰ গাৰ ছাল ঠাণ্ডা কৰি দিছিল। বতাহ নোহোৱা নিশা, শীতল পাতৰ কঁপনি, আৰু গছটোৰ তলত দেখা সেই মুখবিহীন ছাঁটোৱে তেওঁৰ মনত এবিধ সৰ্বনাশৰ আগভাগ যেন উলিয়াই আনিছিল। তেওঁৰ অন্তৰত এখনেই প্ৰশ্ন বাজি থাকিল—সঁচাকৈয়ে যদি আত্মা থাকে, যদি তেখেত বহুত দিনৰ পৰা ন্যায় বিচাৰি এজাক মৃতপাতল পাতৰ মাজত আঁতৰি আছে, তেন্তে তেওঁৰ দায়িত্ব কি? শিক্ষকজনে শিক্ষাৰ বাহিৰে ন্যায়ৰ কাহিনী লিখিব পাৰে নে?

এই চিন্তাৰ মাজতে, পঞ্চম দিনটো ৰাতিপুৱা বিদ্যালয়লৈ গৈ তেওঁ এখন পুৰণি আলমাৰী খুলিবলৈ অনুমতি লৈছিল। সেই আলমাৰীত বিদ্যালয়ৰ ইতিহাস, পুৰণি শিক্ষকসকলৰ নথি, আৰু কেইবাটাও জীর্ণ ফাইল আছিল। উজাৰি উজাৰি থাকোঁতেই, তেওঁৰ হাতত পৰিল এখন ছিঙা খাতা—মাথোঁ “R. Deka — 1978” বুলি লিখা। ভিতৰত লিখা আছিল ইংৰাজীত, কিন্তু স্পষ্টকৈ পঢ়া গৈছিল— “I have seen something under the fig tree. Not once, but three times. Her voice… the whispering cry of someone lost, someone wronged.” পৃষ্ঠাবোৰ অলপ চেঁচা, কালি দাগেৰে ভৰপূৰ, আৰু অলপ ঠাইত কেঁচা। এই ডায়েৰীখন কোনোবাৰ বাবে সাধাৰণ নাছিল। R. Deka আছিল ১৯৭৮-৭৯ বৰ্ষৰ ইংৰাজী শিক্ষক— যিজনে আকস্মিকভাৱে বিদ্যালয় এৰি গৈছিল, কোনো কাৰণ নজনাই। ডায়েৰীখনত একাধিক উল্লেখ আছে — “She stands, even when there is no wind. Her sari is torn, her eyes are not eyes.” আৰু এটি পৃষ্ঠাত ডাঙৰকৈ লিখা— “Don’t go during full moon. That is the time she remembers her pain.” এই লেখাবোৰ পঢ়ি জয়ন্ত বৰাৰ শৰীৰত ৰোম খাড়া হৈ গ’ল। তেওঁ তেওঁৰ নিজা ডায়েৰীত সেই পৃষ্ঠাবোৰৰ ফটোকপি আঁকিব ধৰিলে, যেন সময়ৰ লগে লগে একেঘৰীয়া তথ্যবোৰ সুমুৱাই লৈ চাব পাৰি।

তিনিদিনৰ পাছত পূৰ্ণিমা আহিব। গাঁওখনৰ আতৰ্তিত নিশা, আলো নিভাই থোৱা দুৱাৰ, আৰু গছটোৰ ওচৰত নাহিবলগীয়া বাট, এইবোৰত জয়ন্তে এতিয়া যুক্তিৰ আঁৰত কল্পনাৰ স্থান দিব ধৰিলে। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—গছটোৰ পৰা সঁচা কথাটো বাহিৰত আনিব লাগিব। হঠাৎ সন্ধিয়া তেওঁক দেখিবলৈ আহে বিকাশৰ আইতা—জনকী বুঢ়ী। বৰ বয়স, মূৰত ধূসৰ চুলিৰে ঢপঢপীয়া, আৰু চকুত অস্পষ্টতা। তেওঁ চুপচাপ বুলিলে, “সাৰ, গছটোৰ তলত যি আছে, তাক জিনিশ বুলি নেদেখিব। তেখেত এজনী—তেওঁ গাঁওলৈ সহায় বিচাৰি আহিছিল, কিন্তু গাঁওয়ে তেওঁক চুবুৰীৰ ভয়ত মাৰিলে। কেৱল এজন মানুহ আছিল যিয়ে তেখেতক বিশ্বাস কৰিছিল… সেয়া আছিল আগৰ শিক্ষকজন।” জনকীৰ কথা শুনি জয়ন্তৰ মনত এক পুৰণি ছবি আঁকা হ’ল—ৰাতিপুৱাৰ পোহৰত মুখ বগা, চকু নিৰ্বাক, এটি আত্মা — যিয়ে প্ৰতি বছৰে ওলাই আহে, কেৱল এজন ন্যায়প্ৰেমী মানুহৰ আশাত।

