জোনাকীঘৰৰ আলো

মিতুল কাশ্যপ

১

চেলেংজান—ধেমাজি জিলাৰ সীমান্ত অঞ্চলত অৱস্থিত এটা নিস্তব্ধ, সৰু গাঁও। গাঁওখনৰ চাৰিওফালে বন, নদী আৰু পাহাৰৰ মিলনস্থলী যেন কোনো সুপ্ত মানচিত্ৰৰ এখন বিস্মৃত কোণ। ইয়াৰ কাষেদি বৈ যায় নুমালঙ নদী—মাত্ৰ বৰষুণৰ দিনত যাৰ খৰস্ৰোতা উথলি উঠে, তেনে সময়ত সীমান্ত ক’ত শেষ, ক’ত আৰম্ভ—বুজি পোৱা দুস্কৰ হয়। বনৰ গাত গাঁঠি বান্ধি বান্ধি জীয়াই থকা মানুহবোৰ, প্ৰকৃতিৰ লগত যেন এক জৈৱিক সঁপিয়নিত ভগ্নস্বৰূপে জড়িত। এই গাঁওখনতে এটি পুৰণি কাঠৰ ঘৰ আছে, যাক ‘জোনাকীঘৰ’ বুলিয়েই চেনে সকলো। কাহিনীটো আৰম্ভ হয় এই জোনাকীঘৰলৈ এজন নতুন মানুহ আহি উপস্থিত হোৱাৰ পৰা—ডঃ সৃজন বৰা, এজন বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষক। সৃজন গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ পৰিসংখ্যা আৰু ইকোলজীৰ ডক্টৰেট শেষ কৰি, চৰকাৰী নিযুক্তিৰে আহিছে সীমান্ত অঞ্চলত এক জটিল বন প্ৰকল্পত কাম কৰিবলৈ। কাঁইটযুক্ত পথ পাৰ হৈ, ধূলিৰে আবৃত দেউলিসকলৰ মাজেৰে, তেওঁ আহি উপস্থিত হয় জোনাকীঘৰত—যিখন ঘৰ আজি বন বিভাগৰ পৰ্যবেক্ষণ গৃহ, কিন্তু কেতিয়াবা এজন বৃদ্ধ কবিৰ বাসস্থান আছিল, যিয়ে ক’বলৈ ভালপাইছিল: “বনৰ মাজত মানুহে যদি আলো বুলিব পৰা যায়, তেন্তে সেয়া জোনাকীঘৰ হ’ব লাগে।” সেই ঘৰৰ দেওলত এতিয়াও পোতা আছে এগৰাকী হাহি থকা পিতলৰ জোনাকী আকৃতি, যাৰ চকুত যেন অন্ধকাৰত পোহৰ বিচৰা আশা জিলিকে।

সৃজনৰ প্ৰথম দিনটো গাঁওবাসীৰ বাবে কৌতূহলৰ বিষয় হৈ পৰে। “চৰকাৰী মানুহ আহিছে”—এই কথাটোৱেই গাঁওখনৰ কাণে-কাণে ফুৰে। কেতিয়াবা বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণৰ নামত বনবিভাগে গছ কাটে, পথ বন্ধ কৰে, লোক-চলাচল নিষেধ কৰে—এইবোৰ অভিজ্ঞতাৰ বাবেই তেওঁলোক কিছুসংখ্যক ভয় আৰু সন্দেহৰ চকুতে চাই সৃজনক। কিন্তু সৃজনৰ আচৰণ সম্পূৰ্ণ বেলেগ। গাঁওৰ ৰাইজক সন্মান দিয়ে, শিশু-বৃদ্ধ সকলোৰে সৈতে মিঠা কণ্ঠে কথা কয়। তেওঁৰ আগমনৰ প্ৰথম সপ্তাহতেই তেওঁ দেখা কৰে স্থানীয় বিদ্যালয়, মহিলাসমিতি আৰু গাঁওবুঢ়াৰ সৈতে। এই সময়তেই তেওঁৰ সাক্ষাৎ হয় ধুপালী নামৰ এজনী যুবতীৰ সৈতে—গাঁওৰ উচ্চতৰ মাধ্যমিক বিদ্যালয়ত সহ-শিক্ষিকা, লগতে মহিলা উন্নয়ন সমিতিৰ কাৰ্যকৰী। ধুপালীৰ চকুত আছে ধেমাজিৰ মাটিৰ দৰে গভীৰতা, কিন্তু মুখখনত সদায় এটি দ্বিধা। তেওঁ সৃজনক আৰম্ভণিতে সন্দেহৰে ভাবে—“নতুন মানুহ, শহুৰীয়া, গাঁওৰ কথাৰে কিমান বুজিব পাৰে?” কিন্তু অলপতে তেওঁ দেখে—সৃজন সঁচাকৈয়ে গাঁও, বন আৰু জীৱ-বৈচিত্ৰ্যৰ প্ৰতি উৎসর্গীকৃত। গাঁওৰ কিশোৰক কেমেৰা ধৰি বনজীৱ চাবলৈ অনুৰোধ কৰা, শিশু-কিশোৰীৰ লগত অৰণ্যৰ গল্প কোৱা, আৰু বনজীৱ-চিহ্ন চিনাক্তকৰণৰ কাজিয়াত অংশ লোৱাই ধুপালীৰ চিন্তা-বোধেই সলনি কৰে। সেইদিনা, জোনাকীঘৰৰ পাছে সৰু উঠোনখনত বহি তেওঁলোক দুজনৰ প্ৰথম খোলাখুলি কথোপকথন হয়—সৃজন কয়, “বন কেতিয়াবা মানুহৰ বিপক্ষ নোহোৱাকৈয়ে সহাৱস্থানৰ ভাষা শিকায়”—এই বাক্যৰে ধুপালীৰ চকুত এটি নতুন উজান উঠে।

এই বন্ধুত্ব ধীরে ধীরে বৃদ্ধি পায়। ধুপালীৰ মাতৃ ৰাধাপ্ৰসন্না, এজনী বিধবা মহিলা, যিয়ে এজন চোৰাং পাচাৰকাৰীৰ পত্নী হৈ জীৱন পাৰ কৰিছে। ধুপালী জন্মৰ পৰাই সামাজিক কলঙ্কৰ সৈতে জীয়াই উঠিছে। তথাপি তেওঁ নিজৰ একাকীত্বক শক্তিত পৰিণত কৰিছে—স্কুলত শিক্ষাদান, মহিলাসকলৰ স্বাস্থ্য-চেতনা প্ৰশিক্ষণ, আৰু গাঁওৰ কিশোৰীৰ শিক্ষা-উন্নয়নত লগ দিছে। সৃজনে ধুপালীৰ এনেকুৱা সংবেদনশীল, অথচ দৃঢ় মনোভাৱ দেখি আচৰিত হয়। তেওঁ সিদ্ধান্ত লয়—জোনাকীঘৰ কেবল গৱেষণাগাৰ হিচাপে নহয়, এক সামাজিক আলো হিচাপে গঢ়ি তুলিব। গাঁওখনত আৰম্ভ হয় ‘নিসর্গ-দৰ্শন’ নামৰ এটি শিশু প্ৰকল্প, য’ত সপ্তাহে সপ্তাহে শিশুসকলক বনভ্ৰমণ, ছবি আঁকিব পৰা, কথা ক’ব পৰা শিপা দিয়া হয়। ধুপালীয়ে এই উদ্যমত একেবাৰে সহায় কৰে—তেওঁ নিজে এক পুথিভঁৰাল খোলায় য’ত বনৰ কথা, জীৱ-জন্তুৰ গল্প আৰু ধেমাজিৰ লোকসাহিত্য একেলগে সংৰক্ষণ কৰা হয়। এই দৰে বন আৰু মানুহৰ মাজত এটি অদৃশ্য সেতু গঢ়ি উঠিবলৈ আৰম্ভ কৰে—যাৰ প্ৰতীক জোনাকীঘৰৰ তলত পোহৰ দি উৰা জোনাকী বিলাক।

একদিন গাঁওখনত বিপৰ্যয়ৰ সূচনা হয়। ওচৰৰ বনাঞ্চলৰ কাষত এটি হাতীয়ে গাঁওত আহি লণ্ডভণ্ড কৰে এটা বাঁহৰ খেতি। গাঁওবাসীয়ে ভয় খায়—হাতীৰ আক্ৰমণ হয়তো নিয়মীয়া হৈ পৰিব। সৃজন, ধুপালীৰ সৈতে গৈ ঠাই পৰিদৰ্শন কৰে আৰু দেখে—কোনোৱে সেয়া উদ্দেশ্যমূলকভাৱে কৰিছিল। বাঁহৰ জোপা কাটি হাতীৰ পথ অবরোধ কৰা হৈছিল, যাৰ ফলত হাতী উলটি পথ ধৰি গাঁওত সোমায়। সৃজন কয়, “হাতীৰ আচৰণ স্বাভাৱিক নহয়। ইমান ওখবাৰ হাতী এৰি দিয়া গাঁওত সোমায় নে?” এই মন্তব্য ধুপালীৰ মনত এক ভয়ানক সন্দেহৰ জন্ম দিয়ে। তেওঁ কয়, “সৃজন, আমাৰ গাঁৱৰ ভিতৰতে হয়তো কোনোবাই বনক বেয়া দিশে লৈ যাব খোজে।” সৃজন গম্ভীৰ হয়—বুজি পায়, গাঁও আৰু বন দুয়ো বিপদত আছে, আৰু সেই বিপদ ভিতৰৰ পৰা আহিছে। তেওঁ তদন্ত আৰম্ভ কৰে, ধুপালীৰ সহায়ত। আলফুলে-আলফুলে তেওঁলোকে পায় কিছু লোক গোপনে বনবিভাগৰ লগত মিলা-মিছা কৰি কাঠ পাচাৰ আৰু পশু পাচাৰত জড়িত। এইবোৰ তথ্য একেলগ কৰি সৃজন আৰু ধুপালী গাঁওবাসীৰ আগত তুলে ধরে। গাঁওবাসী প্ৰথমে বিশ্বাস নকৰিলেও, সৃজনৰ ফটোগ্ৰাফ আৰু ধুপালীৰ কথাৰ ওপৰত আস্থা ৰাখে। সেইদিনা গাঁওৰ বটগছৰ তলত হ’ব পৰা সভাত জোনাকীঘৰৰ আঙুলিৰ পৰা নিশাৰ পোহৰবোৰ এক লগ হৈ আহে—উপস্থিত হয় নতুন বিশ্বাস, নতুন যুঁজ।

