জোনাকাৰ হেঁপাহ

ঋত্বিকা বৰা

পৰ্ব ১

জিলিকা বৰা ডাঙৰকৈ হাঁহিলে। টিনৰ চালিৰে বৰষুণটো ঢাক-ঢোলৰ দৰে বজাই আছিল। শীতল পাৱৰে ভিজা ঘাঁহেৰে গাঁঠি উলটাই টিনৰ তলত থিয় হৈ জিলিকাৰ হাতত এটা কফিৰ কাপ দিলে ওচৰত থকা চাহৰ দোকানটোৰ ছোৱালীজনী। জিলিকাৰ মনত অহা-যোৱা স্মৃতিৰ দৰে বতাহটো পাহাৰত পৰা কোমল ওঁচৰ যেন লাগিছিল।

এই গাঁওখন—ধনশিৰি—তেওঁৰ জন্মস্থান। ছয় বছৰৰ পাছত তেওঁ পুনৰ আহিছে। তেতিয়াৰ পৰাই বয়সতকৈ বেছি বুজি উঠা মাকৰ একমাত্ৰ ছোৱালী আছিল জিলিকা। পিতাৰ অকস্মাৎ মৃত্যুৰ পিছত তেওঁ আৰু মাকে নগৰলৈ সৰি গ’ল। শিক্ষাৰ বাবে, জীৱনৰ বাবে। গাঁওৰ সৈতে সংযোগ মাথোঁ ফটোৰ ভিতৰত বা কোনোবা দেউতাৰ বন্ধু-আত্মীয়ৰ ফোনত সীমাবদ্ধ আছিল।

কিন্তু আজি, যোৱা ৰাতিৰ এটা অচিন ফোনকল—“জিলিকা, তোৰ মাকে বিছনাত পৰিছে”—এই এখন ফোনেই সকলো পাল্টাই দিলে।

“আহা, ঠাণ্ডা হৈ পৰিবা, ভিতৰলৈ যা। মই মাকক ঔষধ দিবলৈ গৈছোঁ,” ক’লে ছিংহা খুদি, যিয়ে সৰুৰে পৰা জিলিকাক পুহি পঠিয়াইছিল। তেওঁৰ মাত এখনেই যেন সময়ক উল্টাই ঘূৰাই আনে।

ঘৰৰ ভিতৰটো বৰ্ধিত পৰিচিত। কিন্তু একেধৰণে অচেনো। দেওলৰ পৰা পুৰণি পট, বিছনাৰ কাষত পৰি থকা চান্দা-চাকি, মাকৰ বগা চুলি—এই সকলো মিলি এক প্ৰগাঢ় নীৰৱতা বিৰাজ কৰিছে।

“মাক, মই আহিলোঁ।”

জিলিকাৰ মাত শুনি চকু মেলিলে মায়া বৰাই। চকু দুটা কালি, কিন্তু তাত পৰিচয়ৰ উজালা এখন আছে।

“তই… আহিছ?”

“হয়, মাকে দেখিবলৈ। থাকিম কিছুমান দিন।”

মায়া বৰাৰ ওঁঠত এবাৰ কপালৰ কোঁচোৰে হাঁহি ফুটি উঠিল। সেই হাঁহিটো যেন জিলিকাৰ ভিতৰত জমা থকা ভয়-উৎকণ্ঠা একেই ছাঁহে উৰি গ’ল।

বেলি নামে, বতাহ শুই পৰে। বৰষুণ থমকি থকাৰে, গাঁওখনত এবিধ নিস্তব্ধতা নামি আহে। তেতিয়া জিলিকা ওলাই যায় খোজ কাঢ়িবলৈ। সেই পথ—য’ত সৰুতে পিঠিত চটোৱালি লৈ স্কুললৈ গৈছিল, চিপচিপীয়া পথত পিছলি খাই কান্দিছিল, বা শেৱালিৰ মাজেৰে গৰম বতাহত পলাই আছিল বান্ধবী নিতুমণিৰ সৈতে। সকলো একে আছে, আৰু একে নহয়।

চকুত পৰিল এগৰাকী লোক—হালধীয়া ৰেইনকোট, হাতত এখন পাত্ৰ, চকুত চিনাকি জ্যোতি।

“তুমি… শঙ্খ?” জিলিকাই ক’লে, বিশ্বাস কৰিব নোৱাৰা সুৰেৰে।

শঙ্খ ডেকা কালৰে পৰাই জিলিকাৰ বন্ধু আছিল। কিন্তু সেয়া বন্ধুত্বৰ সীমা পাৰ কৰি এক গোপন অনুভৱ হৈ পৰিছিল দুয়োজনৰ বাবে। যদিও কেতিয়াও কোনেও ক’ব নোৱাৰিলে।

“জিলিকা?” শঙ্খৰ চকুত আচৰিত হোৱাটো স্পষ্ট। “তই… আহিছ?”

“হয়, মাক অসুস্থ। দুই-তিনিদিন থাকিম।”

তেওঁৰ মাজত মুকলি বতাহৰ দৰে কিছুমান স্তব্ধতা। বৰষুণৰ পাছৰ মাটি, এবিধ সোৱাদ লগা গন্ধেৰে টইটম্বুৰ।

“অহ, মই… মই বৰ্তমানে গাঁৱৰ স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত কাম কৰো। এইদৰে হোৱাটো একেবাৰেই ভাবিছিলো নে,” শঙ্খ ক’লে।

“মইও। কিন্তু হয়তো কিছু কথাই কেতিয়াবা ঘূৰি আহে। ঠিক এইদৰে।”

তেওঁলোকে একেলগে অলপ সময় খোজ কাঢ়ে। নীৰৱতা এতিয়া অসহ্য নলাগে, বরঞ্চ এক নিৰাপত্তা। হঠাৎ, জিলিকাই ক’লে, “তুমি কেতিয়াও নগৰলৈ যাবলৈ চেষ্টা কৰা নাই?”

শঙ্খৰ হাঁহি মাটি গজা দৰে শান্ত, “সকলোৰে বাবে নগৰ নহয়, জিলিকা। কেতিয়াবা গাঁওয়ে মোক বেছি লাগে।”

জিলিকাৰ বুকুত এবাৰ হাহাকাৰ উঠিল। তেওঁ জানে, এই কথাৰে শঙ্খৰ অন্তৰত থকা অভিমান, আঁতৰাই থোৱা ভালপোৱা, সকলো ফুটাই তোলে। কিন্তু তেওঁ নিজেও জানে, পুনৰ আৰম্ভ কৰিবলৈ কেতিয়াবা সাহস লাগে। সেই সাহস তেওঁ আনিছে নে?

শঙ্খ বিদায় ল’লে। পিছ ফালফালে চাই জিলিকাই দেখা পালে—পিছফালে ৰৈ থকা শঙ্খৰ চকুত এখন প্ৰশ্ন, যেন সুধিছে—এইবাৰ থাকিমনে?

পর্ব ২

জিলিকা পুৱা আগতীয়া সুৰুযৰ পোহৰত চকু মেলিলে। বাহিৰত মাটিৰ গোন্ধ—এজাক বৰষুণৰ পাছত যেন বতাহেও অলপ শান্তি বিচাৰিছে। হেনো সকলো কথা, সকলো কষ্ট, বতাহত মিলাই থ’ব পৰা যোৱা। তেওঁ মাকৰ ওচৰলৈ গ’ল। মায়া বৰাৰ চকু আধা মেলি আছিল।

“ঔষধ খাইছা?”
“অ’, খুদি দিলে… তই অলপ দুধ উম কৰি আন।”

জিলিকা কিচেনলৈ গৈ চুলি বান্ধিলে। ঘৰৰ ভিতৰটোত পুৰণি গন্ধ—নুন-মাহৰ, হালধীৰ, আৰু দেউতাৰ আখৰৰ।
একেকটা ঘৰে স্মৃতি থাকে, কিন্তু গাঁওঘৰে স্মৃতিৰে গ’লো।

চাহ বানাই বিছনাৰ ওচৰত থৈ জিলিকাই দেখিলে, মায়া বৰা ইতিমধ্যেই চকু বন্ধ কৰি আছে। কিন্তু শ্বাসচিহ্ন কঢ়িয়াই আছে। অলপ শ্ৰান্ত, অলপ নিশ্চিন্ত।

কোঠাৰ কোনো এওঁত এখন পুৰণি বাকচ পোৱা গৈছিল। জিলিকাই হাত দিলেই বহুত পোৰা চিঠি, পুৰণি পাণ্ডুলিপি, আনকি চকু ধৰা ধূসৰ খাতা এখন। ওপৰত লেখা—
“মোৰ কথা — মায়া”

মাকৰ ডায়েৰী!