পিছদিনা, চুপে চুপে সন্ধিয়া ৭.৩০ বজাৰ ফালে জয়ন্ত বিদ্যালয়ৰ পিছফালে ওলাই যায়। গছটোৰ ওচৰত বহি থকাটো সহজ কাম নহয়—অভ্যন্তৰৰ ভয়, পৰিৱেশৰ নীৰবতা, আৰু জানিব নোৱাৰা সম্ভাৱনাই একেলগে চাপ সৃষ্টি কৰে। তেওঁ ল’লে তেওঁৰ টোৰ্চ, কেমেৰা, আৰু এটা ৰেকৰ্ডাৰ—কোনো শব্দ ধৰা পৰে নেকি, তাক ধৰিবলৈ। তেওঁ গছটোৰ ২০ ফুট আঁতৰত বহি ৰ’ল। প্ৰথম ৩০ মিনিট কিবা নহ’ল—মাত্ৰ কুকুৰৰ দূৰচিয়াঁহ, আৰু বতাহত খহি পৰা পাত। হঠাৎ, তেওঁৰ কাণেৰে এখন নাৰী কণ্ঠৰ সোঁতা পাৰ হ’ল—নীৰৱ, যেন হাঁহিকলীয়া কান্দোনৰ দৰে। “মই কোনে, ক’লৈ যাওঁ…?” সেই শব্দটো স্পষ্ট, যদিও বাতাহে ওলমাই দিছিল। গছটোৰ ওচৰত এখন সাদা দুখনীয়া ছাঁ, যেন বতাহতে উৰিছে। ছাঁটো এটি সৰল পদক্ষেপত আগবাঢ়ি আহিছিল—মুখ দেখা নাযায়, কিন্তু কাঁধৰ ওপৰত টাঙি দিয়া এখন সাৰি স্পষ্ট। কেমেৰাৰ ৰেকৰ্ড বুটাম টিপিবলৈ গৈ তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে—ব্যাটাৰী গ’ই গ’ল। টোৰ্চো নিভি গ’ল। এখন বৰ অন্ধকাৰলৈ তেওঁ চাই ৰ’ল—নহয়, এইটো কেৱল গল্প নহয়। এইটো বাস্তৱ, আৰু তেওঁৰ আগত এখন অপূৰ্ণ ইতিহাস ৰৈ আছে।

***

পৰদিনা ৰাতিপুৱা গাঁওখনৰ ওপৰত ৰবিৰ কিৰণ পৰিলেও জয়ন্ত বৰাৰ মুখত তাৰ কোনো প্ৰভাৱ দেখা নাপালে। তেওঁৰ চকুত তন্দ্ৰা, গালত আল্পি, আৰু মনত তীব্ৰ চিন্তা। পূৰ্বৰ দিনটোত টেঙা গছৰ ওচৰত দেখা পোৱা ছাঁ, কণ্ঠস্বর আৰু ইলেকট্ৰনিক সামগ্ৰীৰ অকস্মাৎ বিকল হৈ পৰা—এই সকলোবোৰে তেওঁৰ ভিতৰতে তীব্ৰ আলোড়ন সৃষ্টি কৰিছিল। গাঁওখন সাৰ পৰাৰ আগতেই, তেওঁ বিদ্যালয়ৰ লগত লাগি থকা পুৰণি ঘৰত প্ৰৱেশ কৰিলে। এইটো আছিল এখন গুদামঘৰ সদৃশ ঠাই, য’ত বহু বছৰ ধৰি কোনো লোকে খোলনাই নাছিল। ভিতৰত কাগজেৰে ভৰা চিন্দিৰি বস্তা, জং ধৰা টেবুল আৰু তলত এটা ঢকা থকা কাঠৰ বাকচ আছিল। তাক খোলাৰ লগে লগে এক ধূলিৰ ডাৱৰে আৱৰি ধৰিলে, কিন্তু তেওঁৰ মনৰ কৌতূহল সেই ধূলিৰে নুশালগিল। ভিতৰত আছিল কেইখন পুৰণি খাতা, কেইটামান কালচিৰা ফাইল আৰু এখন গোট খোৱা চামৰাৰ খোলৰ ভিতৰত থকা এটি ডাইৰী—যাৰ ওপৰত ম্লান হস্তাক্ষৰে লিখা আছিল: “R. Deka — Personal Notes 1978 – Confidential”.

ডাইৰীখন খুলি তেওঁ যত্নেৰে পৃষ্ঠা উলিয়াব ধৰিলে। প্ৰথম দুটো পৃষ্ঠাত বিদ্যালয় আৰু গাঁওখনৰ জীৱনৰ সাধাৰণ বিবৰণ আছিল—ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, শিক্ষকমণ্ডলী, খাদ্যাভ্যাস। কিন্তু পাচত, এটা শিতানৰ শিৰোনাম আছিল—“The Tree Behind the School”। তাৰ তলত ডেকা সাৰে লিখিছিল: “First noticed on the night of March 12, 1978. A soft voice called out to me from behind the tree. I thought it was imagination. But then, I saw her…”। আগৰ অধ্যায়ত শুনা শব্দ আৰু দৰ্শনৰ প্ৰতিধ্বনি যেন ডায়েৰীৰ শব্দবোৰত পুনৰ দেখা দিলে। পৃষ্ঠাবোৰত বৰ্ণনা কৰা হৈছিল এটি মুখবিহীন, গম্ভীৰ, ছায়াৰ দৰে ৰমণীৰ বিষয়ে—যিয়ে পূৰ্ণিমাৰ নিশা গছটোৰ কাষত চকুত পৰে। ডেকা সাৰে বিশ্বাস কৰিছিল যে এই আত্মাটো কোনো অতৃপ্ত আত্মা—এজনী গৰ্ভৱতী মহিলাৰ, যাক গাঁওবাসীয়ে অন্যায়ভাৱে হত্যাকাণ্ড কৰিছিল। তেওঁ কয়, “She doesn’t want to hurt. She just wants to be heard. She walks slowly, always from left to right, her sari torn, her hands stretched.”