২

সন্ধিয়াৰ সোনালী ৰশ্মিৰে চেলেংজান গাঁৱত দুধেৰীয়া ৰং এটি পৰি থাকে, যিটো দৃশ্যক যেন স্বপ্নৰ দৰে পোহৰাই তোলে। কিন্তু এই প্ৰাকৃতিক সৌন্দৰ্যৰ আৱৰণৰ তলত ধুপালী আৰু সৃজন ধীৰে ধীৰে অনুভৱ কৰে—কিছু যে ঠিক নাই। হাতীৰ আক্ৰমণৰ পিছৰ দিনবোৰত গাঁওখনৰ দিশে দিশে আতংক ফুৰে। জীৱ-জন্তু বন এৰি মানুহৰ বসতিত সোমাই আহিব লাগে—এইটো কেতিয়াও সুস্থ লক্ষণ নহয়। সৃজন আৰু ধুপালী একেলগে বনাঞ্চল চাৰিওফালে পর্যবেক্ষণ আৰম্ভ কৰে। তেওঁলোকে লক্ষ্য কৰে—বনৰ মাজত আনকি এটা অংশত গছবোৰ নিয়মীয়াকৈ কটা হৈছে। মাটিৰ ৰঙো সলনি হৈছে, গছৰ গুৰিত জুইৰ পোৰা দাগ, আৰু ক’তাবা নিষিদ্ধ ধাতুৰ দাগও দেখা যায়। ধুপালী কয়, “এই বন আমাৰ জীৱনৰ আভা। যদি ইয়াত কিবা অশুভ চলি থাকে, তেন্তে আমি থমকি ৰ’ব নোৱাৰো।” সৃজন একমাত্ৰ বিশ্বস্ত বনকৰ্মচাৰী ধনেশ বৰুৱাৰ লগত যোগাযোগ কৰে। ধনেশ কয়—“বহুদিন ধৰি কিছু মুখ্যমাত্ৰেই জইলগা কাম হ’বলৈ ধৰিছে, ওপৰত খবৰ দিলেও ক’তো একো উত্তৰ নাই।” এই কথাই সৃজনক গভীৰভাবে চিন্তিত কৰি তোলে। তেওঁ বুজি পায়—এই ঘটনাবোৰ কোনো বহিৰাগত ঘটনাৰ অংশ নহয়, বৰং গাঁও আৰু বন দুখনৰ বুকুতেই এক গোপন ষড়যন্ত্ৰ বীজৰ দৰে গজাই উঠিছে।

এদিন পুৱা, সৃজন আৰু ধুপালী জোনাকীঘৰৰ পৰা ওলাই ওচৰৰ বাটেৰে গৈ আছিল, ঠিক তেতিয়াহে তেওঁলোকে লক্ষ কৰে—এক গোপন পথ বনৰ মাজেদি ওপৰলৈ গৈছে, য’ত দৰুচিনি গছ আৰু পাতল বাঁহৰ জোপা একেৰে কটা হৈছে। বাটটো গ’লেই দেখা যায়—একখন খালী ঠাই, য’ত কেইটামান আগৰ বাঁহৰ খুটি, শুকান ছাল আৰু খালী খাচি। তাৰ ওচৰত জুই জ্বলাই শুকান কাঠ পোড়োৱা দাগ। এইবোৰ দেখিয়েই সৃজনৰ মনত সন্দেহ উদয় হয়—এইটো কোনো সাধাৰণ পথ নহয়, হয়তো চোৰাংপথ। ধুপালী ভাবে—এই পথই হয়তো সীমান্ত পাৰ হৈ মিজোৰাম বা অৰুণাচল অভিমুখে যায়, য’ৰ পৰা সহজেই পাচাৰ কাৰ্য চলিব পাৰে। গাঁওখনৰ ভিতৰতে এই দৰে গোপন পথ চলি থাকিলেও গাঁওবাসী কিয় অজান থাকে? তেওঁলোকে যিজনক সন্দেহ কৰে, তেওঁ হৈছে মন্তুলাল—গাঁওৰ এজন সাধাৰণ কামকাৰী যিজনে মাটি-ঘৰ বানায়। কিন্তু তেওঁৰ আচৰণ অতি সাৱধানী আৰু সদায় চুপচাপ। ধুপালীয়ে কয়, “মন্তুলাল দিনে শকত কাম কৰে, কিন্তু ৰাতিপুৱা বহু পুৱাতে গাঁও এৰি বাট ধৰে—কেতিয়াও পুথিভঁৰাললৈ আহি কিতাপ ধৰে, কেতিয়াবা ক’ৰবাত ব্যস্ত থাকে, কিন্তু তেওঁ কোন কামত ব্যস্ত—এইটো কেতিয়াও কোৱাই নাই।” সৃজন আৰু ধুপালী কিছুদিন লক্ষ্য ৰাখে মন্তুলালক। এক ৰাতি তেওঁলোকে দেখি মন্তুলাল দুইজন ল’ৰাৰ সৈতে এন্ধাৰ বনত সোমাই গৈ কিছু তীব্ৰ গন্ধযুক্ত ক’লা পেকেট লগত লৈ গৈছে—যাক সৃজন চিনি পায়, “সিহঁতে হয়তো অজানা বন্যপ্ৰাণীৰ অংশ পাচাৰ কৰিছে।”

এই সন্দেহ পকাই তুলিবলৈ সৃজন এক গুপ্ত কেমেৰা বনৰে কাষত লগাই দিয়ে। কেইদিনমানৰ ভিতৰত চাঞ্চল্যকৰ দৃশ্য ধৰা পৰে—চৰকাৰী ইউনিফৰ্ম পিন্ধা কেইজনমান লোক ৰাতিপুৱা পাচাৰত সহায় কৰিছে। এই দৃশ্য দেখি ধুপালীৰ হৃদয় কঁপে। সৃজন ক’লে, “এইবোৰ তথ্য বহু ওপৰৰ লোকৰ হাতত নিদিয়া পৰ্যন্ত, আমি বিপদত পৰিম।” কিন্তু সৃজন একো ভয় নাখায়। তেওঁ আৰু ধুপালীয়ে একেলগে ছবিসমূহ, প্ৰমাণ সংগ্ৰহ কৰে। লগতে ধনেশ বৰুৱাৰ সহায়ত গোপনে বন বিভাগৰ উপ-সঞ্চালকলৈ তথ্য প্ৰেৰণ কৰে। গাঁওখনৰ লগতে সৃজন এখন পামফ্লেট বিলায়—‘বন আমাৰ মাক, ইয়াক ৰক্ষা কৰক।’ এই পামফ্লেট ধুপালীয়ে নিজে হাতেই লিখে। স্কুলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰী, মহিলাসকল, গাঁওবুঢ়া—সকলো একেলগ হৈ গাঁওখনত “জীৱন্ত বন, জীৱন্ত সমাজ” নামৰ অভিযান আৰম্ভ কৰে। এইটো গাঁৱৰ ইতিহাসত প্ৰথমবাৰ, যেতিয়া জোনাকীঘৰ চাৰিওফালে সত্যৰ এক নতুন পোহৰ উজাগৰ হয়। কিন্তু তাৰ মাজতেই আৰম্ভ হয় ষড়যন্ত্ৰৰ প্ৰতিক্ৰিয়া—মন্তুলাল আচমকা গাঁও এৰি উধাও হয়, আৰু এক নিশা ধনেশ বৰুৱাৰ ঘৰত আগুন লগে। সৃজন আৰু ধুপালী স্পষ্ট বুঝি পায়—এই লৰাই কেৱল বন-পাচাৰৰ বিপক্ষে নহয়, এইটো এক গোচৰৰ যুদ্ধ, য’ত পৰাজিত হ’লে গাঁও, প্ৰকৃতি আৰু মানুহ—সকলো হেৰাই যাব।

সৃজন এই বিপদৰ সময়তে ধুপালীৰ মনৰ গভীৰতালৈ অহা-যোৱা আৰম্ভ কৰে। তেওঁ দেখে, ধুপালী বাহিৰে পৰা শক্তিশালী যেন লাগিলেও ভিতৰত এখন ৰন্ধ্ৰত আৱদ্ধ হ’ল। তেওঁ নিজে নিজৰ পিতৃক কেতিয়াও ক্ষমা কৰিব নোৱাৰিছিল, যিয়ে পাচাৰৰ সৈতে জড়িত হৈ পৰিয়ালৰ মান নষ্ট কৰিছিল। কিন্তু সৃজন ধুপালীৰ চকুত এটি পবিত্ৰ সঁপিয়নি দেখে—গাঁও, বন, আৰু মানুহৰ বাবে নিজৰ অস্তিত্ব উজাৰি দিব পৰা এক প্ৰাণ। তেওঁ ক’লে, “মই গুৱাহাটীৰ পঢ়া মানুহ—কিন্তু তোৰ দৰে মাটি-মানুহৰ পৰা মই শিকিছোঁ, বন কেনেকৈ মাক হয়।” ধুপালীৰ চকু উজলি উঠে। তেওঁ চপেৰে কয়, “সৃজন, যদি আমি একেলগে এচাম জোনাকী হৈ উৰুৱাৰ সাহস ৰাখো, তেন্তে ক’তেও আঁধাৰ থাকিব নোৱাৰে।” এইদৰে, গাঁওৰ বুকুত ষড়যন্ত্ৰ থাকিলেও, জোনাকীঘৰৰ দেওলত এতিয়াও এটি অচিনাকি আশাৰ ৰশ্মি পৰি থাকে—যি ৰশ্মিৰ নাম সৃজন আৰু ধুপালীৰ বন্ধুত্ব।