জিলিকাৰ হাত অলপ কঁপিলে। তেওঁ ওপজা মানুহ, সাংবাদিক। কিন্তু মাকৰ হাতৰ লিখা দেখিলে আজিও তেওঁ সৰু হৈ পৰে।
ডায়েৰীৰ প্ৰথম পৃষ্ঠাত আছিল—
“জিলিকাৰ বাবেই লিখিছোঁ। যেতিয়া মই থাকিম নে থাকিম, তেতিয়া তই জানিবি—মা কেতিয়াও থুপৰ দৰে নাছিল।”

তেওঁ স্তব্ধ হৈ গ’ল। চুবুৰীয়া পখিলাজনৰ ওৰা-বৰাৰ শব্দৰ মাজত, তেওঁ মাকৰ ভাঙি-ভাঙি লিখা কথা পঢ়া আৰম্ভ কৰিলে।

“১৯৮৭ — তোৰ দেউতাক লগ পালোঁ। মই নাটক কৰিছিলোঁ, তেওঁ চাইছিল। নাটক শেষ হোৱাৰ পাছত তেওঁ ক’লে—’নাটকৰ পিছত ওঁঠে হাঁহি, কিন্তু চকুত কান্দোন আছিল। তই ভাল অভিনয় কৰ…’ মই চিনাকি হ’লোঁ।”

“আহিসাহি কৰি, গাঁওখনত নাম উঠিল। খবৰ কাকতত ছবি ওলাল। দেউতাৰ লগত কথা পাতি-পাতি জীৱনৰ নাট্যপট পাল্টাই গ’ল।”
“তোৰ জন্মৰ দিনা, মই গীত গাইছিলোঁ— ‘হেপাঁহেৰে বান্ধিছোঁ জোনাক।’”

জিলিকাৰ চকুৰ কঁকালত কান্দোন পাথৰ হৈ জমিছিল। একো কৈ নোৱাৰে। মাথোঁ বুজি যায়—মাকেও তেওঁৰ দৰে এক সময়ত স্বপ্ন দেখিছিল। সেই স্বপ্নৰ মাজত চুবুৰীয়া মানুহে কঁচা বাঁহৰ দৰে হাঁহি লগাইছিল, ডাঙৰ ঘৰ, উচ্চ শিক্ষা, খবৰ কাকতৰ কলাম—এই সকলো যে সহজ নহয়।

“জিলিকা!” খুদি মাত দিলে বাহিৰৰ পৰা। “তোৰ স্কুলৰ বান্ধৱী নিতুমণি আহিছে। ওলাই আহ।”

নিতুমণি!
তেওঁ ওলাই আহি চালে—হাঁহিৰে ভৰা মুখ এখন। চোতালত ৰঙা ডালত হাত দাঙি আছিল।

“এৰ! তই সেই পুৰণি জিলিকা হেঁতেন, তেতিয়া মই অলপ বেছি হাঁহিছিলোঁ!”

তেওঁলোকে বহুত কথা পাতিলে—কলেজ, বিয়া, মোবাইল, চাকৰি, সকলো। কিন্তু এই কথা পাতি পাতি জিলিকাৰ মন শঙ্খলৈ গৈছিল। কিয় যে গৈছিল, তেওঁ নিজেও নাজানে।

নিতুমণিয়ে ক’লে, “শঙ্খ আচলতে খিন্তু আজি বহুত সহায় কৰে। বহুদিন হ’ল তাৰ নাম গাঁওৰ মানুহে ‘ডাক্টৰ শঙ্খ’ বুলি কয়। উজনি গাঁৱৰ বুঢ়া, চ’ৰাপৰীয়া লৰা-বোৰ—সকলোকে ঘূৰি দাঁড় করাইছে।”

এই কথা শুনি জিলিকাৰ বুকু গৰম হৈ উঠিল। যেন মাকৰ ডায়েৰী, শঙ্খৰ পথ, আৰু তেওঁৰ নিজৰ ঘূৰি অহা—এই সকলো একে সুঁতিত গাঁথ খাইছে।

কিন্তু এই মনৰ গাঁওখনতো এক অদৃশ্য আঁৰত আছিল হেঁচা—উন্নয়ন, টেণ্ডাৰ, জমি কোৱা-বিক্ৰী, আৰু কিছু ম্লান চেহেৰা। জিলিকা এই গাঁৱৰ ছোৱালী, কিন্তু এতিয়া তেওঁ সাংবাদিক—সত্যৰ খোজ লোৱা মানুহ। আৰু হঠাৎ, যেন অনুভৱ কৰিলে—এই গাঁওটোৰ ভিতৰত এক ডাঙৰ সত্য লুকাই আছে, যি হয়তো কেতিয়াবা উভতি আহিছিলেই তাৰ বাবেই।

তেওঁ ঠিক কৰিলে—ডায়েৰীৰ সকলো পৃষ্ঠা পঢ়িব, আৰু যদি প্ৰয়োজন হয়, এই গাঁওখনৰ ভিতৰৰ কথা কাকতত লিখিব।

পর্ব ৩

 

জিলিকাই ৰাতি বিছনাত পৰা অৱস্থাতো মোবাইলটোত কিছু ৰেকৰ্ডিং চলাই ৰাখিছিল—মাকৰ কাশিৰ শব্দ, ছিংহা খুদিৰ পাতেৰে পানীৰ শব্দ, আৰু বাহিৰত প’ন্ধৰখন কুকুৰৰ একেধৰণৰ সতৰ্কতা। গাঁওৰ ৰাতি, বিশেষকৈ বৰষুণৰ পিছত, কেতিয়াবা অলপ বেছি স্পষ্ট লাগে।

তেওঁৰ মাথোঁ এটা কথাই চকুত চকু লৈ ৰৈ থাকে—ডায়েৰীৰ এটা পৃষ্ঠা, য’ত লিখা আছিল—

“‘চন্দ্ৰবৰ্নী’ নামৰ এন জি অ’খন ২০০২ চনত আহিছিল। পুৱাই-পুৱাই কথা পাতিছিল আমাৰ দেউতাৰ লগত। ক’লে—‘উন্নয়নৰ নামত মাটি দিব।’ মোৰ মনত তেতিয়াই কিবা খটকা লাগিছিল।”

“কিন্তু দিন জুই পিন্ধা বহুত কথা শুনিবলৈ হোৱালৈকে, গাঁওটোৰ একাংশে কোনো কথা নক’লে। পিছে মই জানো, কি হ’ল।”

এই বাক্যবোৰে জিলিকাৰ সাংবাদিক সত্তাক জগাই তুলিছিল। সেই ‘চন্দ্ৰবৰ্নী’ নামটো তেওঁ কেতিয়াও শুনা নাছিল, কিন্তু ডায়েৰীৰ সেই শেহতীয়া পৃষ্ঠা অলপ অচিন কাগজত লিখা, যেন কোনোবাই গোপনে লগাই দিছিল।

পুৱা তেওঁ শঙ্খক এটা মেছেজ দিলে—
“গাঁওত কোনো এনজিঅ’ আহিছিল নে, চন্দ্ৰবৰ্নী বুলি? ২০০২ বা তাৰপিছত?”
শঙ্খৰ উত্তৰ আহিল অলপ পাছত—
“মনে পৰে। মই তেতিয়া ইন্টাৰ্ণশ্বিপত আছিলোঁ। দেউতাকে মোক ক’ছিল—মাটি লোৱা কথা লৈ কেতিয়াবা গোপনে বৈঠক হৈছিল। কিয়? কিবা হ’ল?”