এই কথাবোৰ পঢ়ি জয়ন্তৰ হাত কঁপিবলৈ ধৰিলে। ১৯৭৮ চনত এই শিক্ষকজনেও ঠিক একে ধৰণৰ দৰ্শন পাইছিল, আৰু তেওঁ আত্মাটোক ‘অপদেবী’ বুলি নহয়, ‘অপমানিত’ বুলি ব্যাখ্যা কৰিছিল। ডায়েৰীৰ এক অধ্যায়ত তেওঁ লিখিছিল—“She is not a spirit of vengeance, but of pain. And pain speaks only when no one listens.” এই শব্দবোৰে জয়ন্তৰ ভিতৰত এক নতুন উপলব্ধি সৃষ্টি কৰিলে। হয়তো, আত্মাটোৰ গছটোত থাকিবলৈ অন্য এক কাৰণ আছে। হয়তো তেওঁ মুক্তি বিচাৰে, শাস্তি নহয়। আৰু সেয়া সম্ভৱ যদি সেই অতীতৰ সত্য উন্মোচিত হয়।

জয়ন্ত ডায়েৰীখনৰ অন্তিম অংশত লিখা এখন নামৰ উল্লেখ পালে—“Manorama Devi”. তেওঁৰ আগ্ৰহ আৰু ডাঙৰ হ’ল। তেওঁ গাঁওখনৰ বুঢ়া-বুঢ়ীৰ পৰা সুধ-পুছ আৰম্ভ কৰিলে। কেইবাজনাৰ মুখেৰে তেওঁ জানিলে—মনৰমা দেবী আছিল এটি শিক্ষিতা, গৰ্ভৱতী মহিলা, যিয়ে চুবুৰীৰ এজন প্ৰভাৱশালী ব্যক্তিৰ ওপৰত কেস চলাবলৈ গাঁও আহিছিল। সেই ব্যক্তিজনে মিথ্যাচাৰ আৰু ধর্মীয় গুজবৰ জাল বিছাৰি মনৰমাক “ডাইনী” বুলি ঘোষণা কৰে, আৰু গাঁওবাসীয়ে তেখেতক গছটোৰ তলত মাৰি পেলায়। হত্যাৰ পিছত তেওঁক সততে পুঁতি দিয়া হয় সেই গছটোৰ পেটলাত। সেই ঘটনাৰ পিছৰ পৰা প্ৰতিটো পূৰ্ণিমাৰ নিশা, গছটোৰ ছাঁত সেই মুখবিহীন সৰি পৰা চাদৰৰ নিচিনা মহিলা জনীৰ দৰ্শন হয়। জয়ন্তৰ মনে মনে জাগি উঠিল এক জেদ—এই কাহিনী চাই চাকি নোহোৱা দুচকুৰ মাজত বন্দী থাকি থাকিব নালাগে। সত্যক সন্মান দিব লাগিব। মনৰমা দেবীক কোনোবাই যদি কথাৰে সান্ত্বনা নিদিয়ে, যদি কোনোবাই তেওঁৰ কাহিনী শুনি সাক্ষ্য নিদিয়ে—তেন্তে তেওঁৰ আত্মাই কেতিয়াও শান্তি নাপাব।

***

মাহেক গাঁৱৰ নিশা যেন আহিলেই অলেখ গোপন প্ৰশ্নেৰে পূৰ্ণ হৈ পৰে। অনন্তজ্যোতি দাসে তেওঁৰ ঘৰৰ দেউলীত বহি আছিল, তেতিয়াই এজন পুৰণি মানুহে কোৱা কথাবোৰ তেওঁৰ মনত বাজি উঠিল—”টেঙাখালিৰ টেঙা গছটোত বছৰি এটি আত্মা ওলাই আহে… আৰু যিয়ে তাক ব্যাহত কৰে, তেওঁৰ জীৱনত অশান্তি আহে।” অনন্তজ্যোতি বৰ্তমান বহুত গভীৰভাবে সেই ৰহস্যৰ মাজত পৰি গৈছিল। তেওঁ নিজৰ খাতাত দিনচৰ্যা আৰু বিশেষ ঘটনা লিখি থোৱা আৰম্ভ কৰিছিল। তেওঁ লক্ষ্য কৰিছিল—বিগত ৫ ৰাতি তেওঁ গছটো ওচৰত গৈছিল আৰু প্ৰতিটো ৰাতিত এটি সৰহকৈ ক’লা ছায়া যেন গছটোৰ শিপাৰে ওলমি আছিল। চাউনি এটা দিলে গায়ে কাঁহজালি উঠিছিল। লগতে তেওঁ শুনিছিল, কেতিয়াবা যেন গছৰ পৰা খোজৰ শব্দ ওলাইছিল—যেন কিবা মানুহে নুপোৱা চরণত গাঁওখনৰ কুঁহিপথেৰে খোজ কাঢ়ি থাকে।

চতুৰ্থ ৰাতিটোত অনন্তজ্যোতিয়ে এক ভয়ংকৰ অভিজ্ঞতা লাভ কৰিছিল। ৰাতি প্ৰায় দুবজাতীয়া, তেওঁৰ চকু বেছি নিদ্ৰাত আছিল। ঘৰৰ বাহিৰত পানীৰ কলৰ পৰা কিবা শব্দ আহি আছিল। সেউজীয়া সেউজীয়া লেটৰ পাতত পানীৰ টোপাল পৰাৰ শব্দত সৰগৰ হৈ আছিল পৰিবেশ। সেয়া একেঘণ্টা ধৰি চলি আছিল, কিন্তু কাকো দেখা নাপাই তেওঁ সন্দেহজনক ভাবে কলৰ ওচৰলৈ গ’ল। হঠাৎ, তেওঁৰ গাৰ ঠিক পিছফালে টেঙাখালিৰ দিশৰ পৰা এটি ঠাণ্ডা বতাহ আহি তেওঁৰ গাত স্পৰ্শ কৰিলে। সেয়া এক বেলিকা শান্ত বতাহ নহয়—সেই বৰফৰ নিচিনা ঠাণ্ডা হোৱাই তেওঁৰ হাড় জুৰুলি ধৰিলে। পিছলৈ চাই, তেওঁ দেখিলে—এক চিৰ পৰিচিত মুখ যেন! চুটিয়ে সৰকিল। গছটোৰ পৰা এটি ধোঁৱাৰ দৰে ক’লা ছায়া গাঁৱৰ মন্দিৰৰ ফালে গৈ মিলাই গ’ল। গছৰ পৰা আচলতে খোজৰ শব্দ অহা শুনি, তেওঁ লুকাই থাকিল আৰু কিছুমান শব্দ তেওঁৰ কাণত পৰিল—”মই এতিয়াও অপেক্ষা কৰিছোঁ… সেই কপট লোকৰ বাবে।”