৩

জোনাকীঘৰত পুনৰ এক নিশা—সন্ধ্যাৰ পিছতে গাঁওখন শীতল আৰু স্তব্ধ হৈ পৰে, যেন সকলো শব্দ বনখনে গিলি পেলাইছে। কিন্তু সেই স্তব্ধতাৰ মাজত জোনাকীৰ পোহৰ যেন এক পুথি পাতি ৰখা কথাৰে দীপ্ত। সৃজন আৰু ধুপালী সেই নিশা ঘৰখনৰ উঠোনত বহি আছিল। দুয়ো অৱগত যে মন্তুলালৰ উধাও হোৱাটো কেৱল সূচনা, আৰু ধনেশৰ ঘৰলৈ আগুন লগোৱা ঘটনাই এই ষড়যন্ত্ৰৰ গম্ভীৰতা দেখুৱাইছে। ধুপালী ক’লে, “ইয়াৰ পিছত আমি যদি চুপ থাকোঁ, এই গাঁও আৰু ইয়াৰ বন—দুয়োটাই হেৰাই যাব।” সৃজন চকু বন্ধ কৰি কয়, “মই বৰকৈ ভাবিছোঁ—আৰ কোনোবাই আমাৰ বাবে সিদ্ধান্ত ল’ব নোৱাৰে। আমাৰ নিজৰ বাট আমি নিজেই গঢ়িম।” এইদৰে তেওঁলোকে লয় এক গুপ্ত শপথ—জোনাকীঘৰৰ আলোত, গাঁওৰ প্ৰাণ আৰু বন ৰক্ষা কৰাৰ শপথ। তেওঁলোকে স্থিৰ কৰে, এই ষড়যন্ত্ৰৰ মাজত লুকাই থকা সকলো তথ্য একেলগ কৰি, গুৱাহাটীত থকা সংবাদ মাধ্যম আৰু বন সংৰক্ষণ সংগঠনসমূহলৈ পঠিয়াব। ধনেশে তেওঁলোকক সহায় কৰে—একখন পুৰণি নথিপত্ৰ দেখুৱাই, য’ত গাঁওৰ পৰা বহু আগেয়ে কিছুমান বনাঞ্চল গোপনে ব্যক্তি মালিকানাধীন হৈ পৰিছিল, যাৰ ফলত পাচাৰ ব্যৱস্থা অধিক সহজ হৈছিল। ধুপালীৰ চকুত চকু দি সৃজন ক’লে, “তই যিসকল কথাৰে লৰা—সেইবোৰ এই অন্ধকাৰ বনখনত একেটা জোনাকী হৈ উজলি আছে।”

তাৰ পিছত গাঁওখনত আৰম্ভ হয় এক অদৃশ্য আন্দোলন। ধুপালীয়ে বিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰে “অৰুণ প্রকল্প” নামৰ এক সামাজিক শিক্ষা অভিযান আৰম্ভ কৰে—য’ত বন সংৰক্ষণ, স্থানীয় ন্যায্য সম্পদ বিতৰণ, আৰু সামাজিক ন্যায়ৰ ওপৰত আলোচনাক কেন্দ্ৰ কৰি অজানিতে সচেতনতা সৃষ্টি কৰা হয়। সৃজন নিজৰ পকেটৰ টকাৰ পৰা কিছু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীক চেণ্ড-ওফাৰ কেমেৰা দিয়ে—“বনটো দেখ, শুন, কিন্তু সতৰ্ক থেকা”—এই কথাৰে। ধুপালীয়ে গাঁওৰ মহিলাসকলৰ মাজত বনসজাগতা গঠন কৰে—তেওঁলোকক শিকায় বন বনোৱা হৈছে এজন মা, যাৰ গাত কোব, কোঁচ পৰিলেও গাঁওয়ে কান্দে। এই সচেতনতাৰ ফলত গাঁওবাসীও দীৰ্ঘদিনৰ চুপ থকাৰ পিচত মাত লগাবলৈ আৰম্ভ কৰে। ৰাতি বনপথে কোনো লৰচৰ দেখিলে, তেওঁলোকে চাউনি দিয়ে, কিছুজন ফটো তোলে। ধনেশ আৰু সৃজনৰ সহায়ত সেইবোৰ তথ্য সংগ্ৰহ হৈ এখন ডকুমেন্টৰ ৰূপ লয়। সেইদিনাই ধুপালীয়ে নিজৰ মাতৃক, ৰাধাপ্ৰসন্নাক, নিজৰ পিতৃৰ কথা লৈ সোধে। বহু বছৰ ধৰি চেপি ৰখা বিষ উমি উঠে। ৰাধা ক’ব লাগে, “তোৰ দেউতা পাচাৰত জড়িত আছিল, কিন্তু সি কেতিয়াও চাইছিল নাছিল বন বা গাঁও নষ্ট হ’ব—তেঁও এক ভূল কৰি গ’ল।” এই কথাই ধুপালীৰ অন্তৰত এটা বিষাক্ত কঁঠাৰ পৰা সাৱটি নিবিয়ে। সৃজন তাকে কয়, “ভূলৰ ওপৰত যদি তই সত্যৰ শপথ লৈ উঠিছ—তেন্তে তই বিজয়ী।”

এদিন গুৱাহাটীৰ ‘নতুন ব্ৰত’ নামৰ এখন সংবাদপত্ৰৰ পৰা এজন সাংবাদিক আহে—অভিষেক ডেকা। সৃজনে তেওঁক বনাঞ্চল, পাচাৰৰ পথ, হাতীৰ গতিবিধি আৰু মন্তুলালৰ সন্দেহজনক ছবি দেখুৱায়। অভিষেক কয়, “এইটো কোনো একেধৰণৰ স্থানীয়-চৰকাৰী সংযুক্ত শৃংখলাৰ অংশ—নিশ্চয়কৈ প্ৰকাশ কৰিব লাগিব।” গাঁওখনত ৰাতি এখন সভা হয়, য’ত ধনেশ, ধুপালী, সৃজন, আৰু কিছু সাহসী যুৱকে সিদ্ধান্ত লয়—চলিত মাহতে ‘জোনাকী অভিযাত্রা’ নামত বন-সংৰক্ষণ কেম্প চলাব। ইয়াৰ অধীনত গাঁওবাসী বন ভ্ৰমণ, জাননী সভা আৰু শিশু নাট-সন্ধ্যা অনুষ্ঠিত কৰে। বনখনে যেন হাঁহি পায়, বৰষুণৰ মৃদু শব্দ বনৰে পাতত পাতত উজলি উঠে। এই সুখৰ মাজতে এক নিশা মন্তুলাল আকস্মিকভাৱে গাঁওলৈ উভতি আহে—চকুত তীব্ৰ উন্মাদনা, গাৰ কাপোৰ বিচ্ছিন্ন, আৰু মুখত মাতি থাকে, “মই একো কৰা নাই, মই কেৱল আদেশ পালন কৰিছিলোঁ!” সৃজন ও ধনেশ মন্তুলালক উদ্ধাৰ কৰে—তেওঁক বনাঞ্চলৰ এটা পাথৰৰ ঘুপতালিত বান্ধি ৰখা হৈছিল। সেই নিশাই মন্তুলাল স্বীকাৰ কৰে—সেই পাচাৰ চক্রত জড়িত আছে গাঁওপঞ্চায়তৰ এজন সদস্য, আৰু বনবিভাগৰ এটা উচ্চ পদত থকা বিষয়াও। এই তথ্য শুনি ধুপালী চকু গৰম কৰি কয়, “আমি জোনাকী, আঁধাৰৰ মাজতো আলোকিত হব জানো।”

এই দৃশ্যত গাঁওখনত যেন এক নবজন্ম ঘটে। ‘জোনাকী অভিযাত্রা’ কেম্পৰ দিনা, শিশুসকলে বন-চলচিত্র প্ৰদর্শন কৰে, ধুপালী নাটক পৰিচালনা কৰে—“মাকৰ বন, সন্তানৰ স্বপ্ন” শীৰ্ষক। সৃজন কেমেৰা হাতে গাঁও আৰু বনখনৰ মাজত চপচপকৈ ফুৰে, যেন চকুতে বনটো গিলি পেলাইছে। অভিষেক ডেকাৰ প্ৰতিবেদন গুৱাহাটী আৰু শিলচৰত মুকলি হয়—‘ধেমাজিৰ জোনাকীঘৰত বন পাচাৰৰ গুপ্তচক্র’। কিছুদিনৰ ভিতৰত বিভাগীয় তদন্ত আৰম্ভ হয়। পাচাৰৰ মূল সূত্ৰধাৰ গ্ৰেপ্তাৰ হয়, আৰু ধনেশ, সৃজন আৰু ধুপালীৰ নাম জিলা পৰ্যায়ৰ সভাত উঠি আহে—সন্মান, কিন্তু অধিককৈ দায়িত্ব। সেই নিশা জোনাকীঘৰত ধুপালী ক’বলৈ বাধ্য হয়, “সৃজন, এই বন আমাৰ পৰিচয়। এই গাঁও মোৰ জনম, আৰু তই—তই হ’ল মোৰ সপোন দেখাৰ সাহস।” সৃজন মৃদু হাঁহি মাৰি কয়, “সপোন যদি সঁচা হয়, তেন্তে জোনাকীয়ে পথ দেখুৱায়।” সেই নিশা, প্ৰথমবাৰৰ বাবে, ধেমাজিৰ সীমান্তত জোনাকীঘৰৰ আলোয়ে কিমান মানুহৰ বুকুত পোহৰ দিলে—সেয়া কোৱাৰ ভাষা থাকিলেও শব্দ নাছিল।

৪

ধনেশৰ স্বীকাৰোক্তি আৰু মন্তুলালৰ উদ্ধাৰৰ পিছত গাঁওখনৰ ওপৰত যেন এটি অচিনাকি চাপ পৰিছে—স্বস্তিৰ শ্বাস যদিও আহিছে, তথাপিও সকলো জানে যুদ্ধটো এতিয়াও শেষ হোৱা নাই। ধুপালীৰ মনত এটি প্ৰশ্ন জন্ম লৈছে—“সেই পাচাৰৰ বোৰা আৰু পাচলি বন সীমান্ত পাৰ হৈ ক’লৈ যায়?” সৃজনৰ সহায়ত তেওঁ এবাৰ সিদৰে উজনি দিশৰ পথ লৈ অৰুণাচল সীমাৰ মুখৰ কাষলৈ যায়, য’ত গাঁও, বন, আৰু জাঁতপুৰীয়া জীৱনৰ ত্ৰিসন্ধি ঘটে। পথটো ওখ-নিম্ন, কেতিয়াবা বাঁহৰ জোপাৰে ঢকা, কেতিয়াবা ৰদাল-মাটি খোজ ল’ব নোৱাৰাকৈয়ে। সেই স্থানত তেওঁলোকে এটা বনভূমিৰ পাৰত থকা ছেৰেকী গাঁও পায়, য’ত বৰ্তমানেও বিদ্যুৎ নাই, পানীৰ একে উৎস বনখন। ধুপালী ইমানকৈ বিভক্ত জনজীৱনৰ সৈতে প্ৰথমবাৰ মুখামুখি হয়। সিহঁতৰ জীয়ৰী ডলি কয়, “এই বন যদি নহয়, আমি খোৱাটো নাপাওঁ—কিন্তু বহল বাটত যিবোৰ গাড়ী আহে, তাত আমাৰ সেউজ বতাহ পাচাৰ হৈ যায়।” সৃজন গুপ্তভাৱে এটা পাহাৰীয়া পথ অনুসৰণ কৰে, যিখন ওলাই গৈ থকা দেখা যায়—বাহ্যিক পৰিচয় নথকা এক গুদামঘৰলৈ, য’ত কেইবাটাও কাঠৰ বাকচত ঢাকি ৰখা বস্ত্ৰ, তেজৰ দাগ থকা ৰেচা আৰু কিছু মৃত বন্যপ্ৰাণীৰ চামৰা। ধুপালীৰ গা ঠাণ্ডা হৈ যায়—“এইবোৰ গাঁওৰ ভিতৰত নহয়, এইবোৰ কোনো বহিঃশক্তিৰ কাম।”