জিলিকা লিখিলে—
“মাকৰ ডায়েৰীত নামটো পালে। কিবা লুকাই আছিল বুলি লিখা। মই বেছি জানিব খুজিছোঁ।”
শঙ্খ:
“আজি সন্ধিয়াত মিটিং আছে স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰত। তাৰ পাছত দেখা পাম?”

সন্ধিয়া… জিলিকা নিজৰ মনৰ ভিতৰত অলপ ঘুৰিবলৈ লাগিলে। তেওঁ জানে, শঙ্খক পোৱাটো মাথোঁ সাক্ষাৎ নহয়, সেয়া এখন ইতিহাসলৈ ঘূৰি ফুৰা। আৰু সেই ইতিহাসত তেওঁ নিজৰ ঠাই বিচাৰি লব খুজিছে।

চকুযোৰ চেপি ধৰি তেওঁ নিজৰ ল্যাপটপখন খুলি বসিল। গুগলত টাইপ কৰিলে: Chandraborni NGO Assam 2002 land acquisition
অৱাক হৈ চালে—এখনো প্ৰকৃত তথ্য নাই। কেতবোৰ সংবিধান পৃষ্ঠা, এক-এডাল কাগজত নাম উঠিছে, কিন্তু কোনো মামলা নাই, কোনো ৰিপৰ্ট নাই।

তেওঁ বুজিলে—এই কাহিনীয়ে পিনে বেছি গভীৰ।

মাকৰ খঙাল মাত আহিল—
“জিলিকা! তই কিমান বেলিকা খাইছ?”

তেওঁ দৌৰি আহি চালে—মায়া বৰাৰ কপালত অলপ ঘাম, চকুত একো শূন্যতা।

“মাক, আমি ডাক্তৰ ওচৰলৈ যাওঁ।”

মায়া ক’লে, “শঙ্খ আহিবই। তেতিয়া যাওঁ।”

এই কথা শুনি জিলিকাই চকু মেলি চাই থাকিল। একেলগে চন্দ্ৰবৰ্নীৰ সত্য বিচৰা, একেলগে গাঁওটোক বুজা, আৰু হয়তো… একেলগে বহুত কথা পুনৰ বান্ধি তোলা।

বিকেলত শঙ্খ আহিল—সাদা পাঞ্জাবী, কপালত অলপ গাৰো।

“মায়াক চেক কৰি যাওঁ, তেতিয়া কথা পাতিম,” ক’লে।

মাকৰ প্ৰেশাৰ কম, কিন্তু একো সংকটজনক নহয় বুলি ক’লে শঙ্খ। তাৰ পাছতে তেওঁলোকে ঘূৰি গৈ গাঁৱৰ শেৱালিৰ ফাঁকেৰে লাহে লাহে খোজ কঢ়িলে।

“জিলিকা, এই এন জি অ’খনৰ নাম শুনিও বহুতে নাচাৰিলে। কিছুমান লোকে পইচা পাই চুপ হৈ গ’ল, আনহঁতে ক’লে উন্নয়ন। কেৱল ক’ৰবাত এবাৰ এজন লোক—তেতিয়া গাঁওৰ হেড—অপহৰণ হ’ল। কাৰো কিবা জনা নাই।”

জিলিকাৰ বুকু গৰম হৈ উঠিল। ডায়েৰীৰ কথা, গাঁওৰ স্তব্ধতা, আৰু নিজে এনে ঠাইত জন্ম লোৱা—এইটো হ’ল তাৰ শেষ উদ্দেশ্য।

“মই লিখিম, শঙ্খ। গাঁওৰ এই নীৰৱতা যদি কোনো অন্যায়ৰ ফল, তেন্তে মই কাকতত প্ৰকাশ কৰিম।”

শঙ্খ কিছুটো থমকি থাকিল। পিছত হাঁহি মাৰি ক’লে, “তই যেন আগৰ জিলিকা হ’ই আহিছ। মোৰ চিনাকি জিলিকা।”

জিলিকাই নিচুকি হাঁহিলে। তেওঁ জানে, এই উজ্জ্বল সন্ধিয়াই হয়তো কোনো ডাঙৰ আঁচনিক আগ্ৰহৰ আৰম্ভণি।

পর্ব ৪

জিলিকাৰ মনটো দিনক দিনে গম্ভীৰ হৈ উঠিছে। মাকৰ ডায়েৰীৰ পৃষ্ঠাসমূহ যেন এখন বুজা নোখোজা মানচিত্ৰ, য’ত তেওঁ নিজেই এখন পথৰ সন্ধানত আছে। প্রতিটো বাক্য যেন কিবা গোপন চিন, আৰু সেই চিনবোৰে তেওঁক লৈ গৈছে দেউতাৰ অতীতলৈ, এখন গাঁৱৰ ইতিহাসলৈ।

সন্ধিয়া বতাহে ওলাই গৈছিল টিনৰ চালিত সৰে পৰা বাজি উঠা শব্দৰ নিচিনা। জিলিকাই ফোন লৈ এখন নম্বৰত ফোন কৰিলে—
“ৰমেশ কাকাইনে? মই জিলিকা। দেউতাৰ বন্ধুৰ।”

অন্য পিনৰ কণ্ঠত কোমলতা:
“অ’ মা! এতিয়া কেতিয়া আহিছা? তোৰ কথা শুনি অজানিতে ভাল লাগিল। আহা, মোক এবাৰ দেখা।”

জিলিকাই জানে, দেউতাৰ সবাতোকৈ নিকট বন্ধু আছিল ৰমেশ বৰুৱা। তেওঁ গাঁওখনৰ পুৰণি চক্ৰত আছিল, কেতিয়াবা সচিবৰ লগতে দলিল-পত্ৰ চাবলৈ গৈছিল। যদি কেতিয়াবা এনজিঅ’ৰ লগত কোনো কথাবাৰ্তা চলিছিল, তেন্তে তেওঁৰ লগত কিবা স্মৃতি থাকিবই।

পৰদিনা পুৱা, জিলিকা হালধীয়া গামোচা মূৰত বান্ধি সাইকেল লৈ ওলাল। মাটিৰ পথ, কঁহুৱাৰ ওপৰত হালধীয়া ৰঙৰ ফুল—গাঁওৰ সোণালী বেলিৰ দৰে চকুত পৰি থাকিল। ৰমেশ কাকাৰ ঘৰত পালেহি। আধা কাঠৰ ঘৰ, বহুত পুৰণি, কিন্তু এক স্নিগ্ধতা আছে।

“অ’ মা! আহা, বহা। তোৰ দেউতাৰ দৰে চাৱনি হৈছে, জানি নে?” ক’লে কাকাই।

“আপোনাৰ সৈতে অলপ কথা পাতিব খুজিছোঁ। মাকৰ ডায়েৰীত এখন এনজিঅ’ৰ কথা পোৱা গৈছে—‘চন্দ্ৰবৰ্নী’। জানেনে আপুনি কিবা?” জিলিকাই একে নিশ্বাসত ক’লে।

ৰমেশ কাকাই মুখখন আঁকোৰিলে, চকু মেলি ক’লে—
“হয়… আমি তেতিয়া তুমুল আশা কৰিছিলোঁ। নতুন পথ হ’ব, নতুন হাসপাতাল, গাঁৱৰ ছোৱালীবোৰে চাকৰি পাব। এনজিঅ’ৰ মানুহজনে ভাল কথা কৈছিল। কিন্তু তাৰ পাচত হঠাৎ কি হ’ল…”

তেওঁ থমকি থাকিল। জিলিকাই সোধিলে—“কি হ’ল?”