পঞ্চম দিনৰ পুৱা অনন্তজ্যোতিয়ে বিদ্যালয়ত গ’লে দেখা পালেগৈ, স্কুলৰ ল’ব্ৰেৰীয়ান বুঢ়া ৰঘুনাথ কাকাই অলপ অসুস্থ অনুভৱ কৰিছে। ৰঘুনাথ কাকাই বৰণামূৰীয়া পুৰণি মানুহ, যি প্ৰায় পঞ্চাশ বছৰ গাঁৱত আছে। তেওঁৰ পৰা অনন্তজ্যোতিয়ে আগতকৈ বেছি কথা উলিয়াবলৈ চেষ্টা কৰিলে। ৰঘুনাথে হাঁহি এটাৰে ক’লে, “বাবা, তুমি যাক টেঙাখালিৰ গছ বুলি চিনি পাওঁ, সেইটো এটা দণ্ডবনৰ নিচিনা। সেই গছত এটা আত্মা বাস কৰে—মাধৱী। মাধৱী আছিল এই গাঁৱৰ এগৰাকী চহীদি বোৱাৰী। তেওঁ নিজৰ পতিৰ বিশ্বাসঘাতকতাত আত্মহত্যা কৰিছিল, আৰু তাৰপিচতে প্রতি বছৰৰ এই চাৰিমাহীয়া শূন্যতাত তেওঁ গছৰ ফালে ঘূৰি আহে। যাৰ ওপৰত তেওঁৰ সন্দেহ আছিল, তেওঁক বিচাৰি, আৰু যি কোনো এই সন্ধানত হাত লগায়, সিও মাধৱীৰ প্ৰশ্নৰ সন্মুখীন হয়।” অনন্তজ্যোতিৰ গা ছম ছম কৰি উঠিল। তেওঁ এতিয়া জানিছিল, ইয়াৰ পিছত বেছিদিন চুপচাপ থকা সম্ভৱ নহয়। আৰু যদি তেওঁ সত্য উন্মোচন কৰিবলৈ গৈছে, তেন্তে তেওঁক অতীতৰ দুৱাৰ খুলি সেই জীৱনৰ টানটান ৰহস্যৰ সন্মুখীন হ’ব লাগিব।

***

টেঙাখালিৰ নিশাবোৰ বেলেগ আছিল, বিশেষকৈ সেই পুৰণি টেঙা গছখনৰ চৌপাশে। ভয়ানক নিৰৱতা যেন গছটোৰ শিপাৰ পৰা ওলাই আহিছিল। চেনি বৰুৱাই স্কুলৰ কাম সমাধা কৰি নিজা কোঠালিত বহি নিজৰ নোটবুকখনত কেইটামান মন্তব্য লিখি আছিল—গছটোত দিনত বিশেষ একো দেখা নাযায়, কিন্তু ৰাতিপুৱাৰ সোঁতাহাতে লাগে যেন কিবা ঘটি থাকে। তেওঁ আজি পুৱা গাঁৱৰ মুৰব্বী ৰাজেন কাকাক লগ পাইছিল। ৰাজেন কাকাই ক’বলৈ চেষ্টা কৰিছিল—“এই গছটোত পঞ্চাশ বছৰৰ আগতে এক ঘটনা ঘটিছিল, যিটো পৰাই আমাৰ গাঁওখনৰ গাত লাগি ৰ’ল।” কিন্তু তেওঁৰ মুখ বন্ধ কৰিলে এটা অচিন ভয়—চেনিয়ে চকুত দেখিলে। ৰাজেন কাকাই শুধুমাত্র এটা নাম ক’লে—“গাংগুটী। গাংগুটী আছিল সেই গছত জুখা মৃত্যুৰ নাম।”

সেই নিশা, একেবাৰে নিৰৱতাৰ মাজত চেনিয়ে বহি আছিল। তলৰ পৰা কোনবাই গছটোৰ ফালে চাই আছিল বুলি অনুভৱ হ’ল। তেওঁ দুখন চকু টিপি উঠিল, পকেটত থকা ম’বাইলখনৰ টোৰ্চ জ্বলাই দাঙি ধৰিল গছটোৰ দিশে। ক’ত একো নাছিল, কিন্তু গছটোৰ তলত মাটিৰ ওপৰত যেন এক ছাঁ দাঁড়ি আছিল—মানুহৰ আকৃতিৰ, গছৰেই ছাঁ যেন, কিন্তু তলৰ পৰা। পাখিৰ মাত নাই, কুকুৰৰ ঘেউ-ঘেউ নাই, কেৱল ছাঁটো আছে। চেনিয়ে সাহস কৰি ওলাই গ’ল। গছটোৰ কাষত গ’লে অনুভৱ হ’ল যেন ঠাণ্ডা বৰফেৰে মুখ ঢাকিলে, এডাল কেঁচা ধুমুহাই বুকুৰ মাজেৰে পাৰ হ’ল। ছাঁটো হঠাতে গছৰ ভিতৰলৈ সোমাই গ’ল। আৰু লগে লগে, গছটোৰ ওপৰৰ পৰা এবিধ পাত তাৰে পৃষ্ঠত পৰিল, যেন কোনোবাই ইচ্ছাৰে পেলালে। পাতেৰ গাত লাল চিয়াহি দাগ আছিল—ৰক্ত!