এই সময়তে গাঁওখনত শুরু হয় আন এক নতুন সমস্যা—সীমান্ত নিৰ্দেশনৰ অভাৱত কিছু ভাগ মাটিৰ ওপৰত উভয় ৰাজ্যৰ দাবী উঠে। অসম আৰু অৰুণাচলৰ সীমাৰ মাজত থকা সেই অংশত দুখন গাঁৱৰ ভিতৰত তীব্ৰ উত্তেজনা দেখা দিয়ে। ধনেশ কয়, “মাটিৰ ওপৰত যদি বিভাজন হয়, মানুহো বিভক্ত হয়।” এই উত্তেজনাৰ মাজতে ধুপালীয়ে স্থানীয় যুৱক-যুৱতীসকলৰ সহায়ত “মাটি আমাৰ, সংহতি আমাৰ” নামৰ এক উদ্যোগ লয়—য’ত সীমান্ত অঞ্চলৰ ছাত্ৰ-ছাত্ৰীৰে আলোচনাচক্র, খেলপথাৰ, আৰু পৰিবেশ-পাঠৰ আয়োজন হয়। সৃজন কয়, “এই সংঘাত যদি আমি সংস্কৃতিত পৰিণত কৰিব পাৰো, তেন্তে বিচ্ছিন্নতাই মিলনৰ সেতু হ’ব পাৰে।” সেই অনুষ্ঠানত দুয়ো ৰাজ্যৰ গাঁওবাসী একেলগে বনভোজন কৰে—বাঁহৰ ভাত, তিল পিঠা, আৰু ধনিয়া পাতৰ চাটনি। এই অনুষ্ঠানত এটি পুৰণি গান শুনা যায়—“সেউজ গাঁওত একে পোৱালি, নামতো কি পাৰত ভাগ দিব পাৰি?” ধুপালীয়ে সেই সংগীত নিজে লিখি গায়, সৃজন তাল যোগায়। বৰষুণে হালধীয়া মাটি চুই গঢ়ি তোলে এক সম্প্ৰীতিৰ দৃশ্য। সেই সন্ধিয়াত জোনাকীঘৰৰ পোহৰ সীমান্ত পাৰ হয়।

কিন্তু উৎসৱৰ পাছত পুনৰ আগমন হয় বিভাজনৰ আঁৰৰ গোপন চকু। সেই গুদামঘৰটোত এজন নতুন মুখ দেখা যায়—জিলা পৰ্যায়ৰ এজন ডাঙৰ বিষয়াই নিজে পৰিদৰ্শনলৈ আহিছে, কিন্তু তেওঁ সৃজন আৰু ধুপালীক বিৰত ৰাখিবলৈ চেষ্টা কৰে। ধুপালীয়ে স্পষ্ট কৈ দিয়ে—“আমি এই বনত জন্ম, এই বনত মাৰিলেও, সঁচা কথাটো বুজাই থাকিম।” সেইসময়তে সৃজন স্থানীয় সংবাদ মাধ্যমলৈ পাচাৰ আৰু সীমান্তৰ গুদাম সন্দর্ভত এক স্বাক্ষৰিত চিঠি প্ৰেৰণ কৰে। তাৰ কিছুদিনতে, “নতুন ব্ৰত” সংবাদপত্ৰত বিৰাট প্ৰতিবেদন—“সীমান্তৰ মাটি, পাচাৰৰ বিভাজন” প্ৰকাশ হয়। এই সংবাদক লৈ গাঁওখন উত্তাল হয়। ধুপালীৰ ঘৰত এজন আনাজ বিক্ৰেতা আহি কয়, “আপোনালোকে গাঁওখনক মুখ দিব দিলে, এতিয়া আমি গর্বেৰে ক’ব পাৰো—আমি জোনাকীৰ পৰা আহিছোঁ।” সেই গৰ্বই ধুপালীৰ চকুত পানী আনে—“যিমানেই আঁধাৰ থাকক, যদি একেটা জোনাকীও বাচে, তেন্তে পোহৰ চিৰজীৱী।” সৃজন হয়তো ক’বলৈ চায়, “তই সেই জোনাকী,” কিন্তু সেয়া মুখেৰে নহয়, চকুৰে বোলে।

এই অধ্যায়ৰ অন্তত, ধুপালী সিদ্ধান্ত লয়—জোনাকীঘৰক শিক্ষাৰ এক পুঁজি বানাব। তেওঁ স্থানীয় গাঁওবাসীৰ সহায়ত এখন “অঞ্চলিক বন-জীৱন পাঠশালা” স্থাপন কৰে—য’ত বন, জীৱ-জন্তু, সামাজিক সংহতি, আৰু সীমান্তৰ ইতিহাস পঢ়োৱা হয়। সৃজন তাৰ প্রধান পৰামৰ্শদাতা হয়। পাঠশালাৰ নাম ধৰে—“আলোকঘৰ”—য’ত জোনাকীৰ দৰে শিশু সকলে, সীমান্তৰ শিশুৰা, গোপনে গোপনে পোহৰৰ কথা শিকিব। পাঠশালাৰ প্ৰথম পাঠত ধুপালী কয়, “চকুত চকু পেলাব নোৱাৰিলেও, হৃদয়ত হৃদয় এক হয়। সীমা কেৱল মানচিত্রত থাকে, হৃদয়ত নহয়।” সৃজন বৰষুণৰ ফোঁটাৰ নিচিনা মুচকি হাঁহে। এতিয়া, জোনাকীঘৰ কেৱল এখন পুৰণি কাঠৰ ঘৰ নহয়—ই হৈছে এক বৈপ্লৱিক সেউজ আন্দোলনৰ নাম, যি সীমান্ত চেৰাই পৰিবর্তনৰ উৰান লয়।

৫

পাঠশালাটোৰ প্রতিষ্ঠাৰ পিছত জোনাকীঘৰ এখন কেন্দ্ৰবিন্দু হৈ পৰে—আলোক আৰু সেউজ অভিযাত্ৰাৰ বাবে। কিন্তু ধুপালী আৰু সৃজন জানে, এই শান্তিৰ অন্তৰালে এতিয়াও গোপন আছে এক ডাঙৰ আঁচলীয়া ষড়যন্ত্ৰ। ধুপালীয়ে পুনৰ তদন্ত আৰম্ভ কৰে—এইবাৰ গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ বনৰাষ্ট্ৰ বিভাগৰ সহায়ত। তেওঁলোক বনখনৰ মাজত চিহ্নিত কৰে এটা বিশেষ এলেকা—যি স্থানত ওখ গছৰ ধাৰা ক্ৰমে মাৰি দি বন নিঃশেষ কৰা হৈছে। সৃজন কয়, “এইবোৰ গছ জুপি-পুৱাৰ নিচিনা—দেখাত সবল, কিন্তু ভিতৰত শুকাই আছে।” তেওঁলোক এক বেকপেক লৈ সেই অঞ্চললৈ যাত্ৰা কৰে, আৰু এখন প্ৰাচীন গছৰ ছাঁত পায় এখন গোপন কুঁহিপাতৰ কুঁৱলীৰে ঢাকা ফাইল—পুৰণি নথিপত্ৰ, য’ত লিখা আছে ১৯৮৭ চনৰ এক বন-উন্নয়ন আঁচনিৰ কথা, যাৰ অন্তৰ্ভুক্ত আছিল ১২০ হেক্টৰ বনৰ “নিয়মত অনিয়ম” ৰূপে হস্তান্তৰ। সৃজনৰ বুকুত ধৰি পৰে—এই ষড়যন্ত্ৰৰ গোড়াটো বহু আগতে বোৱা হৈছিল।

নথিপত্ৰখনত কিছুমান নাম—বিস্তৃত চৰকাৰী কৰ্মচাৰী, কোনোবা ৰাজনৈতিক ব্যক্তিত্বৰ স্বাক্ষৰ—যিবোৰ এতিয়াও কাৰ্যকৰী। ধুপালী কয়, “এইছবি আমি জনতাৰ ওচৰত উলিয়াব লাগিব।” সৃজন ঘূৰি ক’বলৈ চেষ্টা কৰে—“কিন্তু ই ৰাজনীতিৰ সৈতে সংঘাত, আমাৰ ওপৰত বিপদ আহিব পাৰে।” ধুপালী স্পষ্ট কৈ দিয়ে, “আমি যদি আঁতৰি যাওঁ, তেন্তে পিছত অহা প্ৰজন্মে তাক সত্য বুলি ধৰিব।” এই কথা শুনি সৃজন স্তব্ধ হয়। তেওঁ দুয়ো ফাইল কপি কৰি এখন বেনামী ব্লগত আপলোড কৰে, আৰু অভিষেক ডেকাক গোপনে চিঠি প্ৰেৰণ কৰে। কিন্তু ঠিক তেতিয়াই ঘটিল এক অঘটন—জোনাকী পাঠশালাত এখনি নিশা অগ্নিকাণ্ড হয়। ভাগ্যক্ৰমে কোনো শিশুৰ ক্ষতি নহয়, কিন্তু পাঠশালাৰ কিছুমান ফাইল আৰু কিতাপ জ্বলি যায়। ধুপালী ক’ব পাৰে মাথোঁ, “ই অগ্নি নহয়, ভয়ৰ জ্বলন্ত হুংকাৰ।” সেই নিশাই সৃজনৰ ফোনত এখন মেছেজ—“থামা, নহ’লে বোৰা মাটিত যাম।” এই ভয়ৰ ছাঁ যদিও ঘন হৈ আহে, তবুও দুয়ো সিদ্ধান্ত লয়—পিছ ফাল নোলাব।