“তোৰ দেউতাই একোতে বিশ্বাস নকৰিলে। ক’লে—‘পঁইচাৰে গাঁও বিক্রি নহয়।’ তাৰ পিছত… সি হঠাৎ অসুস্থ হ’ল।”

“অসুস্থ… মানে?”

“হাঁপানিত আছিল, কিন্তু সিমান ডাঙৰ নহয়। চিকিৎসা কৰাবলৈ লৈ যাবলৈ বুলিও… তেওঁৰ মৃত্যু হ’ল অলপ হঠাৎ। তেতিয়াও ভাবিছিলোঁ, কাক ক’ব?”

জিলিকাৰ মুখত শব্দ জমাট খাই গ’ল।
“মোৰ দেউতাৰ মৃত্যুৰ লগত সেই এনজিঅ’…”

“সঁচা, আমি সন্দেহ কৰিছিলোঁ, কিন্তু প্ৰমাণ ক’ত? এনজিঅ’ গ’ল, কাগজ হেৰাল, আৰু গাঁও চুপ। কেৱল মায়া—তোৰ মাকে কিছু লিখি ৰাখিছিল বুলি শুনিছিলোঁ। হয়তো সেয়াই তোৰ আশাৰ সূত্ৰ।”

এই কথা শুনি জিলিকাৰ বুকু খটখটাই উঠিল। তেওঁ জানে—এই কথাবোৰ মাত্ৰ কথাই নহয়, এইবোৰ কোনোবা গোপন সঁচা, যিটো লুকুৱাই থোৱা হৈছিল।

ঘূৰি আহি তেওঁ শঙ্খক ফোন কৰিলে—
“দেউতাৰ মৃত্যুৰ ৰিপৰ্ট কপি ক’ত আছে?”

“হস্পিটেলত চাব পাৰি, কিন্তু ২০০২… ডাটাবেচৰ বাহিৰত হব পাৰে।”

“আমি চাব লাগিব, শঙ্খ। যদি তেওঁক হত্যা কৰা হৈছিল—‘নতুন পথ’ৰ নামত—তেন্তে সেই সত্য ওলাই আনিব লাগিব।”

শঙ্খ অলপ চুপ থাকি ক’লে—
“মই তোৰ লগত আছোঁ।”

সন্ধিয়া জিলিকাই মাকৰ কাষত বহি আছিল। মায়া বৰা অলপ চুপ, অলপ ক্লান্ত।

“মা, দেউতাৰ লগত কি হ’ল সঁচা সঁচাকৈ?”
মায়া চকু মেলি ক’লে—
“মই লিখি থৈছোঁ। কিন্তু কেতিয়াবা কিছুমান কথা সঁচা জানিবলে দুকুৰি লাগে, জানি?”

জিলিকা মাথোঁ মূৰ নোয়ালে। জানে, সেই দুকুৰি সময় আহিছে।

পর্ব ৫

পুৱা সূৰুয উম লাগি আছিল। গাঁওৰ পথত কঁহুৱা-নাৰিংগাৰ পাতৰ মাজেৰে বতাহৰ কোমল লহৰ। জিলিকা আজি অলপ অন্য ৰকম অনুভৱ কৰি উঠিছিল—যেন জীৱন এখন পথ হৈ গ’ল, য’ত ভাঙি-পৰা সঁচাবোৰ টুকুৰা টুকুৰাকৈ জুৰিবলৈ লাগিছে।

শঙ্খৰ বাইকত উঠি তেওঁ গৈছিল ধনশিৰি স্বাস্থ্য কেন্দ্ৰলৈ। এয়া সেই স্থান, য’ত দেউতাক শেষবাৰৰ বাবে লৈ অহা হৈছিল। তেতিয়াৰ স্মৃতি, গৰম দিন, আৰু মাকৰ কান্দোন—এই সকলো এখন সুৰেৰে বাজি থাকিল জিলিকাৰ মনত।

“মেডিকেল ৰেকৰ্ড চাই বিচাৰিছো?”—চিকিৎসা কেন্দ্ৰৰ এজন বয়স্ক কৰ্মচাৰী জিজ্ঞাসা কৰিলে।

“হয়, ২০০২ চনৰ। গোঁসাই বাবুৰ নাম—নিলীম কুমাৰ বৰা। মৃত্যুৰ কাৰণ, চিকিৎসাৰ বিবৰণ, যি আছে।”

সেই ব্যক্তিজনে মুখত অলপ অস্বস্তি প্ৰকাশ কৰিলে।
“২০০২… বহুত পুৰণি। আমি ডিজিটাইজ কৰোতা নাছিলোঁ। কেৱল ফাইলত থাকিব। গুডাউনত চাব লাগিব।”

তেওঁলোকে গুডাউনলৈ গ’ল। ধূলিৰ গন্ধ, কেঁচা কাগজ, আৰু দেউলীয়া বাতিৰ মাজেৰে জিলিকাই যেন অনুভৱ কৰিলে—এইখিনিত লুকাই আছে তেওঁৰ ইতিহাস।

প্ৰায় আধা ঘণ্টাৰ পাছত, হঠাৎ শঙ্খ মাত দিলে—
“ইয়ালৈ চাবা। এই ফাইলখনত আছে ‘N. K. Bora’—মৰ্ত্য ১৮ আগষ্ট, ২০০২।”

জিলিকাৰ বুকু থপ থপাই উঠিল। তেওঁ হাতেৰে কাগজ উলিয়ালে।

Patient Name: Nilim Kumar Bora
Date of Admission: 17 August, 2002
Date of Death: 18 August, 2002
Cause of Death: Acute respiratory failure (note: reaction to unknown inhalant).

তেওঁ স্তব্ধ হৈ থাকিল।

“Reaction to unknown inhalant?” শঙ্খ অলপ জোৰে ক’লে।
“মানে চিকিৎসা কেন্দ্ৰত থাকোঁতে কোনো এবিধ বস্তু শ্বাস-প্রশ্বাসে লৈ মৃত্যু… আৰু লিখা—‘unknown inhalant’?”

জিলিকাই নিজকে সামৰিলে। তেওঁ জানে, দেউতাই হাঁপানিত ভুগিছিল, কিন্তু সেয়া ইমান তীব্ৰ নাছিল। এইবোৰ যেন ইচ্ছা কৰা তথ্য-লুকুৱাই থোৱা চেষ্টা।

“এয়া কৌশলে হত্যা। হয়তো কথা নমানি থকাৰ বাবে, জমি-সংগ্ৰহত বাধা দিয়াৰ বাবে।”

“মোৰো এইটো সন্দেহ। কিন্তু প্ৰমাণ নাছিল, আৰু কাকো ক’ব পৰা নাছিলোঁ। মই সেই সময়ত ইণ্টাৰ্ণ আছিলোঁ,”—শঙ্খৰ কণ্ঠেৰে বেদনাৰ সুৰ।

তেওঁলোকে চিকিৎসা কেন্দ্ৰৰ পৰা ওলাই আহি স্কুলৰ পিচত থকা গছৰ তলত বহি আছিল। জিলিকাই ক’লে, “মাক জানে। তেওঁ ডায়েৰীত লিখিছিল, কিন্তু কিয় যে কাকো নক’লে!”