চেনি বৰুৱা পিছু হঠি কোঠালিত ঘূৰি আহিল। ঘামত তিতা, কিন্তু ভিতৰৰ কৌতুহল আৰু বেছি। গছটোৰ গোপন কথা জানিবলৈ তেওঁ আগৰ দিনা ৰাতিপুৱা সেই ঠাইখনত মাটি খনিবলৈ সিদ্ধান্ত ল’লে। পিনে পিনে তেওঁৰ মনত ঘূৰি ফুৰিছিল গাংগুটী নামটো—কেৱল নাম নে কোনো ভয়ানক অতীত? তেওঁৰ অনুভৱ হ’ল গছটোৰ তলত কিবা লুকাই আছে, যিটো কেৱল নিশাৰেই নহয়, গাঁওখনৰ ইতিহাসৰ অন্ধকাৰতম সত্য। সেই নিশা তেওঁৰ সপোনত আহিল গছটো, গছৰ ছাঁ, আৰু এখন আঁধাৰ মুখ—যাৰ দুটা চকু পোহৰৰ নিচিনা পুৰি আছিল। শব্দ এটাই মাথোঁ শুনা গৈছিল—“ফাল!”

***

মধ্যনিশাৰ গম্ভীৰতা এজাক গাঁৱত বেলেগকৈ অনুভৱ কৰা যায়, বিশেষকৈ টেঙাখালিৰ দৰে ঠাইত, য’ত লোকৰ বিশ্বাস, অন্ধকাৰৰ বুকুত অলৌকিকতাই খোজ কঢ়ায়। সেই ৰাতিটোও এনে এটা নিশা আছিল—বতাহৰ শব্দ শুনিবলৈ পোৱা গৈছিল, যেন গছৰ পাতবোৰে কিবা গোপন কথা ক’ব বিচাৰিছে। বিনোদ বৰুৱাই ৰাতিপুৱাই ঠিক কৰিছিল যেএনেদৰে চলি থাকিলে, সত্যৰ মুখ উন্মোচন হ’ব নোৱাৰে। তেওঁ স্থিৰ কৰিলে, আজি নিশা গছটোৰ কাষত বসি থাকিব। টর্চৰ বেটাৰী সলনি কৰিলে, পকেটত ডায়েৰিটো লৈ গছটোৰ ফালে আগবাঢ়ি গ’ল। পূৰ্ণিমাৰ পোহৰে সামান্য পথ দেখুওৱা কৰিছিল, কিন্তু গছটোৰ ওচৰ চাপিলেহে অদ্ভুত হ’লে—বাতাস, পোহৰ, সকলো যেন থমকি ৰ’ল। এক ৰন্ধ্ৰসদৃশ অন্ধকাৰ গছটোক ঢাকি ধৰিছিল, যেন সময় থমকি পৰিছে। বিনোদে চকু মেলি চাই থাকিল, সন্মুখত সেই টেঙা গছ, গছৰ শিপাৰ পৰা এক ৰশ্মি যেন ওলাই অহাৰ ভাৱ।

অচিৰেই আশ্চৰ্যজনক ঘটনা আৰম্ভ হ’ল। বিনোদৰ কাষতে বতাহৰ জাকজমাকত এবিধ খঙাল গোন্ধ ফুটি উঠিল—জেউতি ফুল, বটল খোৱা ধূপ, আৰু পচা কাঠৰ গন্ধ মিলি গলগলি এটা পৰিবেশ সৃষ্টি কৰিলে। গছটোৰ পৰা আচলতে এবিধ পোহৰ ওলাই আহি শূন্যতাত ৰূপ লবলৈ ধৰিলে—এটা ছাঁ, শীতল আৰু ছাঁৰঙা, যিয়ে বেলেগেই ভাষাত কিবা যেন ক’লে। বিনোদৰ দেহটো হঠাৎ ঠাণ্ডা অনুভৱ কৰিলে, আৰু বুকুত এবিধ অচিনাকি চাপ অনুভৱ হ’ল। তেতিয়া ছাঁজনে কোৱা শব্দবোৰ বিনোদৰ মগজুত অনুবাদ হৈ বজিবলৈ ধৰিলে: “এই গছত মোৰ অভিশাপ বন্ধি আছে। মই মৰাৰ দিনা যি পাপ কৰিছিলোঁ, তাৰ প্ৰায়শ্চিত্ত এতিয়ালৈকে হোৱা নাই। বছৰি এজনক লৈ যোৱাৰ অধিকাৰ মোৰ আছে।” বিনোদ বিস্ময়ে গধুৰ শ্বাস ল’লে, ই মানে গাঁওখনত বছৰি হোৱা অদৃশ্য হোৱাৰ ঘটনাবোৰ এই আত্মাৰ কাম? তেতিয়া তেওঁ সুধিলে, “তোমাৰ মুক্তিৰ উপায় ক’ত?” আত্মাই ক’লে, “যদি কোনোবাই নিজৰ ইচ্ছাৰে অভিশপ্ত গছত ৰাতি এঘণ্টা অন্তৰালে থাকিব পাৰে, পাপ মোচন হ’ব; কিন্তু পাপো ভাগ হ’ব সেই মানুহৰ সৈতে।”