বহুদিনৰ পিছত, ধুপালী সিদ্ধান্ত লয়—ওখ গছটোৰ তলতে এক অনুসন্ধান খনন কৰিব। গাঁওবাসীৰ সহায়ত তেওঁ সজাই তোলে এক প্ৰতীকী অনুষ্ঠান—“পৃথিৱীৰ বুকুত সত্য” নামৰ উদ্যোগ। শিশু, মহিলাসকলে মাটিত চুবুৰি বান্ধি ফুল গজায়, আৰু তাৰ মাজত খনন আৰম্ভ হয়। তলৰ পৰা ওলাই আহে এখন পুৰণি লোহার পেটিকী—য’ত থাকে ৰেকৰ্ড কৰা এক টেপ—একজন বৃদ্ধৰ কণ্ঠস্বৰে কৈছে, “আমি বন দাঙি থ’বলৈ খোজ দিছিলোঁ, কিন্তু মানুহ বনকেই চিঙি লৈ গ’ল।” সেই কণ্ঠ স্বৰ সোঁৱৰণি যেন ধুপালীৰ বাবাৰ। সৃজন কয়, “তোৰ দেউতাই হয়তো শেষলৈ চেষ্টা কৰিছিল বান্ধি ৰাখিবলৈ।” সেই সন্ধিয়াত ধুপালী আঁচলেৰে গছটো চপাই ফালে আৰু কয়, “আমি ইয়াত ৰোৱা সকলো সত্য পুনৰ লিখিম।” ওখ গছটোৰ ছাঁ, যি এইসকল পাপৰ সাক্ষী আছিল, এতিয়া যেন আত্মা মুকলি কৰি হালধীয়া পাতা ওৰাই ওৰাই শান্তি পাইছে।

ইতিমধ্যে সংবাদ প্ৰতিবেদনবোৰ একে একে পৰিবেশনলৈ আহে—“জোনাকীৰ পাঠশালা জ্বলিল, কিন্তু আশাৰ পোহৰ নিভা নাই”, “ধেমাজিৰ গছত পুতা ষড়যন্ত্ৰ”—এই শিৰোনামবোৰে সমগ্ৰ অসম জুৰি আলোড়ন তোলে। গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ে জোনাকী পাঠশালাক এক অনন্য সামাজিক শিক্ষা মডেল হিচাপে স্বীকৃতি দিয়ে। ধুপালীয়ে পুনৰ স্থাপন কৰে পাঠশালা—এইবাৰ “আলোকঘৰ ২.০”। পাঠ্যত অন্তর্ভুক্ত হয় নতুন বিষয়—‘সীমান্ত সমাজত সততা আৰু সংগ্ৰাম’, ‘বন-চক্ৰ আৰু ৰাজনীতি’, ‘নতুন যুগৰ জোনাকী’। সৃজন পাঠ্যক্ৰমত অন্তৰ্ভুক্ত কৰে স্থানীয় জীৱন, গাঁও-চিৰিয়াই বন, আৰু উদ্ভিদবিদ্যাৰ এক বাস্তৱিক পাঠ। সেই দিনাই, ধুপালী গছটোৰ ছাঁত বহি লিখে—“মানুহ যদি গছৰ নিচিনা গভীৰ হ’ব পাৰে, তেন্তে তেওঁৰ ছাঁত কোনোদিন আঁধাৰ নাথাকে।” সৃজন ওচৰতে বহি ক’ব পাৰে—“তই গছ নহয়, তই এই গছৰ শিপা, যিয়ে ইয়াক থিয় কৰি ৰাখিছে।”

এই অধ্যায়ত পাঠশালা, বন আৰু সমাজৰ ভৰসা পুনৰ স্থাপন হয়, কিন্তু একেদৰে উদিত হয় এক নতুন সন্দেহ—এই ষড়যন্ত্ৰৰ মূল সূত্ৰধাৰ এতিয়াও গোপন। ধুপালীয়ে শেষত কৈ, “পোহৰ যদি দিশ দেখুৱায়, ছাঁয়ে সংকেত দিয়ে। এই গছৰ ছাঁ যিমানেই গোপন থাকক, আমি তাক উন্মোচন কৰিম।” সৃজন হাতত ধৰা কেমেৰাটো বনফালে মেলি মৃদু গলায় কয়, “আলো জ্বলি আছে। এতিয়া ইতিহাস কেবাৰা নহয়।”

৬

বন আৰু পাঠশালাৰ ব্যস্ততাৰ মাজতো ধুপালীৰ মনত এটা কথা সদায় দোলা খাই থাকে—তেওঁৰ শৈশৱৰ সেই নদীখন। এটি ক্ষুদ্ৰ, পাথৰৰে ছোৱা, নৈ যি পুৱা ৰঙা পাটৰ নিচিনা পোহৰ জিন্ধি গাঁওখনৰ বুকু চুই বয় গৈছিল। বন্যাৰ পিছত নদীখন অৱৰোধ হৈ পৰা বুলি শুনিছিল, কিন্তু সেয়া মাথোঁ ভৌগোলিক তথ্যে সীমাবদ্ধ নহয়। ধুপালীৰ বাবাৰ ডায়েৰীত তেওঁ পায়—“পাঁচমাইলৰ সোঁত এখনী তল যোৱা ঘৰ আছে, য’ত মই তোমাক প্ৰথম শুনিছিলোঁ—‘জোনাকী’ বুলি মাতিছিল। সেই নৈয়ে মোৰ দৃষ্টিত জোনাকী দেখুৱাইছিল।” এই বাক্যবোৰে ধুপালীক সোৎসাহিত কৰে—সৃজনৰ সৈতে তেওঁ যাত্ৰা কৰে সেই নদীখনৰ খোঁজত। বহু বছর ধৰি বন্ধ হৈ থকা পথখনত চিৰুনি পুৰা পাতবোৰ, পলাশ গছৰ ছাঁ, আৰু ভাঙি পৰা ব্ৰিজবোৰ তেওঁলোকক থমকাবলৈ চেষ্টা কৰে, কিন্তু দুয়ো আগবাঢ়ে। অন্ততঃ, এটা সন্ধিয়া নদীখনৰ চকুত পৰে—হালধীয়া, শান্ত, কিছু বৰষুণত জুপি-পৰা, কিন্তু বুকুত এটা সময়ৰ ধ্বনি লৈ বহি আছে। সৃজন কয়, “ই মাথোঁ পানীৰ সোঁত নহয়, ই সময়ৰ অক্ষ রেখা।”

তেওঁলোকে সেই পাৰত পায় এটা পোড়া ঘৰ—চুড়ামণি গছৰ তলত পৰি থকা ছাঁ, ভাঙি পৰা সিঁড়ি, আৰু এখন কুঁহিপাত-ঢকা ডবকা ঘৰৰ ভিতৰত এটি খঙাল নষ্টালজিয়া। ঘৰটোত তুলি থকা এটা পুৰণি ছবি—এক বালিকা, এটা বাঁহৰ জিপ, আৰু এজন লাজুক ভেটেৰিনাৰী বিষয়া। সেয়া ধুপালীৰ দেউতাৰ ছবি—পূৰ্বৰে। সৃজন মনত পৰে ধুপালী কৈছিল, “মোৰ দেউতা কেতিয়াবা এই নৈতে সোমাই বহি থাকিছিল।” ঘৰৰ এখন ভাঙি পৰা খাটৰ তলত পোৱা যায় এখন জলপাই ৰঙৰ বক্স, য’ত আছে কিছুমান অমূল্য নিদৰ্শন—পুৰণি পোষ্টকাৰ্ড, এখন বাতৰি ক্ৰিপিং, য’ত এখন হেডলাইন: “বন সংৰক্ষক নিখোজ; পাচাৰৰ পাছত সন্দেহ”—এটা হাতৰ চিঠি: “যদি মই উভতি নাও আহোঁ, জোনাকী ঘৰৰ জোনাকীবোৰক বচাই ৰাখিবা।” ধুপালী কাঁহি নহয়, কিন্তু সৃজনৰ হাতত হাত ধৰি বলে, “বুজিছা সৃজন, মোৰ বাবাই এই লড়াই আৰম্ভ কৰিছিল, আৰু মই তাক শেষলৈ ল’ব খোজো।”

এই স্মৃতিৰ সোঁতে গাঁওলৈ উভতি অহাৰ লগে লগে এক নতুন সংকেত পায়—মন্তুলালৰ মুখেৰে। মন্তুলাল কয়, “সেই নদীৰ পাৰতে দেউতাক শেষবাৰৰ বাবে দেখা গৈছিল, আৰু তেওঁ কৈছিল—‘নতুন নৈ আহিব, যি পাহাৰৰ বুকু চিঙি সীমান্ত মচি দিব।’” ধুপালী মনত ৰাখে—তেওঁৰ দেউতাই ‘নতুন নৈ’ বুলি কাক বুজাইছিল? এই কথাৰ পিছত সৃজন তুলি ধৰিছে—দেউতাৰ লগত সম্পৰ্ক থকা এজন পুৰণি বনবিভাগৰ বিষয়াৰ নাম: বিষ্ণু শইকীয়া। তেওঁলোক গুৱাহাটীলৈ যায়—সেই বৃদ্ধ বিষ্ণুৰ লগত দেখা কৰিবলৈ। বৃদ্ধ এজন মাকুৰ নেটৰ তলত বহি থাকে—চকু নিস্তেজ, কিন্তু কণ্ঠস্বর মজবুত। তেওঁ কয়, “তেওঁ আছিল সত্যৰ বীজ। কিন্তু সেই বিয়াজনৰ ভৰাত মানুহে চেপি পেলালে। আমি সকলো জানিও চুপ হৈ ৰ’লো।” বিষ্ণু এখন ৰঙা ডায়েৰী ধুপালীৰ হাতত দিয়ে—“তুমি শেষপৰা শেহলৈ তাক জীয়াই ৰাখিবা। তোমাৰ বাবাৰ শেষ বাক্য আছিল—‘যদি মই মৰো, মই এটা সপোন হৈ থাকিম। যদি মই বাচো, মই এটা বিপ্লৱ হৈ উঠিম।’” সেই ডায়েৰীখন ধুপালীৰ বুকুত সাঁচি লৈ উভতি আহে—এইবাৰ লক্ষ্য একেই—পূৰ্ণ সত্য উন্মোচন।