“মই ভাবিছোঁ, মায়া বৰাই জানো কোনোবা প্ৰতিষ্ঠানক বা সংবাদমাধ্যমক জানিবলৈ চেষ্টা কৰিছিল নেকি?” শঙ্খ ক’লে।

“হয়তো। কেতিয়াবা ডায়েৰীত ইশাৰা আছিল—‘হৰেনদা’ বুলি কিবা এজনক উল্লেখ। মই চিনা নাই।”
“হৰেনদা? মানে হৰেন কলিতা? আগতে স্থানীয় কাকতত কাম কৰিছিল। এতিয়া চিটাগঢ়ত থাকে বুলি শুনিছোঁ।”

“মই যোগাযোগ কৰিম। যদি তেওঁ কেতিয়াবা মাকৰ পৰা চিঠি পাইছিল, বা কোনো নথি—তেন্তে সেয়া মোৰ বাবে একমাত্ৰ আশ্ৰয়।”

সন্ধিয়া গাঁওলৈ উভতি আহি জিলিকা মাকক ক’লে—
“মা, মই দেউতাৰ চিকিৎসাৰ ফাইল পালে। তাতে লিখা আছে—‘unknown inhalant’।”

মায়া বৰা অলপ স্তব্ধ হ’ল।
“তোৰ দেউতাৰ মৃত্যু—মই জানিছিলোঁ, ইহঁতৰ কাম। মই বহুতজনক চিঠি লিখিছোঁ, কিন্তু কাকো পৰা একো উত্তৰ নাহিল। মই বেছি কিছু নকৰিব পাৰিলোঁ।”

“তুমি মোক জন্ম দিয়া সৰ্বশ্ৰেষ্ঠ কামটো কৰিছা, মা। এতিয়া মই সেই কামটো আগবঢ়াম।”

মায়া মূৰত হাত পেলালে। চকুত তেজ নাই, কিন্তু আশাৰ পোহৰ আছিল। যেন ক’লে—“এইবাৰ তই হেৰাবি নে?”

পর্ব ৬

জিলিকাৰ কণ্ঠত স্থিৰতা, চকুত জেদ। মাকৰ হাতত এটা গৰম কাপ ধৰি ক’লে, “মা, মই চিটাগঢ়লৈ যাওঁ। হৰেন কলিতা—তুমি যাক চিঠি লিখিছিলা, তেওঁক পালেই হয়তো সকলো পুথিভঁৰাল মুকলি হ’ব।”

মায়া বৰা অলপ থমকি থাকি মাত্ৰ মূৰ হেলালে। “যাবি, কিন্তু মনত ৰাখ—সঁচা কেতিয়াবা বিপদজনক।”

চিটাগঢ়—নগৰৰ উষ্ণতা আৰু ব্যস্ততাৰে ভৰা এখন ঠাই। জিলিকা বহুত বছৰ আগতে শেষবাৰ আহিছিল। এতিয়া তেওঁৰ হাতত এটা নাম, এখন ঠিকনা, আৰু বুকুত এথোপা সাহস।

Haren Kalita
Flat 3B, Nivedita Apartments
Near Old Post Office, Jalukbari Road

তেওঁ ৰিক্সাত উঠি সিধা ঠিকনাটোৰ ফালে গ’ল। পথৰ দুখনৰ বিল্ডিংবোৰে যেন এক ধৰণৰ বিবৰ্ণতা কঢ়িয়াই আনিছিল—পুৰণি স্মৃতিৰ দৰে।

ঘৰৰ ওচৰত ৰিংটো বাজিল। এবাৰ, দুইবাৰ… তৃতীয়বাৰত এটা জিৰণি মাত—
“হ্যাঁ, কে?”

“মই জিলিকা। গাঁও ধনশিৰিৰ পৰা আহিছোঁ। আপুনি হৰেন কলিতা নেকি?”

দুৱাৰ খুলি গ’ল। ওচৰতে এখন পুথিৰ পাহাৰ, বগা চুলি, পাতল ফ্ৰেমৰ চশমা পিন্ধা এজন ব্যক্তি।

“হয়, মই হৰেন। তই… তোৰ চেহেৰাটো… কি কামত আহিছ?”

জিলিকাই সৰুকৈ হাঁহি দিলে। “আপোনাৰ কাষলৈ বহুদিন আগতে এখন চিঠি আহিছিল—মায়া বৰাৰ পৰা। মোৰ মাক।”

চকুত চকু পৰিল। হৰেন কলিতাৰ মুখ সজাই উঠিল।

“তোৰ মাক… সেই চিঠিখন! মই এতিয়াও ৰাখি থৈছোঁ। মই বহুত খন ভাবিছিলোঁ—এইটো যদি কোনোবাই ৰক্ষা নকৰে, তেন্তে গাঁৱৰে সঁচাবোৰ মাটি খুৰিবলৈ ধৰিব।”

তেওঁ ভিতৰলৈ লৈ গ’ল জিলিকাক। এখন ডবা খুলি মলিন কাগজৰ মাজৰ পৰা এটি চিঠি উলিয়ালে। কাগজখন হালধীয়া, আঙুলিৰ ডগাত ভাঁজ।

“হৰেন দা,
মই মায়া। আপোনাক বোধহয় মনত নাই, কিন্তু মই লিখিছোঁ—মোৰ স্বামী, নিলীম বৰাৰ মৃত্যু হঠাৎ হৈছিল। মই বিশ্বাস কৰোঁ, সেয়া কোনো ৰোগৰ ফল নাছিল। এনজিঅ’ ‘চন্দ্ৰবৰ্নী’ৰ লগত কিবা সঁচা লুকাই আছে। যদি মই একো কৰিব নোৱাৰো, অনুগ্ৰহ কৰি এই কথাবোৰ আপোনাৰ কাগজত লিখিব।
মোৰ জীৱনৰ শেষ আশ্ৰয়—সঁচা।”

জিলিকাৰ চকু তেতিয়ালৈকে নীৰৱ আছিল। তাৰ পিছত ক’লে—
“এই চিঠিখনেই মোৰ জীয়াই থকা উদ্দেশ্য।”

হৰেন ক’লে, “মই সেয়া তেতিয়াও প্ৰকাশ কৰিবলৈ চেষ্টা কৰিছিলোঁ। কিন্তু সম্পাদক ভয় পাইছিল। চন্দ্ৰবৰ্নী এনজিঅ’খনৰ লগত ৰাজনৈতিক সংগঠনৰ পৃষ্ঠপোষকতা আছিল।”

“আপুনি মোৰ সৈতে কাম কৰিব? মই চাইছোঁ—তথ্য, নাম, প্ৰতিবেদন, আৰু কাকতত প্ৰকাশ।”

হৰেন হাঁহি দিলে।
“তই নিজৰ বাবেও, মাকৰ বাবেও যুদ্ধ কৰি আছ। মই তোৰ সংগী হ’ম।”

তেওঁ ফাইলৰ এখন কপি দিলেহি জিলিকাক—
Land Acquisition Report – Dhanashiri Village, 2002
তাত আছিল কিছুমান চুক্তিৰ কপি, য’ত দেখা গৈছিল গাঁৱৰ ১৭ জনে নিজৰ মাটি বিক্ৰী কৰা বুলি স্বাক্ষৰ কৰিছে। কিন্তু নিলীম বৰাৰ নাম তাত নাই।

“এই হৈছে প্ৰমাণ। তেওঁ স্বাক্ষৰ নিদিছিল, আৰু মৃত্যুৰ পিছতে সেই মাটি এনজিঅ’ৰ নামত হ’ল।”

জিলিকাৰ গাৰ ৰোম খাঁড়ি হৈ গ’ল। এতিয়া এই ফাইলখনে সঁচাক থিয় কৰাব। তেওঁ ক’লে,
“মই এই ফাইল, মাকৰ চিঠি, আৰু মৃত্যুৰ ৰেকৰ্ড—সকলো একেলগ কৰি প্ৰতিবেদন বনাম। প্ৰতিবাদ হ’ব।”

হৰেন হালধীয়াৰ কাগজৰ এখন কাটিং দাঙি ধৰিলে—
“চন্দ্ৰবৰ্নীৰ নতুন উদ্যোগ—‘আৰু উন্নয়ন’!”