বিনোদৰ চকুত অবিশ্বাস আৰু সংকল্প একেলগে খেলা খেলিছিল। তেওঁ জানিছিল, যদি তেওঁ পিছু হটে, এই গাঁও আৰু ইয়াৰ মানুহসকল অভিশপ্ত হৈ থাকিব। কিন্তু যদি আগবাঢ়ে, তেওঁ নিজৰ জীৱনক বিপদৰ ফাললৈ ঠেলি পঠিয়াব। সেই মুহূর্ততে তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে—”মই থাকিম, আজি নিশা মই এই গছৰ তলত বহি থাকিম।” আত্মাই এটা গভীৰ হাঁহিৰে এক বিভৎস শব্দ কৰালে, যেন আকাশ কঁপি উঠিল। বিনোদ গছটোৰ তলত বহি পৰিল, নিজকে সান্ত্বনা দিয়ে ক’লে—”অভিশাপক আমি মুক্তি দিব পাৰোঁ, যদি সাহস থাকে।” ছাঁটো ধুন্ধুমাৰ হৈ মিলাই গ’ল, কিন্তু পৰিৱেশত এক অদ্ভুত চাপ অৱশিষ্ট ৰ’ল। পূৰ্ণিমাৰ পোহৰো ধীৰে ধীৰে গছটোৰ ওপৰত পৰি আছিল, যেন তেওঁক আশীৰ্বাদ দিছিল এই সাহসী সিদ্ধান্তৰ বাবে।

***

সন্ধিয়াৰ মেলত গাঁওখন হালধীয়া পোহৰৰ ওচৰত থমকি ৰ’ল। ঘৰবোৰত চাকি জ্বলিছে যদিও, গাঁওবাসীৰ চকুত এটা গভীৰ ভাব, যেন কিবা আশঙ্কাৰ আভাস। শিক্ষক বিজয় দত্ত আৰু বুধি দত্তে দিনটোৰ সকলো পর্যবেক্ষণ নথি কৰি এটা সিদ্ধান্ত লৈছিল — আজি নিশা, পূৰ্ণিমাৰ ৰাতি, টেঙা গছৰ তলত বহি আত্মাটোৰ উদয় দেখা চেষ্টা কৰিব। বুধি দত্তে ক’লে, “এয়া একমাত্র উপায়। আত্মাটোৰ প্ৰকৃতি যদি ভাল নহয়, আমি সাৱধান হ’ব পাৰিম। কিন্তু যদি সি কিবা ক’ব খুজিছে, আমি শুনিবলৈ সাজু হব লাগিব।” বিজয় দত্তৰ বুকু ঢৌ খাই উঠিল। কোনোবাই তেওঁৰ কাণে কাণে ক’লে যেন — “সাৱধান।” তথাপি তেওঁ স্থিৰ হৈ থাকিলে, কেতিয়াবা আতংক হ’লেও তেওঁৰ ভিতৰৰ শিক্ষক মন আত্মাৰ গল্পক কাহিনী হিচাপে নালাগে; তেওঁ কেতিয়াবা ভয়কো পৰীক্ষা কৰিবলৈ সদা আগ্ৰহী।

ৰাতিপুৱাই বুধিয়ে এটি বস্তা লৈ আহিছিল — ক’লা ধুতুৰাৰ ফুল, গা-গুন্ধা ধূপ, এখন পুৰণি পুথি, আৰু এটি মাটি-চকী। এইবোৰ সকলো আত্মাৰ প্ৰচলিত মন্ত্র আৰু সাধনাৰ অংশ। গছটোৰ তলত দুজনয়ে চকীৰে দুয়ো-জনাই বহি ধৰ্মীয় বৃত্ত একালেখি কাঢ়িলে। বুধিয়ে ক’লা ধূপ জ্বলাই আশেপাশৰ বতাহক গা-গুন্ধা বনালে। বিজয়ে নিজৰ বুকুৰ তলত এটা তালপাতৰ পুথি থৈ মন্ত্রপাঠ আৰম্ভ কৰিলে, যদিও কেতিয়াবা মূৰ চকুৰে গছটো চাবলৈ লব লাগিছিল। গছটো যেন বৰ দীঘল হোৱা যেন লাগিছিল; ইয়াৰ ডালবোৰে নিশাৰ পোহৰত ছায়া ছটিয়াই এক অপৰিচিত অনুকল্প গঢ়ি তুলিছিল। মাজে মাজে গছৰ পাতৰ মাজৰ পৰা কিবা ধেমালি যেন শব্দ আহিছিল, যেন ক’ব — গছটোৱে নিজেই নিশালোকক আকৰ্ষণ কৰিছে।

এগজাক্ট পূৰ্ণিমাৰ মুহূর্তত, এটা বতৰক কাঁপাই দিয়াৰ দৰে ধোঁৱা উঠিল গছটোৰ মূৰৰ পৰা। যেন ধোঁৱাটোতেই এটি আকৰ্ষণ আছিল — সেউজীয়া, ক’লা আৰু ধূসৰ ৰঙৰ মিশ্ৰণেৰে এটি অবয়ব গঢ়ি উঠিল। বুধিয়ে ততালিকে হাতত ধুতুৰাৰ ফুল লৈ মন্ত্র উচ্চাৰণ কৰিবলৈ আৰম্ভ কৰিলে। বিজয়ে চকু মুদিলে কিন্তু কাণে কাণে শুনিলে এটি কোমল মাত — “তেওঁক ক’বা, মই হেৰালেহি… মই ঘৰলৈ উভতি যাব খুজিছোঁ…” মাতটো যেন এটি যুৱতীৰ, দুখ-ভৰপূৰ, যেন বহুত বছৰ ধৰি কোনো উত্তৰ বিচাৰি আছে। বিজয়ে চকু মেলিলে, কিন্তু দেখিলে কেৱল ধোঁৱাৰ মাজত এটি ৰূপহী অবয়ব, যিয়ে গছটোৰ গাৱঁত মিলা গৈ আছিল। বুধিয়ে চিঞৰি ক’লে — “এই আত্মা শান্তিৰ আশায় আছে, তুমি শুনিবা লাগিব, বিজয়!” দুয়ো জনে গছটোৰ মাজত এবাৰ জোলোঙা নিচেই স্পষ্ট অনুভৱ কৰিলে, যেন গছটোৰ গাৰ ভিতৰত এটি অদৃশ্য কাহিনী লুকাই আছে, যিটো আজিও কোৱা হোৱা নাই।