উভতিও আহি, ধুপালী আৰু সৃজন “নদীৰ সোঁতে সৰি যোৱা স্মৃতি” শীৰ্ষক এক আলোকচিত্র আৰু কাহিনী প্ৰদৰ্শনীৰ আয়োজন কৰে। পাঠশালাৰ পাঠভবনত গাঁওবাসী, সাংবাদিক, আৰু ছাত্ৰ-ছাত্ৰীসকলক দিহা দিয়ে—ফটো, অডিঅ’, আৰু ডায়েৰীৰ অংশ উলিয়াই ধৰি। ধুপালীয়ে কৈ, “এই নৈতে কেৱল পানী নাছিল, আছিল এটি আদৰ্শ, এটি যুঁজ। সেই যুঁজ আজিও সজীৱ।” অনুষ্ঠানৰ অন্তত গাঁওৰ এজন বৃদ্ধা কেঁচুৱাই ক’লে, “মই সেই বন সংৰক্ষকজনক চিনি পাইছিলোঁ। তেঁও মোৰ ওলাই যোৱা গৰু উদ্ধাৰ কৰিছিল। আজি তেঁও যদি এই পোহৰৰ মাজত জীয়াই থাকে, মই নিজকে ভাগ্যবান বুলি ভাবোঁ।” সেই দৰ্শনৰে ধুপালীৰ চকুৰে দুটা টোপাল পানী ওলাই পৰে, আৰু সৃজন মাথোঁ মিচিকীয়া হাঁহে। জোনাকীঘৰ এতিয়া মাথোঁ এটি কাঠৰ পাঠশালা নহয়, ই হৈছে এক সেউজ বিপ্লৱৰ উৰান, য’ত নদী, গছ, আৰু মানুহে একেলগে সুৰেৰে কয়—“সঁচা কথা নৈৰ দৰে—তাক আটকাব নোৱাৰি, কেৱল সন্মান কৰিব পাৰি।”

৭

ধুপালী আৰু সৃজনৰ জীৱন কিছুদিন ধৰি স্থিৰ হৈছিল, যেন জোনাকীঘৰ সঁচাকৈ আলোকেৰে ভৰাই উঠিছে। পাঠশালাত নতুন নতুন শিশুৰ ভৰ্তি, অংকণ প্ৰতিযোগিতা, বনপ্ৰেম সভা—সকলো এক আশাব্যঞ্জক স্বাভাৱিকতাৰ অংশ। কিন্তু এই শান্তিৰে সৈতে ডাঙৰ এখন খাম চুপচাপ গাঁওখনত সোমাই আহে। এখনি নিশা পাঠশালাৰ ওচৰৰ বাঁহজোপাৰ পৰা ওলাই আহে এজন অচিন পৰ্যটক—মুখত লংঠ, গাঁঠি থকা বেকপেক, আৰু লাল কাগজৰে মোড়া এটি ছোট পতাকা। তেওঁ মাটিৰ মাজত ইটোৰ দৰে গুটি গুটি ধৰি কিছু বস্তু সান্ধে, যাৰ ওপৰত এখনি ৰাতি ট্ৰান্সমিটাৰৰ শব্দ যেন কাণে বাজে। ধুপালীয়ে সন্দেহ কৰে—তেওঁ ইণ্টাৰনেট ব্লগৰ জৰিয়তে উলিয়াই ধৰিছেহি বহুবছৰ আগৰ বনসম্পত্তিৰ পাচাৰৰ নথিপত্ৰ, আৰু হয়তো সেই তথ্যে কোনো বাহ্যিক শক্তি আঘাত হানিবলৈ সাজু হৈছে। পৰ্যটকজন, যিজন নিজৰ নাম “অনীক” বুলি কয়, কয়, “মই গৱেষক। এই গাঁও আৰু ইয়াৰ বন কিছু মানুহৰ বাবে এক ‘জীও-পলিটিকেল করিড’ৰ হ’ব পাৰে।” ধুপালী আচৰিত হয়—এতিয়া তেওঁলোকৰ শান্তি আৰু সঁচা লৰাইৰ মাজত জড়িত হৈছে আন্তঃৰ্জাতিক ৰাজনীতি?

সৃজন সেই লোকজনক সন্দেহ কৰে—তেওঁ গুপ্তচৰ হ’ব পাৰে। আনহাতে ধুপালীৰ মনে হয়, লোকজন হয়তো তথ্যচাহি আহিছে, কিন্তু সম্পূৰ্ণ দুষ্ট নহয়। অনীক তেওঁলোকক এটা ড্ৰোনত সোঁৱৰণিৰ কিছু দৃশ্য দেখুৱায়—নদীৰ আঁৰৰ কাষত মাটি খুন্দা, বনভূমিৰ মাজত কিছুমান নক্সাৰ পথ, আৰু নিৰ্মাণাধীন এখন “গোষ্ঠীচিনহহীন স্থাপত্য”—বুঝা যায়, ইয়াত বহি আছে কোনো এক নতুন শক্তি। অনীক কয়, “মই কোনো চৰকাৰী সংস্থাৰ লোক নহয়, কিন্তু তোমালোকে যি তথ্য উলিয়াইছে, তাৰ মূল্য বহু গুণ বেছি।” ধুপালী চিঞৰে, “আমাৰ বন, আমাৰ পোহৰ, আমাৰ সন্তান—এইবোৰ পঁজীভুক্ত কৰিব নোৱাৰা!” অনীক মিচিকীয়া হাঁহে, “পোহৰ যত বেছি, ছাঁ সেয়াতেই ডাঙৰ হয়।” কথাটো সৃজনৰ বুকুত হুমুনিয়াহ হিচাপে বাজে।

পাঠশালাৰ শিশু-শ্ৰেণীত এক দিন হঠাৎ দেখা যায়—এজন কণমানি ছাত্ৰে আঁকি আনিছে এখন পতাকা—লাল, তাৰ মাজত অদ্ভুত ৰেখা, যেন এটি মানচিত্ৰ। শিশুটিক জিজ্ঞাসা কৰিলে কয়, “মোক এটা কাকাইয়ে কৈছিল—এই পতাকা আমাৰ নতুন খিলঞ্জীয়া হৈ থাকিব।” তেতিয়াৰে পৰাই ধুপালীৰ সন্দেহ বাঢ়ে—গাঁওখনত কাৰোবাৰ অদৃশ্য প্ৰভাৱ। তেওঁ এক ৰাতি সৃজনৰ সৈতে জোনাকীঘৰৰ ভাঁহৰি ওচৰত গুপ্তভাৱে শুনে—কিছুমান লোক কিবা সাংকেতিক ভাষাত আলোচনা কৰিছে: “সীমান্তৰ পৰা পাইছোঁ সন্মতি, পাহাৰৰ তলত গড়ি তুলিম নতুন গঢ়।” সেই বুলি, পতাকাখন এখন ডাঙৰ নক্সাত পৰিণত হৈছে, যিটো লক্ষ্য কৰিছে গাঁওখনক এক বেলেগ চেহেৰা দিবলৈ। ধুপালী আৰু সৃজন জ্ঞাত হয়—এই লৰাই কেৱল বন আৰু শিক্ষাৰ নহয়, এই লৰাই হৈছে ভূখণ্ড আৰু আত্মবোধৰ।

তেওঁলোকে গাঁওবাসীক একেলগ কৰি জাননী দিয়ে—এক গোপন ষড়যন্ত্ৰ গাঁওখনক উদ্বাস্তু কৰিবলৈ সাজু হৈছে। কিছু লোকে বিশ্বাস কৰে, কিছু লোকে ভয় পাই। অনীক পুনৰ দেখা দিয়ে—এইবাৰ ক’লা পোছাকত, কেমেৰা, আৰু কিছুমান অচিন কাগজ। সৃজন ক’লে, “এই অসমীয়া আত্মসন্মান বেচা নহয়, গছৰ দৰে গঢ়ি উঠা কথাৰ দেশ।” অনীক চুপচাপ ক’লে, “আপোনালোক যদি আগুৱাই যায়, তেন্তে এই পতাকা, এই অদৃশ্য স্বৰ, এই আধুনিক উপনিবেশ—বুলি কৰা যাব।” ধুপালী উত্তৰ দিয়ে, “আমি ইতিহাসৰ পৃষ্ঠাত এতিয়া নিজে লিখিম—তাক মচি পেলাব পৰা যাব নে নাই, সময় জানিব।” সেই দিনাই, পাঠশালাৰ বহল উঠোনত উঠিল “জোনাকী প্রতিজ্ঞা”—গাঁওবাসী, ছাত্ৰ, বাচ্চা সকলো হাতে হাতে ধৰি ক’লে, “আমি কোনো অদৃশ্য স্বৰৰ লহৰ নহয়, আমি নিজেই এখন জলন্ত জোনাকী।”

৮

চিন্তাৰ সেউজ পাহাৰ আৰু বিপন্নতাৰ ওচৰৰ পথত যেতিয়া ধুপালী আৰু সৃজনৰ কাহিনী এক নতুন সন্ধিক্ষণত উপনীত হয়, তেতিয়াই সীমান্তত এটা অদ্ভুত জ্যোতিৰেখা দেখা দিয়ে। পাঠশালাৰ গছবোৰত পুৱা উজলি উঠা ৰ’দ যেন কিবা নতুন আশাৰ সংকেত বহন কৰি আনে। অনীক উভতি গৈছে, কিন্তু তেওঁৰ ওচৰত এৰি গৈছে কিছুমান আঁচনি, নক্সা আৰু ড্ৰোন-ছবি, যিয়ে দেখুৱাইছে সীমান্ত অঞ্চলটো এখন “উন্নয়ন পথ” হিচাপে সংজ্ঞায়িত কৰিব বিচৰা শক্তিৰ ইচ্ছা। ধুপালীয়ে সেইবোৰক একোটাকৈ বিশ্লেষণ কৰে—যিমানেই চকু ধৰা প্রযুক্তি থাকক, সত্য গোপন নোহোৱা কথা। সৃজনৰ সহায়ত তেওঁ এক বিশেষ দস্তাবেজ তৈয়াৰ কৰে—“জোনাকী রিপোর্ট”—য’ত গাঁওখনৰ ইতিহাস, বনাঞ্চল, বন্যপ্ৰাণী সংৰক্ষণৰ দৃষ্টান্ত, শিশু শিক্ষাৰ ৰেকৰ্ড আৰু পাচাৰৰ বিভীষিকা একেলগে অন্তর্ভুক্ত। তেওঁ সেই নথি সাংবাদিক আৰু গুৱাহাটী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ন্যায় বিভাগলৈ পঠিয়ায়।