তেওঁ ক’লে—“উন্নয়ন বুলিয়ে যদি মৃত্যু বেছা হয়, তেন্তে প্ৰত্যাহ্বান জানিবই লাগে।”

সন্ধিয়া জিলিকা ঘূৰি আহি ফোনত শঙ্খক কলে—
“মই ফাইল পালোঁ। মাকক ন্যায় দিব। আৰু গাঁওকো।”

শঙ্খৰ কণ্ঠ হ’ল গম্ভীৰ—
“তই গাঁওৰ মাটি হ’ব। আৰু গাঁওৰ সত্য।”

পর্ব ৭

ধনশিৰি গাঁৱৰ বতৰ যেন অলপ বেছি স্তব্ধ হৈ পৰিছে। জিলিকা আহি থকা যেন গাঁওটোৰ বুকুত এক নৱপ্লাৱন। শঙ্খৰ ক্লিনিকৰ ওচৰত আজিকালি ছোৱালীবোৰে চাওঁচোন কৈ সুধে—“তেওঁনে সেই সাংবাদিক?” আৰু মাটিত খোজ পৰাৰ সময়ত যেন কেউটাৰ দৰে গুজব ছড়ে—“ফাইল পালেহি নাকি?”, “চন্দ্ৰবৰ্নীৰ নামত টেন্ডাৰ খুলি গৈছিল, কোৱা গৈছে।”

কিন্তু জিলিকা জানে, মাত্ৰ গুজব নহয়, বৰং সত্যৰে পূৰ্ণ এখন সঁচা দলিল তেওঁৰ হাতত। মাকৰ চিঠি, দেউতাৰ মৃত্যুৰ কাগজ, আৰু হৰেন কলিতাৰ সংগ্ৰহ কৰা ফাইল—এই সকলো এখন প্ৰমাণৰ পুথিভঁৰাল।

তেওঁ হালধীয়া চাদৰ পৰিধান কৰি শঙ্খৰ লগত বহি আছিল। সামিয়ানাৰ তলত এটা চমু ভিডিও দৃশ্য ধারণ চলি আছিল।

Video Frame:

“মই জিলিকা বৰা। সাংবাদিক। মোৰ দেউতা নিলীম বৰা ২০০২ চনত মৃত্যু বৰণ কৰে। সেই মৃত্যু কোনো ৰোগে নহয়, বৰং এক হত্যাৰ পৰিণতি আছিল। ‘চন্দ্ৰবৰ্নী’ নামৰ এনজিঅ’ৰ অধীনত মাটি ক্ৰয়ৰ পটভূমিত সত্য লুকুৱাই ৰখা হৈছিল। মই আজিৰে পৰা সেই লুকোৱা সত্যৰ বিৰুদ্ধে যুঁজ ঘোষণা কৰিছোঁ।”

ভিডিও শেষ হোৱাৰ পাছত শঙ্খ ক’লে—“তোৰ মাত সঁচাৰ মাটিৰ গন্ধ লয়, জানি নে?”

জিলিকাই মাত্ৰ মিচিকীয়াই হাঁহিলে।

ৰাতি ফেইচবুক, ইনষ্টাগ্ৰাম, ইউটিউব—সকলোতেই তেওঁ সেই ভিডিঅ’ পোষ্ট কৰিলে। ৰাতি ২ বাজোতেই ইনবক্সত মেছেজ আৰম্ভ হ’ল—“আমাৰ গাঁওতো এনে ঘটিছে…”, “আপুনি আগুৱাই থাকক, আমিও আহিম…”, “চন্দ্ৰবৰ্নীৰ ঘাটি চমুকাই দিয়ক।”

কিন্তু সেই আশাৰ মাজত অন্ধকাৰো আহি উপস্থিত হ’ল।

পুৱা জিলিকা চালে তেওঁৰ ঘৰ আগত এটা সাদা খাম পৰি আছে। কোনো প্ৰেরক নাই।

খামখন খুলি চালে—এক পাত কাগজ, কালি-কলমত লিখা:

“এই যুঁজ ৰখা উচিত নহয়। গাঁও সলনি হ’ব লাগে, একে ঘূণাৰ ৰাজনীতি কৰি লাভ নাই। তই যদি আগ বাঢ়, তেন্তে কিছুমান কথা এইবাৰ পঁইচাৰে নিদিয়া হব। এটা মাকক হেৰুৱাবি আৰু।”

জিলিকাৰ বুকু গৰম হৈ উঠিল। যেন কোনোবা পিঠিত বিষৰ বিষ ঢালি দিছে। ভয় আৰু ক্ৰোধেৰে ঠোঁট কামৰি তেওঁ শঙ্খক ফোন কৰিলে।

“শঙ্খ… মোক ভয় দেখুওৱা হৈছে। মাকৰ কথা কৈছে।”

“তই থাক, মই আহিছোঁ।”

পাঁচ মিনিটত শঙ্খ আহি গ’ল। কাগজখন পঢ়ি উঠিল।
“মই ভাবিছিলোঁ, এই সময়তে কোনোবাই ভয় দেখাব। কিন্তু তই কি কৰিম বুলি ভাবিছ?”

জিলিকাই দৃঢ়তাৰে ক’লে, “মোক ভয় লগা নাই। মই মাকৰ চকুলোৰ পৰা সত্য উলিয়াই আনিছোঁ, এতিয়া যদি থমকি যাওঁ, তেন্তে দেউতাৰ মৃত্যুকো দ্বিতীয়বাৰ হত্যা কৰা হ’ব।”

“মই তোৰ লগত আছোঁ,”—শঙ্খৰ শব্দ যেন ঢৌৰ নিচিনা শান্ত কিন্তু দৃঢ়।

সন্ধিয়া জিলিকাই এখন সংবাদ প্ৰতিষ্ঠানক মেইল কৰিলে—
Subject: Exclusive story on land fraud and political nexus
Attachments: Medical file, letter from victim’s wife, land acquisition documents

তেওঁ ফোনত ক’লে—
“এইটো মাত্ৰ একখন গাঁৱৰ কাহিনি নহয়, এইটো উন্নয়নৰ ছাঁতত হত্যাৰ এক উদাহৰণ।”

Editor’s reply:
“We will publish. Meet tomorrow at our Guwahati office.”

সন্ধিয়াৰ দেউলীয়া বতাহ জিলিকাৰ চকুত হালধীয়া সপোন উৰুৱাই গ’ল। মায়া বৰা বিছনাত পৰি আছিল। চকু মেলি ক’লে—
“তই আগ বাঢ়, মা। ভয় নাই। মই তোৰ লগত আছোঁ।”

পর্ব ৮

গুৱাহাটী—যি চহৰ জিলিকাৰ বাবে কেতিয়াবা শিক্ষাৰ পীঠস্থান আছিল, আজিকে সেই চহৰে তেওঁৰ যুঁজৰ ক্ষেত্ৰ। কামাখ্যাৰ পাহাৰৰ তলত, ট্ৰেফিকৰ কুঁহিপাত-মুঠিৰ মাজেৰে তেওঁ অটোত উঠি গৈ আছিল “The Sentinel Mirror” নামৰ খবৰ কাকতৰ কাৰ্যালয়লৈ।

মাথোঁ ২ দিন আগতে তেওঁৰ মোবাইলত এসাজ উত্তৰ আহিছিল—“We will run the story. It’s going to be front page.”
তেওঁ জানে, এই এক ডাঙৰ যুদ্ধ। সংবাদপত্ৰত নাম ওলাল মানে কেৱল প্ৰকাশ নহয়, একে সময়ত চেনেহ আৰু বিদ্বেষ দুয়ো একেলগে আহে।

সংবাদকাৰ্যকাৰী এডিটৰ জন, অসীম বৰা, খাটো গাঠিৰ, কিন্তু চকুত চিন্তাশীলতা। প্ৰথমে ৰিপৰ্ট দেখি ক’লে,
“তুমি কেমেৰাৰ সন্মুখত দাঁড়াব পাৰিবা নে?”