***

ৰাতিৰ বিষণ্ণতাই যেন গাওঁখনক আৱৰি ধৰিছিল, টেঙা গছটোৰ তলত সকলো সময়ত হোৱা বতাহজাকেই নীৰৱ হৈ পৰিছিল। ৰাজেন সিঁচপুৰিয়াই ৰাতিৰ ভিতৰত পলানটোৰ কাষত ৰোৱা অবস্থাত চকু খুলিলে, তেওঁ দেখিলে ওচৰত গাভৰুজনী ৰূদ্ধ কণ্ঠে কিবা ক’ব খুজি আছে, কিন্তু মাত ওলাব নোৱাৰে। তেওঁৰ মুখখন ৰঙা আৰু চকুহাল চেপ্টা হৈ গৈছিল। “তুমি বাঁচিবা, কিন্তু গছটোক ভয় নকৰিবা,” ওঁঠে ওঁঠে সেই মেয়াজনী ক’লে। ৰাজেন থ’ মাৰি গ’ল, গছটোত কোনো আত্মা আছে বুলি তেওঁ বিশ্বাস কৰি উঠা নাই, কিন্তু এই দৃশ্যই তেওঁৰ ভিতৰত নতুন এক চাঞ্চল্য জন্ম দিলে। সেই মুহূৰ্ততে বজ্ৰপাতৰ শব্দৰ সৈতে টেঙা গছটোৰ ওখ ডাল এখন ভাঙি মাটিত পৰিল, যেন কোনো অপশক্তিৰ অস্তিত্ব প্রকাশ ঘটিল।

পৰদিনা পুৱা গাওঁত হুলস্থূল লাগি গ’ল। টেঙা গছটোৰ ডাল ভাঙি পৰাৰ খবৰে সকলোকে আচৰিত কৰিলে। ৰাজেন বিদ্যালয়লৈ যোৱাৰ পথত বুধা কাকাক লগ পালেগৈ। বুধা কাকাই সুধিলে, “নতুন মাস্টৰ, কালি ৰাতি গছটোৰ ওচৰত আছিলা নে?” ৰাজেন অলপ হেচাঁ মাৰি ক’লে, “হয় কাকা, মই ইমানদিন ধৰি গছটোৰ ৰহস্যটো বুজিবলৈ চেষ্টা কৰিছোঁ, কিন্তু গম পালোঁ যে কেৱল কথাজোৰে আমাৰ ভয়ক বান্ধি ৰাখিছে।” বুধা কাকাই চকু তিয়াই ক’লে, “ভয়টোৱে আমাৰ বিশ্বাসক নিয়ন্ত্ৰণ কৰে। বহু আগতে এই গছত এটি গাভৰু-আত্মা আটকা পৰিছিল। সি ন্যায় বিচাৰি ওলাই আহে, কিন্তু গাওঁৰ মানুহে তাক ভূত বুলি জ্বলাই পেলালে। সেই হেৰোৱা ন্যায় আজিও অপূৰ্ণ।”

এই কথাসকল শুনি ৰাজেনৰ গা জুহি উঠিল। তেওঁ বুজিলে যে যাক তেওঁ কালি ৰাতি দেখিছিল, সি আত্মা নহয়, বরঞ্চ কোনো আকুল আত্মাৰ প্রতিচ্ছবি, যাক গাওঁয়ে ভুলে-ভালে ভূতৰ ৰূপ দিছে। তেওঁ সিদ্ধান্ত ল’লে যে এই সত্য উন্মোচন কৰাটো কেৱল তত্বগত নহয়, সামাজিক দৃষ্টিৰে অত্যন্ত প্ৰয়োজন। গাওঁৰ লোকসকল যি কুসংস্কাৰত ভৰসা কৰি অন্ধকাৰৰ ভিতৰত বাস কৰিছে, সেয়া ভাঙি এক নতুন বোধ গঢ়ি তুলিবলৈ তেওঁ আগবাঢ়িব। পুৱা গছটোৰ ওচৰত থকা এক ডালৰ মূৰত তেওঁ দেখিলে পুৰণি এটি চুৰি হোৱা চামৰ বেগ, য’ত এটা পাণ্ডুলিপি থকা দেখা গৈছিল — যেন সেই আত্মাৰ শেষ খবৰ সেইখন কাগজতেই লুকাই আছে।