এই বেলিকালত গাঁওখনত এক নতুন গতি দেখা যায়। প্ৰতিটো পাঠশালাৰ শিশুৰ মুখত এখন গল্প—“জোনাকীঘৰৰ আলোক”—এটা প্ৰতিজ্ঞা যি মাত্ৰ শিক্ষাৰ নহয়, ই আত্মসন্মান আৰু অস্তিত্বৰ। পাঠশালাত আৰম্ভ হয় “আৰুণ উৎসৱ”—য’ত শিশুৱে ৰঙীন পতাকা উৰুৱাই, নাট্যাভিনয় কৰে “সত্যৰ খোজত ধুপালী” নামৰ নাটক, য’ত ধুপালী নিজেই কাৰিকৰ। নাটকটো শেষ হ’লে গাঁওবাসীৰ চকুত চকুপানী—বয়স নির্বিশেষে সকলো ধৰি ধৰে এটা গভীৰ উপলব্ধি। সৃজন মঞ্চৰ পৰা ঘোষণা কৰে, “আমি কিছুমান সৰহ-কথা মানুহ নহয়। আমি কালি জেউতি পোৰা জোনাকী, আজি জ্বলিবলৈ চেষ্টা কৰা অন্ধকাৰ।” গাঁওখনো প্ৰত্যুত্তৰ দিয়ে—উঠোনজুৰি ধ্বনি উঠে: “জোনাকীঘৰ সজীৱ হৈ থাকক!” সেই মুহূৰ্তটোত ধুপালীয়ে বুজি পায়—এটা ঘৰৰ আলো সঁচাকৈ সমাজৰ দিশ দেখুৱাব পাৰে।

সাংবাদিক পত্রিকা আৰু সংবাদ সংস্থাবোৰে ধুপালীৰ পাঠশালাৰ ঘটনা প্ৰচাৰ কৰে। তেওঁলোকক ৰাজধানীৰ শিক্ষা অধিসভা আৰু জাতীয় বনৰক্ষা পৰিষদৰ পৰা নিমন্ত্ৰণ আহে। ধুপালীয়ে নিজৰ গাঁওৰ প্রতিনিধি হিচাপে উপস্থিত হয়—সাধাৰণ মাটিৰ গন্ধ বুকুত লৈ, নিজে চোলাৰ বগা দোপাটাটোত ‘জোনাকী’ উজ্জ্বল সূতাৰে সিঁচি লৈ। সভাত তেওঁ কয়, “আমি উন্নয়ন চাইছো, কিন্তু উন্নয়নৰ নামত যদিহে আত্মা বিক্ৰী হয়, তেন্তে আমি সে উন্নয়ন নচাহোঁ। সীমান্তৰ আঁচলত মানুহে সূৰুয দেখিবলৈ শিকিব লাগে, নোবা অন্ধকাৰত শুবলৈ।” তেওঁৰ বক্তব্যত সমগ্ৰ সভাঘৰত এক নীৰৱতা পৰে—তাৰ পাছতে বজ্ৰপাতৰ দৰে তালি। অধ্যাপক, অধিনায়ক, সমাজকর্মী—সকলোৰে মুখত একেই কথা: “এই গাঁও, এই মহিলা—এটাই উন্নয়নৰ সঁচা ব্যাখ্যা।”

যেতিয়া ধুপালী গাঁওলৈ উভতি আহে, গাঁওৰ প্ৰত্যেক বাটত ৰঙীন ধুনীয়া কাপোৰেৰে বান্ধি থোৱা হয়েছে “জোনাকী পথ”—য’ত শিশুসকলে প্ৰতিদিনে পঢ়িবলৈ যায়। গাঁওৰ বুঢ়া-বুঢীয়েক ওলাই আহে—তেওঁলোক কয়, “বহুদিনৰ পাছত গাঁওটোৱে হাঁহিছে।” সৃজন ওলাই আহে এটি কাগজ লৈ—“জোনাকীঘৰ” এতিয়া ৰাজ্যিক মডেল হিচাপে স্বীকৃত। ধুপালী খোজ দিয়ে বাঁহজোপাৰ পৰা বনপথলৈ, আৰু ৰাতি শেষত একেটা নৈৰ পাৰতে বহে—তেওঁৰ বাবাৰ শেষ চিঠিখন বুকুত আঁকোৱালি ধৰে। জোনাকীহে একেটা উৰণ দি আহে—তেওঁৰ ওচৰলৈ, যেনে কৈছে—“তুমি সম্পূৰ্ণ কৰিছিলা। এই আলো এতিয়া সৰ্বজনৰ।”

৯

পঢ়া-শুনা, বন সংৰক্ষণ আৰু সংস্কৃতিৰ বাহেৰে ধেমাজিৰ সেই সীমান্ত গাঁওখন—যাক এতিয়া ৰাজ্যৰ শিক্ষাৰ নৱআলোক হিচাপে গণ্য কৰা হৈছে—তাতো পূৰ্ণ শান্তি নাছিল। জোনাকীঘৰৰ আলো অকল গাঁওখনতে নহয়, অঞ্চলটোৰ অন্য গাঁওবোৰলৈও বিয়পি পৰিছে। বহুদিন ধৰি যিসকল ছাত্ৰ-ছাত্ৰী চহৰলৈ গুচি গল, সিহঁত এতিয়া উভতি আহে। চিকিৎসক, গৱেষক, ফটোগ্ৰাফাৰ, আৰু এখন নামী বিশ্ববিদ্যালয়ৰ ছাত্ৰ—সিহঁতৰ পৰা প্ৰত্যেকেই কোনোবানে কোনোবাই কৈ, “এই আলো আমাৰ ভিতৰৰেই আছিল, কেৱল তোমালোকে সজীৱ কৰি তুলিলা।” ধুপালীয়ে সকলোৰে মাজত বহি শুনে—তেওঁৰ চকুত কোনে চকুপানী লুকুৱাব পাৰে? তেওঁৰ বুকু গৰ্বৰে উজলি উঠে—এটা গাঁও, এটা পাঠশালা, আৰু এটা স্বপ্ন যি বহুতৰ হৃদয়ত আশাৰ ৰূপত জ্বলি উঠিছে। সৃজন চুপচাপ এদিন কৈছিল, “আলোক আহে, কিন্তু জোনাকীৰ আলো নিজে হ’বলৈ লাগে। ই বাহিৰৰ পৰা নহয়, ভিতৰৰ পৰা জ্বলে।”

এই পটভূমিতেই সোমায় এখন সৰু ছোৱালী—নাম চায়ন্তী। যুঁজাখনীয়া ডাঙৰ মানুহৰ মাজত এই ছোৱালীজনী যেন একেবাৰে শুৱনি আলো। চায়ন্তীৰ মাতৃ আছিল এসময়ত সীমান্ত চেকপইন্টৰ কৰ্মচাৰী, যি এগৰাকী অপৰাধীৰ গুলিত মৃত্যুবৰণ কৰিছিল। এতিয়া চায়ন্তী ঠাই নাই, পৰিচয় নাই—কিন্তু মুখখনত এক অজান দিপদিপনি। ধুপালী তেওঁৰ গোপনীয়া সৱলতা চিনে, যেন মনৰ পৰাও এক বিষংগতিৰ কথা ওলাই আহে। পাঠশালাৰ খেল-পাঠ-সাংস্কৃতিক অনুষ্ঠানৰ মাজতে, চায়ন্তীৰ দুচকুত এটা দৃঢ়তা—তেওঁ এক দিন ধুপালীৰ ওচৰত আহি কয়, “মই আলো নহ’ব খোজো—মই জোনাকী হ’ব খোজো, যিয়ে আঁধাৰতে জ্বলে।” এই ছোৱালীজনীৰ কথাত ধুপালীৰ মন এটাই ভাবে—এইবোৰ মানুহৰ মাজত আলো ওলাইছে। মাটিৰ পৰা, দুখৰ পৰা, আত্মত্যাগৰ পৰা। চায়ন্তীৰ বাবে তেওঁ এখন নতুন আঁচনি সাজে—‘আলোক-বিদ্যা’—য’ত বেয়া লগা শিশুবোৰক সহানুভূতিশীল মনোভাৱেৰে আগবঢ়োৱা হয়।

এদিন এক উৎকণ্ঠা জৰিয়তে এখন সংবাদ আহে—অনীক নামৰ গৱেষকজন পুনৰ সীমান্ত অঞ্চলত দেখা গৈছে। গাঁওবাসীৰ মাজত সন্দেহৰ ঢৌ উঠে, কিন্তু এইবাৰ ধুপালী আৰু সৃজন ৰুদ্ধ নোহোৱা বুলি ঠিক কৰে। তেওঁলোকে যোগাযোগ কৰে ৰাজ্য চৰকাৰৰ বন সুৰক্ষা বিভাগৰ সৈতে। অনীকক এবাৰ পাহাৰৰ নৈৰ পাৰত ধৰা হয়, যি ঠাইত আগে পাচাৰৰ তৎপরতা চলিছিল। কিন্তু অনীক চিঞৰে, “মই গুপ্তচৰ নহয়, মই এটা গোপন তথ্য উলিয়াব বিচাৰিছিলোঁ—এই সীমান্তত সঁচাকৈয়ে আন এক দেশৰ লোক গোপনে ‘প্ল্যান্টেশন’ পাতি আছে!” ধুপালীয়ে অনুভৱ কৰে—সমস্যা এনেকুৱা গভীৰ যে শত্রু-সখা বুজি পোৱাটো সহজ নহয়। তেওঁ স্থিৰ কৰে—যি নহওঁক, এই আলো বজাই ৰাখিব লাগিব। তেওঁ এক সংবাদিক বৈঠকত কয়, “আমাৰ জোনাকীঘৰ এখন সৰু পোহৰৰ উৎস, কিন্তু ই যদি কাহিনীৰ কেন্দ্ৰবিন্দু হ’ব পাৰে, তেন্তে ই কোনো চুপচাপ বিপদকো জয় কৰিব পাৰে।”

গাঁওখনত “জোনাকী বিদ্যালয় মহোৎসৱ” অনুষ্ঠিত হয়—আঞ্চলিক আৰু জাতীয় অতিথিৰ আগমন ঘটে। ধুপালীয়ে শিশুবোৰৰ সৈতে মঞ্চত ওলাই আহে, সকলোৰে হাতত একো একোটা জোনাকীৰ বাটিৰ দৰে কাচৰ লাইট—আলো বুটলি আহে সৰ্পিল দিশে। মঞ্চত এখন কবিতা পঢ়া হয়—চায়ন্তীৰ স্বৰেৰে: “যি আলো দেখোনে মোৰ নাম/ সেইটো মই নিজে হ’ব খোজোঁ/ আঁধাৰৰ মাজত জোনাকীৰ কাম/ পোহৰত নহয়, আশা বোজোঁ।” সেই মুহূৰ্ততেই সৃজন ধুপালীৰ কাষত ওলাই আহে, কাণত ক’লে—“গাঁওখন এতিয়া নিজৰ আলো চিনিব জানে।” ধুপালীয়ে হাঁহে—এটা জোনাকী ওলাই আহে তেওঁৰ কঁকালৰ ওচৰত, যেন চাব খোজে—‘এই যাত্ৰাটো শেষ নে আৰম্ভ?’