“অবশ্যেই। মই সংবাদকাৰ, কিন্তু মই সাক্ষীও।”

তেওঁলোকে এক খণ্ড চ’ট ভিডিও, এক প্ৰবন্ধ, আৰু এক বিশ্লেষণ-ধৰনৰ নিউজ কাভাৰেজ প্ৰস্তুত কৰি ৰাখিলে।

Title: “Death in the Name of Development? – A Daughter’s Fight Against A Forgotten Crime”

এই শিৰোনামটো জিলিকাৰ বুকুত জ্বলি থকা জোনাক। কাগজৰ জৰুৰী প্ৰতিসংখ্যা প্ৰস্তুত হ’ল।

পৰদিনা, জিলিকাৰ নামৰ লগতে থাকিল দেউতাৰ নাম, মাকৰ চিঠিৰ অংশ, আৰু সেই খামত পোৱা হুমকিসূচক চিঠিৰ ছবি।
পাঠকৰ প্ৰতিক্ৰিয়া শেহতীয়াকৈ উজান ধৰিলে—কমেন্ট বক্সত—
“This girl is a fighter.”
“Chandraborn NGO is a fraud.”
“Was it murder? Who funded the NGO?”

কিন্তু সেই দিনটো সন্ধিয়া, এডিটৰ অসীম বৰাই ফোন কৰিলে—
“জিলিকা, এটা কথা কৈছোঁ… চন্দ্ৰবৰ্নীৰ এটা ফাইলত এখন নাম ওলাইছে—সঞ্জয় কলিতা। তুমাৰ দেউতাৰ মৃত্যুৰ সময়ত তেওঁ আছিল ‘community coordinator’, এতিয়া তেখেত এখন সমাজ কল্যাণ সংগঠনৰ মুখ্য উপদেষ্টা। তুমি চিনি নেকি?”

জিলিকাৰ বুকু তৎক্ষণাৎ খচখচাই উঠিল। সঞ্জয় কলিতা—তেওঁ চিনে। তেওঁ তেওঁৰ দেউতাৰ বন্ধু আছিল। তেতিয়া তেওঁলোকে তেওঁক ‘সঞ্জয় ককা’ বুলি মাতিছিল। মাকৰ লগতো তেওঁৰ কথা-পত্ৰ চলিছিল।
কিন্তু সেয়া ইমান গভীৰ আছিল নেকি?

তেওঁ এডিটৰক ক’লে—“মই গাঁও ঘূৰি গৈ এই বিষয়ে তথ্য সংগ্ৰহ কৰিম। মোৰ সন্দেহ আছিলেই। এতিয়া প্ৰমাণ বিচাৰিছোঁ।”

ধনশিৰিলৈ উভতি অহাৰ পিছত, জিলিকাই সিধা মাকক সুধিলে—
“মা, সঞ্জয় ককা… তুমি তেওঁক কেতিয়াবা বিশ্বাস কৰিছিলা?”

মাকৰ মুখ বগা হৈ উঠিল। অলপ পিছত ক’লে—
“তেওঁ তোৰ দেউতাৰ মৃত্যুৰ সপ্তাহপিছত আহিছিল। ক’লে—‘উন্নয়ন হ’ব, দুঃখ ভুলিবা।’ কিন্তু মই চাৰিওফালে দেখি বুজিছিলোঁ—চকুত নেমেলা সত্য বেছ কঠিন।”

“মা, তেওঁ সেই এনজিঅ’ৰ তলৰ গেম খেলিছিল।”

জিলিকাই শঙ্খৰ লগত তথ্য সংগ্ৰহত নামি পৰে—কেন্দ্ৰত থকা পুৰণি দলিল, অনলাইন টেণ্ডাৰ প’ৰ্টেলৰ ৰেকৰ্ড, আৰু দুজন পুৰণি কৰ্মচাৰীৰ সাক্ষাৎকাৰ। এইবোৰে এটা স্পষ্ট চিত্র দিবলৈ ধৰিলে।

সঞ্জয় কলিতা, তেতিয়াৰ ‘community outreach officer’, দেউতাৰ ওপৰত প্ৰভাৱ খাটাবলৈ চেষ্টা কৰিছিল। মৃত্যুৰ দুদিন আগতে তেওঁ দেউতাক লগ পাইছিল। মৃত্যুৰ পিছত তেওঁ নিজে জমিৰ কাগজত স্বাক্ষৰৰ সাক্ষী হৈছিল।

জিলিকাই শঙ্কলুপ্ত কণ্ঠে ক’লে—
“এয়া হত্যাৰ সুৰক্ষিত ৰূপ। আৰু তেওঁ এতিয়া সমাজ পৰিষদত উপদেষ্টা? মই সৰ্ব্বনাশ উলিয়াই দিম।”

তেওঁ এডিটৰক মেইল কৰে—“We have a name. Sanjay Kalita. Former officer. Proof attached.”

সেই ৰাতি, জিলিকাৰ মেছেঞ্জাৰত আহিল এটা অচিন আইডিৰ মেছেজ—
“তুমি যদি লাইভ যাও, তেন্তে তোমাৰ মাকক দুজনীয়া বান্ধি বগলী বনোৱা হ’ব।”

তেওঁ মূৰ নোৱালে। মাকৰ কাষত বহি ক’লে—
“মা, হেনো ভয় দেখুৱাইছে। কিন্তু মই থমকিম নোৱাৰোঁ।”

মায়া হাতত ধৰি ক’লে—
“তই যদি থমকি যাওঁ, তেন্তে দেউতাৰ আত্মা কেতিয়াও শান্তি নাপাব।”

পর্ব ৯

গুৱাহাটীৰ এক জ্যোতিষ্ময় পুৱা। আকাশ কুঁৱলীৰে আৱৃত, যেন বৰষুণ হোৱাৰ আগৰ টানটান নিৰবতা। ঠিক সেই পটভূমিত মুকলি সংবাদ কনফাৰেন্সটো অনুষ্ঠিত হ’ব বুলি ঘোষণা হৈছিল। সাংবাদিক, সমাজকৰ্মী, চাৰিটা কাকতৰ প্ৰতিনিধি, আৰু মুঠত কেইবাটাও কেমেৰা—সকলো প্রস্তুত।

জিলিকা ক’ত সাৱলীল, কিন্তু আজিৰ দিনটো বেলেগ। এইখিনিতে তেওঁ কেবল সাংবাদিক নহয়, মাকৰ, দেউতাৰ, আৰু ধনশিৰি গাঁৱৰ আত্মাৰ প্ৰতিনিধি। আৰু আজিকালি সৰ্বসাধাৰণৰ মাজতো জিলিকা—এক সঁচাৰ প্ৰতিচ্ছবি।

মঞ্চৰ এক কোণত দাঁড়ি আছিল সঞ্জয় কলিতা—ধৰ্মীয় নেতা, সমাজ উপদেষ্টা, পৰিচ্ছন্ন পোছাকত চাহকাপত চাই চুমুক দিছিল। তেওঁৰ মুখত প্ৰচলিত ভদ্ৰতা, কিন্তু জিলিকাৰ চকুত দেখা গৈছিল—এটা বিস্মৃত অতীতৰ চোৰচোৱা প্ৰাণ।

মুখ্য সংবাদকাৰজন ঘোষণাত ক’লে—
“আজিৰ কনফাৰেন্সত জিলিকা বৰা, যিয়ে ধনশিৰি গাঁৱৰ ২০০২ চনৰ সন্দেহজনক মৃত্যু আৰু ভূমি কেলেংকাৰিৰ তথ্য উলিয়াই আনিছে, তেওঁৰ মাউথ-স্টেটমেন্ট থাকিব। তাৰ পাছত প্রশ্নোত্তৰ পৰ্ব।”