***

মৰাণ অঞ্চলৰ টেঙাখালি গাঁৱৰ আকাশখন সাঁঝেৰে ক’লা হৈ উঠিছিল। বতৰখন বেছি ভাল নাছিল, পূব দিশৰ পৰা এটা ঠাণ্ডা বতাহে অবিৰতকৈ বহি আছিল। সেই সন্ধিয়াৰ ক্ৰমে গা-চমকি উঠোৱা নিস্তব্ধতা গাঁওখনত নামি আহিছিল, যেন প্ৰত্যেক গৃহৰ ভিতৰত কোনো অদৃশ্য অপেক্ষা চলি আছিল। শ্ৰদ্ধানন্দ বৰুৱাই সিদিনা বিদ্যালয়ৰ পৰা ঘৰলৈ অহাৰ পিছত খাই-ল’ই তেওঁ নিজৰ টেবুলখনৰ কাষত বহি চুপচাপ বহি ৰ’ল। মনটো অলপ অস্থিৰ লাগি আছিল। যেতিয়া পুৰণি কিতাপখনৰ পৃষ্ঠা উলটাই পাইছিল যে বছৰি এখনি নিশা—নৱামী নিশা—টেঙা গছৰ তলত আত্মা ওলাই আহে, সেইদিনা তেওঁ ঠিক কৰিছিল এই ৰহস্যৰ অন্ত ধৰি থাকিবই। আৰু সেইটো ৰাতি আহি পৰিল। অন্ধকাৰৰ মাজত, এটা ফ্লাশলাইট আৰু এটা থলেৰ ভিতৰত খাতা, কলম, আৰু পবিত্ৰ গীতাৰ কিছুমান শ্লোক লৈ তেওঁ ওলাই পৰিল গাঁওৰ প্ৰান্তৰ দিশে। নিশাৰ প্ৰায় ১২টা বাজি আহিছে। গাঁওখন শুই পৰিছে, কেৱল কুকুৰবোৰৰ কেতিয়াবা আওজোৰে ভয়ংকৰ নিস্তব্ধতা চিৰি যায়।

টেঙা গছটোৰ ফালে আহি শ্ৰদ্ধানন্দ থমকি ৰ’ল। গছটো আজি অদ্ভুত ৰকমৰ লাগিল। যেন বহুদিন ধৰি গোপনে কিবা কোৱা হৈছিল, কিন্তু আজি সেই গোপন কাহিনী মুখ উজাৰি ক’বলৈ ওলাই আহিছে। গছটোৰ ওচৰলৈ আহি তেওঁ খুন্দা মাৰি বহি পৰিল। চকুৰ আগত জুইৰ কণা যেন চক্ চক্ কৰি জ্বলিব ধৰিলে, ঠাণ্ডা বতাহ এখন হঠাতে জীপ্ জীপ্ কৰি মুখৰ ফালে গ’ল। গছটোৰে ওচৰত, তেওঁ লক্ষ্য কৰিলে—মাটি এখন সৰু চকুৰ দৰে উলটি পৰিছে, আৰু তাৰ মাজৰে ধোঁৱা এবিধ উৰি ওলাই আহি আছে। হঠাতে কাণত এটা কণ্ঠ ধ্বনিত হ’ল, “শ্ৰদ্ধানন্দ… তই আহিছ কিয়?” গলা খন নৰী বা পুৰুষৰ পৰিচয়হীন, যেন বহুজনৰ গলাৰ সংমিশ্ৰণ। তেওঁ গীতাৰ শ্লোক পঢ়িবলৈ আৰম্ভ কৰিলে, কিন্তু কণ্ঠসুৰটো ক’লে, “শ্লোক নহয়, কথা শুন…” শ্ৰদ্ধানন্দৰ সন্মুখত ধোঁৱাৰ পৰা আকৃতি এটি গঠন লৈ উঠিল। বগা ধোঁৱাৰ মাজত ওলাই অহা আত্মাটোৰ মুখত শোকৰ ছাঁ, চকুত নিৰাশাৰ কুয়াশা।

আত্মাটোৱে ক’লে—সেই গছটোৰ তলত ১৯৫৩ চনত এজন শিক্ষক—গোপীনাথ সাইকৰ নামৰ—নিজৰ জীৱন ত্যাগ কৰিছিল। গাঁওখনত অপবাদ পোৱাৰ পাছত তেওঁৰ আত্মাই এই গছটোৰ সৈতে আবদ্ধ হৈ পৰে। গছটোক তেওঁ নিজৰ শ্ৰদ্ধাৰ ঠাই হিচাপে ধৰি ল’ব খুজিছিল, কিন্তু গাঁওবাসীয়ে তেওঁক ডাইনীত পৰিণত কৰি চিহ্নিত কৰিছিল। সেই দুখ, সেই অপমানৰ স্মৃতিৰে তেওঁৰ আত্মাই বছৰি এটা নিশা ওলাই আহে, কেৱল এজন সত্য অনুসন্ধানকাৰীক কথা ক’বলৈ, আশা কৰা—যেন তেওঁৰ আত্মা এখনি মুক্তি পায়। শ্ৰদ্ধানন্দে সমস্ত কথা শুনি আছিল, আৰু তেওঁৰ চকুত লৰালৰি উঠি আছিল। তেওঁ ক’লে—“মই তোমাৰ নাম পুনৰ গাঁওবাসীয়ে জানিব দিব। তোমাক মই ভুল নীতিত মৃত বুলি গণ্য নকৰিম। সত্যটো জনাবলৈ মই প্ৰতিজ্ঞা কৰিছোঁ।” আত্মাটো অলপ দীপ্তিৰে হাঁহিলে, আৰু ক’লে, “ধন্যবাদ, শিক্ষক। তই মোৰ শান্তি দিলে।” তাৰ পাছতে ধোঁৱাটো ধীরে ধীরে মিলাই গ’ল, আৰু গছটোৰ পাতবোৰ পুনৰ স্থিৰ হৈ পৰিল। শ্ৰদ্ধানন্দ ওচৰলৈ আগবাঢ়ি, টেঙা গছটোৰ তলত বহি অলপ সময় ধৰি চকু বন্ধ কৰিলে। অন্ধকাৰখন অলপ দীপ্তি লাভ কৰি যেন শান্ত হ’ল। তেওঁ জানে, সেই নিশাই অন্তৰ্ভুক্ত হ’ল ইতিহাসত—একটি আত্মাৰ মুক্তিৰ, এটি গছৰ অভিশাপ মুক্ত হোৱাৰ, আৰু এজন শিক্ষকৰ সাহসৰ গল্প হিচাপে—“টেঙাখালিৰ টেঙা গছ।”

____