১০

ধেমাজিৰ সীমান্তৰ ওপৰেদি সেইদিনা এক ধূলিয়াবত বতাহ বগাই আহিছিল। গাঁওখনৰ টিনৰ চালিবোৰ কঁপিয়াই উঠিছিল, যেন কোনোৱে ওচৰত থিয় হৈ চিঞৰিছিল, “সাবধান!” তেতিয়াও জোনাকীঘৰৰ পাঠশালাৰ ভিতৰত ধুপালী নিজৰ প্ৰিয় কিতাপবোৰ সাজি ৰাখিছিল—কাৰণ তেওঁ সদায় কৈছিল, “আলো অকল বৰণ নহয়, ই এটা যাত্ৰা।” সৃজন এতিয়া এটা ৰাজ্যিক স্কুল পৰিদৰ্শন নিযুক্তিত ব্যস্ত, চায়ন্তী এতিয়া “আলোক-বিদ্যা” আঁচনিখনৰ মুখ্য শিশুৰূপে গুৱাহাটীলৈ দৰস্তা হ’বলৈ ওলাইছে। ধুপালী মাত্ৰপূৰ্বৰ দৰে চুপচাপ। কিন্তু এই চুপতাহে লুকাই আছে এটা বিশেষ চিন্তা—গাঁওখনত প্ৰবেশ কৰা নতুন এক কাৰ্যবাহী আঁচনি: “ফ্ৰণ্টিয়াৰ হাৱাউচিং প্ৰজেক্ট”। এই আঁচনিৰ অন্তৰ্গত পুৰণি বাঁহজোপা, টেঙাগছ, আৰু পাঠশালাৰ কাষত থকা বনাঞ্চলবোৰো উচ্ছেদৰ অন্তৰ্ভুক্ত। মানে জোনাকীঘৰও… ধুপালীয়ে ছাঁ বোৰ চায়—আলো এতিয়া শেষ হ’ব নেকি?

এই সংকটৰ মাজতে ধুপালী ৰাতিপুৱা জোনাকীৰ পোহৰ হঠাৎ নিঠাৰ হৈ পৰা লক্ষ্য কৰে। গাঁওখনো অলপ ৰুক্ষ হ’বলৈ ধৰিছে, যেন জোনাকীহীন ৰাতি পাহাৰৰ ওচৰত ঘৰবোৰ নিঃশব্দ। তেওঁ ঠিক কৰে—তেওঁ মুকালি হাতত নহয়, এই আঁচনিৰ বিৰুদ্ধে তথ্যভিত্তিক প্ৰতিবাদ আগবঢ়াব। তেওঁ লগতে অনীক আৰু সাংবাদিক সুহেলকো যোগাযোগ কৰে—গোপনে লোৱা উপগ্রহ চিত্র আৰু GPS তথ্য আহে। চায়ন্তীয়ে তেওঁলৈ পাঠোৱা এখন পত্রত আছে—“তুমি বতাহত বটহা হ’লা, এতিয়া জোনাকী হ’ব লাগিব, যিয়ে ইন্ধন হয়। মুঠতে তুমিয়েই আমাৰ শিক্ষাৰ ইন্ধন।” ধুপালীয়ে সেই চিঠিখন বুকুত থয়—আলো এৰিবলৈ নহয়, লৰাবোৰ কঢ়িয়াই আনি নতুন বাতি জ্বলাবৰ সময়। গাঁওবাসীৰে সৈতে তেওঁ এক প্ৰস্তাৱিত “আলোক সমিতি” গঠন কৰে—য’ত প্ৰতিজন গাঁওবাসীয়ে নিজৰ জমি, স্মৃতি, আৰু নিজৰ কথাকে চিঠি আকাৰত ৰাজ্যসভালৈ পঠিয়ায়।

চূড়ান্ত দিনটো ওলাল। চৰকাৰী বাহিনীৰ কিছু জিপ আহিল “প্লট ক্লিয়াৰেন্স”ৰ বাবে। জোনাকীঘৰৰ পকা গেটত এখন কাগজ লগোৱা আছিল—“এই ঘৰটো আলো সজাইছিল, কাঁহি নাই। এই আলো নোজ্বলাই থব নোৱাৰি।” সংবাদিক, ছাত্ৰ, বনকৰ্মী, অৱসৰপ্ৰাপ্ত শিক্ষক—সকলো ওলাই আহে। গাঁওৰ বুঢ়া বৰদেউতাই নিজৰ বুঢ়ী লাঠিখন লৈ, নিৰবভাৱে তিয়ঁৰায়—“সৰুৰে পৰা মই এই গছৰ ছাঁত বহিছোঁ। যদি এইটো কাটি, মই শেষ ছাঁটো হেৰাম।” এনেকুৱা দৃশ্যত বাহিনীৰ কিছু কৰ্মচাৰী চকুপানী লুকুৱাব নোৱাৰে। অৱশেষত ৰাজ্য চৰকাৰৰ এক অধ্যাদেশ আহে—এই অঞ্চল “মানৱ-প্ৰাকৃতিক সম্পৰ্ক সংৰক্ষিত অঞ্চল” হিচাপে ঘোষিত। মানে—জোনাকীঘৰ বচি গ’ল। গাঁওখনত উল্লাস উঠে, কিন্তু ধুপালীয়ে চুপে চুপে বহি থাকে, বুকুত চিঠিখন।

চাৰিদিন পিছত, চাৰিখন বিদ্যালয়ৰ শিশুৱে জোনাকীঘৰত বহি এক অনুষ্ঠান কৰে—“আলোক-দিৱস”। তাৰ এটা বিশেষ পৰ্ব: “জোনাকীৰ গাথা”—এক সাংগীতিক নাটক। চায়ন্তীয়ে প্ৰথম গীতটো গায়, সৃজন নাট্যপাঠ কৰে, আৰু নাটকৰ শেষত ধুপালীয়ে মাত্ৰ এখন জোনাকী উৰুৱাই দিয়ে—গাওঁখনৰ দিশে, য’ত শিপাৰ, বাঁহ, তেঁওৰ আৰু মৰমৰ উচুপি মিলি এটা নতুন আগতিয়াই আহে। শিশুবোৰ কয়, “মেনাম, এই আলো নুবুজি শেষ হ’ব নোৱাৰে।” ধুপালীয়ে হাঁহে, আৰু নিজৰ ভিতৰত বুজে—বতাহত যেতিয়া জোনাকী উৰে, সেইখিনিতে বাটৰ শেষ আলো জ্বলি উঠে।

***

পাহাৰৰ সোঁতত সন্ধিয়া নামি আহিল। ধেমাজিৰ সীমান্ত গাঁওখন এতিয়া চুপে চুপে উজলি থাকে—বাঁহবনবোৰৰ মাজত বাতাহেৰে কঁপা জোনাকীবোৰ যেন সৰু সৰু প্ৰাণৰ সপোন জ্বলাই থাকে। জোনাকীঘৰ—যিটো এখন পাঠশালা, এখন কেন্দ্ৰ, এখন আশাৰ থল—এতিয়া নীৰৱ। ছাত্ৰ-ছাত্ৰীবোৰ ৰাইজৰ লগত থিয় হৈছে, দেশৰ আন আন অঞ্চলত পঠাই দিছে আশাৰ বীজ, সংস্কৃতিৰ মৌ, আৰু হৃদয়ৰ আলো। ধুপালী বৰুৱা—তেওঁ আৰু আগৰ দৰে পাঠ দিব নোৱাৰে, কিন্তু তেওঁৰ জীয়ৰী সদৃশ চায়ন্তী আৰু সহযোদ্ধা সৃজনৰ মাজেৰে তেওঁৰ স্বপ্নবোৰ চলি থাকে। তেওঁ এতিয়া মাত্ৰ এটা কাম কৰে—নৱ শিক্ষকক জীৱনৰ পাঠ দিয়ে।

এদিন সন্ধিয়া ধুপালী এখন খোলা চিঠি লেখে—যি কেইবাটাও বাতৰিকাকতত প্ৰকাশ হয়:

> “এই ঘৰৰ নাও এখন আছিল জোনাকীৰ দৰে—মই কেৱল বতাহটো আছিলোঁ। যদি এই আলো আপোনাৰো হৃদয়লৈ গৈছে, জানক—গাঁও এখনো জোনাকীৰ দৰে জ্বলি উঠিব পাৰে, যদি এজন ব্যক্তিয়ে মাটিটো বিশ্বাস কৰে, মানুহক বিশ্বাস কৰে, আৰু আপোনাক বিশ্বাস কৰে। মই নাম নহয়, মই এক প্ৰচেষ্টা। আপোনাও হ’ব পাৰে।”

 

চিঠিখন পঢ়ি বহুজনেই কান্দে, বহুজন আহে গাঁওখনলৈ। কিছুমানে জোনাকীঘৰ চাই যাব খোজে, কিছুমানে ধুপালীৰ খালি বেঞ্চত বহি তেওঁৰ কণ্ঠ শুনাৰ আশাৰে চকু মুতে। ছাত্ৰ-ছাত্ৰী—যিসকল বিদেশ পঢ়িবলৈ গ’ল, বা NGO আৰম্ভ কৰিলে—সিহঁতে প্ৰতিবছৰে “আলোক সভা” পাতি গাঁওখনলৈ ঘূৰি আহে।

এদিন গভীৰ নিশা, চায়ন্তী টোক টোককৈ ধুপালীৰ কাষত আহি কয়, “মেনাম, মই এতিয়া ডাঙৰ হ’লো। কিন্তু তোমাৰ জোনাকীৰ আলো সদায় মোৰ লগত।” ধুপালীয়ে হাঁহি চকু মুছে, বহুত দিন পিছত সেই হাঁহিৰে সৃজনৰ মুখখন মনত পৰে—এটা মুখ যি পাহাৰখনলৈ চালে আৰু ক’লে, “আলো পাহাৰৰ ওপৰতো গৈ জ্বলি থাকে।”

গাঁওখনত এতিয়া এক নতুন নাম: “আলোকভূমি”। জোনাকীঘৰ নহয়, এয়া এক অঞ্চল—য’ত বৰুৱা দেউতাই আছিল, বাঁহজোপাত চ’ৰা-ছোৱালী পঢ়িছিল, আৰু গছবোৰেও জ্ঞানো জ্ঞানো কৈ কথা পাতিছিল।

আলো শেষ নহয়, আলো চলি থাকে।

—