জিলিকাই আগুৱাই গ’লে। হাতত ডায়েৰীৰ পাত এখন, আৰু পিঠিত মাকৰ আশীৰ্বাদ।

“মই জিলিকা। মোৰ দেউতা, নিলীম বৰা, ২০০২ চনত মৃত্যুবৰণ কৰিছিল। তেতিয়া সেয়া ‘হাঁপানিৰ মৃত্যু’ বুলি কোৱা হৈছিল। কিন্তু বৰ্তমান মোৰ হাতত আছে—চিকিৎসা ৰেকৰ্ড, জমি কাগজ, মাকৰ লিখা চিঠি, আৰু চন্দ্ৰবৰ্নী নামৰ এনজিঅ’ৰ ভিতৰৰ তথ্য। এই মৃত্যু আছিল এক ষড়যন্ত্ৰ—উন্নয়নৰ নামেৰে জনতাৰ মাটি ক্ৰয় আৰু প্রতিবাদী কণ্ঠ থামাবৰ এক গোপন প্ৰয়াস।”

কেমেৰাৰ ফ্লাশ জ্বলি উঠিল।

তেওঁ ক’লে—
“এই ষড়যন্ত্ৰৰ অন্যতম মুখ আছিল— সঞ্জয় কলিতা। তেতিয়া ‘Community Outreach Officer’, যিয়ে পইচাৰ বিনিময়ত সমাজক বেহুঁশ কৰি দিছিল। তেওঁ মোৰ দেউতাৰ ওচৰলৈ গৈছিল। মৃত্যুৰ দুদিন আগতে। আৰু সেই হত্যাৰ পাছত, তেওঁৰ নাম জমিৰ চুক্তিত সাক্ষী হিচাপে আছিল।”**

মঞ্চত এক গম্ভীৰতা।

সঞ্জয় কলিতাই হঠাৎ হেঁচা হাঁহি মাৰি ক’লে—
“মই তোৰ দেউতাৰ বন্ধু আছিলোঁ। মই কেনেকৈ দোষী হ’ব?”

জিলিকা চুপে চুপে তাৰ উত্তৰ দিলে—
“বন্ধু নামৰ মুখোশত তুমিয়ে চেপি থোৱা আছিলা—পৃষ্ঠপোষকতা, দেউতাৰ শ্বাসত বিষ। সেয়া হাঁপানি নহয়, সেয়া ষড়যন্ত্ৰ। আৰু আজিৰে পৰা তোমাৰ মুখোশ খুলি পৰিল।”

কোনোৱে হাতত তালি দিলে। তাৰপাছত সমগ্ৰ কনফাৰেন্সত চেল ফোনৰ কেমেৰাবোৰ জ্বলি উঠিল।

এজনে সাংবাদিক সুধিলে—
“আপুনি কোনো কাৰ্যকৰী ব্যৱস্থা ল’ব নে, আইনী প্ৰসেস?”

জিলিকা উত্তৰ দিলে—
“মই এটা PIL (Public Interest Litigation) দাখিল কৰিম। আমি গাঁও উচ্ছেদৰ নামত কৰা ষড়যন্ত্ৰৰ বিৰুদ্ধে ন্যায় বিচাৰিম।”

পৰদিনা কাকতত শিৰোনাম:

“Daughter Seeks Justice for Murder Disguised as Development—Political Names Surface”

সঞ্জয় কলিতাৰ মুখত চুপ।

সন্ধিয়া গাঁৱলৈ ঘূৰি আহি জিলিকা দেখি পেলালে—মাক বিছনাৰ পৰা উঠি বহি আছে, চকুত হাঁহি।

“মা, আমি আজিৰপৰা মাথোঁ আমি নহয়—আমাৰ দেউতাকো, গাঁৱৰো সত্য পুনৰ জীৱন্ত হৈ উঠিছে।”

মায়া ক’লে—
“তই মাটিৰ দৰে—নিচুপ, কিন্তু জেদী।”

আকাশত বিজুলী জ্বলে। বৰষুণ নামি আহে—এইবাৰ শুদ্ধতাৰ, পুনৰাৰম্ভৰ।

পর্ব ১০

ধনশিৰি গাঁৱৰ আকাশ আজিৰ পুৱা অলপ বেলি ধৰা, অলপ মেঘে আৱৃত। যেন আকাশেও জানে—এটা যাত্ৰা আজি শেষ নহয়, বৰং অন্য এটা নতুন সূচনাৰ পৃষ্ঠাত পা দিছে।

জিলিকাই মাকক লগত লৈ চিপচিপীয়া পথৰ পৰা খোজ কঢ়াই গৈছিল। চৌপাশে কুঁহিপাতৰ মাজত শিশুবোৰ খেলিছে, আৰু কেতিয়াবা মানুহজনে তেখেতক চাই হাঁহিছে—
“তেওঁই সেই? জোনাকৰ হেঁপাহ লৈ যি ওলাল?”

জিলিকাই মিচিকীয়া হাঁহিৰে মূৰ নাচিলে। তেওঁ জানে—এই গাঁওতে তেওঁ বীজ ৰোপণ কৰিছিল, এতিয়া সেই বীজ সঁচাৰ গছ হৈ ওলাব।

মাকৰ স্বাস্থ্য অলপ উন্নতি হোৱাৰ পাছত, তেওঁ চিকিৎসকৰ পৰামৰ্শ মেনে চলি আহিছে। আৰু মাকৰ হাঁহিটো আজি বেছি দীঘল, যেন মুক্তি পোৱাৰ এক হাঁহি।

সন্ধিয়া জিলিকাই গাঁৱৰ পাঠশালাৰ মঞ্চত এখন মিটিংৰ আয়োজন কৰিছিল। চাৰিওফালে গাঁৱৰ লোকে হাজিৰ। মাজত জিলিকাই উঠি ক’লে—
“এইখন গাঁও—ধনশিৰি—আমাৰ শিকনিৰ জায়গা, আৰু মোৰ বিশ্বাস—এই গাঁওয়ে নিজৰ সঁচা ইতিহাস জানিবলৈ অধিকাৰ ৰাখে। আজিৰে পৰা মই এই গাঁওতে থাকিম, আৰু সাংবাদিকতাৰ এখন নতুন পৃষ্ঠা আৰম্ভ কৰিম।”

তেওঁ ঘোষণা কৰিলে—
“ধনশিৰি মিডিয়া ক্লেক্টিভ”
একখন স্বতন্ত্ৰ, গ্ৰামীণ সংবাদ সংগঠন, যি গাঁওৰ মানুহৰ মাত উজাগৰ কৰি তুলিব। ছাত্র, গৃহিণী, শ্ৰমিক—সকলোৰে কণ্ঠ থাকিব ইয়াত।

শঙ্খ, সামিয়ানাৰ পিনত থাকি, হাতত ফাইল ধৰি হাঁহি মাৰি আছিল।

বাক্যহীন, কিন্তু চকুত কথা।

জিলিকাই তেওঁৰ ওচৰত গৈ ক’লে—
“তুমি থাকিবানে মোৰ সৈতে? সংগীহে নে সহযোদ্ধা?”

শঙ্খ অলপ থমকি থাকি ক’লে—
“মই বহুত দিনৰ আগতেই তোৰ সংগী আছিলোঁ। হয়তো তই এতিয়াই অনুভৱ কৰিলে।”

তেওঁলোকে একেলগে চৌপাশলৈ চাই থাকিলে—
গাঁওখনত বৰষুণৰ গন্ধ, আৰু চিপচিপীয়া পথৰ মাজত ফুটিবলৈ ধৰিছে শেৱালিৰ ফুল।

মাক ঘৰৰ চৌবাচলীত বহি আছিল, ডায়েৰীৰ শেষ পৃষ্ঠাত লিখি গ’ল—
“মই মোৰ কণ্ঠ জিলিকাৰ হাতত থৈ দিলোঁ। আৰু জানো, সঁচাই আজি হাঁহিছে।”

তলৰ পৰা কুঁহিপাতে উত্থিত সপোন এখন, আৰু জিলিকা—জোনাকৰ সেই হেঁপাহ—গাঁৱৰ বুকুত থিয়।

সমাপ্ত